12 2013/05 S+RO

Thema Smart CitiesRadicale innovaties

Gert-Joost PeekSPOTON Consulting en Hogeschool Rotterdamg.j.peek@spotonconsulting.nlg.peek@hr.nl

Rad icale innovat iesGebiedsontwikkeling nieuwe stijl en de Smart City

Smart City en Gebiedsontwikkeling nieuwe stijl zijn onderdeel van de transitie naar een duurzame economie. De Smart City voegt aan gebiedsont-wikkeling een technische oriëntatie en verbreding naar andere sectoren toe. Gebiedsontwikkeling kan binnen de Smart City de lokale ruimtelijke weer-slag borgen. Maar pas als overheden en marktpartijen weten te ontschotten en nieuwe ketensamenwerkingen aan-gaan, is de Smart City een succesvolle impuls voor gebiedsontwikkeling.

In zijn laatste boek, getiteld Werken aan de WEconomy1, leert professor duur-zaam ondernemen Jan Jonker ons de kern van de transitie naar de duurzame economie: ‘De les is: wie een structu-reel onduurzaam systeem repareert,

Jan Roggeband (Brainports Development BV)

‘Bij het op een open manier delen van denkbeelden en informatie, krijg je “kruis-

bestuivingen” die je niet altijd verwacht. En daar komen ook vaak nieuwe

diensten uit voort.’

Smart, smarter, smartest cities Kennismiddag Smart Cities

Platform31, 27 september 2013

eindigt met een opgelapt onduur-zaam systeem. Dit patroon is alleen te doorbreken door de sprong te maken van symptoombestrijding, binnen het bestaande systeem, naar systeemver-andering.’ Hiervoor zijn radicale of dis-ruptieve innovaties nodig, die nieuwe markten en waardeketens creëren en oude technologie en businessmodel-len – en uiteindelijk – economische systemen vervangen. Deze zienswijze is terug te voeren op het proces van creatieve destructie dat volgens de Oostenrijkse econoom Joseph Schum-peter (1883-1950) het kapitalisme drijft.

Voorbeeld van een radicale innova-tie is 3D-printen. Peter Troxler, lector Revolutie in de Maakindustrie aan de Hogeschool Rotterdam, vat het samen:

22@ BarcelonaFoto: Demotix/HH

S+RO 2013/05 13

Thema Smart Cities Radicale innovaties

‘Met een 3D-printer ter beschikking is iedere consument ineens ook produ-cent. Er ontstaan dus weer lokale pro-ductiestructuren.’2 Bestaande globale productie- en distributiestructuren zullen daarmee veranderen. Het zelfde geldt voor Open Data, waarmee het monopolie van overheden op informatie over en van stedelijke faciliteiten wordt doorbroken, en natuurlijk ook voor lokale energieopwekking. Deze laatste innovatie is bovendien duurzaam.

Duurzame innovaties Het gaat erom dat we op een andere wijze omgaan met onze voorraden en de transacties die we onderling doen. In de handreiking Gebiedsontwikke-ling nieuwe stijl3 worden vier principes onderscheiden, twee over voorraden en twee over transacties:

➜ Beperken van het overbenutten van tekorten. De wereldwijde voorra-den van fossiele brandstoffen zijn niet groot genoeg om te voorzien in onze toekomstige energiebehoefte. Daar komt bij dat het verbruik van deze brandstoffen bijdraagt aan de klimaatverandering. De voorraden zijn bovendien onevenredig verdeeld, wat leidt tot geopolitieke afhanke-lijkheden. Hetzelfde geldt, soms nog in extremere mate, voor bepaalde grondstoffen. ➜ Beter benutten van overschot-ten. We maken nog weinig gebruik van voorraden die onuitputtelijk zijn: wind, zon, aardwarmte en getijdenenergie. Wanneer we afval beschouwen als een grondstof en productieprocessen afstemmen op hergebruik kunnen we de uitputting van voorraden beperken. ➜ Van eenzijdig naar wederkerig. Economische relaties worden nog veelal benaderd vanuit een vaste definitie van vraag en aanbod. Bedrijven en overheden brengen hun producten en diensten vanuit centrale punten naar de consu-ment. Het benutten van duurzame

