1

Trainingsdag Lokale en Regionale

Onderzoeksjournalistiek 2014

Programmaboekje

2

"Uit onderzoek is gebleken dat..." Vertrouwen is goed, controle is beter. Meer dan wie ook is het de taak van (lokale) journalisten en verslaggevers om te controleren en te onderzoeken. De werkgroep Lokale en Regionale Onderzoeksjournalistiek van de Vereniging van Onderzoeks-journalisten (VVOJ) nodigt dan ook graag de spitters, de gravers en de verifieerders uit voor de vierde Trainingsdag voor Lokale en Regionale Onderzoeksjournalistiek op zaterdag 12 april met als thema: Uit onderzoek is gebleken dat…. Deze vierde VVOJ trainingsdag voor lokale en regionale journalisten op zaterdag 12 april geeft handvatten, tips en ideeën om onderzoek te doen én te verifiëren. Hoe check je een onderzoek op waarheidsgehalte? Hans van Maanen heeft er als wetenschapsjournalist dagelijks mee te maken en geeft je advies. Hoe zet je zelf dan wél een betrouwbaar onderzoek op? Laat Luuk Sengers je bij de hand nemen om van jouw vage vermoeden een daadwerkelijke publicatie te maken! Kijk met Willem de Haan mee achter de schermen bij het radioprogramma Argos of leer van Hugo van der Parre hoe je met klokkenluiders moet omgaan. Ook andere tools die je als (onderzoeks)journalist ter beschikking staan komen aan bod: leer van Roger Vleugels WOB-ben in tien minuten. Bas van Sluis en Arnoud Bodde laten zien dat samenwerking tussen conculega's bijzondere resultaten kan opleveren. Piet Bakker gaat met je op zoek naar relevante verhalen voor lokale media en Paul van der Cingel laat zien hoe je de komende vier jaar verslag doet van je nieuwe gemeente-coalitie. En het Stimuleringsfonds voor de Pers vertelt over hun onderzoek naar nieuwsvoorziening in de regio. De dag begint met Pieter Klein, adjunct-hoofdredacteur van RTL Nieuws. En dit is nog maar een greep uit het totaal van workshops en trainingen dat de VVOJ je deze dag aanbiedt. De dag wordt mede mogelijk gemaakt door het LIRA Auteursfonds Reprorecht, Hogeschool Utrecht, Stichting ROOS en Fontys Hogeschool Journalistiek.

3

Opening, 9.30 – 10.00, lokaal 2.079 Keynote Pieter Klein Lokale journalistiek is échte journalistiek, en het belang ervan neemt alleen maar toe, naarmate de regionale en landelijke media het lokale meer loslaten. Lokale media zijn geen sufferdjes meer, maar groeien in hun journalistieke functie van 'waakhond van de democratie.' Pieter Klein: "Nieuwsgierigheid, kritische onafhankelijkheid en hardnekkige vasthoudendheid zijn de basis van alles. De rest is invulling in de praktijk; een praktijk waarin ik veel zie in de journalistieke en verbindende kracht van nieuwe sociale media. Welke soort journalistiek willen we in een slim, kennisintensief land en wat hebben we daarvoor over? Je kunt aan een krant aflezen met welke ambitie die wordt gemaakt!" . Pieter Klein geeft op deze trainingsdag een motiverende aftrap doorspekt met praktijkvoorbeelden. Uiteraard met ruimte om een enkele brandende vraag aan hem te stellen zoals: “Waarom haat u meninkjes?” (uit column Pieter Klein over wat hem opvalt in het nieuws). Pieter Klein: Pieter Klein is adjunct-hoofdredacteur RTL Nieuws. Eerder was hij Hoofd Persvoorlichting van het ministerie van Financiën. Voor zijn overstap naar de overheid was hij chef van de politieke redactie van RTL Nieuws. Hij begon zijn journalistieke carrière als redacteur en politiek verslaggever bij AVRO-radio. Daarna was hij onder meer politiek redacteur van het AD en voor dezelfde krant correspondent in Londen. In 1999 kreeg hij de Anne Vondeling-prijs voor parlementaire journalistiek. Ook is hij coauteur van twee biografieën over Jan Pronk en Wim Kok. In een column op de site van RTL Nieuws vertelt hij over wat hem opvalt in het nieuws.

