Publicatie ga fietsen regio groningen assen

GA FIET SEN!

RONDE VAN DE REGIOoneindig mooi fietsen door 2 provincies langs 14 routes

in 12 gemeenten in de regio groningen-Assen

GA FIET SEN!

GA Fietsenis een uitgave van Regio Groningen-Assen, Stedelijk netwerkwww.regiogroningenassen.nl, info@ regiogroningenassen.nl© 2014 Groningen

Research, tekst & samenstellingMarja Kiel en Willy van der Schuit

FotografieEwoud Rooks

Ontwerp en vormgevingStudio Pek & Veren, Martijn Halie

OpmaakLodi Grafisch Ontwerp, Gabor Lodi

DrukORO grafisch projectmanagement

UitgeverIn Boekvorm Uitgevers bv, Assen

Met dank aanElzaline Schriever, Martha Buitenkamp, Dirk Jan Lekkerkerker, Henk Valstar, Aalf Aalfs, Oebele Gjaltema en ANWB.

REGIO GRONINGEN - ASSENSinds 1996 werken de gemeenten en provincies in de regio Groningen-Assen samen op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling met als doel meer kwaliteit in en voor de regio te bereiken. Deze kwali-teit wordt behaald door een gemeente- en provinciegrens overschrijden-de samenhangende aanpak van wonen, werken, mobiliteit en landschap waarbij duurzame ontwikkeling voorop staat. Deelnemers van de regionale samenwerking zijn de provincies Drenthe en Groningen en de gemeenten: Assen, Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld, Slochteren, Ten Boer, Tynaarlo, Winsum en Zuidhorn.

De teksten en beelden in deze uitgave mogen niet zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Regio Groningen-Assen en/of overige rechthebbenden worden gebruikt.

ISBN978-90-77989-76-0

COLOFON

S T E D E L I J K N E T W E R K

GA FIET SEN!

Inleiding 91 STADSE CONTRASTEN 122 LANGS DE STADSRANDEN 303 HET RIJKE WONEN 464 VERBINDINGEN 585 PALEIZEN IN EEN OEROUD BEEKDAL 706 TURF & WATER 867 VAN MOERAS NAAR GAS 1008 LIJNEN NAAR HET NOORDEN 1149 KRUISPUNT VAN (VAAR)WEGEN 12610 WIERDEN & WATER 13811 KENNIS & MACHT 15412 WONEN & WERKEN TUSSEN COULISSEN 16813 AAN HET WATER 18414 ORDE & CHAOS 198fotoverantwoording 214INHOUDSOPGAVE

GA FIETSEN!

Rust, ruimte, prachtige vergezichten in combinatie met dynamische steden, economische ontwikkeling en goede voorzieningen. Regio Groningen-Assen heeft het allemaal. De open landschappen in Groningen, de beekdalen in Drenthe. Waardevolle natuurgebieden waar vogels, bevers en otters zich onbespied wanen. Mooie dorpen, koolzaad-velden en weilanden met grazende koeien. En vlakbij dit alles de dynamiek van de steden Groningen en Assen.

Het landschap, de natuur, de architectuur, de cultuurhistorie en de actualiteit verschillen van dorp tot stad, van bos tot dal, van waterloop tot rivier. Al hebben ze wel een opvallende gemene deler: in de hele regio speelt water een hoofdrol. Of het nu gaat om de eerste bewoners die over water naar het noorden trokken om een bestaan op te bou-wen, of om de afwatering van Noord-Nederland via het Drents Plateau naar de Waddenzee. Bij bijna alle thema’s is water een drijfveer, een oorzaak, een middel of een doel.

GA Fietsen laat bezoekers en bewoners het gebied op een aangename manier beleven en waarderen. De routes prik-kelen om op een andere wijze naar de omgeving te kijken. Twaalf gemeenten in de provincies Groningen en Drenthe nodigen u uit om op de fiets te stappen en aan de hand van het netwerk van fietsknooppunten een bezoek te brengen aan onverwachte plekken. U zult verrassende mogelijk-heden ontdekken om in de regio te werken, te wonen en te recreëren.

Ga fietsen en ontdek de regio Groningen-Assen!

GA Fietsen!

88 9

.../NIEUWSTEplattegrond-zw-w.dgn 29-11-02 17:49:38

1 1

1 4

1 5

1 6

1 21 3

STADSECONTRASTEN1

In STADSE CONTRASTENstaan de kennis- en zorginstellingen Rijksuniver-siteit Groningen (RUG) en Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) centraal. Maar er is veel meer. Op verschillende plekken in de stad Groningen springt nieuwe architectuur in het oog, zoals bij het Martini Ziekenhuis, het Onderzoeks-instituut ERIBA, het voetbalstadion de Euroborg en bij de woonwijk De Linie. Het Noorder-plantsoen is een groene oase aan de rand van het stadscentrum, een rustige plek in de drukke studentenstad.

routeRoutebeschrijving: zie aan het einde van dit hoofdstuk.

LengteCirca 20 kilometer

12 13

Nieuw naast oudDe Grote Markt is hét centrum van de stad Groningen, met de Martinitoren als blikvanger voor zowel de ‘stadjers’ als de toerist. Vanaf de ‘Olle Grieze’, zoals de toren in Groningen genoemd wordt, zijn de ontwikkelingen in de binnenstad goed te volgen. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog is de Grote Markt grotendeels verwoest. De panden die er vervolgens zijn gebouwd, hebben onder-tussen plaatsgemaakt voor een compleet nieuwe gevelwand. De voor-oorlogse rooilijn is hersteld, waarmee het plein kleiner is geworden.

Naast de Grote Markt ligt een nieuw plein met het gebouw van het Groninger Forum. Zeven architectenbureaus dienden een ontwerp in, waaruit de inwoners van de stad hun top drie kozen. Uiteindelijk heeft de gemeenteraad het ontwerp van NL Architects als haar favoriet aangewezen. Het nieuwe gebouw, gereed in 2016, biedt ruimte aan culturele activiteiten, zoals tentoonstellingen, lezingen, films en debatten.

De Grote Markt 1 1

15

BrinkdorpGroningen is oorspronkelijk een middel-eeuws brinkdorpje op het puntje van de Hondsrug, de zandrug die vanuit Drenthe noordwaarts loopt. Bij opgravingen in de binnenstad treffen archeologen regelmatig voorwerpen aan uit het verre verleden van de stad. Zo liggen onder het wegdek naast de Martinikerk de restanten van een oude begraafplaats.

De laatmiddeleeuwse fibulae, mantelspelden, zijn gevonden tijdens opgravingen aan de Grote Markt. De bijzondere glazen beker uit de 17de eeuw komt uit de bouwput van Het Forum.

2 cm

5 cm

1 cm

14 15

Knappe koppen in GroningenGroningen dankt een deel van haar inwonertal aan de 27.500 studenten van de Rijksuniversi-teit Groningen en de Hanzehogeschool Groningen. Een op de zes ‘stadjers’ is student! De universiteit is opgericht in 1614. De eerste rector magnificus was Ubbo Emmius, afkom-stig uit het Duitse Emden. De studenten konden in Groningen aanvankelijk alleen Godgeleerdheid, Rechten, Geneeskunde en Filosofie studeren. Nu biedt de RUG weten-schappelijk onderwijs én onderzoek binnen negen faculteiten.

Het Academiegebouw vormt het hart van de RUG. Hier vinden belangrijke universitaire plechtigheden plaats, zoals de opening van het academisch jaar, oraties, promoties en buluit-reikingen. In 1906 verwoestte een brand het Academiegebouw uit 1846. Op de fundamen-ten verrees een nieuw gebouw in neo-renaissancistische stijl.

Skeletten tussen de boekenIn 1615 kreeg de universiteit een eigen Academiebibliotheek, gehuisvest in het Franciscaner-klooster aan de Broerstraat. Op dezelfde plek staat sinds 1987 de Universiteits-bibliotheek, waarvan de opvallende raampartij het Academiegebouw weerspiegelt. In 1648 beschreef Constantijn Huygens de UB nog als “een treurig kerkhof, waar de skeletten tussen de boeken staan”, omdat er skeletten van het naastgelegen anatomisch theater geplaatst waren. Naast een plek voor het vergaren van kennis heeft de UB een belangrijke sociale functie voor studenten.

Eerste vrouwelijke studentDe RUG heeft in de loop der eeuwen vele ta-lenten voortgebracht. Aletta Jacobs (1854-1929, links op de foto) rondde hier in 1878 als eerste vrouwelijke student in Nederland de studie geneeskunde af. Ruim 100 jaar later maakte de natuurkundige Wubbo Ockels als eerste Neder-lander een ruimtevaart. Hij had in Groningen gestudeerd en gewerkt. Ockels overleed op 18 mei 2014 op 68-jarige leeftijd.

Studentenstad 1 2

1616 17

Groene long in de stadHet Noorderplantsoen, dat een deel van het huidige stadscentrum omsluit als een groene long, is aangelegd op de 17de-eeuwse vestingwallen van de stad. Na 1874 werden de ‘knellende’ verdedigingswerken ontmanteld en kon de stad eindelijk uitbreiden om de groeiende bevolking te huisvesten. Al vanaf het begin is het romantische park in trek bij de ‘stadjers’. Het grootste deel is in Engelse landschapsstijl ontworpen door de tuinen landschapsarchitect H. Copijn.

Leven in de brouwerijIn het Noorderplantsoen staan allerlei boom- en heestersoorten, aangevuld met een rijke stinzenflora. Enkele van de meer dan vijftig verschillende boomsoorten zijn zeldzaam. Bij de ingang van het park aan de kant van de Nieuwe Ebbingestraat staat de dikste boom van de stad, een schietwilg. Samen met de vijvers, open plekken met gras en delen met dichte beplanting, levert het Noorderplantsoen een grote biodiversiteit op. Het zorgt tevens voor de aanwezigheid van vele vogelsoorten. Ook komen er zes soorten vleermuizen voor.

Het Noorderplantsoen vormt al ruim een eeuw het decor voor muziekuitvoeringen, onder andere in de muziekkoepel. Sinds 1991 is het de thuisbasis van Noorderzon. Tijdens de internationale kunstenmanifestatie komen meer dan 130.000 bezoekers naar het plantsoen. Kunstenaars, muzikanten en acteurs zetten samen met vele vrijwilligers én het publiek een uniek festival neer.

Het Noorderplantsoen 1 3

1918

Zorg en onderzoek op universitair niveauHet UMCG, het universitair medisch centrum in Noord-Nederland, ligt als ‘een stad in de stad’ net buiten het centrum van Groningen. In het zieken-huis worden artsen, tandartsen en bewegings-wetenschappers opgeleid, maar vindt ook weten-schappelijk onderzoek plaats. Patiënten komen er voor ziekenhuiszorg, dikwijls vanwege de zeer specialistische diagnostiek, het onderzoek en de behandeling die het UMCG biedt.

De stabiele bevolking van Noord-Nederland maakt het voor de RUG en het UMCG aantrekkelijk lang-durig wetenschappelijk onderzoek te doen naar het ontstaan van ziekten. Al in de jaren vijftig en zestig zetten de RUG en het Academisch Ziekenhuis der-gelijke projecten op, waarbij meerdere generaties op het gebied van gezondheidszorg werden gevolgd. In het project LifeLines wordt gedurende minimaal dertig jaar gekeken naar de ontwikkeling in de gezondheid van uiteindelijk 165.000 personen in Noord-Nederland. Door nieuwe kennis en inzicht over het ontstaan van ziekten, zoals astma, diabetes of nierziekten, is preventie beter en eerder mogelijk.

‘Een stad in de stad’1 4

Gezond en actiefBij het European Research Institute on the Biology of Ageing, ERIBA, staat onderzoek naar veroudering centraal. Het ERIBA-gebouw, opgeleverd in 2012, biedt onderzoekfaciliteiten voor multidisciplinair onderzoek naar ziekte, gezondheid en veroudering. Nu al is bekend dat één op de drie meisjes die tegenwoordig geboren worden, 100 jaar zal worden. Rond het thema veroudering en gezondheid hebben het UMCG, de RUG, de overheid en het bedrijfs-leven hun krachten gebundeld binnen het Healthy Ageing Network Northern Netherlands.

20 21

Nieuwe skylineIn de nieuwe wijk Europapark ten zuidoosten van Groningen staat de beeldbepalende Euroborg, het voetbalstadion van FC Groningen. Daarnaast zijn er kantoren en bijzondere architectuur te vinden. Naast het stadion staan twee woontorens van 80 meter hoog. Vanaf 1915 domineerde de Provinciale Electriciteitscentrale het terrein, opgevolgd door de Helpmancentrale en later de Hunzecentrale.

De Mediacentrale is nu de naam voor het oude admini-stratiekantoor en de turbinehal. In het bedrijvenverzamel-gebouw is onder andere RTV Noord gehuisvest. Andere delen van de elektriciteitscentrale, inclusief de vijf enorme pijpen, zijn in 1998 afgebroken. Daarmee verdween een herkenbaar stukje van de skyline van Groningen.

‘De Groene Hel’Op 13 januari 2006 opende Arjen Robben het voetbal-stadion de Euroborg, nadat het Oosterparkstadion 35 jaar de thuisbasis van FC Groningen was geweest. De eerste thuiswedstrijd tegen SC Heerenveen leverde een 2-0 winst op. Het stadion draagt bijnamen als ‘de Groene Hel’ en ‘de Groene Kathedraal’. Er is plaats voor bijna 23.000 mensen. De Limburgse architect Wiel Arets ontwierp het complex, waarin eveneens een bioscoop, een school, een casino, een supermarkt, een sportschool, horeca en kantoorruimte zijn gerealiseerd.

Het Europapark1 5

22 23

De LinieWoonwijk De Linie is vernoemd naar de Helperlinie, een 17de-eeuws verdedigingswerk van de stad. De Linie staat vol met eigentijdse archi-tectuur. Zo ontwierp de Japanse architect Moriko Kira een basiswoning met verschillende varianten. In 2006 ontvingen de patiowoningen de prijs voor mooiste gebouw van Groningen.

2524

Het Martini Ziekenhuis is voortgekomen uit een fusie tussen het Diaconessenhuis en het Rooms-Katholieke Ziekenhuis, beide opgericht in de 19de eeuw. In 2008 nam het Martini Ziekenhuis een nieuw gebouw officieel in gebruik. Het heeft een enorme glazen gevel, waarmee maximaal gebruik gemaakt wordt van daglicht. Het interieur is bijzonder kleurrijk door de toepassing van het kleurenpalet van beeldend kunstenaar Peter Struycken.

Het BrandwondencentrumIn het Martini ziekenhuis is één van de drie Nederlandse brandwonden-centra gevestigd. Bij de oprichting in 1979 was het een voorloper op het gebied van multidisciplinaire zorg in Groningen. In het team werken chirurgen, plastisch chirurgen, bacteriologen, gespecialiseerde verpleeg-kundigen, fysiotherapeuten, ergotherapeuten, psychologen, psychiaters, revalidatieartsen, intensivisten en hygiënisten samen aan optimale zorg. Van de circa 200 patiënten die jaarlijks worden opgenomen, is zo’n veertig procent kind.