energiebronnen, het genereren van informatie en het combineren van functies maakt van consumenten producenten. Consumenten hebben niet alleen iets te kopen, maar ook iets te verkopen, al was het maar invloed op het gebruikspatroon en de gegevens daarvan. Bovendien kunnen ze aandeelhouder zijn in col-lectieve initiatieven, zoals een lokaal energiebedrijf. ➜ Van eenmalig naar herhaald succes. Veel transacties bij de productie van ruimte resulteren in een eenmalige winst. De focus hierop leidt tot per-verse prikkels en verkleint de kans op het realiseren van duurzame kwaliteit voor de eindgebruiker. Beter is het de gehele levensduur in ogenschouw te nemen waarbij opbrengsten terugkerende rende-menten zijn.

Gezamenlijk leiden deze principes tot radicale duurzame innovaties. Partijen worden genoodzaakt andere rollen in te nemen en daarmee bestaande wij-zen van werken te verlaten. Zo wordt in de handreiking gepleit voor het verlaten van de rol van ontwikkelaar en de daarbij behorende kortetermijnvisie om gebieden te ontwikkelen vanuit de rolopvatting van langdurig eigenaar/gebruiker. Het gaat erom de (waarde)-keten van gebiedsontwikkeling te ver-lengen met de exploitatiefase waarin voor- en nadelen van keuzes in de ontwikkelingsfase worden ervaren.

Naast ketenverlenging is ook het verbreden van de (waarde)keten van gebiedsontwikkeling aan de orde. Gebiedsontwikkeling gaat om meer dan het realiseren (en exploiteren) van vastgoed. Om een duurzaamheidspres-tatie te kunnen leveren, is het essenti-eel dat de stromen die het gebruik van het vastgoed mogelijk maken, zoals energie, water, mobiliteit, voedsel en afval, integraal in de opgave worden meegenomen. Dit is ook belangrijk vanuit het perspectief van radicale duurzame innovatie.

Door deze verschillende disciplinaire ketens met elkaar in contact te brengen wordt de kans op innovaties – in de termen van Schumpeter neue Kombina-tionen – vergroot. Volgens Schumpeter onderscheidt een innovatie zich van een inventie in economische zin doordat het niet enkel gaat om het nieuwe idee of concept, maar ook om de commercia-lisatie ervan.4 Zonder transactie geen innovatie. En radicale duurzame innova-ties vragen dus om nieuwe transacties, gebaseerd op nieuwe businessmodellen en samenwerkingsvormen.

Smart City Het gedachtegoed van Gebiedsontwik-keling nieuwe stijl sluit goed aan op de wens van radicale duurzame innovatie. Dit geldt in mindere mate voor de Smart City. Tenminste, volgens de definitie van een stad die informatie- en com-municatietechnologie (ICT) gebruikt om zowel haar infrastructuur en nutsvoor-zieningen meer interactief en efficiënt te maken, als het bewustzijn van het belang van deze voorzieningen bij haar burgers te vergroten.5 Veel productpro-posities van de grote technologiebedrij-ven passen binnen deze top-downbena-dering, bijvoorbeeld een citydashboard waarmee de inzet van gemeentelijke diensten en middelen beter gemanaged kan worden.

Een stap verder gaat de definitie volgens het Smart City-model6 waarmee de ‘slimheid’ van steden kan worden verge-leken. Een Smart City is hier een stad die goed scoort op de aspecten economie, mobiliteit, milieu, burgerschap, kwali-teit van leven en bestuur, door ‘slimme’ inzet van communicatie, infrastructuur, economische ontwikkeling, doelbewuste activiteiten van betrokken burgers en door op een verstandige manier beschikbare bronnen te gebruiken. Hier wordt burgerparticipatie benadrukt en gehint naar mogelijke rolveranderingen van overheid en burger. Maar in de lijst met indicatoren vinden we geen voor-waarden voor radicale duurzame >>

14 2013/05 S+RO

Thema Smart Cities Radicale innovaties

die meer direct te maken hebben met gebiedsontwikkeling (zie kaderteksten op pagina 14 en 15).

