Profielwerkstuk 2017-2018

Fioretti College Lisse

Nikki de Buck

6v3

13-10-2017

2

Voorwoord Toen ik hoorde dat ik een profielwerkstuk moest schrijven, waar ik 80 uur aan zou moeten besteden,

was mijn eerste gedachte wat een hoop tijd dat zou zijn. 80 uur, dat zijn 4.800 minuten, 288.000

seconden, dat is… een hele hoop tijd. Ook begon ik te denken aan wat ik nog meer allemaal in die tijd

had kunnen doen, zoals met vrienden afspreken, slapen (want dat is toch ook wel heel belangrijk) en

Netflix kijken niet te vergeten, want 80 uur, dat zijn een hele hoop afleveringen.

Grappig genoeg ben ik door het kijken van een serie op Netflix op het onderwerp voor mijn

profielwerkstuk gekomen.

Het zit namelijk zo, een van de series die ik ook verder had kunnen kijken in die 80 uur is Reign.

Reign is een serie gebaseerd op de historische persoon Mary Stuart, koningin van Schotland in de 16e

eeuw. Naast Mary Stuart passeren ook personages als Elizabeth I en Catharina de’ Medici uitgebreid

de revue. Ik begon de personen achter de personages op te zoeken, want in hoeverre klopte de serie

nou eigenlijk.

Al snel kwam ik er natuurlijk achter dat de serie flink geromantiseerd was, maar toch kwamen de

grote lijnen overeen. Zo kwam in de serie ook John Knox voor, die tegen Mary Stuart en Elizabeth I

als vrouwelijke vorsten was, en dit kwam meer overeen met het beeld dat ik had van de 16e eeuw.

Maar in hoeverre klopte dit misogyne beeld van de 16e eeuw, en als dit klopt, hoe heeft een vorstin

als Elizabeth I dan 44 jaar kunnen regeren? Dit is de vraag die ik heb geprobeerd te beantwoorden

met dit profielwerkstuk.

3

Inhoudsopgave Voorwoord ....................................................................................................................... 2

Inleiding ........................................................................................................................... 4

1. Een algemeen beeld van de 16e eeuw ......................................................................... 6

1.1 Politieke situatie ............................................................................................................................. 6

1.1.1 De godsdienstoorlog ............................................................................................................................... 6

1.1.2 Enkele belangrijke gebeurtenissen naar aanleiding van de reformatie ............................................... 13

1.2 Sociaal-economische situatie ....................................................................................................... 17

1.2.1 De economische expansie van Europa .................................................................................................. 17

1.2.2 Bevolkingsgroei van de 16e eeuw ......................................................................................................... 18

1.3 Conclusie ...................................................................................................................................... 18

2. Hoe werd tegen vrouwen en vrouwelijk leiderschap aangekeken in de 16e eeuw? .... 19

2.1 Misogynie ..................................................................................................................................... 19

2.1.1 Misogynie in de oudheid ....................................................................................................................... 20

2.1.2 Misogynie en religie .............................................................................................................................. 22

2.1.3 Misogynie in de 16e eeuw ..................................................................................................................... 23

2.2 Feminisme .................................................................................................................................... 25

2.3 conclusie ....................................................................................................................................... 27

3. Hoe werd er tegen Elizabeth I van Engeland aangekeken? ........................................ 28

3.1 Elizabeth en het volk .............................................................................................................. 28

3.2 Elizabeth en de vorsten .......................................................................................................... 37

3.2.1 Philips II van Spanje .............................................................................................................................. 38

3.2.2 Mary Stuart van Schotland ................................................................................................................... 38

3.2.3 Catharina de’ Medici van Frankrijk ....................................................................................................... 39

3.3 Conclusie ...................................................................................................................................... 43

4. Hoe keek men aan tegen andere vrouwelijke vorsten in de 16e eeuw als Mary Stuart

en Anne Boleyn en hoe verschilt dit met het beeld van Elizabeth I? ........................... 45

4.1 Anne Boleyn ........................................................................................................................... 45

4.2 Mary Stuart ............................................................................................................................ 46

4.3 Conclusie ................................................................................................................................ 47

Conclusie ........................................................................................................................ 48

Bibliografie ..................................................................................................................... 49

Logboek .......................................................................................................................... 54

4

Inleiding Geschiedenis wordt geschreven door mannen. Wie is er niet bekend met namen als Plato, Julius

Caesar,Karel de Grote, Christoffel Columbus, Henry VIII, Willem van Oranje, Lodewijk XIV, Wolfgang

Amadeus Mozart, Napoleon Bonaparte, Abraham Lincoln en John F. Kennedy? Maar ook

tegenwoordig is er geen gebrek aan mannelijke rolmodellen als André Kuipers, Freek Vonk en het

oranje elftal.

Hoe kan het toch dat men eerder aan deze namen zal denken dan aan die van even grote vrouwen

als Jeanne d’Arc, Catharina de Medici, Catharina de Grote, Marie Curie, Amelia Earhart, moeder

Theresa, Hannie Schaft, Indira Gandhi, Rose Parks, Anna Lee Fisher en eigentijdse voorbeelden als

Michelle Obama, Angela Merkel en niet te vergeten onze Oranje Leeuwinnen?

Door het misogyne wereldbeeld, dat in de klassieke oudheid is ontstaan en waarin onze huidige

maatschappij zijn wortels vindt, is het niet vreemd dat men eerder aan mannen zal denken bij

soortgelijke prestaties.

Misogynie is een ander woord voor vrouwenhaat. Dit kan tot uitdrukking komen in iemands

persoonlijke houding, maar ook in een cultuur als geheel. Zo wordt de westerse cultuur door

sommigen als misogyn gezien, vanwege de vaak gebruikte stelling ‘sex sells’, dat objectificatie en een

onrealistisch schoonheidsideaal tot gevolg zou hebben. Misogynie is van alle tijden, alhoewel de

opvattingen niet altijd even sterk aanwezig zijn in een maatschappij.

Dit onderzoek zal zich vooral richten op de 16e eeuw. In deze periode was het misogyne wereldbeeld

en de bijbehorende stellingen algemeen geaccepteerd. Toch is er iets vreemds aan de hand in deze

periode, want ondanks deze ideeën was het in deze eeuw, dat voor het eerst overal in Europa

vrouwelijke vorsten aan de macht kwamen.

Een goed voorbeeld van zo’n vorstin en het onderwerp van dit onderzoek is Elizabeth I, die

gedurende een periode van 44 jaar over Engeland regeerde. Naast het controversiële feit dat ze als

vrouw aan de macht was, ging ze ook tegen de gevestigde orde in door te regeren zonder gemaal,

waardoor de macht uitsluitend in haar handen bleef.

Om erachter te komen welke factoren en op welke manier deze een rol hebben gespeeld in het

mogelijk maken van deze lange regeerperiode, begint dit onderzoek met de hoofdvraag:

“Hoe kan Elizabeth I van Engeland zo lang op de troon hebben

gezeten en hoe verhoudt zich dit tegenover de algemene misogyne

visie op vrouwen en vrouwelijk leiderschap in de 16e eeuw?”

5

Bij een vraag als deze hoort ook een hypothese. Omdat het mij onwaarschijnlijk lijkt, dat Elizabeth I

44 jaar heeft kunnen regeren, terwijl er met de algemene misogyne blik van de 16e eeuw naar haar

gekeken werd, is mijn hypothese dan ook dat Elizabeths lange regeerperiode mogelijk was door het

verschil in visie op Elizabeth I als vorstin en de visie op vrouwen in het algemeen. Ik denk dat dit

verschil in visie bepaald is door haar karakter, godsdienst, afstamming en het feit dat zij ongehuwd is

gebleven.

In dit onderzoek poog ik aan te tonen in hoeverre de persoonlijke omstandigheden en keuzes van

Elizabeth I haar bovengemiddeld lange regeerperiode mogelijk gemaakt hebben in een tijd waarin

een misogyne visie op vrouwelijk leiderschap heerste. Om een antwoord te kunnen geven op de

hoofdvraag, zullen in dit onderzoek eerst de volgende deelvragen behandeld worden:

­ Hoe werd tegen vrouwen en vrouwelijk leiderschap aangekeken in de 16e

eeuw?

­ Hoe keek men tegen Elizabeth I van Engeland aan?

­ Hoe keek men aan tegen andere vrouwelijke vorsten in de 16e eeuw als

Mary Stuart en Anne Boleyn en hoe verschilt dit met het beeld van

Elizabeth I?

In dit onderzoek zullen de deelvragen achtereenvolgend behandeld worden. Eerst zal de vraag hoe

tegen vrouwen en vrouwelijk leiderschap werd aangekeken worden beantwoord. Deze vraag zal

zowel vanuit het misogyne standpunt als vanuit het vroeg modern feminisme behandeld worden.

Beide stromingen zullen worden ingeleid met een algemeen en informerend stuk.

Vervolgens zal het onderzoek verder gaan met de vraag hoe men tegen Elizabeth I van Engeland

aankeek. Deze vraag wordt behandeld door te kijken naar haar als persoon, maar er wordt ook

gekeken naar welke gebeurtenissen invloed hadden op het beeld van Elizabeth I en hoe zij zelf dit

beeld probeerde te beïnvloeden.

Tenslotte zal er een vergelijking worden gemaakt met twee vorstinnen uit dezelfde eeuw. Deze

vergelijking zal gemaakt worden met Anna Boleyn en Mary Stuart. Met deze vergelijking poog ik uit

te zoeken waarom deze twee vorstinnen, in tegenstelling tot Elizabeth, niet in staat waren zo lang

aan de macht te blijven.

Maar om deze vragen goed te kunnen beantwoorden, zal dit onderzoek beginnen met een

informerend stuk over de 16e eeuw in West-Europa. Hierin zullen ook de belangrijkste

gebeurtenissen op politiek en godsdienstig gebied weergegeven worden.

6

1. Een algemeen beeld van de 16e eeuw Om werkelijk te kunnen begrijpen hoe de heerschappij van Elizabeth I eruit heeft gezien, is het

belangrijk eerst een beeld te hebben van de tijd waarin zij haar rijk regeerde. Welke gebeurtenissen

hebben haar ertoe gebracht bepaalde beslissingen te nemen? Welke gebeurtenissen hebben in haar

voordeel of nadeel gewerkt? Op welke gebeurtenissen heeft ze zelf ingespeeld? Om te weten te

kunnen komen hoe en in welke mate dit tijdperk invloed heeft gehad op Elizabeths regeerperiode en

het beeld daarvan, is het dus belangrijk om te weten hoe dit tijdperk eruit zag. Kortom: Hoe was de

situatie in West-Europa gedurende de 16e eeuw?

1.1 Politieke situatie Op politiek gebied is de 16e eeuw zeker niet onbelangrijk gebleken. De 16e eeuw vormt de

overgangsperiode van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd. Omdat deze periode de

overgangsperiode vormt tussen twee totaal verschillende tijdperken is het niet vreemd dat de

overgang in deze periode gepaard ging met grote politieke verschuivingen, oorlogen en

crisissituaties.1

1.1.1 De godsdienstoorlog Een van de hoofdoorzaken van deze verschuivingen is de godsdienstoorlog die in de 16e eeuw in

Europa woedde. Een godsdienstoorlog is een oorlog, die wordt veroorzaakt door godsdienstige

verschillen of gelegitimeerd wordt door religieuze argumenten. Hierbij kan gedacht worden aan de

eerste heilige oorlog (595–585 v.Chr.), die werd gevoerd door de Grieken als gevolg van

heiligschennende daden tegenover de god Apollo. Maar ook kan gedacht worden aan de

verscheidene kruistochten die christenen van de 11e tot de 15e eeuw voerden naar het heilige land,

of tegen ketters, moslims en heidenen. In meer specifieke zin duidt de term godsdienstoorlogen op

een aantal conflicten die in Europa plaatsvonden tussen katholieken en protestanten van 1522 tot

1648.2

Deze conflicten in Europa zijn veroorzaakt door de protestantse reformatie van de 16e eeuw. Deze

reformatie heeft tot een scheiding binnen het westers christendom geleid. Traditioneel wordt 1517

als het startpunt van de reformatie gezien, wanneer de Duitse Maarten Luther 95 stellingen aan de

deur van de slotkerk in Wittenberg spijkert. De belangrijkste vertegenwoordigers van de reformatie

zijn de Duitse Maarten Luther (1483-1546), de Franse Johannes Calvijn (1509- 1564), de Zwitserse

Huldrych Zwingli (1484-1531) en de Schotse John Knox (1513-1572).

1.1.1.1 Reformators

Maarten Luther werd 10 november 1483 geboren in Eisleben. Hij was een Duits protestant, theoloog

en reformator, maar begon als augustijner monnik in een klooster in Erfurt. Als reactie op de

aflatenhandel van Dominicanenpriester Johann Tetzel spijkerde Luther 95 stellingen op de deur van

de slotkerk. Het is echter nooit zijn doel geweest zich af te scheiden van de katholieke kerk, noch om

een splitsing in het christendom te veroorzaken.

Luther zette zich af tegen de verzoeningsleer. Deze verzoeningsleer, die algemeen geaccepteerd was

door de Rooms-Katholieke kerk ten tijde van Luthers stellingen, hield in dat Jezus Christus, door het

offer dat hij bracht met zijn dood, verzoening tussen God en de mens had bereikt. Men kon door

1 Freie universität Berlin. (2014). Structuur en geschiedenis van het Nederlands. Geraadpleegd op 10 augustus 2017 van http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/nederland_in_de_16e_en_17e_eeuw/ 2 Encarta-encyclopedie Winkler Prins. (2002). S.v. “godsdienstoorlogen”. Geraadpleegd op 10 augustus 2017.