4

Workshop 1, 10.15 – 11.15, lokaal 2.003 Argos in de regio - basisles onderzoeksjournalistiek Willem de Haan Hoe leidt een tip van een vakbondsbestuurder tot een groot verhaal over fraude bij vrachtvervoerders? Hoe kom je achter juridisch geklungel van de Provincie bij woningbouwprojecten? Welke risico’s neemt de gemeente Emmen bij de verhuizing van haar dierentuin? Aan de hand van zijn jarenlange ervaring als onderzoeksjournalist en zijn reportages voor Argos vertelt Willem de Haan over het werk. Hoe kom je aan een onderwerp? Wat zijn je eerste stappen? Wie kunnen belangrijke bronnen zijn en hoe belangrijk is het een goede relatie met ze op te bouwen? Waar roep je deskundigheid in en hoe maak je er uiteindelijk een mooi verhaal van. Luister mee, vraag raak en laat je inspireren. Willem de Haan: Willem de Haan studeerde in 1984 af in Groningen als socioloog en begon rond die tijd als freelance-journalist voor al lang overleden titels als het Vrije Volk, De Nieuwe Linie en de Winschoter Courant. Sinds jaar en dag werkt hij voor meerdere omroepen, en met name voor het onderzoeksprogramma Argos. Hij maakt televisiedocumentaires met Kees Vlaanderen, zoals een verhaal met zeven overlevenden van de Schipholbrand van oktober 2005, voor KRO’s Reporter over de moord op de Nijmeegse activist Louis Seveke en voor HUMAN een gedramatiseerde bewerking van de verhoren van de ten onrechte voor moord veroordeelde bejaardenverzorgster Ina Post. De Haan werkt sinds 2000 als part time docent journalistiek aan de Hogeschool Windesheim in Zwolle, schreef met Bart Zuidervaart een boek over de Schipholbrand en bracht recent met Gerard Leenders voor Argos het verhaal naar buiten over de dood van de verstandelijk gehandicapte vrouw Roelie in een instelling van zorginstelling NOVO in het dorp Onnen. Dat werd een nationale rel.

Willem de Haan

5

Workshop 2, 10.15 – 11.15, lokaal 2.007 Klokkenluiders en informatie Hugo van der Parre Fred Spijkers, Ad Bos, Edward Snowden. Ze vonden het hun morele plicht om misstanden in hun bedrijf of organisatie naar buiten te brengen. Ze werden klokkenluider en kwamen daar openlijk voor uit. Toch zijn dat uitzonderingen. Veel klokkenluiders blijven, om begrijpelijke redenen, liever anoniem. Hoe ontstaat het contact met een klokkenluider en hoe kun je zijn informatie gebruiken en tegelijk de bron beschermen? Kan een platform als Publeaks daarbij helpen en hoe werkt dat systeem eigenlijk? NOS-onderzoeksjournalist Van der Parre behandelt het in een workshop.

Hugo van der Parre: Hugo van der Parre is sinds september 2010 onderzoeksjournalist bij NOS Nieuws. Hij houdt zich vooral bezig met onderwerpen op het terrein van gezondheidszorg, bestuurlijke integriteit, privacy en de fysieke veiligheid. Van der Parre begon na een studie Algemene Literatuurwetenschap in Nijmegen begin jaren ’80 als redacteur bij het toenmalige Avro’s Radiojournaal. Daarna werd hij eindredacteur bij Veronica Nieuwsradio. Vanaf 1992 is hij werkzaam in de televisiejournalistiek: eerst als eindredacteur en adjunct-hoofdredacteur bij RTL Nieuws, daarna als adjunct-hoofdredacteur van NOVA.