Het Martini Ziekenhuis1 6

26 27

Routebeschrijving STADSE CONTRASTEN

1. Startpunt Station Groningen2. Vanaf station RD over Werkmanbrug en langs Groninger Museum3. RD en Zuiderdiep oversteken 4. RD Folkingestraat 5. Einde RA Vismarkt6. Einde met bocht mee naar links7. RD Guldenstraat8. Bij kruispunt RA Grote Markt richting Martinitoren9. Tweede straat LA Kreupelstraat10. LA Kwinkenplein11. RA Oude Ebbingestraat12. Direct LA Rode Weeshuisstraat13. RA Oude Boteringestraat14. Direct LA Broerplein15. RA Oude Kijk in ´t Jatstraat16. Over brug LA Noorderhaven Noordzijde17. Tegenover Plantsoenbrug RA doorgaand fietspad door Noorderplantsoen18. Fietspad blijven volgen om vijver heen en RD19. Nieuwe Boteringestraat-Moesstraat oversteken en RD Boteringesingel20. Einde van fietspad RA en meteen LA 21. RD fietspad Bloemsingel22. Op T-splitsing RA23. RD fietspad op24. Bij verkeerslichten LA fietspad A. Deusinglaan25. LA met bocht mee26. RA Vrydemalaan27. Bij verkeerslichten RA Petrus Campersingel28. Bij verkeerslichten LA Hanzeplein en langs hoofdingang UMCG29. LA Oostersingel30. RA fietspad Damsterdiep 31. Over Steentilbrug en LA Winschoterkade32. Tweede straat RA Radebinnensingel33. Op T-splitsing LA34. RD fietsbrug Trompbrug over35. Veemarktstraat oversteken en LA fietspad36. Na Griffebrug RA fietspad Winschoterdiep Oostzijde37. Na viaduct links aanhouden naar Europapark 38. Einde RA Eelkemastraat39. RD en dan LA langs kanaal

40. Einde oversteken en RA Bouma Boulevard41. RD over brug42. RA Verlengde Lodewijkstraat43. LA fietspad Verlengde Winschoterdiep langs De Linie44. In bocht LA fietspad langs spoor45. RA onder spoor door46. RA Helperzoom47. Na viaduct LA Waterloolaan48. LA fietspad doorgaand fietsverkeer49. Bij verkeerslichten RD langs Zuiderbegraafplaats50. LA tegenover Merwedestraat en onder viaduct door51. RD fietspad door parkje en links aanhouden 52. Rechts aanhouden richting ringweg53. RA Vondellaan54. LA door fietstunnel55. Oversteken naar kanaal en LA56. Voor viaduct RA over brug57. LA fietspad58. Na bocht LA fietspad achter roeivereniging GYAS langs59. Fietspad Hoornsedijk volgen langs kanaal richting Hoornsemeer60. RA fietspad Onlandsedijk61. Einde LA S.O.J. Palmestraat62. Met bocht mee naar rechts B.S.F. von Suttnerstraat63. RA C.G. Wichmanstraat64. RA Paterswoldseweg langs Martini Ziekenhuis65. Bij verkeerslichten LA fietspad Van Swietenlaan langs ziekenhuis66. RA Van Swietenlaan67. LA rotonde Laan Corpus den Hoorn (rotonde ¾ nemen)68. Onder viaduct door (op beide rotondes RD)69. Bij tweede rotonde RD Jan Evert Scholtenlaan naar Stadspark70. LA fietspad Mulock Houwerlaan om vijver heen71. Links aanhouden fietspad Concourslaan langs drafbaan72. RD onder viaduct door73. Bij verkeerslichten LA Paterswoldseweg74. Na spoor RA Theodorus Niemeijerstraat75. RD fietspad76. Einde RA77. Over brug en doorrijden naar eindpunt Station Groningen.

RD = rechtdoor | RA = rechtsaf | LA = linksaf2928

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,42,

52,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

22

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,23,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,86,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo

Gasselternijveensche-mond

EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

2 12 2

2 3

2 5

2 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

LANGS DESTADSRANDEN2

LANGS DE STADSRANDENtoont dat wetenschap, natuur, recreatie en wonen een eigen plek hebben én dat ze uitstekend samengaan. De hypermoderne Zernikecampus is hét wetenschappelijke kennisbolwerk van Groningen. Het jonge natuurgebied Kardinge en het honderd jaar oude Stadspark zijn geliefd bij recreanten. Nieuwbouwwijk Meer-stad biedt nadrukkelijk ruimte voor natuur en water. In de Hortus Haren, lange tijd onderdeel van de Rijksuniversiteit Groningen, genieten bezoekers van verschillende tuinen.

routeKnooppunten: 85 84 01 13 51 54 55 - rechtdoor fietspad blijven volgen - via de sportterreinen naar fietspad Blauwbörgje - fietspad volgen - linksaf over Zernikecampus, Zernikelaan, noordwaarts fietsen - linksaf prof. Uilkensweg - rechtsaf Jaagpad - 56 57 23 96 89 93 90 91 59 82 80 79 78 77 75 86

LengteCirca 50 kilometer (verkorte route circa 37 kilometer)

30 31

Bundeling van kennisDe Zernikecampus werd in de jaren ’60 van de 20ste eeuw opgezet als een zakelijke en functionele ‘universiteitswijk’. Nu is het een open en groen gebied met verscheidenearchitectonisch bijzondere gebouwen. Hierin zijn de Hanzehogeschool Groningen, de bètafaculteiten van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en onderzoekscentra als het Arctisch Centrum en het Kernfysisch Versneller Instituut ondergebracht. Bovenop de Bernoulliborg glimt de koepel van de sterrenwacht: het Blaauw Observatory. Het Biologisch Centrum is sinds 2010 in het gebouw voor Levenswetenschappen, de Linnaeusborg of ‘Grasborg’, gevestigd.

BijenkorfDe ronde Zernikeborg, de zogenaamde ‘ Bijenkorf ’, is een belangrijk ICT-knooppunt voor het noorden. In het gebouw verwerkt een centrale supercomputer data uit de ruimte die door de duizenden kleine antennes van radiotelescoop LOFAR worden verzameld. Daarbij beschikt LOFAR over een supersnel glasvezelnetwerk dat ook voor andere wetenschappe-lijke toepassingen gebruikt wordt. Zo worden via seismische sensoren de bewegingen in de bodem van Noord-Nederland in kaart gebracht, een actueel onderwerp door de aardbevingen in Groningen.

HanzehogeschoolDe Hanzehogeschool Groningen is de grootste HBO-instelling in Noord-Nederland met meer dan 25.000 studenten in Groningen, Assen, Leeuwarden en Amsterdam. Ook Kunst-academie Minerva en de Academie voor Bouwkunst in de binnenstad van Groningen maken deel uit van de instelling.

De Zernikecampus- internationaal kennisbolwerk2 1 Nobelprijs

Het Zernikecomplex dankt zijn naam aan scheikun-dige Frits Zernike. In 1953 kreeg hij de Nobelprijs voor de Natuurkunde voor zijn uitvinding van de fasecon-trast microscoop, waarmee weefsel van een preparaat duidelijker bekeken kan worden. Dit heuglijke feit werd in Groningen, voorafgaand aan een opera-uitvoering in de Stadsschouwburg, bekendgemaakt door de rector magnificus van de universiteit. Nog voordat er ook maar een aria was gezongen, klonk er een minutenlange staande ovatie.

3534 35

Kardinge

Wonen, recreëren en natuur in éénHet natuurgebied Kardinge is de thuishaven van tal van vogels, zoals grutto’s en slobeenden, ondanks de ligging pal tegen de stadsrand tussen de wijken Beijum en Lewenborg en de nabijheid van de ringweg. Door het gevarieerde gebied lopen van oudsher tal van smalle watertjes of ‘maren’, zoals het Kardingermaar.

Aan de rand van het natuurgebied ligt Sportcentrum Kardinge, met onder meer de ijsbaan die regelmatig het toneel vormt van regionale en nationale schaatswedstrijden. Blikvanger is de 37 meter hoge klimtoren van klimcentrum Bjoeks die maar liefst 11 meter overhelt. De opvallende ‘berg’ is onderdeel van het mountainbikeparcours.

In de ecologische woonwijk Drielanden bij Kardinge zijn duurzame materialen en energie het uitgangspunt. Een belangrijk onderdeel vormt het watersysteem, waarbij bijvoorbeeld het afvalwater van keuken en douche in een zogenaamd helofytenfilter opgevangen wordt. Hier wordt het door moerasplanten (helofyten) gezuiverd.

2 2

3736

Wonen aan het waterMeerstad bevindt zich deels op het grondgebied van de gemeente Groningen en deels op die van de gemeente Slochteren. De naam verwijst naar de stad Groningen en het centraal gelegen meer in het gebied, maar ook naar de vier ‘MEER’-dorpen: Middelbert, Engelbert, Euvelgunne en Roodehaan. Er staan 6.500 woningen gepland. Elk cluster van woningen wordt als zelfstandige eenheid aangelegd op het moment dat het nodig is. Op voorhand zijn dan geen grootschalige investeringen nodig, bijvoorbeeld voor de aanleg van riolering en wegen.

Meerstad 2 3

38 39

‘Het Verborgen Rijk van Ming’De Hortus Haren Holland behoort tot de oudste botanische tuinen van Nederland. Het complex heeft verschillende tuinen, waaronder de beroemde Chinese Tuin ‘Het Verborgen Rijk van Ming’ en een kruidentuin. Deze is genoemd naar de stichter van de Hortus Botanicus: de apotheker en medicus Hendrick Munting (1583-1658). Munting legde in 1626 in de stad Groningen een indruk-wekkende verzameling aan van medische in- en uitheemse planten. Eind 17de eeuw werd de tuin vanwege financiële problemen verkocht aan de provincie Groningen en de Rijksuniversiteit. Sinds die tijd heette de tuin Hortus Botanicus.

Hortus Haren 2 4

Japanse notenboomDe Hortus kreeg begin 20ste eeuw te maken met ruimte-gebrek. Daarom kocht de Rijksuniversiteit in 1917 het Huis de Wolf in Haren, een terrein van ruim 12 hectare.

Het pand uit 1892 werd gebouwd door de Friese familie Wassenaar. In de jaren ’90 van de 20ste eeuw is de villa verkocht aan een particulier die Huis de Wolf in oude luister heeft hersteld. De volledige verhuizing van de Hortus Botanicus naar Haren vond overigens pas plaats in 1966. Een bijzondere binnentuin, op bijgaande foto uit ca. 1910 – met onder meer de oudste Japanse notenboom van de provincie Groningen – bleef achter.

40 41

‘Een park voor de arbeiders om te recreëren en te genieten’…Dat was ruim 100 jaar geleden de gedachte van een groep Groninger notabelen. De Haarlemse landschapsarchitect Springer ontwierp aan de toenmalige rand van de stad een park in Engelse landschapsstijl. In de winter van 1913 ging de eerste spade de grond in. Ruim dertien jaar werkten er vooral tewerkgestelde werklozen. Velen dachten dat het park voor de ‘rijke’ Groningers zou zijn. Het tegendeel bleek waar. Het was en is een populaire plek voor jong en oud, met onder meer de drafbaan, volkstuinen, een kinderboerderij, een speeltuin en een camping die hier is afgebeeld op een foto uit 1962. Op de achtergrond staat de fabriek van de Suikerunie in Groningen. Het complex werd later aan het zicht onttrokken door begroeiing. Anno 2014 is het fabrieksterrein grotendeels ontmanteld.

Het Stadspark 2 5

4342

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,72,

7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,60,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,80,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

3 4

3 3

3 1

3 2

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

HET RIJKE WONEN3

HET RIJKE WONENlaat zien waarom de mens zich al eeuwenlang in dit gebied vestigt. Centraal ligt de Hondsrug, een 70 kilometer lange zandrug langs de Drents-Groningse grens. Op de noordelijke punt vinden we de stad Groningen en op de flanken land-goederen en monumentale villa’s. Tegenwoordig kan men ook in de lagere gebieden naar alle tevredenheid wonen, zoals de moderne woonwijken van de gemeenten Groningen en Tynaarlo bewijzen.

ROUTEKnooppunten: 27 26 04 84 (GR) 01 09 03 25 28 78 84 (DR)

LENGTE28 kilometer

44 45

Het PaterswoldsemeerHet moerasgebied, waar de Hondsrug doorheen loopt, werd vanaf het midden van de 18de eeuw op grote schaal verveend. Met de turfwinning ontstond het Paterswoldsemeer, in de 19de eeuw al een geliefde plek voor dagjesmensen uit de stad Groningen die met de paardentram naar het meer trokken. Begin 20ste eeuw verrezen langs de oevers verscheidene zomeroptrekjes. Het clubhuis van watersportvereniging De Twee Provinciën is nog altijd een markante blik-vanger aan het meer. De foto laat het meer zien in 1940.

Om het gebied beter geschikt te maken voor recreatie en wonen zijn de gemeenten Groningen, Haren en Eelde in de jaren ’60 van de 20ste eeuw een samenwerking aangegaan in het Meerschap Paterswolde. Zo werden onder andere de Hoornseplas, het Hoornsemeer en een woonwijk ‘aan het water’ aan de noordzijde van het Paterswoldsemeer aangelegd.

The Wall HouseThe Wall House aan het water in de woonwijk Hoornse Meer bestaat uit drie etages met elk een eigen functie: keuken, slaapkamer en woonkamer. De woning werd in 1976 ontworpen door de Amerikaanse architect John Hejduk. Pas na zijn dood in 2000 is The Wall House mede op initiatief van de gemeente Groningen gerealiseerd.

Hoornse Meer wonen en recreëren bij de stad3 1

4948

Piccardthof en Ter BorchDe gemeente Groningen focust op wonen aan de rand van de stad en toch profiteren van alle stedelijke voorzieningen. Rond 2000 is de woonwijk Piccardthof gerealiseerd rond de Piccardthofplas. De wijk valt op door zijn bijzondere land-schappelijke en ecologische waarden. Bij de aanleg zijn bewust duurzame alternatieven voor bijvoorbeeld verwarming toege-past, waaronder aardwarmtepompen. Ook de recente nieuw-bouwwijk Ter Borch sluit aan op de visie van de gemeente op het moderne wonen. De wijk maakt overigens deel uit van de Drentse gemeente Tynaarlo, maar is georiënteerd op de stad Groningen.

Het moderne wonen 3 2

5150

Op de overgang van hoog naar laagOp de overgang van de hoge Hondsrug naar de lagere gebieden ligt een gordel van historische landgoederen, waaronder Vennebroek. Huis Vennebroek is in 1848 gebouwd op de plek van een 17de-eeuwse havezate. Een ideale plek om te wonen: op de hoogte woonde men veilig en droog. In de laagte – op de nattere, vruchtbare gronden – werden de gewassen verbouwd. Het beheer van de landgoederen rond Eelde-Paterswolde is nu in handen van verschillende organisaties, zoals Natuurmonumenten.

Een gordel van landgoederen3 3

52 53

Lucas Pieters RoodbaardDe welgestelde bewoners lieten in de eerste helft van de 19de eeuw bij hun landhuizen prachtige tuinen in Engelse landschapsstijl aanleggen. Een beroemd landschapsarchitect uit die tijd was Lucas Pieters Roodbaard die onder meer de tuin van landgoed De Braak in Paterswolde heeft ontworpen. De rechthoekige vormen die tot dan toe in de mode waren, verving hij door smalle slingerpaadjes, grillige vijverpartijen, glooiingen en heuvels. In het park van De Braak huizen een kolonie roeken en enkele blauwe reigers. Bijzonder is de vleermuizenkelder, waar veel vleermuizen overwinteren.

54 55

Vissen in de NoordplasSassenhein is een particulier natuurgebied in de gemeente Haren met twee visplassen, de Noord- en de Zuidplas. De naam is afgeleid van de namen van de eerste eigenaren: Harenaren Saskia en Hein Aalderink, oftewel ‘Sas en Hein’. Fervent hengelaar Hein Aalderink kocht de Noordplas in 1909 en bestemde deze voor de vissport. Bij zijn overlijden in 1939 liet hij het bezit na aan een stichting.

De Noordplas is oorspronkelijk een ondiepe en troebele veenpet die eind 1800 door turfwinning ontstond. De heldere Zuidplas is gegraven tijdens de aanleg van de A28 in 1970. Er zijn gaten tot maar liefst 21 meter diepte.