7

middel van goede werken een plaats in de hemel vergaren. Door zonden verloor men daarentegen

de genade van God. Men kon de genade van God terugverdienen door vanuit onvoorwaardelijk

geloof aan Christus goede werken te verrichten. Zo werd men bijvoorbeeld door de kerk naar het

buitenland gestuurd om een opdracht voor de kerk uit te voeren. Zonden konden ook worden

vergeven door middel van het kopen van een aflaat. Door het kopen van zo’n aflaat werden je

zonden kwijtgescholden en verzekerde men zijn plaats in de hemel. Het geld wat werd verdient met

de aflatenhandel, werd in de bouw en het onderhoud van kerken en kathedralen gestoken. Luther

daarentegen zei dat zonden niet worden vergeven door oprecht berouw, maar door het geloof

worden ‘bedekt’. Door het geloof en Christus zou men genade krijgen. Naar aanleiding van deze

gedachtegang luidde een van de 95 stellingen dan ook ‘het Evangelie is de ware schat van de kerk’.

Een ander idee waar Luther zich tegen afzette, was dat van het persoonlijk oordeel en de vrije wil

van de mens. Luther schrijft in zijn kritiek op de brieven van Paulus aan de romeinen “Want God

wenst ons niet te redden door ons eigen oordeel en inzicht, maar door een ons vreemd oordeel,

door een oordeel dat niet uit onszelf voortkomt en niet uit onszelf ontspringt, maar dat tot ons

komt van elders.3”

Luther gelooft niet in de vrije wil van de mens en heeft het daarentegen over de onmacht van de

mens tot zelfverlossing. Als een reactie op Erasmus’ boek De libero arbitrio (‘Over de vrije wil’,

1524) schrijft hij daarom De servo arbitrio (‘Over de geknechte wil’, 1525 ). Hierin verbeeldt hij

de vrije wil als een beest dat bereden wordt of door God of door Satan. De strijd om de macht

over het beest is een strijd tussen God en Satan en volstrekt zich volledig buiten de mens zelf om.

Hij schreef hierover in De servo arbitrio als volgt: “Aldus is de menselijke wil, als ware hij een

beest tussen beide in. Indien God hem berijdt, wil en gaat hij waarheen God wil. (…) Indien Satan

hem berijdt, wil en gaat hij gelijk Satan wil. En het ligt niet in de macht van zijn eigen wil te

kiezen, noch voor welke berijder hij gaan wil, noch welke hij zoeken wil. Maar de berijders zelf

maken in de strijd uit, wie hem voor eeuwig zal bezitten4.” Volgens Luther is de enige manier

waarop de mens invloed uit kan oefenen door zijn volledige onderwerping aan God in volkomen

nederigheid, hierover zei hij “Wees een zondaar en zondig dapper, maar geloof nog dapperder in

Christus.5”

Door de reformatie die Luther en andere reformators hadden ingezet,verdween de structuur die

de Rooms-katholieke kerk in de samenleving vormde. Naast dat deze structuur verdween, zorgde

ook Luthers idee van sola fide ( ‘door het geloof alleen’) voor problemen. Dit idee stelde dat men

door goede werken niet meer of minder in aanmerking kwam voor verlossing. Er ontstond een

chaos in de samenleving, omdat deze richtingloos was en zijn structuur had verloren.

Als reactie op deze situatie schreef Luther in 1523 ‘Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr

Gehorsam schuldig sei’. Hierin bevestigde hij dat de macht die de overheid bezat rechtmatig was,

om dit te bestigen haalde hij ‘Romeinen 13’ aan. Luther als oud augustijner monnik maakt hierbij

gebruik van de tweerijkenleer van kerkvader Augustinus (354–430). Luther deelt in zijn

tweerijkenleer, net als bij de leer van Augustinus de mensheid op in twee rijken, waarbij

gelovigen tot het eerste rijk horen en alle overigen tot het tweede rijk. Het eerste rijk heeft geen

overheid nodig omdat de heilige geest de gelovigen op het rechte pad zal houden. Het tweede

rijk is veel groter, daarom heeft deze twee instanties: Een geestelijke macht en een wereldlijke

3 Maarten Luther. Commentaar op de brieven van Paulus aan de romeinen (titel onbekend). 4 Maarten Luther. (1525). De servo arbitrio. 5 Maarten Luther. (1525). De servo arbitrio.

8

macht. Waar de geestelijke macht zich wijdt aan Christus en het geloof, houdt de wereldlijke

macht het wereldlijke rijk onder controle. De geestelijke macht kan het wereldlijke rijk niet

besturen, omdat het verspreiden van het Christendom de prioriteit heeft. Doordat het tweede

rijk altijd het grootst zal zijn, zal de tweede macht noodzakelijk blijven. De twee machten vullen

elkaar dus aan maar moeten gescheiden blijven.

“Hier müssen wir Adams Kinder und alle Menschen in zwei Teile teilen: die ersten zum Reich

Gottes, die andern zum Reich der Welt.

Die zum Reich Gottes gehören, das sind alle Rechtgläubigen in Christus und unter Christus.

Zum Reich der Welt oder unter das Gesetz gehören alle, die nicht Christen sind.

Nun siehe, diese Leute bedürfen kein weltliches Schwert noch Recht. Und wenn alle Welt

rechte Christen (d.h. Rechtgläubige) wären, so wäre kein Fürst, König, Herr, Schwert noch

Recht nötig oder nütze. Denn wozu sollt's ihnen dienen? Sie haben den Heiligen Geist im

Herzen, der sie lehrt und macht, dass sie niemandem Unrecht tun, jedermann lieben, von

jedermann gern und fröhlich Unrecht leiden, auch den Tod.

Darum hat Gott die zwei Regimente verordnet, das geistliche, das Christen und fromme

[gerechte] Leute macht durch den Heiligen Geist unter Christus, und das weltliche, das den

Unchristen und Bösen wehrt, dass sie äußerlich müssen Frieden halten und still sein, ob sie

wollen oder nicht.

Aber sieh zu und mach die Welt vorher voll rechter Christen, bevor du sie christlich und

evangelisch regierst.

Wenn man es deshalb unternimmt, ein ganzes Land oder die Welt mit dem Evangelium zu

regieren, so ist es ebenso, wie wenn ein Hirt Wölfe, Löwen, Adler und Schafe in einem Stall

zusammentäte und jedes Tier frei unter die andern gehen ließe und dabei spräche: Da, weidet

nun und seid fromm und friedlich miteinander. Der Stall steht offen; Weide habt ihr genug,

Hunde und Keulen braucht ihr nicht zu fürchten. Da würden die Schafe wohl Frieden halten

und sich friedlich weiden und regieren lassen. Aber sie würden nicht lange leben, und kein Tier

würde bei dem andern bleiben.

Darum muss man diese beiden Regimente mit Fleiß [unter]scheiden, und beide bleiben lassen,

das eine, das fromm [gerecht] macht, und das andere, das äußerlich Frieden schafft und den

bösen Werken wehrt; keins ist ohne das andere genug in der Welt.Denn ohne Christi

geistliches Regiment kann niemand fromm [gerecht] werden vor Gott durchs weltliche

Regiment. Aber Christi Regiment geht nicht über alle Menschen, sondern die Christen sind

allezeit die wenigsten und leben mitten unter den Unchristen.6”

Met dit idee ontstond de mogelijkheid tot het persoonlijk bedrijven van het geloof en het eerste idee

van de scheiding van kerk en staat. Vanuit dit idee staat Luther achter de machthebbers en zegt

hierover: “Zelfs indien de dragers van het gezag slecht zijn en goddeloos, is toch het gezag en zijn

macht goed en van godswege. (…) Derhalve waar macht aanwezig is en bloeit, daar zij en blijve deze,

omdat God zo bevolen heeft7” Aangezien de macht dus door god zelf aan de machthebbers is

gegeven, mag het volk hier niet tegen in opstand komen. “Hoe slecht het bestuur ook moge zijn, toch

zou God het dulden van zijn bestaan verkiezen, liever dan het gepeupel toe te staan te muiten, met

hoeveel recht zij ook mogen handelen. (…) Een vorst hoort vorst te blijven, welk een despoot hij ook

6 Maarten Luther. (1523). Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei. 7 Maarten Luther. (1523). Von Weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei.

9

moge zijn. Hij onthoofdt noodzakelijkerwijs toch maar weinigen, daar hij onderdanen moet bezitten

om heerser te kunnen zijn.8”

Een andere belangrijke reformator was Johannes Calvijn. Deze Frans-Zwitserse christelijke theoloog

werd 10 juli 1509 in Noyon geboren. Hij was aanhanger van het idee van de vijf sola’s van de

reformatie. De vijf sola’s, die werden geformuleerd als kernpunten van het protestants geloof, zijn:

­ ‘Sola fide’ (alleen door geloof). Dit idee werd al eerder genoemd bij Luther en houdt

in dat men niet door goede werken, maar slechts door het geloof Gods genade kan

verkrijgen.

­ ‘Sola gratia’ (alleen door genade). Genade komt alleen van God rechtstreeks en dus

niet van geestelijken of sacramenten als biechten.

­ ‘Sola scriptura’ (alleen door het geschrift). Alleen de bijbel is het woord van God en

moet daarom voor iedereen beschikbaar en leesbaar zijn. Bisschoppen en de Paus

hebben niet het woord van God.

­ ‘Solus Christus’ (alleen christus). Alleen Christus als Mensenzoon bemiddelt tussen

God en de mensheid. Maria en de priesters zijn hier niet toe in staat.

­ ‘Soli deo gloria’ (alle eer komt alleen god toe). Alle eer komt God toe omdat deze de

mens redt en het geloof verspreid, Vanuit deze visie zijn protestanten tegen

heiligenverering.9

Calvijn geloofde dus net als Luther niet, dat goede werken invloed zouden hebben op het verkrijgen

van de genade van God. Calvijn vond mensen te klein en God te groots, om te kunnen denken dat

mensen ook maar enige invloed hadden op deze beslissing, noch positief, noch negatief. Hij beroept

zich hierbij op de brieven van Paulus aan de Romeinen, Romeinen 9. Zijn denkwijze was echter niet

gelijk aan die van Luther. Calvijn ontwikkelde de predestinatieleer, die zei dat God van te voren al zou

bepalen welke mensen zijn genade zullen krijgen en welke hij verwerpt.

Alhoewel het doen van goede werken geen verschil zal maken bij de verlossing, roept Calvijn toch op

goed te blijven leven, omdat men wel verantwoordelijk blijft voor zijn eigen daden. Verder verklaart

hij dat Christus stelde dat zijn dienaren zich op aarde net zo dienen te gedragen als in de hemel.

Verder stelde Calvijn het Consistorie in. Het Consistorie was een kerkelijke rechtbank, die de morele

toestand in de stad zou moeten handhaven en bestond uit ouderlingen en predikanten. Het

Consistorie werd ingesteld om de orde in de kerkelijke organisatie en de plaatselijke

geloofsgemeenschap te handhaven. Strafbare feiten waren bijvoorbeeld het verkondigen van valse

doctrines, maar ook immoreel gedrag werd bestraft. De straffen bij dit soort zaken varieerden van

het verplicht bijwonen van openbare diensten tot lichamelijke straffen als zweepslagen en

marteling.

8 Maarten Luther. (1523). Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei. 9 FiveSolas.com. (origineel 1993). The five Solas of the Reformation. Geraadpleegd op 11 augustus 2017 van http://www.fivesolas.com/5solas.htm

10

Katholieken beweerden dat protestanten de doctrine veranderden, wat zou leiden tot moreel verval

en het uiteenvallen van de samenleving. Calvijn poogde met zijn Consistorie legitimatie van de

hervormde kerk te leveren. Verder wilde Calvijn met deze instelling de gezondheid van de

gemeenschap en het individu bevorderen. Tegenstanders daarentegen zagen de door Calvijn

opgezette instelling als een strikt theocratisch regime.

Op het gebied van bestuur was Calvijn in eerste instantie, net als Luther, tegen elke vorm van verzet

tegen de vorst. Hij was echter zo geschokt door de maatregelen van koning Frans I van Frankrijk

tegen de hugenoten, franse protestanten, dat hij zijn mening bijstelde. Vanaf toen mochten lagere

overheden volgens Calvijn in verzet komen tegen het regime van de vorst, voor de individuele mens

daarentegen was dit nog steeds ongehoord. Calvijn stelde wel dat gehoorzaamheid aan God altijd

voor gehoorzaamheid aan de vorst gaat.

Vlak voor de hugenotenoorlogen (1562-1598) schreef Calvijn in de Praelectionis van zijn boek Daniel

(1561) dat aardse vorsten hun macht zouden verspelen wanneer ze in opstand kwamen tegen God.

Alhoewel dit nooit bedoelt was als oproep tot verzet, ontwikkelden de monarchomachen,

hugenootse juristen, het idee van volkssoevereiniteit. De bloedige Bartholomeusnacht (1572 ) was de

druppel die de emmer deed overlopen en de monarchomachen deed besluiten hun theorie over

tirannicide te ontwikkelen en zich definitief tegen de absolute monarchie te keren.