Ontschotten Functies die uit de stad zijn geplaatst, zoals (digitale) productie en onderzoek, krijgen met de opkomst van open in-novatiemilieus weer een plek in de stad, en zijn daarmee nieuwe impulsen voor gebiedsontwikkeling. Deze ontwikkeling is soms van bovenaf gestuurd, zoals in Barcelona – zie kader op pagina 14, en soms komt deze van onderaf. Hoe dan ook zorgt het open karakter ervoor dat overheden maar beperkt kunnen sturen en bepalen. Er wordt gevraagd om een balans tussen regisseren en faciliteren.

22@Urban Lab en Fab Lab Barcelona

In 2001 startte de stad Barcelona met de transformatie van 115 industriële bouwblokken naar een innovatief district gericht op kennisgebonden activi-teiten van de nieuwe economie: 22@BCN. Door publieke voorzieningen, zoals infrastructuur, sociale woningbouw en groen, en bedrijven en kennisinstel-lingen binnen de sectoren media, ICT, medische technologie, design en ener-gie te concentreren is een innovatiemilieu ontstaan. Onderdeel van 22@BCN is het 22@Urban Lab project dat bedrijven gelegenheid biedt om innovaties op het gebied van stedenbouw, onderwijs en mobiliteit in een precommer-cieel stadium in de praktijk te testen. Op dit moment lopen er pilotprojecten over onder andere openbare verlichting, slimme meters, elektrisch rijden en fietsinfrastructuur.

Barcelona zet verder in op open innovatie en heeft een nieuw mantra: ‘Pro-ductieve buurten met een menselijke snelheid, binnen een hyperverbonden en uitstootloze stad’.1 In deze visie bestaat de Smart City uit vele kleinere ‘slow cities’. Centraal in deze buurten staat een Fab Lab, oftewel een labora-torium voor digitale productie, waar bedrijfjes en individuen gebruik kunnen maken van digitaal aan te sturen productieapparatuur zoals 3D-printers. Ieder Fab Lab heeft een missie die gelinkt is aan een cluster van specifieke activiteiten in de buurt, zoals gezondheid of stedelijke vernieuwing, en er wordt samengewerkt met scholen en universiteiten, sociale werkvoorzie-ning en het bedrijfsleven aan de ontwikkeling van bijvoorbeeld prothesen en implantaten en duurzame energie en stadslandbouw in een natuurpark. De stad wil uiteindelijk dertien van deze wijkgebonden Fab Labs realiseren.

Noten1 Guallart V., City protocol: Building together better cities, presentatie tijdens het

Smart City Event, Amsterdam, 2013.

Linkswww.22barcelona.com, www.fablabbcn.org

innovatie, zoals Open Data, 3D-printen of lokale duurzame energieopwekking. En ook niet in de lijst van 2012.

Open innovatiemilieus Voor een benadering van de Smart City die aansluit op radicale duurzame innovatie moeten we terecht bij het perspectief van open innovatie. Sinds het voorzitterschap van Finland in 2006 promoot de Europese Unie Living Labs als motor voor innovatie.7 Er zijn momenteel wereldwijd meer dan drie-honderd Living Labs geaccepteerd door het European Network of Living Labs (ENoLL)8 als reallifetest en experimen-teeromgevingen waar gebruikers en

producenten door co-creatie innoveren. Een voorbeeld van een Living Lab in ons land is de RDM Campus in Rotterdam.9