Sassenhein3 4

56 57

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,30,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

4 1

4 2 4 4

4 3

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

VERBINDINGEN4

VERBINDINGENvolgt de verschillende lijnen die de steden Groningen en Assen aan elkaar koppelen. De oudste lijn is De Hondsrug die centraal stond in de ontwikkeling van handel en cultuur. Nu ligt er een druk cluster van land-, wateren spoor-wegen. Opmerkelijk genoeg is het oorspronkelijk landschap van de Drentsche Aa met zijn es- en beekdorpen onaangetast gebleven. Hier zijn natuur, bedrijvigheid, wonen en recreatie nauw met elkaar verbonden.

ROUTE56 08 - rechtdoor - linksaf Hondstong - volgen tot einde - rechtsaf - 42 79 17 82 85 58 61 87 81 56

Lengte30 kilometer

58 59

Over en langs de HondsrugOp de Eelderbrug over het Noord-Willemskanaal zijn in één oogopslag de noord-zuid verbindingen tussen Groningen en Assen te zien: de A28, de spoorverbinding en het Noord-Willemskanaal. Ze volgen de oude tracés van de handelswegen door Drenthe en over de Hondsrug naar de rijke kleigronden en de zeeverbindingen met de rest van de wereld. Goederen werden over enorme afstanden verhandeld. Het principe is vandaag de dag niet anders, zoals de diverse bedrijventerreinen langs de A28 tonen.

Een van de verbindingen is het Noord-Willemskanaal, dat in 1861 werd aangelegd. Naamgever was koning Willem III, koning van de Nederlanden. Het Rijk nam in 1958 het kanaal over, liet het verruimen en zorgde voor een omlegging bij Assen. Daardoor werd het bevaarbaar voor schepen met een laadvermogen tot 300 ton. Tussen De Punt en Groningen wordt de waterweg ook wel Hoornsediep genoemd.

‘Sluiswachters’Vanwege het hoogteverschil tussen Drenthe en Groningen heeft het Noord-Willemskanaal drie sluizen: Sluis Peelo ten noorden van Assen, Sluis Yde-Vries (Sluis III) bij Vries en Sluis De Punt (Sluis IV). Bij Sluis De Punt staat het kunst-werk Sluiswachters, gemaakt door de beeldend kunstenaars Maree Blok en Bas Lugthart. Twee gestileerde mensfiguren staan als wachters op het remmingswerk.

De Punt4 1

De bloemenveiling in EeldeIn 1927 werd in Groningen een bloemenveiling opgezet door kwekers van sierbloemen. In 1978 verhuisde de veiling naar een nieuw hallencomplex in Eelde. De bloemenveiling is de grootste van het Noorden en inmid-dels onderdeel van Flora Holland, de nationale organisatie van en voor telers van sierteeltproducten. Vanuit Eelde vinden de snijbloemen en kamerplanten hun weg in Noord-Nederland en Noord-Duitsland. Jaarlijks vindt in het dorp een bloemencorso met indrukwekkende praalwagens plaats.

62 63

Straf of offer?In 1897 vonden twee turfstekers tot hun schrik een lijk in het Stijfveen tussen Yde en Vries. De mannen versleepten het lichaam naar het gebied De Hondstongen, niet alleen omdat ze illegaal aan het werk waren in het veen, maar ook omdat ze dachten op een recente misdaad te zijn gestuit. Toen duide-lijk werd dat het om een eeuwenoud veenlijk ging, nam het Drents Museum het in de collectie op.

Een eeuw na de vondst bleek uit onderzoek dat het meisje is gestorven tussen 54 voor en 128 na Christus, toen ze ongeveer 16 jaar oud was. Ze was 1.40 meter groot en had een afwijking aan haar ruggenwervels. Ze is gevonden met een band driemaal om haar hals gewonden. In haar linker sleutelbeen zat een messteek en de helft van haar hoofd was kaalgeschoren. Haar dood kan een straf zijn geweest, maar ook een offer is mogelijk. In 1994 is haar gezicht gereconstrueerd. Het is aanwezig in het Drents Museum.

Gebroken cirkelTen zuiden van het dorpje Yde, nabij de vindplaats van het meisje van Yde ligt het land-art-project ‘De Gebroken cirkel’ van kunstenaar Derk den Boer. De doolhof bestaat uit ruim 600 veldkeien uit de gemeente Tynaarlo en is deels aangelegd in akkerland, deels in een jong stukje bos. Bij de onthulling van het kunstwerk in 2010 dansten ‘witte wieven’ in de doolhof als verwijzing naar volksverhalen over spook-achtige vrouwen, waarvan men dacht dat ze in grafheuvels en hunebedden woonden. Reizigers die de witte wieven in de nachte-lijke uren volgden, verdwenen voorgoed in het veenmoeras of op de heide.

Het meisje van Yde4 2

64 65

‘Topmodel’ hunebedHet hunebed D6 bij Tynaarlo staat bekend als het ‘topmodel’ onder de hunebedden. Een hunebed is een restant van een grafkelder van het Trechter-bekervolk dat hier circa 5.400 jaar geleden woonde. Het bouwwerk had ook een rituele en godsdienstige functie.

Bewoners van een uniek landschapIn de driehoek Assen-Gieten-Glimmen ligt ‘Nationaal beek- en esdorpen-landschap Drentsche Aa’, dat sinds 2007 Nationaal Park is. Het unieke van het landschap is de combinatie van natuur, recreatie, wonen en werken. Een derde deel is natuurgebied. In het gebied liggen 16 dorpen en gehuchten en bestaat het voor een groot deel uit landbouwgrond. Boeren hebben het landschap gedurende duizenden jaren vormgegeven.

Het landschap kent meerdere beken die in hun totaliteit tamelijk onaangetast zijn gebleven. Ze vormen samen de Drentsche Aa die als enige beek in Nederland grotendeels zijn oorspronkelijke loop heeft behouden. De sterk kronkelende en traag stromende beken wateren af naar het noorden. Verschillende beekvissoorten voelen zich hier prima thuis, zoals het bermpje, de winde en de rivierprik. De bossen langs de beken zijn ondertussen verdwenen. Nu liggen er alleen nog akkers en weiden die ecologisch worden beheerd. Hier is fraaie graslandvegetatie aanwezig met onder andere orchideeën en de zwartblauwe rapunzel.

De dasIn het kleinschalige landschap van de Drentsche Aa leeft ook de das, het groot-ste landroofdier van Nederland. Dassen wonen in burchten, die bestaan uit een uitgebreid gangenstelsel en aan elkaar verbonden holen. De steile wanden langs de Drentsche Aa en de stuifduintjes in de bossen zijn ideale plekken voor het bouwen van een dassenburcht.

Tynaarlo4 3

66 67

Okkenveen4 4

Verborgen natuurHet natuurgebiedje Okkenveen was ooit een dichtgegroeid veenmeertje. Later is het weer open gegraven voor de turfwinning. Het is nu een favoriete visstek midden tussen de noord-zuid verbindingen, die je hier goed hoort, maar niet kunt zien!

68 69

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

5 1

5 2

5 5

5 4

5 3

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

PALEIZEN IN EENOEROUD BEEKDAL

5PALEIZEN IN EEN OEROUD BEEKDALvoert door de stad Assen die in de 19de eeuw in korte tijd uitgroeide tot een woonplaats met fraaie heren-huizen in een lommerrijke omgeving. Een nieuw ‘paleis’ is theater-bioscoop De Nieuwe Kolk. De contrasten met het oeroude cultuurlandschap zijn vooral aan de oostkant van Assen te zien, waar het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa ligt. Hier liggen vele archeologische monumenten, de ‘paleizen’ uit een ver verleden.

ROUTEVanaf station onder fietstunnel door - 10 - linksaf Buizerdstraat - linksaf Koekoekstraat - einde rechtsaf Oosterparallelweg - einde links aanhouden fietspad - over bruggetje over Rolderhoofdweg en parallel langs spoor - linksaf fietspad over tracé voormalige spoorlijn Assen-Stadskanaal - Lonerstraat oversteken - rechtdoor - Europaweg Oost oversteken - rechtdoor - eindelinksaf Deurzerdiep oversteken - 23 69 70 73 67 39 82 17 45 12 13 18 06 01 - einde Dr. Nassaulaan linksaf Collardslaan - rechtdoor Weiersstraat - rechtsaf Weierspoort - rechtsaf Kerkstraat - linksaf Torenlaan - rechtsaf Kloosterstraat - linksaf Oostersingel - rechtsaf Stationsstraat naar NS station - 10

Lengte40 kilometer

70 71

Sporen van vroeger Ten oosten van Assen zijn volop sporen van de vroegere bewoners te vinden. Zo ligt ter hoogte van Balloo een bosgebied met ruim 30 grafheuvels: het Tumulibos. ‘Tumuli’ zijngraf- of brandheuvels. Ze ontstonden zo’n 2.000 jaar geleden doordat de doden ter plekke verbrand werden, maar niet bijgezet in urnen. De as werd iedere keer afgedekt met plaggen of zand, waardoor de heuvels steeds hoger werden.

Vele eeuwen later trok het leger van de Duitse bisschop Bernhard von Galen, die de bijnaam ‘Bommen Berend’ kreeg, door deze omgeving naar de stad Groningen. In 1672 werd nabij Assen een schans aangelegd, het latere ‘Poepenhemeltje’. De naam verwijst wellicht naar een scheldnaam voor Duitse katholieken.

Waar nu het bruggetje over het Deurzerdiep ligt, lag sinds begin 20ste eeuw een spoorbrug van de lokaalspoorlijn Assen-Stadskanaal. Het 30 km lange tracé was tussen 1905 en 1971 in gebruik en is nu een fraai wandelpad. De spoorlijn was bedoeld voor reizigers- en goederenvervoer. Het eerste stopte in 1947, het tweede ging door tot 1971.

De contouren van Assen en het oude landschap5 1

74 75

Het Balloërveld5 2

Druk verkeer over het BalloërveldHet Balloërveld oefende een bijzondere aantrekkings-kracht uit op de prehistorische mensen door de aanwezigheid van vuursteen en hout. Bovendien konden zij hier hun dieren laten grazen. Slechts een klein deel is ontgonnen, waardoor eeuwenoude sporen, zoals grafheuvels en een urnenveld, goed bewaard zijn gebleven.

Van later datum zijn de middeleeuwse karrensporen van en naar Rolde. De hoge kerktoren van het dorp was vanaf het Balloërveld een belangrijk oriëntatie-punt. Opvallend zijn de oorspronkelijke percelen rond Rolde. Bij het verdelen van de gemeenschappelijke gronden namen de boeren de toren als uitgangspunt en ploegden vanaf de grens van het Rolder grond-gebied richting de kerktoren. Zo ontstond een patroon van taartpuntvormige percelen. Dit is ten zuiden van Rolde nog duidelijk zichtbaar.

76 77

Innovatieve ontwikkelingenAssen is de thuisbasis van Sensor City, een grootschalig project op het gebied van sensor onderzoek van de provincie Drenthe en de gemeente Assen. In het project werken tal van kennisinstel-lingen en bedrijven samen. Met geavanceerde meetsystemen kan allerlei informatie verzameld worden, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid, veiligheid en energie. Zo meten sensoren het geluid in een stedelijke omgeving en leveren bewegingsensoren onder meer een bijdrage aan het verbeteren van de doorstroming van het verkeer op de weg.

Cultureel paleisIn het centrum van Assen lag een zwaaikom, of kolk, aan het einde van de Drentse Hoofdvaart. Het water werd rond 1960 gedempt en maakte plaats voor een parkeerplaats van bioscoop en theater De Kolk. Vanaf 2007 werkt de stad aan het weer bevaarbaar maken van de Vaart en de zwaaikom. Het oude theater is vervangen door een modern cultureel ‘paleis’: De Nieuwe Kolk.

Sensor City5 3

78 79

Opgeslokt door de stadEen groot aantal recreatieve voorzieningen en de wijk Baggelhuizen liggen ten westen van Assen. Baggelhuizen werd begin jaren ‘70 van de 20ste eeuw aangelegd. Het was oorspronkelijk een veengehucht, waarvan nog enkele huizen langs de Witterstraat en wat oude boerenpaden resteren. ´Baggelen´ is een begrip uit de vervening en slaat op het opscheppen van natte turf en het daarna fijnmaken en mengen met water. Vervolgens werd dit mengsel aangestampt en te drogen gezet op het zetveld. Op de overgang van de woonwijk naar het voormalige veengebied en het unieke natuurgebied Fochteloërveen bevindt zich een groot recreatiegebied met bos, heide en water.

Tijd voor ontspanning 5 4

80 81

Ronkende motoren naast de deurDe jaarlijkse TT van Assen is een evenement van wereldformaat. Het circuit is geliefd bij de tienduizenden toeschouwers én bij de coureurs. Op zaterdag 11 juli 1925 vond de eerste TT plaats. Het 28,4 km lange parcours leidde over de hobbelige klinker- en zandwegen tussen de driehoek Rolde-Borger-Schoonloo. Slechts 5 van de 27 coureurs haalden de eindstreep. Een jaar later werd rond Hooghalen gereden. Al snel werd de TT een officiële internationale wedstrijd. In 1955 werd een nieuw circuit in gebruik genomen. Het huidige racecircuit volgt nog deels dit parcours. De foto toont hoe het er in 1964 aan toe ging in het rennerskwartier.

82 83

Maria in CampisMidden in Assen liggen de restanten van het vrouwen-klooster Maria in Campis, dat oorspronkelijk werd gesticht nabij Coevorden. Voor de oorsprong van het klooster moeten we terug naar de Slag bij Ane in 1227 toen Drentse opstandelingen onder leiding van Rudolf van Coevorden de bisschop van Utrecht en zijn leger in het moeras lokten en de bisschop sneuvelde. De nieuwe bisschop maakte korte metten met de opstand en bepaalde dat de Drenten ter nagedachtenis aan de gesneuvelden een klooster moesten stichten. De locatie bleek erg ongelukkig: de akkers waren klein, onvruchtbaar en liepen vaak onder water. Een verhuizing naar Assen rond 1260 bood de oplossing.

Hoe groot het klooster is geweest, is niet precies bekend. Waarschijnlijk behoorde het hele dorp met omliggende gronden bij de abdij. Het kloostercomplex was omgeven door sloten, de latere singels van Assen. Enkele resten van de kloostergebouwen zijn te vinden in de Abdijkerk aan de Brink en in het aangrenzende gebouw van het Drents Archief.

De ansichtkaart ter herinnering aan het eeuwfeest te Assen in 1907 geeft een impressie van hoe het klooster Maria in Campis er uitzag.

Van een klein dorp naar een echte stadIn 1807 werd Assen een gemeente. Groot was het allemaal niet: de gemeente bestond alleen uit het dorp. Twee jaar later werd Assen tijdens het bezoek van Koning Lodewijk Napoleon tot stad verheven! Hij was hier op uitnodiging van het provinciebestuur, dat Drenthe meer aanzien wilde geven in het toenmalige koninkrijk Holland. Daar hoorde ook een representatieve hoofdstad bij.

Het verhaal gaat dat de Assenaren de koning tijdens een diner in het Ontvangershuis dronken voerden om hem een handtekening te laten zetten onder de officiële akte. Waarschijnlijker is dat hij dat toch al van plan was. De koning gaf opdracht voor een stedenbouwkundig plan om van Assen een echte stad te maken en doneerde 20.000 gulden voor het bouwen van nieuwe woningen. De grootse plannen voor de Drentse hoofdstad werden echter nooit verwezenlijkt. Nu is Assen is de snelst groeiende stad van het Noorden. Toch heeft de plaats nog geen 70.000 inwoners.

Midden in Assen5 5

84 85

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,90,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,14,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,21

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,61,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

6 1

6 26 3

6 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

TURF & WATER

6TURF & WATERvoert door een landschap dat duidelijk door de mens is inge-richt. De karakteristieke lijnen van lange rechte hoofd- en zij-kanalen zijn ontstaan tijdens de grootschalige ontginningen van het Drents-Groningse veenmoeras tussen 1600 en 1900. In drie eeuwen tijd ontstond hier een nieuw landschap met landbouw, agrarische industrie, scheepvaart en een enorme bedrijvigheid op de scheepswerven.