Naast de invloed van Calvijn in Zwitserland, heeft ook Zwingli een hoofdrol gespeeld in de

hervorming in Zwitserland. De Zwitserse reformator Huldrych Zwingli werd geboren op 1 januari

1484 in Wildhaus en was leider van de Zwitserse hervorming en het protestantisme binnen

Zwitserland.

Hij werkte rond dezelfde tijd als Luther aan zijn hervormingen en daarom is vaak gedacht dat

Zwingli’s ideeën sterk beïnvloed zijn door de werken van Luther. Zwingli zelf heeft deze invloed altijd

ontkent en modern onderzoek bevestigt Zwingli’s claim op onafhankelijkheid. Wel is het

waarschijnlijk dat Zwingli Luther heeft bewonderd om de manier waarop Luhter in opstand durfde te

komen tegen de paus en dat dit een belangrijke invloed is geweest voor de overtuiging waarmee

Zwingli als reformator te werk ging.

Enige overeenkomsten in de ideeën van Zwingli en Luther zijn waarschijnlijk veroorzaakt, doordat

beide leerling en groot bewonderaar van kerkvader Augustinus zijn. Vooral Zwingli’s latere werken

wijken echter sterk af van de ideeën van Luther. Zo wordt in ‘An exposition of the faith10’ Zwingli’s

idee beschreven dat ook niet-christenen in de hemel zouden worden opgenomen. Dit gaat recht in

tegen Luthers idee van ‘sola fide’ , waarbij men alleen door het geloof in god en Christus in de hemel

zou kunnen komen.

Zwingli is humanistisch opgevoed en bestudeerde de bijbel dan ook vanuit een rationalistisch

humanistisch oogpunt. Vanuit deze visie wilde hij de gereformeerde interpretatie van de bijbel

verdedigen en verwierp hij de letterlijke interpretaties van de bijbel. Hiervoor maakte hij gebruik van

stijlfiguren als de synecdoche en de analogie. De twee bekendste en meest effectieve analogieën

waren tussen de doop en de besnijdenis en tussen de eucharistie en Pesach. Hij keek bij zijn

analogieën naar de context van beide verschijnselen en probeerde het doel achter het gebruik te

ontdekken. Hierbij vergelijk hij ook de geschriften met elkaar.

Zo zag hij bij zijn vergelijking tussen de doop en de besnijdenis beide tradities als het creëren en

aangeven van een verbondenheid met God. Hierbij was de besnijdenis uit het oude testament

10 Stephens. (1986). An exposition of the faith. p. 48–49

11

simpelweg vervangen door het dopen. Alhoewel de gebruiken dus totaal verschillend zijn, zijn ze in

essentie hetzelfde.

Zwingli, als humanist, zag de bijbel als basis van het geloof en stelde daarom het gezag van de bijbel

boven dat van de kerkvaders. Volgens Zwingli waren bepaalde regels en tradities door geestelijken

de kerk binnengebracht, alhoewel deze nergens in de bijbel stonden. Zo was Zwingli tegen de

aflatenhandel. Verder wilde hij het celibaat, de bewuste keuze om ongehuwd te blijven, en het

vasten van de geestelijken afschaffen. Zwingli, die zelf geestelijke was, trouwde in 1552 in het

geheim met de weduwe Anna Reinhard en kreeg in totaal 4 kinderen met haar. Ten slotte wilde

Zwingli de kerkdiensten versoberen en het avondmaal invoeren. Zwingli zag het avondmaal als een

symbolische en geestelijke gebeurtenis. Zoals het brood en de wijn het lichaam verstevigen, zo zou

de heilige geest de ziel versterken.

Verder keerde Zwingli zich af van het woord sacrament in de meest gebruikte betekenis. Het woord

sacrament werd meestal gebruikt om een gelovige daad die het geweten van zonden zou bevrijden

weer te geven, bijvoorbeeld het biechten of de doop. Zwingli beschuldigde katholieken hierom van

bijgeloof. De katholieken zouden namelijk geloven dat het water van de doop zonden zou

wegwassen. Een sacrament was volgens Zwingli echter een inleidende ceremonie of belofte. Het

woord zou namelijk zijn afgeleid van sacramentum, wat eed betekent.

Verder is John Knox ook een interessante reformator, aangezien hij grotendeels verantwoordelijk is

geweest voor de hervorming van Schotland. John Knox is waarschijnlijk in 1513 in Giffordsgate

geboren, maar zowel plaats als jaar zijn niet zeker. Hij heeft een hoofdrol gespeeld in de hervorming

van Schotland en was verder minister en theoloog.

Voor de hervormingen was Schotland Rooms-katholiek, maar dit werd veranderd naar het

presbyteriaanse geloof. Het presbyteriaanse geloof, dat vooral in Engeland en Schotland aanhang

heeft gekregen, is een vorm van het calvinisme. In deze kerk, die door John Knox werd gesticht,

stond de soevereiniteit van god, het gezag van het schrift en de noodzaak van genade door het

geloof in Christus centraal.

John Knox schreef in 1549 zijn eerste artikel over het protestantisme, na het bestuderen van

kerkvaders als Augustinus en Hiëronymus. Hij voegde zich definitief bij de reformatie door de invloed

van George Wishart. Knox raakte, door zich aan te sluiten bij de reformatie, onder andere betrokken

bij de politieke acties rondom de moord op kardinaal Beaton in 1546. Als gevolg van deze acties werd

hij in 1549 verbannen door de franse schepen Mary de Guise, die regent was voor haar dochter Mary

Queen of Scots, omdat deze nog te jong was om zelf te regeren.

Toen Knox terugkeerde in Schotland, was de steun voor de reformatie onder de burgers fors

gegroeid. Hierom besloot hij, samen met de schotse protestante adel, de reformatie te leiden. Deze

beweging wordt door sommigen als een revolutie gezien, omdat het tot de verdrijving van Mary de

Guise geleid heeft.

Verder heeft John Knox, samen met 5 andere schotse reformators, in 1560 de ‘Scots confession’

geschreven. Dit was de eerste minimale standaard voor hoe de protestante kerk in Schotland

georganiseerd moest worden.

De band tussen John Knox en Mary Queen of Scots was moeizaam. Een week nadat Queen Mary was

aangekomen verkondigde ze dat er in Schotland geen verandering zou komen in de staatsgodsdienst.

De Staatsgodsdienst op dat moment was het katholicisme en Queen Mary was zelf ook katholiek.

12

John Knox, in tegenstelling tot veel burgers, accepteerde dit niet en protesteerde de eerst volgende

zondag al tegen deze aankondiging, vanaf het spreekgestoelte van St. Giles.

Als reactie op zijn protesten riep Mary Queen of Scots Knox op om naar haar toe te komen. Hier

beschuldigde ze Knox van het uitlokken van een opstand tegen haar moeder, Mary de Guise, en het

schrijven van een boek tegen haar eigen authoriteit. Knox antwoorde op deze beschuldigingen door

te zeggen dat zolang haar onderdanen haar regime zouden accepteren, hij dat ook zou doen. Queen

Mary begon vervolgens ook over een boek dat Knox tegen vrouwelijk bestuur had geschreven en of

Knox dacht dat burgers het recht hadden zich tegen hun vorst te verzetten. Knox antwoordde dat hij

vond dat als vorsten de grenzen van hun macht te buiten zouden gaan, de bevolking hiertegen in

opstand zou mogen komen, zo nodig met geweld.

Ze hebben na deze eerste ontmoeting nog vaak van dit soort gesprekken gehad, die vaak stroef

verliepen.

Toen Queen Mary gevangen werd genomen vanwege haar rol in de moord haar echtgenoot Lord

Darnley en King James VI op de troon kwam, riep John Knox openlijk op tot haar executie.

Een laatste belangrijke hervormer, alhoewel niet protestants, is Henry VIII. Henry VIII werd op 28 juni

1491 geboren in Greenwich. Hij hervormde Engeland rond 1534 door zich af te scheiden van de kerk

van Rome en zijn eigen kerk , en de nieuwe staatsgodsdienst, de anglicaanse kerk te stichten.

Hij deed dit als gevolg van zijn conflict met de paus.

Het conflict tussen paus Clemens VIIen Henry VIII ontstond toen Henry VIII wilde scheiden van zijn

vrouw Catharina van Aragon. Catharina van Aragon was een spaanse prinses en de weduwe van de

Arthur, de broer van Henry VIII. Toen Arthur overleed, adviseerde Henry VII, de vader van Henry VIII,

hem om te trouwen met Arthurs weduwe te trouwen, om de banden met Spanje te behouden. Om

de toestemming van de paus hiervoor te krijgen, overtuigden ze hem dat het huwelijk tussen

Catarina van Aragon en Arthur nooit helemaal was volbracht en daarom niet geldig was. Ze

trouwden, alhoewel aanvankelijk tegen Henry’s wil, op 11 juni 1509.

Catharina van Aragon was een goede regentes en geliefd bij het volk. Henry VIII besloot dat hij liever

met zijn maîtresse Anne Boleyn zou willen trouwen, onder andere omdat Catharinavan Aragon hem

geen mannelijke nakomelingen en dus geen opvolgers voor de troon gaf. Henry VIII kreeg echter

geen toestemming van Paus Clemens VII, die op dat moment gevangen werd gehouden door Spanje,

om te scheiden van Catharina van Aragon. Henry VII verstootte zijn vrouw in 1531 en trouwde op 25

januari 1533 in het geheim met Anne Boleyn. Deze spoorde hem aan om zich los te maken van Rome

en zijn eigen kerk op te richten. Thomas Cranmer werd de eerste anglicaanse aartsbisschop van

Canterbury en zorgde voor een nietigverklaring voor het huwelijk met Catharina van Aragon en

verklaarde het tweede huwelijk met Anne Boleyn geldig. Anne Boleyn beviel dat jaar ook van haar

dochter Elizabeth I. In 1533 legt Henry de Act of Supremacy voor aan het parlement en hiermee was

hij niet alleen koning van Engeland maar ook de geestelijk leider. Met de Act of Supremacy

verklaarde en erkende het parlement Henry VIII als 'Supreme Head in earth, immediately under God,

of the Church of England'.

Omdat de Anglicaanse kerk van oorsprong niet vanuit ideologische overwegingen is ontstaan, zijn de

daadwerkelijke ideeën van de kerk moeilijk in te delen bij een stroming. Henry VII was theologisch

gezien conservatief Hij was zelf fel tegenstander van Luther, maar door de inmenging van Cranmer

kreeg de Anglicaanse kerk toch ook sterke protestantse invloeden. Cranmer was hervormingsgezind

en stimuleerde nieuwe protestante kerkgemeenschappen. De anglicaanse kerk heeft ten tijde van

13

Mary I een sterker katholiek karakter gehad, maar door de tijd heen is de kerk een menging geweest

van zowel katholieke als hervormde ideeën.

1.1.2 Enkele belangrijke gebeurtenissen naar aanleiding van de reformatie

De reformatie zorgde voor veel onrust in Europa en heeft geleid tot meerdere bloedbaden en

oorlogen. Drie belangrijke voorbeelden van dit soort gebeurtenissen zijn de Beeldenstorm, de

Bartholomeusnacht en de Spaans-Engelse oorlogen.

De Beeldenstorm begon op 10 augustus 1566 in Steenvoorde in Frans-Vlaanderen. Deze

Beeldenstorm hield de op grote schaal plaatsvindende vernietiging van heiligbeelden en andere

objecten van katholieken op religieuze plaatsen door protestanten tussen 10 augustus en oktober

1566. Over het algemeen gaat het bij de Beeldenstorm over de lage landen, maar ook voor deze

Beeldenstorm waren er al meerdere soortgelijke uitbraken in andere gebieden. Zo waren er ook

soortgelijke situaties in 1522 in Wittenberg, 1523 in Zürich, 1530 in Kopenhagen, 1534 in Münster,

1535 in Genève, 1537 in Ausburg en 1559 in Schotland.

De vernielingen en het geweld van de Beeldenstorm verscherpten de tegenstellingen tussen

katholieken en protestanten en waren indirect aanleiding voor het uitbreken van de Tachtigjarige

oorlog en het ontstaan van de republiek der Zeven verenigde Nederlanden.

Bij de 16e eeuwse beeldenstormen vernielden en roofden woedende

menigten de inventaris en bibliotheek van honderden kerken,

kapellen, abdijen en kloosters. Het aantal boeken dat verloren ging

was enorm. Zo werd 22 augustus 1566 de complete bibliotheek van

het dominicanenklooster ‘het Pand’ in de rivier de Leie gegooid,

waarna men volgens de verhalen droogvoets de oversteek kon

maken11. Naast de vele boeken die verloren zijn gegaan, is ook een

grote hoeveelheid van het beschilderde stucwerk aan de wanden

vernield.

Alhoewel over het algemeen wordt uitgegaan van een religieuze

oorzaak voor de Beeldenstorm, waren er ook grote groepen,

waarvoor de sociale ontevredenheid de aanleiding vormde voor de

verwoestingen.

De groep die achter de Beeldenstorm stond vanuit religieuze

overwegingen, bestond vooral uit calvinisten. Calvinisten zijn tegen

het vereren van heiligen en beelden en baseren zich hiervoor op de

tien geboden; Gebod 2 zegt hierover ‘Gij zult geen afgodsbeelden maken’ , de beeldenverering is

volgens dit gebod dus verboden.