Wanneer deze benadering van open innovatie wordt gecombineerd met de ICT-oriëntatie van de Smart City ontstaat een krachtige combinatie, die radicale innovaties sterk kan stimule-ren. Denk aan crowdsourcing, waarbij een gemeenschap – de crowd – wordt gevraagd een taak uit te voeren –outsourcing. Een praktische toepassing is de Improve-My-City app, een Open Source-applicatie waarmee inwoners lokale problemen direct kunnen door-geven aan hun gemeentebestuur en suggesties kunnen doen voor verbete-ringen. Maar er zijn ook uitwerkingen

22@ BarcelonaFoto’s: Corbis/HH

S+RO 2013/05 15

Thema Smart Cities Radicale innovaties

De War – Amersfoort

In het complex van de voorma-lige kleurstoffenfabriek Warner Jenkinson aan de rand van het historische centrum van Amers-foort en aan de rivier de Eem is sinds 2010 een Fab Lab gevestigd, als onderdeel van de innovatieve broedplaats De War. Onder deze naam heeft een groot aantal ideële voorzieningen op het terrein zich verenigd. Zij hebben de ambitie het terrein van de gemeente te kopen en het als ei-genaar verder te ontwikkelen als open proeftuin voor kunst, the-ater, wetenschap, duurzaamheid en innovatie, waarin onderzoek centraal staat.

Meer informatieWildschut, D., et al., De War Nul, De War, Amersfoort, 2013.

Maar belangrijker nog voor het slagen van Smart City als impuls voor Ge-biedsontwikkeling nieuwe stijl is het ontschotten van de inzet van overhe-den en bedrijfsleven. Smart City heeft de neiging zich vooral te uiten in in-novaties binnen bepaalde aspectsyste-men van de stad en versterkt sectoraal opgebouwde organisaties. Daarmee staat het haaks op de integrale bena-dering van gebiedsontwikkeling, die alle aspecten binnen een bepaald gebied betreft. De grootste uitdaging voor het regisseren en faciliteren van open innovatiemilieus is zich niet te laten beperken door de eigen verkokering, maar werkelijk open te staan voor de integratie voor ketenverlening en -ver-breding. Met zo’n houding is radicale duurzame innovatie niet bedreigend meer, want in het hoofd zijn de be-staande structuren dan al verlaten. ■

Noten1 Jonker, J. (red.), Werken aan de WEconomy.

Duurzaamheid coöperatief organiseren, Kluwer, Deventer, 2013.

2 www.scienceguide.nl/201302/de-derde-industri%C3%ABle-revolutie.aspx

3 Peek, G.J. en Y. van Remmen, Investeren in gebiedsontwikkeling nieuwe stijl: Handreikingen voor samenwerking en verdienmodellen, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Den Haag, 2012. Zie ook: smartcityapps.urenio.org/improve-my-city_en.html

4 Borbély, E., J. A. Schumpeter und die Innovationsforschung, MEB 2008 – 6th International Conference on Management, Enterprise and Benchmarking, Budapest, 2008, pp. 401-410.

5 Committee of Digital and Knowledge’ based Cities (CDC), Smart Cities Study: International study on the situation of ICT, innovation and Knowledge in cities,

United Cities and Local Governments (UCLG), Bilbao, 2012 (www.cities-localgovernments.org).

6 Centre of Regional Science (red.), Smart cities: Ranking of European medium-sized cities, Final report, Vienna UT, 2007 (www.smart-cities.eu).

7 European Commission, Open Innovation 2013, Office of the European Union, Luxembourg, 2013.

www.openlivinglabs.eu www.rdmcampus.nl

Gert-Joost Peek (1973) is lector Gebieds-ontwikkeling en Transitiemanagement aan de Hogeschool Rotterdam en eige-naar van SPOTON Consulting van waaruit hij adviseert, spreekt, voorzit en schrijft over duurzame gebiedsontwikkeling en projecten begeleidt.

Onder: Innovation Dock, RDM Campus, Heijplaat RotterdamFoto: Ronald van den Heerik/HH

Boven: De War AmersfoortFoto: Fab Lab Amersfoort