ROUTEKnooppunten: 28 88 54 55 53 52 11 06 95 26 30 29 31 37 08 80 79 78 28

Lengte42 kilometer

86 87

Berend Botje‘Berend Botje ging uit varen met zijn scheepje naar Zuidlaren’. Het is de eerste regel van een bekend kinderversje. Maar wie was eigenlijk Berend Botje en waar kwam hij vandaan? Was het de uit Zuidlaren afkomstige admiraal Lodewijk Van Heiden tot Laarwoud, de zeeheld die in de 19de eeuw een grote bijdrage leverde aan de Griekse onafhankelijkheid? Of misschien de rijke Groninger reder Berend Drenth die zijn wrakke schepen de Oostzee op stuurde om later, als de schepen waren vergaan, het verzekeringsgeld op te strijken? Of was Berend Botje een boertje uit Borger die met zijn scheepje over de kronkelende Hunze naar Zuidlaren voer om daar de Zuidlaardermarkt te bezoeken en vervolgens niet meer terugkeerde? Wie het weet, mag het zeggen.

Zuidlaardermeer6 1

90 91

Het ZuidlaardermeerDuizenden jaren heeft het gebied van het Zuidlaardermeer te maken gehad met getijdewerking van de zee via de Hunze, ooit een brede en snelstromende rivier die het water afvoerde naar de lager gelegen kust. Vanaf de middeleeuwen is de rivier aan Drentse zijde rechtgetrokken tot een kanaal: de Oostermoersche Vaart. Zo kon het (regen)water sneller uit het drassige Drentse veen-gebied afgevoerd worden. Bovendien was de turfvaart via het kanaal een stuk eenvoudiger.

Nog altijd wordt het meer gevoed door de Oostermoersche Vaart. Buiten de vaargeulen is het Zuidlaardermeer nauwelijks een meter diep. Naast de grootste broedkolonie geoorde futen vinden we hier onder meer zwarte ibissen en visarenden.

Vervening langs de HunzeRuim drie eeuwen is er in Drenthe turf gewonnen, onder meer langs de oevers van de Hunze in het Zuidlaarderveen. Deze verveningen behoren tot de oudste in de provincie. Vanuit de dorpen op de Hondsrug, de kloosters in Groningen en de stad Groningen werd vanaf de middeleeuwen tot het einde van de 17de eeuw turf gegraven in dit gebied.

Het monopolie op de turfvaart over de Hunze lag bij het Groninger gilde van turf-schippers, het Schuitenschuiversgilde. Het gilde zorgde ook voor het onderhoud van de rivier. Vanaf 1667 waren de aangrenzende dorpen hiervoor verantwoordelijk. Helaas voerden zij dit zo slecht uit dat de Hunze nagenoeg onbevaarbaar werd.

9392

De Groeve6 2

De BoezemvriendDe Boezemvriend bij De Groeve is de enige overgebleven poldermolen van Drenthe. Hij werd gebouwd in 1871 en pompte tot 1934 het water uit het veengebied. De molen raakte daarna sterk in verval. Een eerste restauratie vond plaats in de jaren ’60. Na latere herstelwerkzaamheden werd de molen als hulpgemaal weer in bedrijf gesteld.

94 95

Pleziervaart langs oude turfroutes 6 3

Het KieldiepEen enorm netwerk van rechte kanalen en wegen en lint-dorpen kenmerkt de Veenkoloniën. Eeuwenlang voeren de turfschepen zwaar beladen met turf naar de stad Groningen. Tegenwoordig heeft de pleziervaart de rol van de turfvaart overgenomen en zijn oude vaarverbindingen weer bevaarbaar gemaakt. Zo is het Kieldiep, dat vanaf 1647 in opdracht van de stad Groningen is gegraven, in ere hersteld. Vaste bruggen zijn weer vervangen door klap- en draaibruggen en voorzien van de donkergroene kleur die vroeger ook gebruikelijk was.

Een nieuw kanaal vanaf het Kieldiep brengt vaarrecreanten naar het centrum van Veendam. Dat was 350 jaar geleden wel anders. De stad Groningen hield in de 17de eeuw de particuliere plannen tegen om een kanaal van Veendam naar de Drentse venen aan te leggen. Als eigenaar van de veengebieden in het zuidoosten van de provincie had de stad geen belang bij concurrerende turfwinning in Drenthe. Bovendien wilde het stadsbestuur er zeker van zijn dat eventuele Drentse turf uitsluitend via Groningen vervoerd werd.

9796

Het Winschoterdiep

Scheepswerven langs het WinschoterdiepAl eeuwenlang glijden er schepen van de scheepshellingen langs het Winschoterdiep. Aanvankelijk ging het vooral om turfschepen en later om grotere schepen, zoals binnenvaart-schepen en kustvaarders. Een enorme zeilvloot van Oostzee-vaarders had in de 19de en het begin van de 20ste eeuw zijn thuishaven in Hoogezand, Veendam, Oude en Nieuwe Pekela en Groningen. Vanwege de geringe ruimte in het kanaal worden de schepen op dwarshellingen gebouwd. Tot 1948 was het heel gewoon dat mensen aan dek stonden tijdens de tewaterlating. Soms zelfs hele schoolklassen! Nadat bij de tewaterlating van de coaster Rian een dode viel, werd dit verboden. Het schip kapseisde terwijl er nog een arbeider in de machinekamer aanwezig was. Tewaterlatingen zijn nog altijd spectaculaire gebeurtenissen, mede vanwege de enorme waterverplaatsing.

Weg met de stankIn de geschiedenis van de Veenkoloniën spelen aardappel-meel en strokarton een cruciale rol. Beide industrieën vestigden zich bij voorkeur in de buurt van schoon water, maar loosden hun afvalwater op diezelfde kanalen die daar-door veranderden in stinkende open riolen. Een van de aardappelmeelfabrieken aan het Winschoterdiep was ‘Wilhelmina’, hier te zien op een foto uit ca. 1915. Met het dempen en deels verleggen van het Winschoterdiep kreeg Hoogezand een echt centrum. Tot vreugde van de omwonen-den, want zij waren nu ook verlost van de ondraaglijke stank van het kanaal. De demping werd in 1971 groots gevierd met de ‘Foetsie kanaalfeesten’. Op de plek waar vroeger het Kieldiep uitmondde in het Winschoterdiep staat nu een kunstwerk naar ontwerp van de kunstenaar Nico Bulder en uitgewerkt door beeldhouwer G. Piek.

6 4

98 99

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,91,

9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,60,

6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,62,

6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,24,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

7 1

7 2

7 3

7 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

VAN MOERASNAAR GAS 7VAN MOERAS NAAR GASleidt door de karakteristieke streek Duurswold met zijn hoge zandruggen en lagere graslanden, langs het Schildmeer en de ‘nieuwe natuur’ van het Dannemeer. Wie ‘Slochteren’ zegt, denkt aan de vondst van het Slochter gasveld in 1959. Slochteren is ook de rijke historie van de Fraeylemaborg en zijn bewoners.

ROUTEKnooppunten: 48 12 71 50 78 76 51 52 30 13 43 99 39 36 35 34 14 09 65 66 10 48

Lengte55 kilometer

100 101

102 103

Van middeleeuws steenhuis tot elegante borgDe Fraeylemaborg vindt zijn oorsprong in een steenhuis dat op een hoge zandrug stond te midden van een moerassig veengebied. In de provincie Groningen hebben tientallen van deze steenhuizen gestaan. In de middeleeuwen nam de bevolking toe, waardoor spanningen ontstonden tussen de verschillende groepen. Regelmatig werden dorpen en oogsten in brand gestoken. De oplossing tegen ongewenste indringers kwam van monniken die de baksteen introdu-ceerden. De boeren bouwden hiermee steenhuizen met muren van ruim een meter dik, sloegen in de versterkte torens de oogst op en trokken zich er in onrustige tijden terug. Toen de strijd op het platteland rond 1600 afnam, verloren de steenhuizen hun functie en werden ze verbouwd tot landhuizen of borgen. De Fraeylemaborg is zo veranderd dat het oorspronkelijke gebouw nauwelijks meer te herkennen is.

De bewoners van de FraeylemaborgOp de Fraeylemaborg woonde in de 16de en 17de eeuw één van de machtigste Groninger geslachten: de familie Rengers. Zij speelde een grote rol in de ontginning van de omgeving én in de politiek van Groningen. De laatste ‘Rengers’ op de borg was Osebrand Johan. Hij werd in het Rampjaar 1672 tijdens het beleg van Groningen door het stadsbestuur beschuldigd van verraad en gevangen gezet. Toen Osebrand na bemiddeling van onder andere Henric Piccardt werd vrijgelaten, was hij een berooid man. Piccardt trouwde met zijn dochter en werd de nieuwe eigenaar van de Fraeylema-borg. Een eeuw later zorgde borgheer Hendrik de Sandra Veltman ervoor dat de borg zijn huidige vorm kreeg. Tot slot woonde de familie Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren op het landgoed. De nazaten moesten de borg in 1972 noodgedwongen verkopen. Na allerlei wilde plannen, is de borg uiteindelijk het Museum Fraeylemaborg geworden.

VrijmetselaarijBouwhistorici ontdekten in 2004 in de borg bouwkundige symbolen die gebaseerd zijn op de vrijmetselarij. Zo komen de verhoudingen in de Grote Zaal exact overeen met de hoekpunten van een pentagram, een belangrijk symbool uit de vrijmetselarij. Ze zijn aangebracht bij verbouwingen tussen 1670-1780, waarschijnlijk mede door borgheer Henric Piccardt. Onder de Groninger elite was het in die tijd mode om de vrijmetselaarssymboliek toe te passen in de rijke behuizingen en tuinen. Door de herinrichting van de tuin van de Fraeylemaborg in de 19de eeuw in Engelse landschapsstijl is die symboliek hier verdwenen.

De Fraeylemaborg7 1

104 105

Laag land en hoge ruggenDe naam Duurswold doet misschien denken aan een bosrijke omgeving, maar het was altijd een laaggelegen open veengebied met hoge zand-ruggen. Tot in de 20ste eeuw kwamen hier dan ook regelmatig overstromingen voor. Op zo’n hoge rug liggen Harkstede, Scharmer, Kolham, Froombosch, Slochteren, Schildwolde en Siddeburen. Ook zijn er zogenaamde inversie-ruggen, met klei opgevulde rivierbeddingen, die nog her en der herkenbaar zijn als kronkelende paadjes.

Het Schildmeer7 2

107106

ZeilwedstrijdenSchippers hielden op het Schildmeer vaak wedstrijden wie het eerst zijn vracht vervoerd had. Hieruit ontstond een jaarlijkse zeilwedstrijd die in 1897 voor het eerst georganiseerd werd. Het zeilevenement ‘de Schildweek’ herinnert hier nog aan.

De HaanssluisDe Haanssluis en de Haansvaart zijn in 1866 gebouwd en gegraven door landbouwer Hindrik de Haan uit Hellum. Via de Haansvaart, die uitkomt op het Schildmeer, werden vruchtbare wierdegrond, stalmest en stadsvuil aangevoerd en turf, aardappelen en bieten afgevoerd. In 2010 is de oude sluis gerestaureerd. De bijzondere kademuren bestaan uit troggewelven tussen kubbestijlen (ijzeren of stalen balken). Een troggewelf lijkt letterlijk op een trog of drinkbak. Door deze metseltechniek zijn de muren veel sterker.

108 109

Vogel eldoradoOver een aantal jaren geeft het 600 hectare grote natuurgebied Dannemeer een goed beeld van hoe het laaggelegen veengebied van Duurswold er uitzag in de tijd dat de mens zich vestigde op de hogere zandruggen. Landbouwgrond is omgevormd tot een gebied met open water, riet- en zeggenmoeras, ruigten, broekbos en kruidenrijke graslanden. In het natuurgebied is een vosvrij eiland aangelegd, waar moeras - en watervogels veilig kunnen broeden. Daarnaast zijn er schelpen- en grindeilandjes voor bijvoor-beeld visdiefjes en plevieren. Het Dannemeer is een waar eldorado voor veel meer vogelsoorten, zoals blauwe kiekendief, veldleeuwerik, winter-taling, watersnip en velduil. De gunstige omstan-digheden trekken overigens ook grote aantallen ganzen aan. Zoveel zelfs dat overlast dreigt.

Natuurgebied Dannemeer7 3

110 111

Een spectaculaire vondstKees Boon was in 1959 de eerste Groninger boer die de Neder-landse Aardolie Maatschappij (NAM) voor gasboringen moest toelaten op zijn land. Toen er daadwerkelijk gas gevonden werd, beseften weinigen het belang en de omvang ervan. Pas ruim een jaar later werd bekend dat de ‘Slochter gasbel’ veel groter was. Aanvankelijk zou het gaan om 60 miljard kubieke meter gas. In 1960 werd bekend gemaakt dat het om 300 miljard kubieke me-ter ging. Later bleek dat de werkelijke omvang van het veld nóg aanzienlijker was, namelijk zo’n 2.800 miljard kubieke meter gas over een oppervlakte van 900 vierkante kilometer. Op verschil-lende plekken in het landschap verschenen de boortorens van de Gasunie. In 2009 is ‘50 jaar Aardgas Slochteren’ gemarkeerd met het kunstwerk Gasmolecuul van Marc Ruygrok. Het staat in de middenberm van de A7, dichtbij de plek waar het eerste aardgas werd aangeboord.

Ruim vijftig jaar na dato heeft de gaswinning onvermoede consequenties door trillingen van de aardkorst. De frequente aardbevingen in Noord-Groningen geven aan dat de bodem-beweging kan leiden tot schade aan bijvoorbeeld gebouwen en bruggen.

Het Slochtergasveld7 4

113112

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,32,5

2,9

2,9

3

3,51,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,90,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

8 1

8 2

8 3

8 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

LIJNEN NAAR HET NOORDEN

8

LIJNEN NAAR HET NOORDENlaat een landschap zien dat gekenmerkt wordt door wierden, dijken, groene graslanden, akkers en stoere kleigrond. Vroeger vormden de oude Stadsweg en het Damsterdiep van Groningen de belangrijkste handelsroutes naar het noordoosten. Nu domineren de Eemshavenweg, het Eemskanaal en de spoorlijn van Groningen naar Delfzijl de infrastructuur.

ROUTEKnooppunten: 55 56 20 11 10 17 18 19 08 01 63 62 61 59 03 68 54 49 02 55

Lengte37 kilometer

114 115

116 117

Het DamsterdiepEeuwenlang was het Damsterdiep een druk-bevaren kanaal richting Delfzijl. Aan weerszijden bevonden zich verscheidene scheepswerven, molens en steenfabrieken. Het oudste deel, van Ten Post tot Delfzijl, is aangelegd voor het jaar 1000. Getijden-werking heeft er voor gezorgd dat het Damsterdiep hier sterk slingert. Het tweede deel, van Ten Post tot de stad Groningen, is begin 15de eeuw gegraven. Het is een stuk rechter, omdat er toen al meer land bedijkt was. In 1877 nam het nieuwe Eemskanaal de functie als vaarroute over. Het Damsterdiep wordt nu alleen nog voor recreatieve doeleinden gebruikt. Het heeft tevens een belangrijke ecologische waarde, mede door de verschillende waterplanten langs de rietoevers, zoals zwanebloem, kleine watereppe, pijptorkruid en lidsteng. In het water zelf komen onder meer gele plomp, kikkerbeet en pijlkruid voor.

De Stadsweg8 1

Over dijkenDe Stadsweg tussen Groningen en de landen aan de Oostzee liep via Ten Boer en Appingedam naar Oterdum aan de Eems. De weg voerde grotendeels over dijken, wat geen overbodige luxe was in dit moerassige gebied. Het oorspronkelijke tracé is her en der nog goed te herkennen. Op bijgaande foto uit 1970 is de Stadsweg tussen Noorddijk en Garmerwolde duidelijk herkenbaar als verhoging in het landschap. Tegenwoordig wordt de weg gebruikt door fiets-forenzen route vanuit Ten Boer naar de stad Groningen.