Verder ergerden de calvinisten zich ook aan de uitbundige rijkdom binnen de kerken. Dit bleek

onder andere uit kreten die op de muren van kerken zijn geverfd: ‘Hic ben niet voornemensch deese

kerk oph te geven!’

Naast deze religieuze redenen, was er ook een groot deel actief vanuit sociale ontevredenheid. In de

16e eeuw was een grote opkomst van de middenklasse en deze wordt tegenwoordig vaak in verband

gebracht met de Beeldenstorm. Alhoewel deze groep niet zozeer achter de Beeldenstorm stond

11 https://www.ugent.be/het-pand/nl/historiek

1 In deze schildering is te zien hoe

de lokale krijgsraad van Gent

verdere schade probeert te

beperken, door alle waardevolle

objecten uit de kerken, binnen en

buiten de stad, op te laten halen

om deze in veiligheid te brengen.

14

vanwege theologische opvattingen, namen zij deel aan de acties als een

symbolische daad om zich los te maken van het oude gezag.

Het gevolg van de Beeldenstorm van 1566 voor de Nederlanden, was de

Tachtigjarige oorlog. Filips II wilde de orde in de Nederlanden herstellen en

besloot daarom Fernande Alvarez de Toledo, Hertog van Alva, te zenden.

Margaretha van Parma, de toenmalige landvoogdes, trad in 1567 af, omdat zij

niet achter de methoden van Alva stond. Aangezien Alva de enige logische

opvolger was, werd hij hierdoor de nieuwe landvoogd van de Nederlanden.

Hij besloot direct drie opdrachten van Filips II uit te voeren, namelijk het

straffen van de opstandelingen, ervoor zorgen dat alleen het katholie geloof

beleden zou worden en het centraliseren van het bestuur. Niet alleen edelen

en protestanten waren tegen het handelen van Alva, ook de katholieken

konden weinig sympathie opbrengen voor de hertog. De Nederlanden

kwamen onderleiding van Willem van Oranje in opstand en dit resulteerde

uiteindelijk in de Tachtigjarige oorlog.

De Bartholomeusnacht, beter bekend als de Parijse bloedbruiloft, is de

massale moord op hugenoten, franse protestanten, in Parijs in de nacht van

23 op 24 augustus 1572.

Door de toenemende populariteit van protestanten leider Gaspard de

Coligny, was zijn invloed aan het franse hof sterk gegroeid, wat zelfs leidde

tot verzoening met de toenmalige koning van Frankrijk Karel IX. De koning

verzoende zich hierdoor ook met het protestantisme, wat hem zelfs deed besluiten zijn katholieke

jongere zus Margaretha van Valois uit te huwelijken aan de prins van Navarra en leider van de

protestanten, Henri van Navarra. De hele protestante adel was uitgenodigd dit huwelijk bij te wonen

en velen van de edelen besloten zelfs langere tijd in het streng katholieke Parijs te verblijven voor

besprekingen met de koning.

Deze korte periode van rust tussen de protestanten en katholieken werd echter al snel verstoord

toen er op 22 augustus 1572 een aanslag op Gaspard de Coligny werd gepleegd en alhoewel deze

mislukte waren de gevolgen verdragend. De religieuze kampen kwamen wederom lijnrecht

tegenover elkaar te staan.

Omdat Catharina de’Medici, de moeder van koning Karel IX, en de katholieke edelman Henri de

Guise bang waren voor wraakacties vanuit de protestanten, besloten zij de koning over te halen tot

de executie van de protestantse kopstukken. Deze protestante leiders reageerden, volgens meerdere

bronnen, met de uitroep: ‘Dood ze allemaal! Dood ze allemaal! Zodat er niet een overblijft om het mij

later te verwijten.’

“Qu’on les tues tous! Qu’on les tues tous! Afin qu’il ne restât pas un

pour le me reprocher après. » 12 13

12 P. Erlanger. (1975). Henri III, le méconnu, p. 126 13 J. Heritier. (1959). Catharine de Médicis, p.387

2 De Bartholomeusnacht door

Giorgio Vasari

15

Deze bedreiging was voor Henri de Guise genoeg aanleiding om niet alleen de protestantse leiders te

laten executeren, maar ook in de vroege ochtend van 24 augustus 1572 een waar bloedbad aan te

richten onder hooggeplaatste protestanten. Zo werden belangrijke protestanten als de Coligny

vermoord op deze ochtend. Deze daden spoorden aan tot een lynchpartij onder het volk, waarbij de

velen katholieke burgers van Parijs de protestanten in de hele stad urenlang hebben opgejaagd en

uitgemoord. Deze slachting duurden enkele dagen, waarbij het dodental opliep tot 2000 hugenoten.

De golf verspreidde zich vervolgens over Frankrijk, waarbij in de daaropvolgende maanden nog vele

duizenden protestanten om het leven kwamen. Waarschijnlijk heeft dit aantal tussen de 5.000 en

30.000 gelegen .

Een laatste belangrijk voorbeeld van de gevolgen van de reformatie op wereldlijk niveau is de

Spaans-Engelse oorlog. De Spaans-Engelse Oorlog (1585-1604) was een conflict tussen Spanje en

Engeland. De oorlog is vooral bekend om de mislukte invasie van Engeland door de Spaanse Armada

in 1588.14

Eind 16e eeuw waren Engeland en Spanje in staat van conflict. De streng katholieke Filips II van

Spanje, die tot de dood van Mary I koning-gemaal van Engeland was geweest zag Mary’s jongere

halfzus Elizabeth I als ketter en onrechtmatige opvolger van de troon van Engeland.

Tijdens de heerschappij van Filips II en Mary I, die in deze periode beter bekend stond als ‘Bloody

Mary’, hielden deze streng katholieke vorsten zich fel bezig met de vervolging van protestanten.

Hierdoor was FIlips II niet bepaald geliefd in het protestantse Engeland na de overname door

Elizabeth I.

Naast de religieuze spanningen tussen de twee naties, speelde ook de steun aan de Nederlandse

opstand tegen het Spaanse gezag en de regelmatige aanvallen op Spaanse schepen in de Caraïben

door Engelse piraten mee als aanleiding voor de Spaans-Engelse oorlog.

Nadat Elizabeth I in 1597 haar nicht en concurrente voor de Engelse troon, de katholieke koningin

Mary Stuart van Schotland, liet executeren was de maat voor Filips II vol en besloot hij door middel

van de Spaanse vloot Engeland te gaan veroveren. Zo gaf Filips II in 1588 de ervaren Álvaro de Bazán,

markies van Santa Cruz, de opdracht een vloot te verzamelen voor de invasie van Engeland. Álvaro

de Bazán overleed echter in februari 1588, waarna FIlips II hetzelfde bevel aan zijn neef Alonso Pérez

de Guzman, de hertog van Medina Sidonia, die in tegenstelling tot Santa Cruz geen enkele ervaring

had met oorlogvoering op zee. De hertog van Medina Sidonia reageerde dan ook op het bevel met de

woorden: “Ik ben een man van zee, noch oorlog.”15

De door de hertog van Medina Sidonia verzamelde vloot werd de Armada Invencible (‘de

onoverwinnelijke vloot’) genoemd en bestond uit 151 schepen. De vloot vertrok eind mei 1588

vanuit Lissabon richting het kanaal op weg naar wat een van de grootste nederlagen uit de Spaanse

geschiedenis zou worden.

Het doel van de Armada was om een soort corridor op te zetten in het Kanaal, waardoor het leger

van 30.000 man onder leiding ban Alexander Farnese, hertog van Parma het Kanaal over kon steken.

Om de invasie tegen te houden, verzamelden de Engelsen een vloot van 200 schepen, geleid door

Charles Howard, graaf van Nottingham, en Sir Francis Drake.

14 Encyclo.nl Nederlandse encyclopedie. (2015). “Spaans-Engelse oorlog”. Geraadpleegd op 10 september 2017 15 Isgeschiedenis.nl. (2012). “slag bij Grevelingen: ondergang van de ‘onoverwinnelijke Armada’”. Geraadpleegd op 10 september 2017

16

Alhoewel de Spanjaarden in de minderheid waren, waren hun schepen beter bewapend.

De Spaanse vloot kwam 6 augustus 1588 aan voor de kust van Calais, Frankrijk, maar door een fout in

de planning zou Parma pas zes dagen later aankomen. Dit gaf de Engelsen voldoende tijd om zich

voor te bereiden op de komende confrontatie. Wetende dat ze het in een directe confrontatie nooit

zouden kunnen winnen, besloot de Engelse vloot acht schepen uit te rusten als branders.

Branders zijn zelfvernietigingswapens, schepen overladen met kruit en ander brandbaar materiaal.

De branders werden op 8 augustus 1588 richting de Spaanse vloot gestuurd. De meeste Spaanse

zeelieden hadden verhalen gehoord over hoe de Nederlanden bij de slag om Antwerpen deze

strategie hadden gebruikt en raakten volledig in paniek nu de Engelsen dezelfde aanval gebruikten.

Door de grote paniek onder de Spaanse schepen, sloeg de Armada uit elkaar, waardoor meerdere

schepen afdreven naar de Vlaamse kust.

De Engelsen maakten van de situatie gebruik door in deze chaos aan te vallen. Het eerste slachtoffer

van de aanval was de San Lorenzo, het vlaggenschip van admiraal de Moncada, die verging bij Calais.

De grootste slag vond plaats bij het Vlaamse plaatsje Grevelingen. Hier maakten de Engelsen gebruik

van de wendbaarheid van hun minder zwaarbeladen schepen, om zo snelle aanvallen uit te kunnen

voeren. Door deze aanvallen en enteringen kwamen de kanonniers van

de Spanjaarden al snel om het leven, waardoor de bediening van de

kanonnen overgelaten moest worden aan onervaren matrozen.

Na uren van strijd waren 5 Spaanse schepen vergaan en hadden ruim

600 Spaanse bemanningsleden het zeemansgraf gevonden. De

Engelsen verloren minder dan 100 man en geen schepen. De totale

vernietiging van de Armada lukte niet door de weersomstandigheden.

De Spanjaarden leden echter de meeste verliezen buiten de strijd.

Medina Sidonia besloot via de Noordkust van Schotland en Ierland

terug te varen naar Spanje. Dit ging niet volgens plan, de vloot werd

geteisterd door slecht weer, ziektes en een gebrek aan

levensmiddelen.

Maar de genadeslag werd gegeven door een fatale navigatiefout,

waardoor 24 schepen kapot sloegen op de Ierse kliffen. De

aangespoelde zeelieden werden gedood door bewoners of Engelse

soldaten.

Slechts 10 000 van de 30 000 Spaanse soldaten overleefden de oorlog tegen de Engelsen en van de

151 schepen, die vanuit Lissabon vertrokken, vonden slechts 67 hun weg terug naar Spanje.

Filips II reageerde op de nederlaag met de woorden:

“Ik stuurde schepen om te vechten tegen de Engelsen, niet tegen de

elementen.”

3 De route van de 'Armada

Invencible'

17

1.2 Sociaal-economische situatie Over het algemeen wordt de 16 eeuw gezien als een periode van sociaal-economische groei, het is

echter moeilijk de Europese situatie in deze eeuw te generaliseren.

De omstandigheden varieerden sterk van het ene gebied tot het andere. Hoewel sommige krachten

overal hun werking hadden, was het effect en de intensiteit ervan in sommige gebieden veel sterker

dan in andere. Ook was er variatie in de situatie in de verschillende streken door de tijd. Want net als

de renaissance, die in Italië al in de 14e eeuw van start ging, terwijl deze in Noord-Europa nog enkele

eeuwen op zich liet wachten, begonnen ook de verschillende veranderingen in de 16e eeuw op

verschillende momenten in de verschillende gebieden.

1.2.1 De economische expansie van Europa

In het midden van de 14e eeuw waren de omstandigheden in Europa bedrukt, de economische

situatie was verre van ideaal door meerdere rampen als ziektes en misoogsten. In de 16e eeuw

daarentegen werd de groei van voor het jaar 1350 voortgezet. Een teken alsmede een oorzaak was

forse bevolkingsgroei.

De eerder genoemde groei was echter niet weggelegd voor heel Europa, in sommige streken van

Europa was zelfs een algemene recessie te herkennen.

Een van de meest opvallende veranderingen in de Europese economie in de 16e eeuw was dat

Europa op het hedendaagse Europa begon te lijken. Dit wil zeggen dat alles wat in een land in Europa

plaats vond, invloed had op de andere Europese landen. Niet alleen economische gebeurtenissen en

problemen speelden hierbij een rol, ook talrijke andere factoren als politiek, diplomatieke en

militaire situaties; dynastieke regelingen, zoals huwelijken tussen de verschillende heersende

families en, toen de scheiding van de kerk duidelijker werd, religieuze zaken. Naast deze factoren hadden ook de verkennings- en ontdekkingsreizen naar overzeese gebieden

invloed op Europa. Een belangrijk effect van deze reizen, die vooral door Portugal, Spanje, Frankrijk,

Engeland en Nederland ondernomen werden, was de verschuiving van het middelpunt van Europa

van de Italiaanse stadstaten naar de Europese Westkust. Dit machtscentrum had jarenlang in Italië

gelegen, waar naast de talloze koopmanssteden ook het religieuze hart van Europa lag.