Hugo van der Parre

6

Workshop 3, 10.15 – 11.15, lokaal 5.015 Relevante verhalen bij lokalen! Piet Bakker Nederlanders kunnen gemiddeld kiezen uit 29 nieuwsmedia met lokaal nieuws; 40% daarvan brengt zelfgeproduceerd nieuws. Een rijke lokale mediacultuur zorgt voor meer controle op de lokale overheden, voor een levendiger lokale democratie en meer betrokkenheid van burgers bij het lokale bestuur. In deze workshop legt Piet Bakker de focus op het vinden en publiceren van relevante lokale content en de inzet van sociale media daarbij. Piet Bakker: Piet Bakker is lector crossmedia bij de Faculteit Journalistiek en Communicatie aan de Hogeschool Utrecht. Hij werkte hij als journalist en columnist voor kranten, magazines, radio en tv-programma’s. Hij is een regelmatig geraadpleegd expert op het gebied van kranten, journalistiek en nieuwe media. http://www.journalismlab.nl/

Piet Bakker

7

Workshop 4, 11.30 – 12.30, lokaal 2.003 Lokaal doopceel lichten Eric Hennekam Archieven verbergen grote schatten aan kennis. Maar hoe haal je die schatten naar boven? Hennekam leert je hoe je informatie zoekt en verbanden legt. Ontdek hoe je de achtergrond van personen natrekt (handig bij een artikel over je nieuwe gemeenteraadsleden) of hoe je relaties tussen personen en organisaties met elkaar in verband kunt brengen. Maar leer ook hoe je veel interessante weetjes en achtergrond-informatie kunt vinden om jouw artikel nog relevanter, interessanter en leuker te maken. Kortom: leer schatgraven in de archieven met de tips, trucs en tools van Eric Hennekam! Eric Hennekam: Eric Hennekam is onderzoeker en zoekspecialist met een grote liefde voor archieven en personen (documenten en beeld). Hij schrijft voor het Historisch Nieuwsblad over internet, online onderzoek e.d. Is gastdocent internetresearch bij masteropleidingen o.a. op de Erasmus Universiteit, Vrije Universiteit, Rijksuniversiteit Groningen en Hogeschool Mechelen. Naast het houden van lezingen, dagvoorzitter en jurylid zijn schreef hij tientallen artikelen en hoofdstukken in studieboeken voor journalisten.

Eric Hennekam

8

Workshop 5, 11.30 – 12.30, lokaal 2.007 Conculega’s in het nieuws Bas van Sluis & Arnoud Bodde Kort na de Facebookrellen in Haren in september 2012 bedachten Arnoud Bodde en Bas van Sluis dat een samenwerking tussen Dagblad van het Noorden en RTV Noord tot een beter verhaal zou kunnen leiden. Beide hoofdredacties waren meteen enthousiast. Samen met vier andere collega's maakten ze producties voor krant en tv. Die werden in 2013 bekroond met De Tegel (categorie onderzoek) en een NL-Award (categorie achtergrond). Sindsdien werken Bodde en Van Sluis vaker samen. Vorig jaar onderzochten ze het faillissement van voetbalclub SC Veendam. Het leverde een reconstructie (voor krant en tv) die een niet eerder geschetst beeld gaf van professioneel voetbal in de Veenkoloniën. Waarom zouden verschillende media, normaal gesproken concurrenten, samenwerken? Grote zaken als het seksueel misbruik in de katholieke kerk, de vleesfraude en de reconstructie van de rellen in Haren zijn door samenwerking tot stand gekomen. Hoe vind je je weg langs sceptische collega's? Hoe bouw je vertrouwen op? Maak je afspraken over primeurs en deadlines? Wat zijn de ervaringen van Van Sluis en Bodde en wat zijn de resultaten? Hebben zij tips voor de lokale journalist die door samenwerking meer, efficiënter en beter aan onderzoek kan doen? Bas van Sluis & Arnoud Bodde: Bas van Sluis (32) werkt sinds 2008 bij het Dagblad van het Noorden. Sinds drie jaar is hij verslaggever bij de onderzoekredactie. Hij schrijft over zaken uit Groningen, Friesland en Drenthe. In 2011 werd hij genomineerd voor De Tegel met een verhaal over misstanden in de jacht. Na zijn opleiding journalistiek werkte Van Sluis als parlementair verslaggever in Den Haag voor het Algemeen Dagblad en vakkrant Cobouw. Arnoud Bodde (33) werkt sinds 2011 bij RTV Noord. Eerst als sportverslaggever, maar sinds de Facebookrellen in Haren in september 2012 als algemeen verslaggever. Hij werkte tien jaar voor het Dagblad van het Noorden, was korte tijd correspondent bij het ANP en schreef een jaar lang over Formule 1 voor de GPD. Zijn liefde voor radio begon bij de lokale omroep Radio Winschoten.