Vier kloostersIn de middeleeuwen lagen in deze omgeving vier kloosters dicht bij elkaar: in Thesinge, Wittewierum, Sint Annen en in Ten Boer. De huidige Nederlands-hervormde kerk van Ten Boer behoorde tot een Benedictijner nonnenklooster dat in 1485 werd opgeheven. De kloosterkerk bleef bewaard en is sindsdien in gebruik als parochiekerk.

118 119

Hoog en droogHet water heeft een alles bepalende rol gespeeld in de ontstaansgeschiedenis van dit gebied. Rond 600 voor Chr. bouwden de eerste bewoners hun huizen op verhogingen. Die woonplekken hoog-den ze telkens op met mest en afval, waardoor de wierden ontstonden. Met de bedijking sinds de middeleeuwen veranderde het landschap compleet, maar verslechterde ook de afwatering. Eeuwen later werden poldermolens ingezet om de waterstand te beheersen. In het gebied rond Westerwijtwerd hebben veel poldermolens gestaan. Poldermolen De Palen uit 1876, even ten zuiden van het dorp, is als enige overgebleven.

Westerwijtwerd8 2

De kerk van WesterwijtwerdDe wierde van Westerwijtwerd is grotendeels afgegraven. Al van verre domineren het silhouet van de molen Zeldenrust en de 13de-eeuwse kerk. De kerk is vermoedelijk gesticht door de invloedrijke familie Van Ewsum uit Middelstum. Tijdens een restauratie in 1897 kwam hier een muur-schildering van twee mannen met zwaarden tevoorschijn. Het fresco dateert uit de 14de eeuw, maar de afbeelding is ouder en waarschijnlijk nagetekend. De mannen hebben allebei een kort staartje op hun voorhoofd, een status-symbool voor adellijke Friese krijgers uit die tijd.

120 121

Kronkelend door het landschapDe Fivel was één van de grote rivieren in dit gebied, naast de Lauwers, de Hunze en de Eems. Al kronkelend zochten ze een weg van de uitgestrekte veengebieden in het zuiden naar het noorden. De Fivel stroomde via Wittewierum, Ten Post en Winneweer richting Westeremden. Tot ongeveer 1000 na Chr. had Westeremden via de rivier een open verbinding met de Waddenzee, waar-door de wierde een rol speelde in het vervoer over water. Nadat de rivier in de loop van de tijd dichtslibde, werd het haventje van Westeremden in 1219 gedempt. De oude kronkelingen van de Fivel zijn nog te herkennen in het patroon van akkers en weiden.

Westeremden8 3

122 123

VogelreservaatHet Hoeksmeer ten zuiden van Garrelsweer is in 1833 door twee poldermolens drooggemalen. Eind 20ste eeuw zijn het meer en de omringende landerijen ingericht als een vogelreservaat. Het niet toegankelijke centrale deel met de plas en het moeras trekt vogels, zoals de grutto, tureluur, kievit, krakeend, lepelaar en zomertaling.

Dreigende dijkdoorbraakHet Eemskanaal is gegraven tussen 1866-1876 en in 1963 verbreed om doorgang te verlenen aan bredere schepen. Een van de dorpen langs de vaarroute is Woltersum. “Doar aan de diek van ’t Eemskenoal / Doar ligt ons dörpke klain. / Het leven is doar wondermooi / Doar woont groag iederain….”, zo luiden enkele regels uit een lied over het altijd zo rustige dorp. Begin 2012, toen de dijk langs het Eemskanaal dreigde door te breken, was dat wel anders. Honderden mensen vertrokken noodgedwongen naar veiliger oorden. Duizenden stuks vee werden ondergebracht bij boeren in de regio. Over een lengte van zo’n 400 meter was de dijk verzadigd. Het Waterschap Noorderzijlvest versterkte met behulp van het leger de verzwakte dijk met plastic en zand-zakken. Ook elders in Nederland ondervonden dorpen en steden de gevolgen van de eerste noordwesterstorm van dat jaar, de extreme regenval en de hoge waterstanden.

Woltersum wordt in de 13de eeuw al genoemd in de Kroniek van de Abdij Bloemhof in Wittewierum. Werklieden uit Woltersum hielpen in 1238 in het aangrenzende dorp bij de bouw van de kerk. De Kroniek is geschreven door de abten Emo en Menko. In de verhalen staan het Ommelander klooster en zijn omgeving centraal, waardoor we veel over het gebied weten.

Woltersum8 4

124 125

!

!

!0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,51,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

55,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

9 1

9 2

9 39 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

KRUISPUNT VAN(VAAR)WEGEN 9

KRUISPUNT VAN (VAAR)WEGENconcentreert zich op waterbeheersing en herinrichting van het landschap, beide al belangrijk in de middeleeuwen. Nog steeds is dit zichtbaar in de gegraven waterlopen en dijken, waarvoor de Heilige Walfridus uit Bedum de aanzet zou hebben gegeven. Over het Boterdiep was het een gaan en komen van schepen vol, turf, zuivel, bakstenen en dakpannen. Over de Stadsweg floreerde de handel richting de landen rond de Oostzee.

ROUTEKnooppunten: 07 16 15 17 10 11 21 94 90 93 03 04 06 07

Lengte32 kilometer

126 127

129128

De Heilige WalfridusWalfridus was een vroom man in de 10de of 11de

eeuw die samen met zijn zoon door de Noormannen werd vermoord. Toen bekend werd dat er wonderen gebeurden bij hun graf, veranderde Bedum al snel in een drukbezocht pelgrimsoord. Een houten kapel ter ere van de Heilige Walfridus werd in de 11de eeuw vervangen door een stenen romaanse kruiskerk.Later werd de kerk uitgebreid, onder meer met een kooromgang om de relieken van Walfridus nog beter te kunnen bekijken. Na de Reformatie stopten de pelgrimstochten en raakte de kerk in verval. Het gebouw werd in gedeelten gesloopt. Tegenwoordig staat de toren nog schever dan die van Pisa.

De Walfriduskerk, schever dan de toren van Pisa9 1

De Melkfabriek van BedumDe melkfabriek aan het Boterdiep, hier in 1933 gefotografeerd, is een begrip in Bedum en omstreken. Na de fusie van de coöperatieve zuivelindustrieën in Bedum en Middelstum in 1921 ontstond de grootste zuivelfabriek van Europa. In een nieuw gebouw op dezelfde plek werd boter, gecondenseerde melk en melkpoeder geproduceerd. In 1963 ging het concern samen met de DOMO. Later produceerde de vestiging ook kaas en ijs. De fabriek maakt nu deel uit van het Friesland Campina Domo concern.

130 131

Onderdendam, centrum van de regioHet is nu moeilijk voor te stellen, maar Onderdendam was vanaf de middeleeuwen tot ver in de 20ste eeuw het bestuurlijk centrum van de streek. De centrale ligging op het kruispunt van het Boterdiep, het Winsumerdiep, het Kardingermaar en het Warffumermaar deden hier onder meer het waterschapshuis en een kantongerecht met een bij-behorende gevangenis vestigen. Er waren verder vijf molens, een postkantoor, verschillende scholen en maar liefst vier herbergen. In de directe omgeving van het dorp stonden dertien steenfabrieken. Sinds 1801 kent Onderdendam een eigen afdeling van de Maatschappij tot ’t Nut van ’t Algemeen.

diekenOp het waterschapshuis van het Winsumer- en Schaphalster Zijlvest uit 1620 staat de veel-zeggende spreuk: ‘DEI NAIT DIEKEN WIL, MOUT WIEKEN’… ‘Wie niet dijken wil, moet wijken’. Dit waterschap werd rond 1300 opgericht door het klooster Aduard en ging in 1856 met meerdere waterschappen op in het Waterschap Hunsingo, dat tot 2001 in dit gebouw gevestigd was.

Onderdendam9 2

132 133

De Stadsweg tussen Groningen en Ten Boer 9 3

Naaldbomen uit de hele wereldOp de kruising van de Stadsweg en de Noorddijkerweg ligt het Pinetum Quatrebras, een naaldbomentuin met coniferen uit de hele wereld. Het pinetum in de woonwijk Lewenborg bestaat al sinds de jaren ’70, toen de gemeente Groningen vanwege een tekort op de begroting voor de nieuwe woonwijk de groenvoorziening overliet aan de filosoof Louis Le Roy. Onder zijn leiding legden bewoners groene gebieden aan die ze nog steeds zelf beheren.

134 135

Langs het BoterdiepHet Boterdiep is gegraven in de 17de eeuw en liep van de haven in Uithuizen tot aan de Turfsingel in de stad Groningen. Langs het kanaal lag een jaagpad, waarlangs de jagers of de paarden liepen met een band om de schouders om de trekschuiten vooruit te trekken. In elke bocht stond een rolpaal om te voorkomen dat de schepen tegen de kant botsten. Slechts een enkele rolpaal herinnert nog aan de jagers, zoals in Zuidwolde net voorbij de kerk.

In Onderdendam staat het monument ‘Het jagertje’ van kunstenaar Fred Mennens ter herinnering aan de vele trekschuiten die de spil waren in het vervoer van personen en goederen.

De kerk van ZuidwoldeIn Zuidwolde loopt het Boterdiep dicht langs de middeleeuwse kerk. Die plek was eerst nog krapper, maar halverwege de 19de eeuw is de kerk ingekort om het jaagpad te verbreden. De kerk is één van de oudste in de provincie Groningen en dateert uit de 11de eeuw. Het oudste deel is gemaakt van tufsteen. Voor het koor en latere aanpassingen zijn bakstenen, deels kloostermoppen, gebruikt. De toren is ouder dan de kerk en versierd met rijen kleine rondboognissen. De windvaan boven op de toren heeft de vorm van een zwaan. De witte pleistering is halverwege de 19de eeuw aangebracht.

Zuidwolde9 4

136 137

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,40,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

10 2

10 1

10 3

10 4

10 5

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

WIERDEN & WATER

10WIERDEN & WATERlaat zien hoe de mens al ruim tweeduizend jaar in de strijd tegen het water dit landschap vormen. Zo wierpen zij wierden op toen de zeespiegel begon te stijgen. De fietsroute gaat deels door het Nationaal Landschap Middag Humsterland. Het Reitdiep, eeuwenlang de levensader van de regio, vormt nu de basis voor het behoud van de ecologie van dit gebied.

ROUTE69 71 49 45 42 41 67 66 47 65 19 64 62 - rechtdoor richting 57 - linksaf Paddepoelsterweg - bij kruispunt linksaf fietspad richting Harssensbosch - 24 63 93 05 22 13 14 95 69

Lengte42 kilometer

138 139

140 141

Boerderijen op woonheuvelsDe eerste bewoners van het gebied, ongeveer 600 jaar voor Chr., legden de wierden aan. Naast wierden met een enkele woning, ontstonden ook dorpswierden. De boerderijen waren 6 tot 8 meter breed en soms wel 30 meter diep en gemaakt van hout, takken, klei, riet en stro. Mens en dier woonden onder één dak. In het midden van het woongedeelte was een stookplaats. De bewoners leefden van tuinen akkerbouw, hielden vee en visten.

Het uiterlijk van veel wierden is in 2000 jaar nauwelijks veranderd. Niehove en Saaksum, met hun radiaire bebouwing, zijn daar mooie voorbeelden van. De percelen hebben de vorm van een taartpunt, in het midden staat de kerk. Aan de achterkant van de percelen, achter de schuren langs, liep een weg, de ‘osseweg’. Onze kennis over de wierden is mede ontstaan door opgravingen, zoals bij de wierde van Ezinge.

wonen op wierden 10 1

142 143

Dronken schippers Het Reitdiep was ooit de rivier De Hunze die liep tussen de Lauwerszee en de stad Groningen. Omdat de scheepvaart nogal last had van de bochten, werd de rivier op een aantal plekken rechtgetrokken. De laatste kronkel verdween in 1629 en sindsdien heet de Hunze Reitdiep. Voortaan voeren de schepen niet meer slingerend door het land-schap alsof de schippers dronken waren. Wel dreigden nog overstromingen en dijkdoorbraken door de open verbinding met de zee. Bovendien reikten eb en vloed via het Reitdiep tot in de grachten van de stad Groningen. De zeesluizen bij Zoutkamp maakten in 1877 ook daar een einde aan.

Het Reitdiepgebied heeft een boeiende ecologie vol weidevogels, zoals de grutto, de tureluur en de graspieper. Deze vogels houden van een omgeving met rust, ruimte, voldoende afwisseling in het landschap en een voedselrijke bodem. Boeren, overheid en het Groninger Landschap werken hier nauw samen om het leefgebied te verbeteren, bijvoorbeeld door het Reitdiep weer te laten kronkelen.

Het Reitdiep, een gekanaliseerde rivier 10 2

145144

Over Garnwerd aan het ReitdiepTot 1933 stak je het Reitdiep bij Garnwerd over met een veer dat al sinds de 19de eeuw geëxploiteerd door de familie Hammingh. Toen duidelijk werd dat de sluizen bij Zoutkamp zouden worden aangelegd, bouwde Egbert Hammingh een nieuw café bovenop de dijk, nog steeds bekend als Café Hammingh. Leden van deze familie waren naast veerman ook boer, scheepsjager en scheepssloper. Aan de andere kant van de brug staat het moderne gebouw van restaurant Garnwerd aan Zee, een contrast met zijn historische omgeving.

“Gestadig heen en weer”Gedicht uit 1817, van Hendrik Folkerts Vos, inwoner van Garnwerd:

“Kom, gaan we nu eens op de dijk,Daar draait een groote korenmolen,Men zou er bijna in verdolen.Aanschouw hem maar, kom mee en kijk.Roelf Jan Sikkens is de molenaar,Hij maalt het graan zooals we ’t wenschenTot nut voor vee en ook voor menschen.Waait maar de wind, dan is hij klaar.Gaan we bij de dijk wat neerDan kan men over diep gaan varenJan Homan schroomt geen wind of barenHij vaart gestadig heen en weer.En is men dan wat afgemat,Men kan bij Wiefke wel wat rustenEn drinken wat men maar kan lusten,Jenever, bier of anders wat.”

147146

Steenhuizen en een borgHarssensbosch is mysterieus! Het is er leeg, maar vanuit de lucht is te zien dat er gewoond en gewerkt is. Ruim 2.000 jaar geleden kwamen de eerste mensen hier naartoe. In de middeleeuwen stonden op een wierde een steenhuis, wat boerderijtjes en een kapelletje. Door het rechttrekken en verleggen van de Hunze verarmde de bevolking en liep het dorp leeg. Later werd hier toch weer een borg gebouwd, met een oprijlaan, twee grachten en bomen rondom. Vandaar Harssensbosch. Het bleef een onfortuinlijke plek. De borg werd in 1744 afgebroken en niet veel later vertrokken ook de bewoners van het dorpje.

WilsterflappenRond Harssensbosch strijken in het voor- en najaar goudplevieren neer om te broeden. Deze trek-vogels, ook wel wilsters genoemd, houden van open grasland en akkers die lang niet geploegd zijn. Tot aan 1979 werd op deze vogeltjes gejaagd voor de consumptie. Dat gebeurde met een groot net, een flap genoemd. Het jagen heet in de volksmond dan ook wilsterflappen. Tegenwoordig worden alle gevangen goudplevieren geringd en weer vrijgelaten.

Harssensbosch 10 3

148 149

Boven water begravenDe klokkentoren van Westerdijkshorn is een vreemde gewaarwording in het Groninger land. De sprookjesachtige toren en het kerkhof bevinden zich op een wierde, waar tot 1802 ook nog een kerkje stond. Op de wierde kon men de doden boven het water begraven. De klokkentoren stamt uit 1872 en is deels gebouwd met klooster-moppen van de oude toren uit de 15de eeuw. De laatste begrafenis vond plaats in 1930. In 1967 luidde de klok nog eenmaal bij de geboorte van kroonprins Willem Alexander.