Door deze ontdekkingsreizen was Spanje bijvoorbeeld schatrijk

geworden. Spanje haalde grote hoeveelheden edelmetalen als

goud en zilver uit de Nieuwe Wereld. Het land nam veel

maatregelen om de pas verworven rijkdommen te beschermen

tegen buitenlandse plunderingen. Zo was de vloot die de buit

vanuit het huidige Amerika mee zou brengen altijd vergezeld van

meerdere oorlogsschepen. Geen enkele natie leek erin te kunnen

slagen de vloot te onderscheppen. De enige die het ooit gelukt is

de Spanjaarden van hun schat te bestelen was de Engelse Francis

Drake, later ook medeverantwoordelijk voor de ondergang van de

Armada Invencible, die de vloot wist te enteren op de Stille

Zuidzee bij Centraal-Amerika.

Door de grote rijkdom die Spanje verwierf door het zilver en goud

uit de koloniën, werden de andere Spaanse industrieën

verwaarloosd. Zo was het door deze verwaarlozing afhankelijk van

andere landen voor hun agrarische producten, zoals vee, zaden en

zuivel.

4 Sir Francis Drake, die tijdens zijn

reis om de wereld in het geheim op

een expeditie was voor koningin

Elizabeth I, om als piraat de Spaanse

vloot te enteren

18

1.2.2 Bevolkingsgroei van de 16e eeuw

In de 16e eeuw kwam Europa langzaam weer uit het dal waarin het in de 14e eeuw terecht was

gekomen. Door meerdere rampen in deze periode, ook wel de crisis van de late middeleeuwen

genoemd, stierven velen miljoenen mensen. Deze reeks rampen begon met een grote hongersnood

rond 1315, maar de grootste klap was de pestepidemie rond 1348. Grote delen van de bevolking

stierven, zo overleed in Duitsland 40%, in de Provence 50% en in sommige delen van Toscane zelfs

70%. Een vaak genoemd argument is echter dat men deze crisis lange tijd van tevoren al aan zag

komen. Europa was zwaar overbevolkt, waardoor het zelfs in de goede jaren nauwelijks mogelijk was

iedereen te voeden.

Het drieslagstelsel dat vanaf de 12e eeuw in gebruik werd genomen zorgde al voor een grote

verbetering. Er zou graan overblijven en dit werd verhandeld of opgeslagen voor wanneer de oogst

zou tegenvallen. De beperkte voorraad was echter niet opgewassen tegen de reeks rampen van de

14e eeuw. De rampen zorgden voor een forse daling in de bevolkingsdichtheid, waardoor er veel

landbouwproducten overbleven, zelfs met de groeiende bevolking. Door deze overschotten, die dus

gedeeltelijk door de bevolkingskrimp veroorzaakt waren, nam de handel ook weer toe. Door de

toename van de handel, nam ook de welvaart in de steden weer toe. Met de groeiende bevolking in

Europa was het belangrijk dat de hoeveelheid gewassen dit keer voldoende zou blijven, in

tegenstelling tot de 14e eeuw waarin er een tekort ontstond. Ondanks de groeiende bevolking

ontstond er deze keer echter geen tekort, aangezien in het begin van de 16e eeuw in Vlaanderen het

vierslagstelsel werd uitgevonden. Deze uitvinding zorgde voor een aanzielijke verhoging van de

voedselproductie. Naast de verhoging van voedselproductie uit Europa zelf werden ook nieuwe

producten uit de kolonies meegebracht, zoals de aardappel, waardoor de spanning tussen

consumptie en productie werd opgelost.

1.3 Conclusie De 16e eeuw was een eeuw van grote veranderingen die de overgang vormde naar de moderne tijd.

Op religieus gebied gebeurde er veel, wat zorgde voor de splitsing van de kerk in het katholicisme en

het protestantisme. Deze splitsing van de kerk heeft gezorgd voor een aantal belangrijke

gebeurtenissen als de Beeldenstorm, de Bartholomeusnacht en de Spaans-Engelse oorlog.

Naast de religieuze verandering onderging Europa op sociaal-economisch gebied ook grote

veranderingen. Zo begonnen de Europese landen met hun ontdekking van de rest van de wereld

door middel van ontdekkingsreizen. Het bleef echter niet bij ontdekken alleen, de Europese landen

begonnen ook koloniën te stichten. De producten uit de nieuw veroverde gebieden zorgden voor

welvaart, maar leidden in sommige gebieden ook tot de verwaarlozing van de binnenlandse

producten. Zo ontstond in Spanje een tekort aan agrarische producten.

Over het algemeen werd er echter wel genoeg voedsel geproduceerd, wat bijdroeg aan de

bevolkingsgroei. In de eeuwen daarvoor was de bevolkingsdichtheid van Europa juist aanzienlijk

afgenomen door een grote hoeveelheid aan rampen, waaronder hongersnood en de pest. De 16e

eeuw staat als overgangsperiode dus in het teken van veranderingen.

19

2. Hoe werd tegen vrouwen en vrouwelijk leiderschap aangekeken in

de 16e eeuw?

“What are woman? What are they? Are they serpents, wolves, lions,

dragons, vipers or devouring beasts and enemies of the human race… But

by God! If they are your mothers, your sisters, your daughters, your wives

and your companions; they are yourselves and you yourselves are

them.”16 Met deze woorden ging Christine de Pizan in tegen de heersende ideeën, waarin vrouwen als slechte

en immorele wezens werden neergezet. Deze passage komt uit een open brief die in 1401 het Franse

hof rondging. De brief is een van de vroegste voorbeelden van feminisme die we tegenwoordig

kennen.

Vandaag de dag wordt bij het woord feminisme meestal gedacht aan de beweging van vrouwen uit

de laat 19e eeuw die streden voor vrouwenkiesrecht en de tweede feministische golf uit de vorige

eeuw, die zich inzette voor economische zelfstandigheid van vrouwen, de legalisatie van abortus en

‘empowerment’ van vrouwen en het hiermee aan de kaak stellen van heersende onjuiste ideeën

over vrouwen en vrouwelijk gedrag (“Als een meisje nee zegt bedoelt ze nee”).

Maar als deze eerste verschijningen van feminisme niet over kiesrecht of zelfbeschikkingsrecht

gingen, waarover dan wel?

De eerste uitingen van feminisme vonden plaats in de late middeleeuwen en de renaissance. In deze

tijd was de samenleving sterk androcentrisch ingericht. De ideeën over vrouwen waren laagdunkend

en vaak zelfs misogyn. Deze eerste invloeden van het feminisme waren dan ook met name gericht op

het vergroten van de bewegingsvrijheid van vrouwen in de meest simpele vormen.

In dit hoofdstuk zullen het feminisme en de misogynie van deze tijd beide worden behandelt, om zo

tot een beeld te kunnen komen van de blik op vrouwen en vrouwelijk leiderschap in de 16e eeuw. Er

zal bij beide stromingen eerst een korte inleiding over de stroming in het algemeen worden gegeven,

waarna het zich verder zal richten op de stroming in de 16e eeuw.

2.1 Misogynie Misogynie is een haat of misprijzen voor vrouwen. Het is een eeuwenoude vorm van discriminatie

stammend uit de tijd van de Grieken. De term is dan ook afkomstig uit het Grieks, van de woorden

μισειν (haten) en γυνη (vrouw).

Er is een grote verscheidenheid aan vormen waarin misogynie tot uiting kan komen, zoals sociale

uitsluiting, vijandigheid, androcentrisme, het patriarchaat, privileges voor mannen, kleinering van

vrouwen, geweld tegen vrouwen en objectivering.

Er zijn meerder definities voor misogynie. Zo beschrijft socioloog Allan G. Johnson "misogyny is a

cultural attitude of hatred for females because they are female". Hij zegt over het onderwerp:

“Misogyny .... is a central part of sexist prejudice and ideology and, as such, is an important

basis for the oppression of females in male-dominated societies. Misogyny is manifested in

16 T. Akkerman & S. Stuurman. (1998). Perspectives on feminist political thought in European history, p.1

20

many different ways, from jokes to pornography to violence to the self-contempt women may

be taught to feel toward their own bodies.”17

Een andere socioloog, Michael Flood, definieert misogynie als een haat tegen vrouwen, maar

verklaart:

“Though most common in men, misogyny also exists in and is practiced by women against

other women or even themselves. Misogyny functions as an ideology or belief system that has

accompanied patriarchal, or male-dominated societies for thousands of years and continues

to place women in subordinate positions with limited access to power and decision making.

[…] Aristotle contended that women exist as natural deformities or imperfect males […] Ever

since, women in Western cultures have internalised their role as societal scapegoats,

influenced in the twenty-first century by multimedia objectification of women with its

culturally sanctioned self-loathing and fixations on plastic surgery, anorexia and bulimia.”18

2.1.1 Misogynie in de oudheid

Misogynie bestaat dus al vele eeuwen. De eerste uitingen van dit verschijnsel waren ten tijde van de

Grieken en ook in deze tijd waren er al voor en tegenstanders van deze visie op vrouwen.

Een van de eerste keren dat het woord misogynie gebruikt werd, was door Chrysippus. Het

tekstfragment komt uit “on Affections” door Hippocrates en wordt geciteerd door Galen van

Pergamon (129-200 n. Chr.). Hierin is misogynie de eerste van de drie genoemde disaffecties,

vrouwen ‘μισογυνιαν’, wijn ‘μισοινίαν’ en de mensheid ‘μισανθρωπίαν’. Galen citeert de passage als

een voorbeeld van een mening die tegenovergesteld is aan zijn eigen. Hij groepeert de haat aan

vrouwen dus samen met die aan de mensheid in het algemeen en zelfs aan de haat aan wijn.

Tielemans schreef in zijn boek Chrysippus' on Affections: Reconstruction and Interpretations het volgende: .

"It was the prevailing medical opinion of his day that wine strengthens body and soul alike.”19

In de mening van Chrysippus was misogynie dus een ziekte, omdat het een afkeer tegen iets goeds

was.

Juist door dit punt was de mening over vrouwen en misogynie bij de Grieken erg divers, want waar ze

enerzijds als goed werden gezien, zoals in het punt van Chrysippus, was er ook het algemene idee dat

vrouwen voor al het slechte op de aarde verantwoordelijk waren, zoals het kwaad, de arbeid, ziekte,

ouderdom en de dood. Voor de rede achter deze gedachtegang wordt vaak verwezen naar de mythe

van Pandora.

Volgens de Griekse mythe zou de mensheid al een vredig en zelfstandig bestaan hebben gehad als

een metgezel van de goden, voor de vrouwen zich bij de mensen voegden. Toen Prometheus besloot

het geheim van het vuur van de goden te stelen en het aan de mensen te geven, stuurde Zeus, de

oppergod, als wraak voor de schandelijke diefstal een kwaad schepsel naar de aarde. Dit schepsel

was Pandora en zei had van de goden een doos meegekregen, die ze nooit zou mogen openen. De

broer van Prometheus, Epimetheus, was overdonderd door de schoonheid van Pandora en besloot

met haar te trouwen, ondanks de waarschuwingen van Prometheus. Op een dag kon Pandorra haar

nieuwsgierigheid niet in bedwang houden en besloot de doos een heel klein beetje te openen om zo

17 Johnson, Allan G (2000). "The Blackwell dictionary of sociology: A user's guide to sociological language” 18 Flood, Michael (2007-07-18). "International encyclopedia of men and masculinities". 19 Teun L. Tieleman, Chrysippus' on Affections: Reconstruction and Interpretations, (2003), p. 162

21

te kunnen zien wat in de doos zit, maar door de kier ontsnapte al het kwaad, de ziektes en dus zelfs

de dood en deze verspreidden zich naar alle uithoeken van de aarde.

Vanuit dit verhaal vallen de gevoelens van haat jegens vrouwen die veel Grieken hadden te

verklaren. Een voorbeeld van deze vrouwenhaat is bijvoorbeeld terug te vinden in de waarschuwing

van Plato in de Timaeus, waarin hij mannen waarschuwt dat ze zullen reïncarneren als vrouwen,

wanneer ze slecht leven. Ook de bekende filosoof Aristoteles was bepaald geen fan van vrouwen en

zei dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen. Vrouwen zouden moeten luisteren naar mannen,

want de kracht van mannen ligt in bevelen en die van vrouwen in gehoorzamen. Zo zegt hij het

volgende over het onderwerp:

“matter yearns for form, as the female for the male and the ugly for the

beautiful”

Om dit standpunt kracht bij te zetten haalt Aristoteles bijvoorbeeld aan dat vrouwen minder tanden

hebben dan mannen en hierom feitelijk een incomplete man zijn. Als incomplete man zijn vrouwen

dus eigenlijk een mismaaktheid.20

Waar sommigen vrouwen als mismaakt zagen of misogynie als een ziekte, bleven de stoïcijnen

neutraler in hun oordeel. De stoïcijnen probeerden een verklaring voor misogynie te vinden en

kwamen tot de conclusie dat liefde en haat voor vrouwen hand in hand gingen: “man may not only

alternate between philogyny and misogyny, philanthropy and misanthropy, but be prompted to each

by the other.” 21

Enkele eeuwen later probeerde ook Cicero een verklaring te vinden voor misogynie, maar in plaats

van deze te zoeken in de mismaaktheid of de ondergeschiktheid van de vrouw, vond Cicero de

oorzaak in gynophobia, angst voor vrouwen:

“It is the same with other diseases; as the desire of glory, a passion for

women, to which the Greeks give the name of philogyneia: and thus all

other diseases and sicknesses are generated. But those feelings which are

the contrary of these are supposed to have fear for their foundation, as a

hatred of women, such as is displayed in the Woman-hater of Atilius; or

the hatred of the whole human species, as Timon is reported to have

done, whom they call the Misanthrope. Of the same kind is inhospitality.