Arnoud Bodde & Bas van Sluis

9

Workshop 6, 11.30 – 12.30, lokaal 5.015 Hoe overleeft de nieuwe gemeentecoalitie de komende 4 jaar? Paul van der Cingel Een nieuwe coalitie na 19 maart. Wat gaat er gebeuren? Is het nieuwe coalitie-akkoord financieel haalbaar? De hand van de gemeente reikt tot in de portemonnee van de burger, het lokale publiek van de journalist. Van hondenbelasting tot subsidie voor een museum, en van parkeertarieven tot re-integratie uit de bijstand. De lokale journalist die een blik werpt op de financiële informatie van zijn gemeente, zinkt de moed soms in de schoenen. Wat moet je met een jaarverslag van 168 bladzijden? En wie zegt iets over de waarde van al die informatie? Paul van der Cingel, econoom en auteur van Economie in het nieuws, laat zien hoe je met een beetje basiskennis kunt laveren in de zee van gemeentelijke informatie. Bovendien reikt hij met zijn publieksradar handvaten aan om te komen tot betere berichtgeving over gemeentefinanciën. Paul van der Cingel Paul van der Cingel is econoom en studeerde in 1992 cum laude af aan de Universiteit van Tilburg op het onderwerp: De rol van het bankwezen in financiële crises. Hij is als senior docent economie verbonden aan de opleiding Journalistiek bij de Hogeschool Windesheim. Heeft inmiddels twee economieboeken gepubliceerd waarvan “Internationale economie in het nieuws” een eervolle vermelding kreeg bij de CBS Persprijs 2011. Buiten de hogeschool is hij actief met workshops over economische journalistiek. Sinds2013 succesvolle nieuwsbrief: Research voor de regio.

Paul van der Cingel

10

Lunch, 12.30 – 13.30, lokaal 2.079 Lokale journalistiek onder de loep Lammert Landman &Quint Kik Tijdens de lunch vertellen Lammert Landman & Quint Kik van het Stimuleringsfonds voor de Pers over hun onderzoek naar de stand van de nieuwsvoorziening in de regio. In dit onderzoek wordt voor het eerst gekeken naar het bereik van lokaal nieuws en de belangstelling voor nieuws over lokale politiek. Het doel is een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van vraag en aanbod van lokaal nieuws in Nederland. Bij het onderzoek wordt nauw samengewerkt met Hogeschool Windesheim.

11

Workshop 7, 13.30 – 14.30, lokaal 2.003 Kaf van het koren scheiden Hans van Maanen Journalisten hebben veel ontzag voor cijfers: ze zijn vaak ondoorgrondelijk, maar ze ogen wel koel en betrouwbaar. Dat weten de mensen die de cijfers aanleveren natuurlijk ook, en zij zorgen in elk rapport voor een paar mooie tabellen en grafieken. Maar ook cijfers kunnen zijn opgepoetst, schoongemaakt, niet terzake of regelrecht bedacht zijn. In deze workshop zal Hans van Maanen laten zien welke vragen ook ‘ongecijferde’ journalisten direct kunnen stellen bij de getallen waaronder wij dagelijks worden bedolven. Waarom krijgen we getallen, waarom deze getallen, en waarom alleen deze getallen? Waarom horen we percentages, of waarom juist gemiddelden? Wat betekent die ‘marge’, en wat is ‘significant’? Hans van Maanen: Hans van Maanen is wetenschapsjournalist. Hij was verbonden aan het Haarlems Dagblad, van 1988 tot 2003 aan Het Parool, en sindsdien freelance. Van 2003 tot de zomer van 2013 had hij een wekelijkse column over dubieuze wetenschap, ‘Twijfel’, in de Volkskrant. Van zijn hand verscheen een twintigtal populairwetenschappelijke boeken. Hij geeft op verschillende universiteiten les in wetenschapsjournalistiek en verzorgde de online-cursus statistiek voor de Wereldfederatie van Wetenschapsjournalisten. In 2007 ontving Hans van Maanen de Van Walreeprijs voor medische wetenschapsjournalistiek van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en de NWO Eurekaprijs voor ‘het beste oeuvre op het terrein van de wetenschapscommunicatie’.