Westerdijkshorn ligt in de ‘knik’ of ‘horn’ van de Wolddijk die is aangelegd in de 12de eeuw. De dijk omringde en beschermde de laaggelegen landerijen tegen water dat van drie kanten het gebied instroomde. De dijk begint bij de stad Groningen, gaat naar Westerdijkshorn en eindigt bij Dijkshorn.

De klokkentoren van Westerdijkshorn10 4

150 151

De Brake en LombokBij Winsum herinneren de nieuwbouwwijken De Brake en Lombok aan de steenfabrieken die hier aan het Winsumer Zijldiep stonden. Al in de 13de eeuw begon de baksteen-industrie met de fabricage van stenen voor kerken en kloosters. Aan het einde van de 19de eeuw kende de provincie zo’n 60 steen-fabrieken. Ze stonden bijna altijd aan het water voor de aanvoer van klei en brandstof en de afvoer van producten.

Rode bakstenen van zware knipkleiVoor de baksteenproductie werd zware, vette knipklei gebruikt, in Groningen knikklei genoemd. De klei lag veelal niet dieper dan een meter onder de grond. De bovenste laag aarde werd na het afsteken, aftichelen genoemd, weer teruggestort. Daarna kon de grond voor landbouw worden gebruikt. De klei zorgde voor de opvallend rode Groninger bakstenen, omdat er weinig kalk en juist veel ijzeroxide in zat.

VREEMDE namenDe luchtfoto toont steenfabriek De Brake bij Winsum in 1951. De naam De Brake verwijst naar de vroegere borg van de Groninger jonker Abel Lewe die in 1638 een veldoven in gebruik nam. De bakstenen waren waar-schijnlijk in de eerste plaats bestemd voor zijn eigen borg. Maar de naam ‘Lombok’ bevreemdt. Toch is er een logische verklaring. De steenfabriek van Joost Cornelis van Ham (1775-1854) werd aan het eind van de 19de

eeuw vernoemd naar een nazaat, P.P.H. van Ham, generaal in het Nederlands-Indische leger die tijdens de expeditie op Lombok van 1894 was gesneuveld.

Steenfabrieken in Winsum10 5

152 153

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,90,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

11 1

11 5

11 4 11 3

11 2

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

KENNIS & MACHT 11

KENNIS & MACHTgaat door het Nationale Landschap Middag-Humsterland. Kenmerkend in dit gebied zijn de vele sloten, waterlopen, dijken, wierden en de onregelmatige kavels. Lange tijd speelde het machtige Klooster Aduard hier een hoofdrol in de aanleg van dijken en kanalen. Tegenwoordig is Zuidhorn het centrum van de regio, centraal gelegen aan de door-gaande weg naar Friesland en het treinspoor tussen Groningen en Leeuwarden.

ROUTEKnooppunten: 43 38 20 53 75 59 58 60 66 67 85 84 86 87 80 79 81 82 83 45 43

Lengte47 kilometer

154 155

157156

Centraal gelegenDe gemeente Zuidhorn is in 1990 ontstaan door samenvoeging van de voormalige gemeenten Aduard, Grijpskerk, Oldehove en Zuidhorn. De plaats is een populair forenzendorp dat de laatste decennia sterk is uitgebreid met verschillende nieuwbouwwijken. In 1993 werd het nieuwe gemeentehuis van architect Gunnar Daan in gebruik genomen.

Het Zonnehuis Oostergast in Zuidhorn, dat in 2011 is geopend door koningin Máxima, gaat uit van een nieuwe visie op zorg en wonen. Het is een instelling voor mensen die lichte zorg of intensieve verpleging nodig hebben. Op het terrein zijn groepswoningen en appartementen gebouwd met een overdekt dorpsplein. Het geheel is erop gericht om bewoners zo lang mogelijk in hun eigen omgeving te laten wonen. De voorzieningen voor revalidatie, dagbehandeling en thuiszorg zijn ook toegankelijk voor mensen die niet in het complex wonen.

Wonen op de ‘gast’Zuidhorn ligt op een zandrug, ook wel ‘gast’ genoemd, die sinds de middel-eeuwen bewoond wordt. In de 17de eeuw stonden in het dorp drie borgen. In de provincie Groningen hebben honderden van deze rijke behuizingen gestaan. Ze behoorden toe aan machtige Groninger jonkers die vanuit hun positie als ‘heer’ van een dorp rechten en inkomsten had-den in rechtspraak, wetgeving, bestuur, waterschap en de kerk. Het grondplan van de Hanckemaborg, die tot 1877 in Zuidhorn stond, is gemarkeerd met muurtjes en strepen. De doorgaande route tussen Groningen en Friesland maakte Zuidhorn ook later tot een geliefde woonplaats. Zo bouw-den rijke rentenierende boeren hun villa’s aan De Gast. Zij werden onder meer aangetrokken door de aanleg van de spoorlijn tussen Groningen en Leeuwarden in 1866. In dat jaar werd ook het station gebouwd, hier te zien op een foto uit ca. 1903.

Zuidhorn11 1

158 159

Het klooster Aduard11 2

RIJKDOM EN MACHTHet Sint Bernardusklooster werd in 1192 gesticht vanuit het Friese klooster Klaarkamp. Aduard was één van de grootste en invloedrijkste abdijen van Europa en werd beschreven ‘als gelijkend op een stad, met verschillende hoven en tuinen, omringd door een muur en omgeven door een brede gracht’. In het midden van de 15de eeuw, op het hoogtepunt van de macht van het klooster, kwam regelmatig een groep humanistische geleerden samen, de Aduarder Kring genoemd. De leden debatteerden over onderwijs, opvoeding en taalkundige kwesties. De bekendste geleerden waren Wessel Gansfort en Rudolphus Agricola.

In 1580 kwam een einde aan het klooster Aduard. Staatse en Spaanse troepen staken de gebouwen in brand, waarbij ook de beroemde kloosterbibliotheek werd verwoest. De monniken vluchtten naar hun huis in de stad Groningen. De kloostergoederen werden geconfisqueerd door de Provinciale Staten van Groningen. Alleen de voormalige ziekenzaal is bewaard gebleven. Het gebouw is nu in gebruik als kerk. Johan Dijkstra vereeuwigde de belang-rijkste leden van de Aduarder Kring, Gansfort (met bijbel) en Agricola (achter het orgel), op een raam in de aula van het Academiegebouw van de RUG.

Het AduarderdiepDe enorme invloed van het klooster Aduard is nog steeds zichtbaar. Het klooster polderde gronden in, legde dijken aan en liet kanalen graven, zoals het Aduarderdiep in de 13de eeuw. De vaarweg droeg bij aan de afwatering van het gebied en sloot aan op het Reitdiep. Hier liggen de Aduarderzijlen, een ingenieus sluizencomplex. Bij het gehucht Steentil ligt een brug over het diep, in het Gronings ‘til’ genoemd. In de Tachtigjarige Oorlog lag hier een schans, een tactische plek om het water over te steken.

160 161

‘Model wierde’11 3

Afgraven van vruchtbare grond De wierde bij Ezinge staat vaak model in het geschiedenisverhaal over het wonen in dit gebied. Ezinge is bekend door de archeo-logische opgravingen onder leiding van professor A.E. van Giffen in 1930. De wierde is afgegraven tot aan de kerk, wat bij meer woonheuvels gebeurde tussen 1840 tot ongeveer 1930. Vanaf de haven in Ezinge voeren de schepen met vruchtbare grond via het Oldehoofsche kanaal naar de arme zand- en veengronden in Drenthe. Het afgraven stopte pas met de opkomst van kunstmest. In 1942 kregen de wierden een beschermde status, omdat de Duitsers ze beschouwden als overblijfselen van de Germaanse cultuur.

162 163

Eiland in het Reitdiep11 4

Gemaal De WaterwolfOp een schiereiland midden in het Reitdiep ligt sinds 1920 het allereerste elektrisch aangedreven gemaal in Nederland: De Waterwolf, ook wel bekend als Electra. Na de aanleg van de sluizen bij Zoutkamp aan de monding van de rivier in 1877, was de afwatering door natuurlijk getij steeds moeilijker geworden. Electra loste dit probleem op. Sindsdien voert het gemaal het grootste deel van het water van Groningen en Noord-Drenthe af.

165164

In de Tachtigjarige OorlogTussen 1568 en 1648 woedde in Nederland de Tachtigjarige Oorlog, de strijd tussen de Spaanse koning en de opstan-delingen, staatsgezinden genoemd. Kommerzijl lag in deze oorlog op een tactische plek tussen het staatsgezinde Friesland onder leiding van Willem Lodewijk van Nassau en de Spaansgezinde stad Groningen. Het was toen de Opslachterschans, een vestingwerk, en maakte deel uit van een schansenkring rond de stad Groningen. In 1594 keerde de stad zich na een langdurig beleg uiteindelijk af van de Spaanse koning, Rond het vestingwerk is later het dorp Kommerzijl ontstaan dat in niets herinnert aan de vroegere strijd.

Eeuwenoude verkaveling in Middag-HumsterlandHet gebied Middag-Humsterland is in 2005 aangewezen als Nationaal Landschap vanwege het reliëf van wierden, dijken en kwelders. Tot in de middeleeuwen waren Middag en Humsterland twee schiereilanden met vruchtbare klei die vooral geschikt was voor het verbouwen van graan. De eeuwenoude blokvormige landbouwkavels zijn nog steeds herkenbaar in het open landschap. De enorme boerderijen weerspiegelen de rijkdom en macht van de grote boeren uit met name de 19de eeuw. Gebruikers, beheerders en bestuurders van het gebied zetten zich in om het cultureel-historische karakter te behouden.

Kommerzijl11 5

167166

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,71,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

12 1

12 5

12 4

12 3 12 2

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

WONEN & WERKENTUSSEN COULISSEN

12

WONEN & WERKEN TUSSEN COULISSENvoert door het Zuidelijk Westerkwartier, een land-schap met smalle weilanden omringd door groene houtwallen. Daar tussendoor liggen rechte vaarten die vanaf de 16de eeuw zijn aangelegd om de afge-graven turf af te voeren. De allereerste bewoners vestigden zich in de buurt van Boerakker. Vele eeuwen later bewoonde rijke landadel fraaie borgen als Nienoord en de Coendersborg. Voor veel Molukkers is het barakkenkamp in Nuis een plek vol herinneringen.

ROUTEKnooppunten: 81 82 21 46 58 50 38 36 30 29 28 16 17 11 09 04 08 12 07 80 79 77 14 81

Lengte37 kilometer

168 169

170 171

Nieuw landschap van vaarten en wijkenAan het begin van de 16de eeuw veranderde het landschap van het Zuidelijk Westerkwartier met de komst van Wigbold van Ewsum. Monniken van het klooster Aduard en boeren wonnen al langer turf in het drassige hoogveen, maar Wigbold zette een grootschalige vervening in gang. Hij liet wijken en kanalen graven en bouwde bij Midwolde een nieuwe burcht met de naam Nijenoert. De borg Nienoord is verscheidene malen zwaar beschadigd. Na de restauratie aan het eind van de 17de eeuw, gefinancierd met de winst van de turfafgravingen, was Nienoord één van de mooiste borgen van Groningen.

Langs de nieuwe vaarten en wijken ontstonden langgerekte veenkoloniën als ‘Seven huysen’ en Jonkersvaart. Hier woon-den de veenarbeiders, soms nog in plaggenhutten. Een groot contrast met de ‘rijke’ borg Nienoord! Nadat in 1871 een sluis was gebouwd om aan te sluiten op de Friese vervening, werd Zevenhuizen de grootste kolonie in het gebied. De passerende schepen zorgden voor veel bedrijvigheid.

De grote brand van ZevenhuizenHet verveningsgebied bij Zevenhuizen werd op 11 juni 1833 getroffen door een ramp. Een blikseminslag ontketende een orkaan van vuur op het kurkdroge veen. Dat smeulde al sinds het afbranden van de grond voor het verbouwen van boekweit eerder die week. Een zuidwesterstorm wakkerde het vuur aan. De dikke rookwolken waren te zien tot in de stad Groningen en in de wijde omtrek viel een regen van as. Velen sprongen in kanalen of sloten om te ontkomen aan de vlammenzee. Hele gezinnen raakten alles kwijt en werden dakloos. Na de ramp kwam de eerste Nederlandse hulpactie op gang. Die leverde zo’n 58.000 gulden op, naast huisraad, beddengoed, kleding én nieuw gereedschap voor de turfgravers.

Een zomerverblijf in LeekHet huidige uiterlijk van Nienoord is te danken aan jhr. mr. Bram van Panhuys, burgemeester van de stad Groningen. Toen hij de borg in 1884 erfde, was er weinig over van de grandeur van weleer. Van Panhuys liet Nienoord opknappen en gebruikte het als zomerverblijf. Later bewoonden hij en zijn vrouw de borg permanent. In 1907 verongelukte Van Panhuys, samen met zijn vrouw, zoon en schoondochter, in zijn rijtuig in het Hoendiep bij Hoogkerk, tijdens een rit in dichte mist op weg naar huis. Nienoord

12 1

172 173

De Leemvallei bij OostindiëTussen Leek en Zevenhuizen ligt Oostindië. Het oude streekje is de naamgever van de naastgelegen groene en waterrijke nieuwbouwwijk. In de wijk ligt het park De Leemvallei, waar een waterzuiveringssysteem is aan-gelegd in de vorm van helofytenvelden. Hierin zorgen bacteriën voor de zuivering van water. De omliggende leemheuvels zijn ingericht als recreatiegebied.

174 175

De Lettelberter Petten12 2

Terugbrengen van waterNa de afsluiting van het Lauwersmeer in 1969 verdroogde het Zuidelijk Westerkwartier in rap tempo. Ook waren petgaten, de restanten van de vervening, nagenoeg verdwenen. Dat had grote gevolgen voor de flora en fauna. Tegenwoordig is veel aandacht voor de cultuurhistorische waarde en het belang van water als biotoop in dit gebied. Sinds 1988 zijn in het hele Westerkwartier poelen, petgaten en dobben hersteld, onder meer in de Tolberter Petten, de Doezumermieden en Bakkerom. De waterboezem van de Lettelberter Petten speelt bovendien een belangrijke rol in de waterbeheersing. Een goede graadmeter voor de herstelde natuurkwaliteit is de aanwezigheid van de groene glazenmaker, een libellesoort die graag leeft in moeras-gebieden met schoon water én de waterplant krabbenscheer.

176 177

Het Ravijn van Boerakker12 3

Vondsten van potkleiHet Bedrijvenpark Leeksterveld ligt aan de rand van het ‘Ravijn van Boerakker’, een dal dat is ontstaan als zijarm van rivier De Oude Riet. Duizenden jaren geleden zette de rivier hier een laag potklei af. Ongeveer 7.000 jaar geleden vestigden zich de eerste mensen in het gebied. Zij behoorden tot het Trechterbeker- of Klokbekervolk of de Enkelgrafcultuur en zijn beter bekend als de Hunebedbouwers. Deze vroege bewoners gebruikten de aanwezige potklei om aardewerk te maken. Archeologen hebben tal van archeologische vondsten gedaan op het bedrijventerrein.

BevervalleiBij ontginningswerkzaamheden in de pol-ders van de Tolberter Petten in de jaren ’50 van de 20e eeuw stuitte men op nesten van takkenbossen en beenderen van bevers. Het bleken de restanten van beverburchten te zijn. De bevers zouden hier zo’n 2.500 jaar geleden hebben geleefd. Daarna kreeg de polder de bijnaam ‘Bevervallei’.