And all these diseases proceed from a certain dread of such things as

they hate and avoid.”22

20 "Feminist History of Philosophy (Stanford Encyclopedia of Philosophy). (2013). 21 Ricardo Salles, Metaphysics, Soul, and Ethics in Ancient Thought: Themes from the Work of Richard Sorabji, (2005), 485. 22 Marcus Tullius Cicero, Tusculanae Quaestiones, Book 4, Chapter 11.

22

2.1.2 Misogynie en religie

Naast de uitingen van misogynie in de oudheid, zijn er ook in religie veel te vinden. Niet alleen in de

islam, welke hier vaak voor verweten wordt, maar ook in het christendom en het hindoeïsme zijn

voorbeelden van misogyn gedrag te vinden.

Een van de christelijke opvattingen die vaak als misogyn wordt gezien is uit het Nieuwe Testament

van apostel Paulus. Zo zegt deze, waarbij hij zich beroept op de oudtestamentische wet, dat vrouwen

in de kerk moeten zwijgen (1 Korintiërs 14:34). Dit zorgt automatisch voor een achtergestelde positie

voor vrouwen in de kerk en soms zelfs voor minachting. Het lijkt er echter op dat apostel Paulus met

deze woorden nooit vrouwenhatende bedoelingen heeft gehad. In zijn ogen zijn vrouwen niet

minderwaardig aan mannen. Zo legt hij ook uit dat in de verbondenheid met God de vrouw niks is

zonder de man, maar de man ook niks zonder de vrouw. Hij minacht vrouwen dan ook niet maar

roept mannen op hun vrouw lief te hebben als zichzelf (Efeziërs 5:22-33). Maar als apostel Paulus dit

nooit met misogyne bedoelingen heeft geschreven, waar komt het idee dat vrouwen moeten zwijgen

in de kerk dan vandaan? Hij heeft deze regel opgesteld, omdat de man als hoofd van de vrouw wel

een andere positie dient in te nemen in het publieke leven.

Als een argument waarom de Islam misogyn zou zijn, haalt men meestal vers 34 van de An-Nisa

(‘vrouwen’, 4e hoofdstuk van de Koran) erbij. Het vers luidt: “Mannen zijn opzichters over de vrouwen

voor wat Allah aan de een meer gegeven heeft dan aan de ander en voor wat zij gegeven hebben als

bijdrage van hun bezittingen. De deugdzame vrouwen echter zijn de in ootmoed staanden die de

verborgenheid behoeden door de behoeding van Allah. Maar zij van wie gij opstandigheid vreest

vermaant haar en vermijdt haar op de rustplaatsen en slaat haar. Maar indien zij u gehoorzaam

worden zoekt dan geen weg om haar te tuchtigen. Allah is waarlijk verheven en groot” Het misogyne

beeld van deze passage is volgens velen echter veroorzaakt door hoe moslimmannen de vers

interpreteren. Zo zegt ook Taj Hashmi in zijn boek Popular Islam and Misogyny: A Case Study of

Bangladesh het volgende: “Door de persoonlijke interpretaties van de Koran (bijna uitsluitend door

mannen) door mullahs en de regressieve sharia is de islam bekend als een promotor van vrouwenhaat

in zijn ergste vorm".

In sommige vormen van hindoeïsme zijn sterk misogyne trekken te herkennen, zo wordt in deze

groeperingen de zelfstandigheid van de vrouw soms miskent, met schokkende gevolgen. Een van de

gevolgen van deze opvatting was bijvoorbeeld de ‘sati’. Sati houdt verband met de

weduweverbrandingen die regelmatig in India en

Indonesië plaatsvonden, deze waren ‘metsatya’ genoemd.

Bij deze praktijk werd de weduwe, al dan niet in verdoofde

toestand, samen met het lichaam van haar echtgenoot

verbrand.

De term sati kan vertaald worden met ‘deugdzame

vrouw’. De praktijk van de metsatya werd altijd gezegd op

vrijwillige basis te zijn. Men verwachtte in deze culturen

echter dat de vrouw deze ‘juiste’ keuze zou maken, als een

deugdzame vrouw. Een reden dat vrouwen toch zouden

instemmen met deze verbranding zou de zware morele

druk zijn die op de vrouwen werd uitgeoefend. Het was immers niet gepast dat een vrouw haar

echtgenoot zou overleven. Juist door deze zware morele druk is het een verschijnsel dat vooral in de

hogere ‘kasten’ van de samenleving plaats vindt.

5 Sati op Bali 1597

23

Het is maar een kleine groep van de vrouwen die op deze manier aan hun einde is gekomen, meestal

wordt het aantal iets onder de 1% geschat.

In Indonesië werd het gebruik in de 20e eeuw door het Nederlandse bestuur verboden. Het is echter

niet waarschijnlijk dat de verbranding van weduwen hiermee gestopt is. Het recentst bekende geval

was in 2006 in de Indiase deelstaat Madhya Pradesh.

2.1.3 Misogynie in de 16e eeuw

Maar hoe misogyn was de 16e eeuw? Wat was de rol van dit wereldbeeld in het dagelijks leven?

Op de vraag hoe misogyn de 16e eeuw was is geen eenduidig antwoord te geven.

In tegenstelling tot wat er over het algemeen gedacht wordt, waren er wel degelijk vrouwen, die

hoge posities bekleedden, denk hierbij bijvoorbeeld aan de landvoogdessen in de Nederlanden. De

positie van de vrouw werd echter gedurende de 16e eeuw verzwakt en de steun voor vrouwelijk

leiderschap nam af.

Een van de oorzaken hiervoor was de reformatie. Naast kritiek op de inrichting van de kerk hadden

veel reformators namelijk ook kritiek op de inrichting van de samenleving als geheel. Hierbij voelden

zij in het bijzonder weerstand tegenover de hoge en soms zelfs leidinggevende posities van vrouwen.

Maarten Luther en John Knox waren bijvoorbeeld strikt tegen vrouwelijke leiders. John Knox wordt

vanwege zijn boek “The First Blast of the Trumpet against the Monstrous Regiment of Women” vaak

gezien als vrouwen hatend. Dit is echter niet helemaal waar. John Knox verbleef graag in gezelschap

van vrouwen, maar keerde zich af van vrouwelijk bestuur. Zo richtte hij zich in zijn boek ook niet

tegen vrouwen in het algemeen, zoals vaak gedacht, maar tegen koninginnen regentessen en andere

vormen van vrouwen op een bestuursfunctie. Hierbij ging het in het bijzonder over de ‘drie Mary’s’,

Mary Tudor van Engeland, Marie de Guise, regentes van Schotland, en Mary Stuart, koningin van

Schotland die aan het franse hof verbleef. Naast dat zij alle drie vorstin waren heeft het

waarschijnlijk ook meegespeeld dat alle drie katholiek waren.

Naast het feit dat vrouwelijk leiderschap vaak als onnatuurlijk werd gezien, was er nog een

belangrijke reden voor velen om tegen vrouwelijk leiderschap te zijn. Deze oorzaak is te vinden in de

aard van mensen en de vrouw specifiek, zoals deze in de 16e eeuw werd verklaart.

Sinds de 13e eeuw was het paradigma van Aristoteles gebruikt, om de maatschappij, persoonlijkheid

en de natuur te kunnen verklaren. Volgens de ideeën van Aristoteles verbleef en kwam elk mens

voort uit het lichaam. Dit lichaam kon gezien worden als een mengsel van stemmingen en tinten. De

mens was zo als het ware een knoop van allerlei neigingen en emoties die samen een

psychosomatisch ( ψυχη: geest en σωμα: lichaam) geheel vormden.23 24 Hierbij werden vrouwen

gezien als natter en kouder en misten zij de droogte en warmte die voor mensen als noodzakelijk

werd gezien voor de werking en gezondheid van het lichaam. Zo werden vrouwen fysiek als meer

morbide gezien.

Vrouwen en het vrouwelijk lichaam waren op deze manier passief geacht. Vrouwen werden als een

warm en zacht vlammetje gezien tegenover de sterke vuurgloed die de man is en haar rationele

capaciteiten waren net als haar vuur beperkt. De vrouw was een imperfecte aanvulling op de man,

die de begeleiding van een man nodig had en hierom sterk beïnvloedbaar was.25

De beïnvloedbaarheid werd enerzijds vaak als een voordeel gezien, zo stonden vrouwen bijvoorbeeld

23 N.Siraisi, medieval and Early Renaissance medicine: an introduction to knowledge and practice.(1990). 24 Joan Cadden, meanings of sexual Difference in the middle ages: medicine, science and culture. (1993). 25 T. Akkerman & S. Stuurman, perspectives on feminist political thought in European History. (1998).Miri Rubin p. 35-36.

24

meer open voor de positieve morele invloed van vaders, broers, echtgenoten, zonen en priesters.

Door deze openheid ontstond er een trend onder theologen en predikers om vrouwen in te zetten

voor morele invloed in het huwelijk. Vrouwen hadden een veel subtielere invloed op mannen dan

bijvoorbeeld biechtvaders. Via vrouwen kon de kerk dus de morele toon van het huishouden bepalen

en er op toezien dat de christelijke waarden in het gezin gelden. In voorbeeld hiervan is Thomas

Chobham’s ‘Summa Confessorum’ (1215-1216). Hij schreef deze encyclopedie over het bekeren van

mensen en raadde hierin ook sterk aan de vrouw in te zetten als prediker (‘praedicatrices’) voor hun

echtgenoot, zeker in het geval van boetedoening.

“In imposing penance, it should always be enjoined upon women to be

preachers to their husbands, because no priest is able to soften the heart

of a man the way his wife can.”26

Er zit echter ook een andere kant aan deze receptiviteit. Vrouwen hadden dus via hun invloed op

mannen toegang tot een informele vorm van macht, maar hun eigen vatbaarheid voor invloed van

andere beperkte de rol die vrouwen toegestaan waren te spelen in politiek, administratie, wetgeving

en leiderschap. Volgens deze theorie zouden vrouwen dus niet in staat mogen zijn zelf formele macht

te verwerven.

De algemene perceptie van vrouwen was gebaseerd op de literatuur van deze tijd, zoals

natuurfilosofische, medische of theologische teksten. De literatuur die men las in deze tijd vond zijn

wortels in de vroeg christelijke schrijvers en teksten uit de oudheid vanuit de overlevering van

werken als die van Ovidius. In deze teksten werd misogynie gerationaliseerd. Zo werden vrouwen

neergezet als de bron van oproerig gedrag, verwarring, hypocrisie en wanorde. De vrouw zou een

gevaar zijn voor de man en zijn fysieke, economische en morele welzijn. In een satire, die tegen het

huwelijk was, werd, zoals in ‘perspectives on feminist political thought in european history’ wordt

beschreven door Miri Rubin, een overlevingsadvies voor de man gegeven: “In order to outwit the

dangerous temptress and shrew, man must be wily and cautious, lest he be ensnared, destroyed,

cuckolded, emasculated.”27

Er zijn dus twee mogelijke manieren de aard van de vrouw te zien. Enerzijds kan zij gezien worden als

receptief en daardoor open voor moreel goede invloeden en in te zetten als goede invloed op haar

echtgenoot, anderzijds is zij bedrieglijk en oproerig en daardoor een gevaar voor mannen. De staat

waarin de vrouw verkeerd is dus zowel een van onschuld, als een van wanorde. In beide gevallen is

zij ongeschikt voor een vorm van leiderschap, want zelfs wanneer haar eigen ‘verderfelijke aard’

geen problemen zou veroorzaken, zal, wanneer er ook maar één zwakke vorm van een slechte

invloed is, haar ontvankelijke aard gaan leiden onder slechte invloed. Daarom zou een vrouw als

leider gevaarlijk zijn voor iedereen die haar zou moeten volgen.

Naast de afname in macht die vrouwen konden verwerven nam ook de interesse in hoogopgeleide

vrouwen af. Er was lange tijd een relatief hoog aantal hoogopgeleide vrouwen geweest. Mannen in

de hogere klassen lieten hun vrouwen boeken lezen, zodat zij zichzelf zouden kunnen ontwikkelen.

26 Thomas Chobham, Summa Confessorum, F. Broomfield, Louvrain, Nauwetaerts. (1968). P. 375

27 T. Akkerman & S. Stuurman, Perspectives on feminist political thought in European History. (1998). Miri

Rubin, p. 36

25

Uit de humanistische literatuur die zij lazen kwamen ook de vroege ideeën voor feminisme. Met de

opkomst van de middenklasse nam de geleerdheid van vrouwen echter aanzienlijk af. De

middenklasse die een groot deel van de bevolking besloeg, kon het zich niet permitteren vrouwen

zich op een dusdanige manier te laten ontwikkelen, aangezien het economisch onmogelijk was haar

vrij te stellen van het huishoudelijk werk. In plaats van deze echte reden toe te geven, kozen de

mannen van de middenklasse ervoor het probleem te rationaliseren en te zeggen dat leren

tegenstrijdig was met de natuur van de vrouw. Voor deze denkbeelden baseerden ze zich op eerdere

misogynisten. Aan het eind van de 18e eeuw was de middenklasse verder gegroeid en was door hun

verklaring voor waarom de vrouwen niet mochten leren het algemene beeld van de neurotische,

gefrustreerde hoogopgeleide vrouw ontstaan.