Hans van Maanen

12

Workshop 8, 13.30 – 14.30, lokaal 2.007 LocalFocus Jelle Kamsma Regionale en lokale media beschikken vaak niet over de middelen om een eigen datajournalist in te huren, waardoor veel interessante verhalen blijven liggen. Het project LocalFocus wil een brug slaan tussen datajournalisten en journalisten. Haal unieke verhalen uit datasets die LocalFocus verzamelt en analyseert. LocalFocus is gespecialiseerd in lokaal nieuws en zoekt dagelijks naar nieuwe interessante onderwerpen. Met alle onderwerpen kunnen in enkele minuten bijpassende grafieken en kaarten worden gemaakt voor je website in eigen huisstijl. Jelle Kamsma vertelt over het hoe, het wat en het waarom. Jelle Kamsma: Jelle Kamsma is datajournalist, docent bij hogeschool Windesheim en oprichter en eigenaar van LocalFocus. LocalFocus is een datajournalistiek persbureau voor lokale en regionale media. Na zijn opleiding aan de universiteit van Amsterdam werkte Kamsma o.a. bij NU.nl en was betrokken bij het tweede seizoen van Nederland van Boven waar hij zich uitleefde met zijn kennis en kunde van datajournalistiek. In maart 2013 won zijn project LocalFocus The Challenge: Reinventing Journalism, een wedstrijd voor jonge, innovatieve journalisten. Het project wil een brug slaan tussen datajournalisten en regionale verslaggevers.

Jelle Kamsma

13

Workshop 9, 13.30 – 14.30, lokaal 5.015 De burger in het nieuws Niek Hietbrink De burger maakt een opmars in het nieuws. Het is echter de vraag in hoeverre burgers een zinvolle rol toebedeeld krijgen, of dat ze slechts gebruikt worden als een goedkope en aantrekkelijk aankleding van het nieuws. Onderzoek van het kenniscentrum van de opleiding Journalistiek uit Zwolle laat zien dat de burger in het reguliere regionale nieuws inmiddels politici hebben verdreven als de belangrijkste bron. Aan de hand van onderzoeksresultaten en praktische voorbeelden gaat Niek Hietbrink met u in discussie over zin en de onzin van de burger in het nieuws. Niek Hietbrink: Niek Hietbrink is docent Massacommunicatie/Communicatiewetenschap, School voor Journalistiek/School of Media, Christelijke Hogeschool Windesheim in Zwolle. Ook is hij daar Onderzoeker Kenniskring School of Media. Daarvoor was Hietbrink docent Marketing, Leeronderzoek en Algemene Communicatiekunde bij de Amsterdamse Academie in Diemen. Hij heeft arbeidsmarkt onderzoek gedaan en onderzoek naar beeldgebruik bij televisienieuws. Hij heeft Communicatiewetenschap gestudeerd in Nijmegen. Hij heeft een hele reeks publicaties op zijn naam staan op het terrein van nieuwsmedia.

Niek Hietbrink

14

Workshop 10, 14.45 – 16.15, lokaal 2.003 WOB’ben in 10 minuten Roger Vleugels Een WOB-verzoek zo gedaan? Jazeker, maar er uit halen wat er in zit vraagt kennis. Van organen waar je welke documenten op kan vragen volgens de Wet Openbaarheid van Bestuur, van de manier waarop je je vragen moet stellen en bij wie je moet zijn. Autoriteit op de Wet Openbaarheid van Bestuur en medeontwerper van de nieuwe WOB Roger Vleugels spijkert je in anderhalf uur bij in de beginselen van de wet, leert je een andere manier van denken en geeft je praktische tips om zelf mee aan de slag te gaan. Roger Vleugels: Roger Vleugels is specialist op het gebied van openbaarheid van bestuur; hij geeft adviezen, colleges en vertegenwoordigt cliënten, vooral journalisten en persorganisaties in procedures inzake openbaarheid van bestuur, zgn. WOB-procedures. De afgelopen 25 jaar heeft hij meer dan 4.500 WOB-procedures voor zijn cliënten gevoerd; geeft hij les in een twaalftal landen; recent is hij bij de totstandkoming van de nieuwe WOB betrokken als wetgevingsadviseur. Zijn advieswerk richt zich ook op onderzoeksjournalistiek en nieuwsgaring in de praktijk: bronnengebruik en –selectie; vilein kijken; tactische algemene ontwikkeling: demasqué van geleide berichtgeving; en waken voor tunnelvisie en verambtelijke manier van werken in de pers. Binnen dit werk heeft hij een focus op inlichtingendiensten. Binnen die specialisatie doet hij forensisch onderzoekswerk, vooral voor advocaten en verzorgt hij commentaren in de pers en briefings vooral voor Kamerleden.