178 179

Het Iwema Steenhuis in Niebert 12 4

Het enige steenhuis in de provincieIn Niebert staat het Iwema Steenhuis. Het voorhuis van de boerderij is het enige overgebleven steenhuis in de provincie Groningen. Iwema is rond 1400 met kloostermoppen gebouwd. In de verdedigingstoren werd de oogst bewaard, veilig voor rovers en slecht weer. Bij gevaar trok men zich terug op de eerste verdieping, waarna de trap naar binnen werd getrokken. Tegen het steenhuis is later een schuur gezet. De voorname boerderij is nooit uitgebouwd tot borg, zoals de meeste andere steenhuizen.

180 181

Landgoed De Coendersborg, Nuis 12 5

BarakkenkampHet dorpje Nuis heeft verder een bijzondere geschiedenis met het barakkenkamp voor Molukse militairen van het Koninklijk Nederlands-Indische Leger (KNIL). In 1951 vonden zo’n 250 militairen en hun gezinnen hier onderdak. Ze dachten na enkele weken huiswaarts te kunnen keren, maar dat was ijdelehoop. Vanaf 1964 vestigde deze groep zich voor-goed in Nederland. De barakken hadden toen overigens al een geschiedenis achter zich als jeugdgevangenis, internerings- en jongenskamp tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het kamp was in 1942 gebouwd door de Nederlandse Arbeids-dienst om jongens een nationaal-socialistische vorming te geven.

Smalle kavels tussen houtsingelsIn de vroege middeleeuwen is dit gebied vanaf de zandrug tussen Tolbert en Marum ontgonnen. Iedere boer kreeg een smal perceel dat hij naar achteren mocht uitbreiden als de grond dichtbij was uitgeput. Zo ontstonden opstrekkende heerden, zoals goed te zien is op de kadasterkaart uit 1834, zo is het landgoed Coendersborg bij Nuis. Het landgoed is enkele honderden meters breed en ruim twee kilometer lang.

182 183

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,8

4,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,50,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

13 1

13 2

13 3

13 4

13 5

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

AAN HET WATER 13

AAn AAN HET WATERdraait – hoe kan het anders – om water. Onder de rook van de stad Groningen ligt het natuurgebied De Onlanden, dat bovendien dient als water-berging. Met de vistrappen van het Lieversche Diepje helpt de mens de natuur een handje. In de middeleeuwen woonden de mensen op de hogere zandgronden in de buurt van water, bijvoorbeeld langs de Slokkert bij Langelo.

ROUTEKnooppunten: 12 39 17 58 82 81 14 77 75 74 71 70 94 72 73 24 37 29 35 02 12

Lengte53 kilometer

184 185

186 187

waterbergingNa extreme regenval in 1998 bedreigde een grote hoeveelheid water de stad Groningen. Het Groninger Museum liep al onder water en het Martini Ziekenhuis werd ontruimd. Om dit in de toekomst te voorkomen, zijn in 2001 gebieden in Groningen en Noord Drenthe aangewezen als waterbergings-gebied. Deze gronden waren geschikt, omdat ze van oudsher al bekend stonden als ‘onland’, als te nat land. Vandaar de naam de Onlanden.

huisplaatsenBij vroegere veenafgravingen zijn hier archeologische vondsten gedaan, afkomstig van middeleeuwse huisplaatsen. Deze zijn zichtbaar als kleine verhogingen in het verder vlakke land. Die verhogingen ontstonden doordat de venige grond inklonk, terwijl de huisplaatsen voort-durend met klei en huishoudelijk afval werden opgehoogd.

De Onlanden vormen eveneens een natuurgebied, waar vele planten- en dier-soorten zich thuis voelen in de biotopen van open water, graslanden, moeras met moerasbos en beekdalen. In de loop der tijd zal het grasland veranderen, waardoor andere flora en fauna ruimte krijgen. Denk bijvoorbeeld aan de orchideesoort rietorchis, vogels als het paapje en de roerdomp en verschillende libellen en amfibieën. In de toekomst kunnen misschien ook de grote zilverreiger, de visarend, de bever en de otter aangetroffen worden.

De Onlanden13 1

189188

VAN EWSUM13 2

DE LAATSTE VAN EWSUM OP NIENOORDOp de overgang van het hoge naar het lage gebied tussen Leek en Roden liggen drie landgoederen: Nienoord, Terheijl en Mensinge. Hoewel ze zeer verschillend zijn, is er wel een overeenkomst: ze zijn alle bewoond geweest door de familie Van Ewsum uit Middelstum. Deze familie behoorde tot de hoogste adel van de Ommelanden. Anna van Ewsum was de laatste Van Ewsum op Nienoord. Zij trouwde met Carel Hieronymus von Inn- und Kniphausen, afkomstig uit een Ost-Friese adellijke familie. Na zijn overlijden huwde Anna zijn achterneef Georg Wilhelm. Ter nagedachtenis aan haar beide gestorven echt-genoten liet Anna later een grafmonument in de kerk van Midwolde maken. Beeldhouwer Rombout Verhulst voegde Anna aan het praalgraf toe als droevige weduwe. Anna stierf in 1714.

De schelpengrotAnna en Georg Wilhelm lieten in de tuin een schelpengrot bouwen, waar-in schelpen van over de hele wereld waren verwerkt. Er is nog maar een deel over van het grote gebouw. In Nederland resteren slechts vier schelpenhuizen. Ze waren bedoeld als pronkkamer voor welgestelde landgoedbezitters.

190 191

Vistrappen in het Lieversche Diepje

Stroomopwaarts zwemmenDe waterstand in de regio wordt onder meer ten behoeve van de landbouw op peil gehouden met sluisjes en stuwen in de verschillende diepjes. Maar vissen kunnen daardoor niet meer stroomopwaarts zwemmen naar de gebieden waar ze hun eitjes moeten afzetten. Een oplossing is een vistrap, zoals in het Lieversche Diepje bij het Mensingebos. Vissen beklimmen met ‘sprongetjes’ de treden van de vistrap. In het diepje komt de beschermde vissoort het bermpje weer voor, een teken dat de herstelmaatregelen hun vruchten afwerpen.

13 3

192 193

Gasopslag Langelo 13 4

‘Overtollig’ gasRegelmatig schieten boven Langelo metershoge vlammen de lucht in. Dan worden de gasleidingen van de ondergrondse gasopslag schoongemaakt. Onder hoge druk gaat het laatste restje gas dat nog in de leidingen zit via een hoge fakkelpijp naar buiten. In de gasopslag slaat de NAM ‘overtollig’ gewonnen gas op. Dit gas wordt in de winter-maanden, als de vraag naar gas groter is, weer opgepompt. Ook in het Groningse Grijpskerk bevindt zich een ondergrondse gasopslag.

Eeuwenoude esgrondenDe enorme hightech installatie voor ondergrondse gasopslag ligt tussen het karakteristieke middeleeuwse esdorpje Langelo en het beekje De Slokkert. In de middel-eeuwen was de drassige strook langs deze beek in gebruik als hooi- en weiland. Op de hogere gronden legden de bewoners hun akkers, de essen, aan. De schrale bodem verrijkten ze met schapenmest. Eeuwenlang werden zo de essen steeds verder opgehoogd. Sommige esgronden hebben wel een dikte van ruim een meter!

195194

Hop in Peize 13 5

BierbrouwenDe hopteelt in Peize gaat terug naar de middeleeuwen. Volgens overlevering verhuisde in de 15de eeuw de Stad-Groninger bierbrouwer Otto ter Hansouwe naar Peize om hier hop te gaan verbouwen. Hop is een onmisbaar bestanddeel voor bier. Al snel volgden de boeren uit het dorp zijn voorbeeld en verdienden er in de 16de eeuw veel geld mee. Ze exporteerden de hop onder meer naar Engeland en Duitsland.

In de loop van de 17de eeuw was het gedaan met de winst in de Peizer hopteelt. Met de ontdekking van Azië en Amerika ontstond een levendige handel in nieuwe producten, zoals koffie en thee, en nam de vraag naar bier af. Voor de boeren in Peize zat er niets anders op dan weer over te schakelen op de graanteelt.

HopkuilenDe klimplant hop werd vroeger verbouwd in ‘hopkuilen’: stukken grond van circa een vierkante meter die werden omgeven door aarden wallen. Authentieke hopkuilen zijn nog te zien aan de Hoppekampweg in Peize. De bloemen van de plant, de hopbellen, gebruiken bierbrouwers na het drogen als smaakversterker bij het brouwen van bier.

196 197

!

!

!

0

0,2

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,6

0,6

0,8

0,8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1

1

1

1,1

1,11,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

7

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2

2

2

2

2

2

2

2,1

2,12,12,

2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,5

2,5

2,52,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,7

2,7

2,72,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

3

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5 3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4

4

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

7

4,7

4,8

4,84,8

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

4,9

5

5

5

5

5

5

5

5

5,1

5,1

5,2

5,2

5,4

5,4

5,5

5,6

5,7

5,9

6,6

6,7

7,2

9

1,6

1,1

2,1

4,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,8

0,8

8

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1

1,1 1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2 1,4

1,2

1,2

1,2

1,4

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,4

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

2,2

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

2

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

1,6

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,2

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,6

2,6

2,6

2,72,7

2,7

2,7

2,8

2,82,8

2,8

2,8

2,9

2,9

3,2

3,2

3

3,5

3,5

3,6

3,7

4

4,1

4,5

4,6

2,8

5,2

5,4

5,8

5,9

3,8

1,9

2,2

0,7

1,4

1,8

2,2

2,3

2,5

2,9

2,9

3

3,5

1,4

4,3

6,9

,2

2,5

0,5

0,2

0,3

0,5

0,3

0,3

0,3

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,4

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,5

0,9

0,5

0,5

0,7

0,5

0,5

0,5

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,6

0,7

0,7

0,7

0,7

0,70,7

0,7

0,9

0,7

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,8

0,9

1,1

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

1

1

1,4

1

1

1,2

1

1

1,2

1

1,2

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,7

1,6

1,4

1,4

1,4

1,6

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,6

1,6

1,6

1,6

1,6

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,7

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

2

2,3

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2,5

2,4

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,3

2,2

2,3

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,2

2,7

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,3

2,4

2,4

2,4

2,4

2,4

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,5

2,7

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,9

2

2,7

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,7

2,7

2,7

2,7

2,8

2,8

2,8

2,8

2,9

2,8

2,8

3

2,8

2,8

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,9

2,92,9

2,9

2,9

2,9

2,9

3

3

3,1

3

3

3

3

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,1

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,2

3,3

3,3

3,3

3,3

3,4

3,3

3,3

3,3

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,4

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,5

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,6

3,7

3,7

3,7

3,7

1,2

3,7

3,8

3,8

3,8

3,8

3,8

3,9

3,9

3,9

3,9

4

4

4

4,1

2,6

4,2

4,4

4,2

4,2

4,2

4,3

4,3

4,5

4,5

4,5

4,6

4,6

4,6

4,6

4,9

4,7

4,7

4,8

5

5

4,9

5

5,3

5,5

5,4

5,4

5,5

5,6

3,8

6,6

6,9

7,1

7,4

7,7

7,8

8,6

2,5

1,3

1,2

1,6

1,4

0,8

!25

!

!(

!(7

99 !98

!91

!(97

!56

!

95

50

!(64

!(42

!7

!1

!16!15

!3

!50

!47

!32

!90

!2

!55

!71 !52

!(86

!53

!

!61

!!

!11

!

!68

!

!(1

!98

!

!14

!

!21

!(

!30

!

!(92

!

!

!

!13

!12

!32

!

!

!76

!75

!91!98

!31

!30

!

!

!

!62

!60

!64

!66

!!

!99

!89

!(

!(

!(

!!16

!20

!

!5!7

!22

!!44

!

!42

!

!

!36

!!

!

!86

!65

!

!!76

!

!19

!!

!

!

!(

!

!83

!!

!

!(10!(4

!

!

!(26

!(

!(91

! !61

!81

!79

!9

!

!72

!65

!63

!(84

!4

!26!27

!49

!48

!97

!92

!(90

!66

!(46

!49

!

!14

!

!!

!!

!(83

!33

!34

!(37!8

!8

!20

!

!(!(57

!

11

!

!(85

!(

!(2 !( !(5!(6

!(!(!(

!(!(13

!(

!(15!(

!(

!(18 !(19

!(25 !(26!(27 !(

!( !(

!(31

!(32!(33

!(34!(35

!( !(

!(39!(40

!(41

!(42

!(

!(!(75

!(77

!(

!(!( !(

!(

!( !(

!(!(

!(3

!(

!(

!!(!(

!(!(

!(

!(47

!(48

!(

!(22

!(98

!(

!(21

!(

!(

!(23

!(73

!(72

!(3

!(

!(23

24

!(25

!(49

!(

!(

!(95

!(97

!(23

!(24

!(52

!(53

!(88

!(89

!(91

!(92 !(93!(94

!(90

9

!(10

!(11

!(12

!(13!(14 !(15 !(16

!(17!(18

!(19

!(20!(21

!(22

!(23

!(

!!(55

!

! !

!(

!(!(

!(68

!(25

!(27

!(26

!(28!(29 !(30

!(36

!(35

!(40

!( !(

!(

!(80

!(79

!(

!(78

!(81

!(86!(85

!

!(88

!(!!

!(

!(1!(2

!

!(6!(!(

!(!(9 !(

!(

!(

!(14!(!(16 !(

!(!(

!(50!(51

!(52

!(53

!(56

!(55!(57 !(67

!(

!(2

!(4!(5

!(6

!(

!(9 !(10

!(11

!(20

!(14

!(22

!(23

!(25

!(!(

!(53

!(

!(

!(

!(57!(58 !(

!(60

!(!(!(

!(65

!(75

!(

!(

!(80

!(

!(83

!(85

!(87

!(66

!(25 !(

!(!(

!(32!(

!(33

!(34

!(35

!(

!(

!(38!(39

!(40

!(41

!(42 !(!(45

!(46

!(

!(50

!(51

!(52!(53

!(54!(55

!(56!(57

!(58

!(60!(61

!(62

!(

!(64

!(67!(68

!(69

!(70

!(

!(73

!(24

!(38

!(34

!(43

!(44

!(74

!(99

!(98

!(67

!(

!(

!

!(

!(68

!(69

!(74

!(73

!(72

!(1

!(

!(

!(98

!(25

!(24

!(20

!(28

!(90!(91

!(78

!(

!(

!(48

!(

!(94

!

!

!(

!(99!(98

!(97

!(96

!(

!(1

!(

!(!(7!(6

!(26

!(27!(28

!(

!(4

!(

!(

!(82

!(

!(

!(58

!(8

!(

!(16

!(

!(

!(

!(

!(11

!(!(59

!(

!(

!(87

!(

!(77

!(79

!(12

!(

!(94

!(67

!(

!(

!(

!( !