Doordat vrouwen zich niet konden ontwikkelen tot hoogopgeleiden werd hun kans op het verkrijgen

van een vorm van macht in de politiek, de administratie of de wetgeving aanzienlijk kleiner omdat ze

het hierin aflegden tegen de mannen die wel de kans hadden gehad zich te ontwikkelen.

2.2 Feminisme Het feminisme is een verzameling maatschappelijke en politieke stromingen, die de ongelijke

verhoudingen tussen mannen en vrouwen analyseren en vrouwenemancipatie nastreven. De term is

afkomstig uit het Frans féminisme, van het Latijnse woord ‘femina’ wat vrouw betekent. De term

kwam in Engeland terecht toen kranten het franse woord begonnen te gebruiken als geuzennaam

voor de ongewenste continentale doctrines.

Het feminisme streeft naar de opheffing van verschillen die direct of indirect in het voordeel van de

man werken. Het feminisme komt op voor vrouwenbelangen, streeft juridische en feitelijke

opheffing na van ongelijkheden tussen mannen en vrouwen, ijvert voor lichamelijke autonomie voor

vrouwen en het op een gelijkwaardige en evenwichtige manier onder de aandacht brengen van

onderwerpen die belangrijk zijn voor vrouwen en de strijdt tegen huiselijk en seksueel geweld.28

Zoals aan het begin van het hoofdstuk al is verteld zijn de uitingen van feminisme uit eind 19e en 20e

eeuw verreweg de meest bekende, maar zeker niet de enige verschijningen van de beweging. Deze

eerdere verschijningsvormen zijn ook zeker niet minder belangrijk geweest voor de maatschappij

zoals wij die vandaag kennen. . Het feminisme is in te delen in verschillende periodes, namelijk:

• Feminisme van de Late Middeleeuwen en de Renaissance (1400-1600)

• Rationalistisch feminisme (1600-1700)

• Verlichtingsfeminisme (1700-1800)

• Utopisch feminisme (1820-1850)

• Liberaal feminisme (1860-1920)

• Hedendaags feminisme (1960-?)

Het feminisme dat in de periode van dit onderzoek, de 16e eeuw, actief was, is dus het feminisme

van de Late Middeleeuwen en de Renaissance. Het is handig om voor verder uit te wijden over het

feminisme in de periode een objectieve werkdefinitie van het begrip op te stellen.

In Nancy Cott’s werkdefinitie worden drie kerndelen onderscheden, namelijk:

• Kritiek op misogynie en mannelijke overmacht

28 Wikipedia.org, feminisme. (24 september 2017).

26

• De overtuiging dat de staat waarin vrouwen verkeren geen onveranderlijk feit is, dat is

vastgelegd in de natuur van de mens, en dat deze toestand dus verbeterd kan worden

• Een gevoel van gender groep identiteit en de bewuste wil te spreken ‘namens vrouwen’ of

vrouwen te beschermen, meestal met het doel de bewegingsvrijheid van vrouwen te

vergroten

Volgens Joan Kelly lag de vroegste theorie voor feminisme geworteld in de humanistische literatuur,

die sommige vrouwen toch in handen wisten te krijgen ondanks dat dit vrouwen als gehele groep

ontzegd werd.29

Christine de Pizan vestigde als vroeg feminist de aandacht op de seksistische partijdigheid in de

literatuur van de oudheid en de middeleeuwen. De Pizans werk was een keerpunt in de geschiedenis,

omdat ze opnieuw het debat over het huwelijk en misogynie wist te starten. Omdat zij echter als

vrouw, sprekende voor alle vrouwen, deelnam aan dit debat, was het debat voor het eerst geopend

voor vrouwen als actieve deelnemers aan het gesprek. Een voorbeeld van hoe zij namens vrouwen

als gehele groep sprak is bijvoorbeeld te vinden in de opening van het ‘epître’ van De Pizan. Dit werk

werd vertaald naar het Engels door Thomas Hoccleve en opgenomen in zijn werk ‘letter of Cupid’ in

1402. De humor waarmee Christine de Pizan vrouwen verdedigde komt duidelijk door in de opening:

“In general we wole ƥat yee knowe

Ƥat ladyes of honur and reverence,

And other gentil women, han I-sowe,

Swich seed of conpleynte in our audience,

Of men ƥat doon hem outrage & offense,

Ƥat it oure eres greeueth for to here,

So pitous is theffect of hir mateere.”30

(In general we wish you to know

That ladies of honour and reverence,

And other gentle-women have sown

Such seeds of complaint in our hearing,

About men who have outraged and offended them,

That it hurts our ears to hear it,

So piteous is the effect of their complaint.)31

Christine de Pizan bleef echter niet alleen in het schrijven van feministisch werk, tussen 1450 en

1650 werd een indrukwekkende hoeveelheid feministische teksten gedrukt, vooral in Italië, Frankrijk

en de Duitssprekende gebieden. De hoeveelheid geschreven feministische teksten uit deze tijd is

echter niet verassend, wanneer er rekening wordt gehouden met het feministische ideaal van de

geleerde vrouw. Dit ideaal van de geleerde vrouw is bijvoorbeeld terug te vinden in De Pizans werk

‘livre de la vilé des dames’. In dit werk noemt De Pizan talloze grote koninginnen en amazone

29 J. Kelly, Early feminist theory and the querelle des femmes, 1400-1789. (1982). 30 Ibid., rgl 8-14, p.20. 31 Hertaling van perspectives on feminist political thought in European History p.45.

27

strijdsters op, maar wanneer het neerkomt op het bouwen van de ‘stad der vrouwen’ is deze niet

opgetrokken uit dit soort grote daden, maar uit het ‘veld der letteren’.

De discussie in de Renaissance verschilde van eerdere, door een verschil in morele opvatting. Men

maakte zich hierbij specifiek zorgen over de opvatting dat vrouwen intrinsiek ondergeschikt waren

en de deelnemers aan het debat eisten dan ook morele gelijkheid voor vrouwen. Dit is de oorsprong

geweest voor de latere hiërarchische en economische gelijkheid. De deelnemers van dit debat

namen het biologische en historische verschil tussen mannen en vrouwen voor lief, maar waren

tegen de denigrering en negatieve waardering van vrouwen door mannen. De morele rechten van

vrouwen waren in deze periode de belangrijkste punten voor het feminisme.32

Alhoewel de feministische beweging van de Renaissance niet erg groot of duidelijk was, heeft deze

toch grote invloed gehad. De feministen van de Renaissance gingen namelijk in tegen de klassiek

argumenten voor mannelijke suprematie en zorgden hiermee voor morele gelijkheid. Dit zou de

eerste stap zijn in een proces dat onder andere voor rechtelijke, politieke en economische gelijkheid

heeft gezorgd. Om tegen de argumenten voor deze ondergeschiktheid, bestaand uit vooroordelen en

overwegingen vanuit traditie, in te gaan gebruikte deze beweging rede. Deze verschuiving van de 16e

en 17e eeuw hoort bij de culturele en intelectuele invloeden die tot het moderne idee van gelijkheid

hebben geleid en dus ook tot de manier waarop de maatschappij vandaag de dag is ingericht.

2.3 conclusie Zowel het feminisme als de misogynie zijn dus oude stromingen, die beide hun invloed hadden op

het wereldbeeld van de 16e eeuw. Hierin speelde misogynie een aanzienlijk grotere rol dan het

feminisme, aangezien de misogyne ideeën opgenomen waren in het algemene beeld van de wereld

en de maatschappij. Dit vrouwenhatende wereldbeeld vond zijn oorsprong in de klassieke oudheid

bij de Grieken, maar is altijd dubieus geweest. Zo waren er mensen die misogynie zagen als de enige

manier zich tegen de kwade aard van de vrouw te beschermen, waar anderen misogynie als ziekte

zagen. De invloed van misogynie vond ook zijn invloed binnen de verschillende religies, alhoewel

deze soms sterker tot uiting kwam dan andere keren. Hierbij komt het ook voor dat standpunten die

als misogyn gezien worden, niet per definitie met misogyne intenties opgesteld zijn. Twee factoren

die grote invloed hebben gehad op de misogynie van de 16e eeuw zijn de bevolkingsgroei en hiermee

de opkomst van de middenklasse en de reformatie van de kerk.

Rond de 14e eeuw kwam het feminisme op, met eerste uitdragers van deze ideeën als bijvoorbeeld

Christine de Pizan. Deze eerste feministische beweging heeft zich nooit zo zeer gericht op politieke of

economische gelijkheid, als wel op morele gelijkheid. De eerste feministen waren specifiek tegen het

idee dat de vrouw intrinsiek ondergeschikt aan zou zijn aan de man.

De eerste feministische ideeën vonden hun wortels in de literatuur en werden ook via dit medium

verspreid, bijvoorbeeld door korte teksten en brieven. De feministische literatuur kwam vooral uit

Frankrijk, Italië en de Duitssprekende gebieden.

Alhoewel deze feministische beweging zeker wel invloed heeft gehad op de morele gelijkheid, was de

vrouw op politiek gebied nog steeds niet gelijk aan de man. Vrouwelijk leiderschap werd als

ongehoord en gevaarlijk gezien door de makkelijk beïnvloedbare aard van de vrouw. Omdat een

vrouw volgens deze theorie dusdanig eenvoudig te beïnvloeden was, verviel voor haar de kans op

een leidinggevende positie, zeker een functie als koningin.

32 T. Akkerman & S. Stuurman, perspectives on feminist political thought in European history. (1998). Brita Rang, p.50

28

3. Hoe werd er tegen Elizabeth I van Engeland aangekeken?

“Here lands as true a subject, being prisoner, as ever landed at these

stairs; and before thee, O God! I speak it, having no other friends but thee

alone.”33 Dit is misschien wel een van de bekendste passages over Elizabeth I. Nadat ze naar de Tower of

Londen was gebracht, maakte ze gebruik van dit moment om haar onschuld te verklaren en

sympathie van het volk te winnen. Zo zei ze naast het bovenstaande ook tegen haar onderdanen om

niet om haar te huilen omdat zij onschuldig was.

Dit fragment komt uit een overlevering van Foxe, die veel schreef over Elizabeth I, toen ze nog

leefde. Alhoewel hij hoogstwaarschijnlijk geen ooggetuige was en we niet met zekerheid kunnen

zeggen of Elizabeth dit ooit heeft gezegd, is het toch een van de meest bekende passages, die is

geschreven. Elizabeth I staat nog altijd bekend als een heldin onder het Engelse volk en als een

martelaar voor de protestanten. Zo staan naast deze passages ook de passages over hoe Elizabeth

het hele land door moest reizen, vluchtend voor haar kwade zus ‘Bloody Mary’, breed uitgemeten in

de boeken van Foxe, die zelf ook een protestant was.

Met het positieve beeld van Elizabeth dat na eeuwen nog steeds overeind staat, is het wel te zeggen

dat het beeld dat van Elizabeth gecreëerd was toen ze nog in leefde memorabel was. Ze was geliefd

onder het volk en werd overal in het land als een ware heldin gezien. Deze beeldvorming is belangrijk

geweest voor de regeertijd van Elizabeth; Het volk was dol op haar en leek de misogyne kijk op

vrouwelijk leiderschap compleet te vergeten. Maar welk beeld was er eigenlijk van Elizabeth I en hoe

heeft zij hier zelf invloed op uitgeoefend?

In dit hoofdstuk zullen meerder methodes van beeldvorming die door Elizabeth gebruikt zijn

behandelt worden en zal het effect van deze verschillende handelingen duidelijk worden. Zo zal er

gekeken worden naar de publieke beeldvorming tussen monarch en volk, maar tussen vorsten

onderling. Er zal gekeken worden naar hoe Elizabeth zich opstelde in brieven en hoe zij haar eigen

persona publica vormgaf, door kleine dingen als kleurkeuze van kleding.

Kortom: hoe komt het dat Elizabeth I zo geliefd was onder volk en vorsten?

3.1 Elizabeth en het volk Bij het beeld van Elizabeth I is een hoofdrol weggelegd voor één woord: onschuld. De hele

karakterschets die door boeken en schilderijen van haar gemaakt kan worden is doordrenkt met

onschuld. Zo was ze de onschuldige prinses die moest vluchten voor haar kwade katholieke zus en

werd ze onschuldig opgesloten in de Tower of Londen. Ook in haar keuze om niet te trouwen liet ze

deze onschuld terugkomen, zo liet ze zich bijvoorbeeld afbeelden als de maagd Maria.

Elizabeth I wist dit beeld van zichzelf te vormen, omdat ze als goed vorst wist dat de blikken altijd op

haar gericht waren en dat het beeld dat het volk van haar had fundamenteel was voor haar troon.

Een klein foutje, een moment van onoplettendheid kon dit hele beeld om zeep helpen.

Een belangrijke manier om dit beeld te vormen voor Elizabeth I was reizen. Ze gebruikte deze manier

zowel in de regeerperiode van Edward en Mary, als toen ze zelf koningin was. Reizen was voor haar

een zeer gunstige manier om zichzelf te tonen en ze maakte dan ook vaak gebruik van dit voordeel.

33 John Foxe, Acts and Monuments. (1563).

29

Elizabeth heeft in haar periode als prinses vaak onvrijwillig moeten reizen. Vaak waren haar reizen

moeilijk en zeer gevaarlijk. Toch was zo’n reis voor Elizabeth een ideale manier om loyaliteit en

sympathie bij het volk te winnen. Hieruit blijkt Elizabeths grote talent om lastige situaties in haar

eigen voordeel te gebruiken.