Roger Vleugels

15

Workshop 11, 14.45 – 16.15, lokaal 2.007 Let’s get personal – zoeken in sociale media Henk van Ess Er gebeurt een ongeluk, maar de politie zegt niets over slachtoffers. Wat doe je dan? Geolocatiediensten kunnen je helpen. Wie tweet er over de gebeurtenissen waar jij over schrijft? Ken je de onverwachte kracht van Foursquare? Onderzoeker en internetdocent Henk van Ess heeft de antwoorden. Waar de meeste media vorig jaar die ene Nederlander vonden die vastzat in de file bij Parijs tijdens een sneeuwstorm, vond hij er twaalf. En Van Ess laat je zien hoe je met Facebook Graph die ene persoon vindt die past in je verhaal. In deze workshop leer je de kneepjes van het zoeken en van het vinden in social media.

Henk van Ess: Henk van Ess is onderzoeksjournalist, internetdocent en auteur. Hij is actief met scholing en strategische adviezen voor media & universiteiten in Nederland, Duitsland en Vlaanderen. Hij schreef in 2010 'De Google Code', vertaald in het Frans en Duits en werkt momenteel aan projecten op het vlak van multimedia, visualisatie op het web, crowd sourcing, filtertechnieken voor sociale media en storytelling op het web. Voor het Stimuleringsfonds van de Pers is hij voorzitter van de werkgroep Sociale Media en is hij juryvoorzitter van De Tegel (2011) in de categorie online. Hij is verbonden aan de Hamburg Media School en de ARD ZDF Akademie. Van Ess is medeoprichter van het Europees Centrum voor Computer Assisted Research dat in 2008 werd opgericht en verantwoordelijk was voor de internationaal opgemerkte Wikileaks-zoekmachine Cablesearch. Hij geeft o.a. les aan de Universiteit van Amsterdam, de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Hogeschool Lessius Mechelen. Henk van Ess is de huidige voorzitter van de VVOJ.

Henk van Ess

16

Workshop 12, 14.45 – 16.15, lokaal 5.015 Van vermoeden tot publicatie Luuk Sengers Hoe maak ik van mijn eerste vermoeden dat er iets aan de hand is uiteindelijk een pakkend, succesvol verhaal? In deze workshop een vast patroon/methode van onderzoek doen. Je leert in stappen systematisch en vlot nadenken over belangrijke keuzes. Wat ga ik precies uitzoeken, welke informatie heb ik daarvoor nodig en hoe zorg ik dat ik het overzicht behoud? Deze creatieve techniek helpt je om te bepalen waarnaar je precies op zoek bent en wat voor lezers, luisteraars of kijkers van belang is. Het resultaat is een uitgewerkt onderzoeksplanplan, dat redacteuren houvast geeft bij hun speurtocht en chefs en eindredacteuren bij hun planning. Van Europa tot Afrika en van Azië tot Amerika zijn er opleidingen en journalisten die de methode met succes toepassen. Luuk Sengers: Luuk Sengers werkt als zelfstandig journalist en docent. Hij schrijft verhalen over economie en milieuzaken. Voorheen werkte hij als economieverslaggever voor onder meer het Haarlems Dagblad, de GPD, Intermediair en NRC Handelsblad. Sinds 2005 geeft hij les op verschillende onderwijsinstellingen in Vlaanderen en Nederland, waaronder de Erasmus Universiteit en de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ook verzorgt hij regelmatig in-company trainingen o.a. bij dagbladen en omroepen. Sengers schreef en redigeerde verschillende boeken over onderzoeksjournalistiek o.a. "Story-Based Inquiry, A Manual for Investigative Journalists". Hierin legt hij uit hoe een idee op gestructureerde wijze kan worden uitgewerkt tot een onderzoeksverhaal.

Luuk Sengers