!(

!(83

!(86

!(59

!(

!(6

!(10

!(25

!(36

!(

!(5

!(97

!(55

!(96

!(

!(

!(81

E e m

2,3

2,1

Groningen

Leek

Zuidhorn

Hoogkerk

Winsum

Haren

Bedum

Hoogezand -

Sappemeer

Veendam

De

Appinge- dam

Marum

Grijpskerk

Tolbert

Loppersum

Wildervank

Muntendam

Siddeburen

Ten Boer

Ulrum

Zevenhuizen

Niekerk

Noordhorn

Oldehove

Leens

Aduard

Eenrum

Baflo

Harkstede

Middelstum

Slochteren

Zuidbroek

Schild-wolde

Meeden

Noordbroek

Wagenborgen

Farmsum

gast

Nuis

Niebert

Oldekerk

Zoutkamp

Kloosterburen

Oostwold

Ezinge

Zuidwolde

Adorp

Sauwerd

Onderdendam

Glimmen

Engelbert

Stedum

Zandeweer

Meerwijck

Foxhol

Scharmer

Kolham

Garrelsweer

Kielwindeweer

Froombosch

Hellum

Bierum

Ommelanderw

HolwierdeKantens

Lellens

ZeerijpWesteremden

Winneweer

Garsthuizen

Eppenhuizen

Oldenzijl

Borgercompagnie

Steendam

Overschild

Leermens

Krewerd

Wirdum

Eenum

Godlinze

Losdorp

Mensingeweer

Uiterburen

Meedhuizen

Tjuchem

dwijk

Jonkersvaart

Boerakker

Sebaldeburen

Pieterzijl

Kommerzijl

Lauwerzijl

Niezijl

Houwerzijl

Niekerk

Vierhuizen

Lettelbert

Midwolde

Briltil

Enumatil

Faan

Niehove

Zuurdijk

Saaksum

Warfhuizen

HornhuizenMolenrij

Kruisweg

Feerwerd Garnwerd

Aduarderzijl

Schouwerzijl

Rasquert

Saaxum-huizen

Noordwolde

GrootWetsinge

Tinallinge

Stitswerd

Noordlaren

Waterhuizen

Onnen

Westerbroek

Middelbert

Garmer-wolde

Thesinge

Huizinge

Toornwerd

Westerwijtwerd

Rottum

Kropswolde

Lageland

Woudbloem

Woltersum

Wittewierum

Oosterwijt- werd

Wehe-den Hoorn

Sint Annen

Den Ham

Den Horn

Ten Post

't Zandt

Botjesweg

Schildmeer

Foxholster-meer

Borgmeren

Leekstermeer

Paterswoldse-meer

Zuidlaardermeer

Friesche Veen

Middelberter-plas

Hoeksmeer

Borgers- wold

osterwolde

Appelscha

Haulerwijk

akkeveen

Munnekezijl

Peest Eexterveen

Westervelde

Ekehaar

Eexterzand-voort

YdeLieverenRoder-

eschMidlaren

Gieterveen

Witten

ZeijenNieuwediep

Anloo

Gasselte

Spijkerboor

ZuidveldeVeenhuizen

Gasteren

Drouwener-veen

Nietap

Loon

Zuidlaarder-veen

Anderen

Eelderwolde

Roderwolde

SteenbergenDonderen

Langelo


EenSchipborg

Norg

Zeegse

Altena

Winde

Bunne

Balloo

Drouwenermond

Drouwen

Tynaarlo

Eelde

Peize

Annen

Gasselter-nijveen

Bovensmilde

Rolde

Nieuw

Vries

Gieten

Zuidlaren

Roden

Assen

Paterswolde

De Groeve

Eext

((

(((

( (

(

((

(

((

! ! !

!

!!

!51

59

!!

!57

14 1

14 2

14 3

14 4

54

55

23

56 57

24

62 63

95

(84

(1

3

93

90

91

59

96

89

51

13

9

3

25

27

75 77

28

84

78

56

81

87

8

58 61

54

88

55

28

52

53

11

95

30

29

26

31

37

36

9

14

10

65

66

48

12

71

50

78

76

5152

30

13

43

99

49

54

3

59

616263

1

8

1918

17

20 56

5521

1110

4

7

2

94

5

22

13

93

64

19

65

159571

6949

454241

6766

47

61 60

5859

75

85

82

45

81

84

86

87

80

79

83

43

53

20

3836

302928

16

58

50

1217

17

11

9

4

8 7

1280

46

21

82

81

14

79

39

77

75

74

70

94

71

72

73

24

3729

11 2

35

88 93

78

60

60

64

63

84

43

80

48

15

46

47

3840

8239

45

18

6

1023 69

7073

67

79

85

17

ORDE & CHAOS 14

ORDE & CHAOSverwijst naar de karakteristieke gevelstenen in het gevangenisdorp Veenhuizen. Het dorp valt mede op door het strakke lijnenspel van wegen en kanalen, dat sterk contrasteert met zijn omgeving: het bekende Drentse landschap van kronkelende beekjes, oude bossen, uitgestrekte heide en drassig veen. Het naastgelegen Fochteloërveen is een weids natuurgebied, waar schoon en voedselarm water voor bijzondere flora en fauna zorgt.

ROUTEKnooppunten: 78 60 62 64 63 84 43 47 38 40 46 15 48 80 93 88 78

Lengte48 kilometer

198 199

200 201

drie gestichten in veenhuizen14 1

Weggevoerd uit Amsterdam “Het was donker. Aan de Prinsengracht schuifelde een groep weeskinderen uit het Aalmoezeniersweeshuis naar voren, hier en daar in het gareel geduwd door mannen in donkere mantels. De kinderen werden aan boord van een schuit geholpen. Gehoest, zacht gehuil en gefluister klonken. Het meisje met de blonde vlechtjes keek om zich heen en vroeg zich af waar ze heen gingen. Vader wist dit vast niet. Hij zou haar nooit zomaar laten gaan. De boot schommelde, het water klotste en steeds meer kinderen begonnen te jammeren. Aan de kade stond een groep mensen. Een vrouw riep dat de boot moest terugkeren, maar langzaam gleed het vaartuig weg in de donkere nacht op weg naar het verre Drenthe. Aan boord een meisje met vlechtjes dat haar vader nooit meer zou zien.”

GevangenisdorpIn 1823 stichtte de Maatschappij van Weldadigheid in Veenhuizen een dwang-kolonie met drie gestichten voor arme sloebers uit de steden in het westen van het land. Het was een idee van Generaal Johannes van den Bosch die de armoede in de steden dacht op te lossen met vrije landbouwkolonies en later dwangkolonies. In Veenhuizen werden drie kazerneachtige gebouwen uit de grond gestampt, waar landlopers, arme gezinnen en wezen heropgevoed moesten worden. Elk gesticht kon ongeveer 1.200 mensen herbergen, maar vaak waren het er veel meer. Ze leefden opeengepakt in benauwde zalen zonder enige privacy. In het Derde Gesticht in Veenhuizen uit 1826 werden aanvankelijk vooral weeskinderen ondergebracht. Een groot aantal was afkomstig van het Aalmoezeniersweeshuis in Amsterdam.

202203

Verboden gebiedIn de tweede helft van de 19de eeuw werd Veenhuizen een rijkswerkinrichting voor veroordeelde misdadigers. Nadat Justitie de verantwoordelijkheid over de gestichten kreeg, verrees hier voor het personeel een compleet dorp met alle mogelijke voorzieningen. Alles, met uitzondering van de Hoofdweg, was tot in de jaren ‘80 van de 20ste eeuw verboden gebied voor buitenstaanders. Zo kon zich een unieke gemeenschap ontwikkelen. Van de drie gestichten resteert alleen het Tweede Gesticht dat nu onderdak biedt aan het Gevangenismuseum.

Alles kaarsrechtIn Veenhuizen zijn alleen maar kaars-rechte wegen en kanalen die bijna langs een liniaal zijn te leggen. Het hele gebied is op systematische wijze aangelegd, een kenmerk van de militaire orde en tucht die Johannes van den Bosch voor ogen stond. Architecten J.F. Metzelaar en zijn zoon W.C. Metzelaar ontwierpen tussen 1875-1914 de panden die deze strakke regelmaat benadrukken.

204 205

MaallustVeel rijksmonumenten in Veenhuizen zijn gerestaureerd en hebben een andere bestemming gekregen. Zo is op het oude molen- en zuivelfabriekterrein bierbrouwerij Maallust gevestigd.

206 207

het Fochteloërveen 14 2

Een van de laatste hoogveengebiedenHet Fochteloërveen is één van de laatste hoogveengebieden in Nederland. Hoogveen begon zo’n 3.000 jaar geleden te groeien toen het klimaat in Nederland vochtiger werd. Op plekken waar water bleef staan, kon veenmos groeien. Doordat dit van onderen afstierf en aan de bovenkant doorgroeide, ontstond een dik pakket veenmos. Het pakket was, in tegen-stelling tot laagveen, afhankelijk van regenwater en niet van grondwater. Door het letterlijk steeds hoger worden van het hoogveen konden de wortels niet meer bij het grondwater komen. In het Fochteloërveen groeit het veen nog steeds aan. Omdat het veenmos water vasthoudt als een spons, veert de bodem als je eroverheen loopt.

De kraanvogel is terugToen in de 17de eeuw de vraag naar brandstof toenam, kwam de grootschalige ontginning van dit hoogveengebied op gang. Hierdoor verdween het meeste veen en verdroogde het gebied. Met de aankoop van het Fochteloërveen in 1938 door Natuurmonumenten en It Fryske Gea begon het natuurbehoud- en herstel. Het water wordt terugge-bracht, waarvan allerlei veenplanten zoals veenmos en veenpluis profiteren. In het veengebied zijn kaden en resten van oude veenkanaaltjes terug te vinden die langzaam overwoekerd raken door de natuur. Sinds eind jaren ’90 van de 20ste eeuw broedt zelfs de kraanvogel weer in het Fochteloërveen, na eeuwen afwezigheid.

208 209

Archeologische schatten14 3

Wie zal haar begraven?“Het was een gure avond. De wind en regen joegen fel over de heide. Een oude vrouw strompelde over het pad. Vrouw Lebbe was op weg naar Norg op zoek naar een warme plek om te rusten. Ze was moe en koud en wenste dat ze even kon schuilen. Toen struikelde ze en viel op de knieën. Haar schamele bezittingen, gepakt in een doek, belandden midden in een plas. Maar Lebbe merkte het niet meer en gleed weg in de eeuwigheid. De volgende ochtend werd ze gevonden door de herder van Norg.”

Dit verhaal speelt zich af in de 19de eeuw toen Drenthe nog verdeeld was in boerengemeenschappen, de zogenaamde boermarken. Omdat de markegenoten van Norg niet

wilden opdraaien voor de kosten van de begrafenis, lieten ze de herder verklaren dat de dode vrouw op het grondgebied van de marke van Vries lag. Erg slim was dat niet, want de markegenoten van Vries waren wel bereid haar te laten begraven. Niet omdat ze zoveel om de vrouw gaven, maar vooral omdat hun gebied nu reikte tot de vindplaats van Lebbe en daarmee veel groter werd.

Oeroud bosDe Zeijer Strubben is een oeroud bos. Hier zijn nog sporen van pre-historische bewoning te vinden, zoals grafheuvels. Vanaf de middeleeuwen lieten boeren in het bos hun vee grazen en hakten zij hun hout, waardoor de bomen kort en grillig gevormd zijn. De naam ‘Strubben’

Oudste monumenten van NederlandHunebedden, die ongeveer 5.000 jaar geleden werden gebouwd, zijn de oudste monumenten van Nederland. Archeoloog Van Giffen heeft alle 54 hunebedden in Nederland, waarvan er 52 in Drenthe liggen, genummerd. Hunebed D05 ligt tegenover het natuur-gebied de Zeijer Strubben. Het ligt in een kleine kuil. Toen het in 1833 werd ontdekt, is het deels uitgegraven. De acht draagstenen en twee sluitstenen liggen nog altijd grotendeels onder het zand.

210 211

Het Oostervoortsche Diepje 14 4

De beekjes kronkelen weerBij het Oostervoortsche Diepje is de overgang te zien van de hoge en droge zandgronden met zijn bossen naar het lage natte gebied. Oorspronkelijk zorgden veenbeken voor de afvoer van het overtollige water uit de grote veengebieden in het zuidwesten van Drenthe. In de jaren ’60 van de 20ste eeuw werden het Oostervoortsche Diepje, de Slokkert, het Groote Diep en het Lieverse Diep rechtgetrokken, breder gemaakt en uitgediept om het landbouwgebied droog te houden. Dat leidde er wel toe dat het moeras sneller leeg liep en verdroogde.

Verschillende organisaties werken samen om de oorspronkelijke meanderingen terug te brengen ten gunste van de natuur. Voordeel is dat het water langzamer stroomt, waarvan vissen en andere waterorganismen kunnen profiteren. Bovendien is het grondwaterpeil hoger en daardoor het gebied natter, wat gunstig is voor de vegetatie.

212 213

214 215

Fotoverantwoording6 - Regio Groningen-Assen. Foto Judith van der Meulen

8 - Regio Groningen-Assen. Foto Judith van der Meulen

14 - Martinitoren Grote Markt, 1939, Prentbriefkaart Collectie RHC Groninger Archieven

15 - Archeologische vondsten: Voorwerpen Collectie Gemeente Groningen. Foto’s Jaap Buist

17 - Aletta Jacobs, 1882, Foto W. Höffert Dresden, Collectie RHC Groninger Archieven

34 - Frits Zernike, 1953, Foto Piet Boonstra, Collectie RHC Groninger Archieven

41 - Hortus Botanicus, ca 1910, Prentbriefkaart Collectie RHC Groninger Archieven

42 - Camping Stadspark, 1962, Foto Fotobedrijf Piet Boonstra, Collectie RHC Groninger Archieven

48 - Paterswoldsemeer, 1940, Foto S.J. Bouma, Collectie RHC Groninger Archieven

54 - Reconstructieplan tuin De Braak Paterwolde 1998, Noordpeil, Sneek

76 - Balloërveld, Anke Stoker, Archeo Synthese Roden

82 - TT Assen, rennerskwartier, 1964, Collectie Drents Archief

85 - Ansichtkaart Eeuwfeesten Assen, 1907, Collectie Drents Archief

99 - Aardappelmeelfabriek Wilhelmina, Winschoterdiep Foxhol, 1915, Collectie RHC Groninger Archieven

102 - Gasboorlocatie Slochteren, 1965, Prentbriefkaart Collectie RHC Groninger Archieven

112 - Kunstwerk Gasmolecuul A7, 2009, kunstenaar Marc Ruygrok, gemeente Slochteren

119 - Stadsweg, 1970, Foto M.A. Douma, Collectie RHC Groninger Archieven

121 - Fresco in kerk Westerwijtwerd, Groenling, Flickr

123 - Westeremden met Fivel, ca 1910, Foto W.F. Pastoor, Collectie RHC Groninger Archieven

124 - Wateroverlast Eemskanaal, 2012, Waterschap Noorderzijlvest

142 - Opgravingen Ezinge, 1930, Biologisch Archeologisch Instituut RUG

149 - Harssensbosch, Roelof Bos Fotografie Groningen

150 - Westerdijkshorn, Oebele Gjaltema, Verbeelder Borger

150 - Luchtfoto Westerdijkshorn, Historische Vereniging gemeente Bedum. Foto Klaas Ubels, Bedum

152 - Steenfabriek De Brake Winsum,1951, in Jan Hijlkema, Versteende Ttichelwerken (2001)

159 - Station Zuidhorn, ca 1903, Prentbriefkaart Collectie RHC Groninger Archieven

160 - Glas-in-loodraam Academiegebouw RUG, Museum Sint Bernardushof Aduard. Foto Dirk Fennema

182 - Coendersborch Nuis, Ansichtkaart Collectie RHC Groninger Archieven

194 - Gasopslag Langelo, Anke Stoker, Archeo Synthese Roden

203 - Derde Gesticht Veenhuizen, ca 1825, Museum De Koloniehof Frederiksoord

216

GA FIET SEN!

GA FIETSENRONDE VAN DE REGIOoneindig mooi fietsen door 2 provincies langs 14 routesin 12 gemeenten in de regio Groningen-AssenBedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Slochteren, Ten Boer, Winsum en Zuidhorn in de provincie Groningen en Assen, Noordenveld en Tynaarlo in de provincie Drenthe: elke gemeente heeft zijn eigen unieke kenmerken, samen vormen ze een bijzonder gebied. Regio Groningen-Assen laat u graag kennismaken met de kleigronden met weidse vergezichten, waardevolle natuurgebieden op het veen, mooie dorpen, spraak-makende architectuur en de dynamiek van de steden Groningen en Assen… Regio Groningen-Assen heeft het allemaal.

GA Fietsen laat bezoekers en bewoners het gebied op een aan-gename manier beleven en waarderen. De routes prikkelen om op een andere wijze naar de omgeving te kijken. U zult verrassende mogelijkheden ontdekken om in de regio te werken, te wonen en te recreëren.

Ga fietsen en ontdek de regio Groningen-Assen!

Publicatie ga fietsen regio groningen assen

Travel

Transcript of Publicatie ga fietsen regio groningen assen