Waarschijnlijk heeft ze als prinses geleerd dat deze reizen belangrijk waren voor de beeldvorming

rond haar en heeft ze deze strategie daarom doorgezet toen ze koningin was. Toen Elizabeth

koningin was heeft ze veel door het rijk gereisd en heeft op deze manier 25 van de 53 graafschappen

van haar rijk bezocht. Deze formele reizen duurden gemiddeld tussen de 48 en 52 dagen, waarbij ze

ongeveer 23 plaatsen per keer bezocht, waar ze een paar dagen bleef.

Vooral de reizen in en naar Londen zijn fundamenteel geweest voor Elizabeth. Deze tochten staan

ook uitgebreid beschreven in werken als het boek ‘Acts and Monuments’ van John Foxe (1563) en het

toneelstuk van Thomas Heywood ‘If you know not me, you know nobody, Part I’ (1605). Deze werken

zijn een belangrijke manier geweest voor de Engelsen om hun koningin te leren kennen. Veel

Engelsen waren geen ooggetuigen bij de gebeurtenissen die in de werken beschreven staan, maar

toch wisten ze wat er gebeurd was en kregen ze door de emotionele lading en de gevaarlijke situaties

zoals beschreven in de stukken een grote sympathie voor de jonge Elizabeth die al zo veel had

meegemaakt. Naast dat de stukken belangrijk waren voor de groeiende sympathie voor de koningin,

waren ze ook substantieel voor het protestante volk en al snel na de dood van Elizabeth werd ze

geroemd als politiek en religieus heldin.

Een van de reizen die zeer belangrijk is geweest voor het beeld rondom Elizabeth was rond haar 15e.

Er ging in deze tijd een gerucht de ronde dat ze zwanger zou zijn van Thomas Seymour, de

weduwnaar van haar stiefmoeder Katherine Parr en de oom van de koning aan de kant van zijn

moeder Jane Seymour. Deze geruchten brachten haar reputatie van onschuld in gevaar en daarom

stond ze erop aan de koning te bewijzen dat deze niet waar waren. In januari van 1549 schreef ze

een brief aan Seymours oudere broer Edward, hertog van Somerset en regent voor de minderjarige

Edward Tudor. Ze schreef het volgende aan Edward Somerset:

“Master Tyrwhit and others have told me that there goeth rumors abroad

which be greatly both against mine honor and honesty, which above all

other things I esteem, which be these: that I am in the Tower and with

child by lord admiral. My lord, these are shameful slanders, for the which,

besides the great desire I have to see the king’s majesty, I shall most

heartily desire your lordship that I may come to the court after your first

determination, that I may show myself there as I am.”

Haar verzoek de koning te zien en hem te kunnen tonen dat ze onschuldig en zeker niet zwanger was

werd echter geweigerd. Hierom eiste ze dat de kroonraad een verklaring van haar onschuld zou

laten verspreiden, omdat deze zou weigeren dat er dusdanige geruchten over een van de zussen van

de koning zouden worden verspreid. De verklaring werd verspreid, maar nog steeds stond ze er op

naar het hof te komen. Later dat jaar verzocht koning Edward haar om een portret en in dit verzoek

zag Elizabeth een mogelijkheid. In mei 1549 verzond ze een portret van zichzelf en hierbij had ze ook

een brief voor haar broer gevoegd, waarin ze nogmaals haar wens aan het hof te komen uitte.

30

“I shall most humbly beseech your majesty that when you shall look on

my picture you will witsafe to think that as you have but the outward

shadow of the body afore you, so my inward mind wisheth that the body

itself were oftener in your presence.”

Later dat jaar werd tot grote vreugde van Elizabeth op haar verzoek ingegaan en werd ze uitgenodigd

kerst aan het hof door te brengen. Elizabeth wist dat dit een belangrijke kans was om haar onschuld

te bewijzen en dat het daarom belangrijk zou zijn om zichzelf te laten zien. De Spaanse ambassadeur

schreef dat Elizabeth “was received with great pomp and triumph, and is continually with the King.”34

Een jaar later in 1551 was Elizabeth nog een keer uitgenodigd aan het hof en pakte haar terugkeer

aan het hof groots aan, zo kwam ze aan aan het hof met een grote hofhouding.

Het is duidelijk uit de voorgaande voorbeelden dat Elizabeth zich erg bewust was van het belang

zichzelf ten tonen “as she was” en, als dat niet zou lukken, het in ieder geval belangrijk was de

machthebbers en vooral het gewone volk te herinneren aan haar positie als zus van de koning.

Wanneer ze dan de mogelijkheid kreeg zich te tonen, wist ze hier ook hier gebruik van te maken.

Toen Edward Tudors gezondheid achteruitging, zag John Dudley, hertog van Northumberland, zijn

positie verzwakken. Hij wist dat de opvolging van Edward door Mary in het beste geval alleen zijn

politieke carrière zou beëindigen. Om dit te voorkomen liet de hertog van Northumberland zijn

jongste overlevende zoon, Guilford, trouwen met het nichtje van koning Edward Lady Jane Grey.

Vervolgens liet hij koning Edward Lady Jane Grey benoemen als zijn troonopvolger. Voor zich

houdend hoe lang Edward nog te leven zou hebben, liet Nothumberland een brief naar de konings

zussen sturen, waarin hij vertelde dat het de konings laatste wens was om in de armen van zijn zus te

sterven, hierbij niet benoemend om welke zus het precies ging. De brief werd waarschijnlijk op 4 of 5

juli ontvangen door Mary en Elizabeth. Maar waar Mary direct op weg ging naar haar broer,

denkende dat zij de volgende in lijn voor de troon was, bespeurde Elizabeth gevaar in het verzoek en

besloot daarom te blijven waar ze was. Het voorgevoel van Elizabeth I was correct en Mary, die wel

naar het hof was vertrokken, werd, voordat zij het hof had bereikt, gestopt. Het ‘verzoek van

Edward’ was inderdaad een val geweest en Edward was 6 juli al overleden.

Veel leden waren, ondanks dat ze voor Northumberlands wijziging in de opvolging hadden gestemd,

in werkelijkheid tegen zijn plan. Dus toen Mary inderdaad geen koningin werd maar in plaats van

haar Lady Jane Grey, verdween zijn leger als sneeuw voor de zon. Omdat de support achter deze

troonopvolging zo snel verdween lukte het Mary toch om, zonder daadwerkelijk gevecht, koningin te

worden. 19 juli riep Northumberlands eigen kroonraad Mary uit tot wetmatige koningin.

Tien dagen later kwam Elizabeth naar het hof in Londen en weer was dit een erg belangrijk moment

voor de beeldvorming rondom haar persoon. In afwachting van Mary’s entree, reden Elizabeth I en

haar hofhouding, vergezeld door 500 ruiters langs Fleet Street naar Somerset House. Een van de

ooggetuigen schreef hierover:

“The lady Elizabethes grace came the 29 of July to Somerset place, well

accompanied with gentlemen, and others righte strongly.”35

34 A. Somerset, Elizabeth I. (1992). p. 28 35 J. G. Nichols, The Chronicles of Queen Jane, and of Two Years of Queen Mary, and especially of the Rebellion of Sir Thomas Wyat, written by a resident in the Tower of London. (1850). p. 13

31

Elizabeth I liet al haar belangrijkste personeel zich kleden in Tudor groen, met versierde mantels

“whytt welvett saten taffaty”, bepaald door de hoogte van hun positie.

Het feit dat Elizabeth voor Tudor groen koos, was zeker geen toeval, maar een slim uitgedachte zet.

Het gebruik van de kleur kon enerzijds Elizabeths loyaliteit voor de nieuwe koningin laten zien, maar

kan anderzijds ook gebruikt zijn om te laten zien dat Mary en Elizabeth hetzelfde Koninklijke bloed

bezaten. In dit geval was de kleurkeuze een manier om er zeker van te zijn dat, in plaats van een

bijrolletje te spelen bij de kroning van haar zus, alle ogen op Elizabeth gericht zouden zijn.

En zoals Elizabeth graag wilde, waren inderdaad alle ogen op haar gericht. In de pure blijdschap van

Mary toen ze koningin werd, groette Mary Elizabeth met grote genegenheid en kuste al Elizabeths

dames. Ook de dagen daarna hield Mary Elizabeth vlak bij zich en zorgde dat haar zus een ereplaats

zou krijgen.36

De genegenheid van Mary hield echter niet aan, al snel begon ze Elizabeth I als een bedreiging te

zien. Dit was niet goed voor het beeld van Elizabeth, want Mary uitte dit wantrouwen ook

publiekelijk. Zo heeft Mary bijvoorbeeld over Elizabeth gezegd dat zij geen zussen waren, maar dat

Elizabeth de dochter was van Anne Boleyn en haar musicus Mark Smeaton, een van de vijf mannen

die werd geëxecuteerd op verdenking van het zijn van een van de minnaars van Anne en bovendien

degene met de laagste status. Deze uitspraak was puur gericht op de vernedering van Elizabeth en

het verzwakken van haar claim op de troon. Toch had Elizabeth ten tijde van deze uitspraak nog wel

steeds een ereplaats bij de kroning van haar zus.

De dag voor de kroning reed Mary in een Processie door Londen en direct achter haar eigen koets

was een koets die was versierd met wit en zilver

“and therein sat at the ende, with hir face forwarde, the lady Elizabeth;

and at the other ende, with her backe forwarde, the lady Anne of

Cleves.”37

Volgens D. M. Loaders kon Mary simpelweg niet geloven dat iemand “genuine religious convictions,

which differed from her own.” kon hebben. Mary was zelf streng katholiek en wantrouwde Elizabeth,

die protestant was, om deze reden. De Spaanse ambassadeur suggereerde tegen Mary dat Elizabeth

alleen dit nieuwe geloof zou aanhangen om de protestantse burgers voor zich te winnen en, indien

er ooit een staatsgreep zou komen, deze aan haar kant te hebben. 38

Elizabeth I besefte dat zij, door het ‘nieuwe geloof’ aan te hangen, zichzelf in een kwetsbare positie

bracht. Hierom zou zij huilend naar Mary toe zijn gegaan en haar hebben gesmeekt haar te

onderwijzen in het ‘ware geloof’. Natuurlijk wantrouwde Mary deze spontane bekering, zeker gezien

Elizabeth op 8 september, toen zij voor het eerst mee zou gaan naar de mis, ziek was. Mary stond

36 T. S. Freeman, “‘As True a Subiect being Prysoner’: John Foxe’s Notes on the Imprisonment of Princess

Elizabeth. (2002). p. 107

37 J. G. Nichols, The Chronicles of Queen Jane, and of Two Years of Queen Mary, and especially of the Rebellion

of Sir Thomas Wyat, written by a resident in the Tower of London. (1850). p. 28

38 R. Tyler, Calendar of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations between England

and Spain, Preserved in the Archives at Simancas and Elsewhere, vol. 11, Edward VI and Mary. (1862-1954).

p. 196

32

erop dat Elizabeth mee zou komen dus zou Elizabeth gedurende de hele kerkdienst luid hebben

geklaagd dat haar maag pijn deed. De week daarna kwam Elizabeth niet naar de kerkdienst en dit

maakte Mary woedend, zeker gezien Elizabeth volgens de troonopvolging van Henry VIII haar zou

opvolgen. Hierom riep Mary luid uit wat een schandaal en blamage het zou zijn voor het koninkrijk,

dat een ketter, hypocriet en bastaard, als Elizabeth, de volgende koningin zou zijn. Mary was er van

overtuigd dat Elizabeth te zeer op haar moeder leek om het rijk te mogen besturen. Want haar

moeder had grote problemen voor het koninkrijk veroorzaakt en koningin Mary was bang dat

Elizabeth hetzelfde zou doen.39

Mary twijfelde nog erger aan de oprechtheid van haar zus na de opstand die Thomas Wyatt tegen

haar huwelijk met de katholieke Philips II van Spanje lied in 1554. Mary was er van overtuigd dat

Elizabeth van de opstand had afgeweten en deze zelfs had aangemoedigd. Elizabeth zag haar positie

aan het hof verzwakken en besloot het hof te verlaten, waarop veel gevaarlijke reizen zouden volgen.

In Foxe’s beschrijvingen van deze reizen van Elizabeth vraagt hij de lezer ook om zich “the extream

misery, sickness, fear, and peril” voor te stellen die Elizabeth ertoe hebben bewogen om zo te

wanhopen over haar leven. Foxe beschrijft hoe deze reizen voor Elizabeth moeten zijn geweest met

de woorden:

“clapped in the Tower , and again tossed from thence, and from house to

house, from prison to prison, form post to pillar.”40

Op 29 januari 1554 stuurde Mary Sir Richard Southwell, Sir Edward Hastings and Sir Thomas

Cornwallis naar Elizabeth toe om de prinses naar het hof te halen om daar te reageren op de

aanklachten tegen haar. Dit was nog best genadig als je bedenkt dat Mary’s kanselier Stephen

Gardiner en de Spaanse ambassadeur Renard hadden opgeroepen Elizabeth direct naar de Tower te

laten sturen.

Elizabeth reageerde op de oproep door te zeggen dat ze te ziek was om te kunnen reizen en wist

hiermee de onderhandelingen, hoewel niet tegen te houden, in ieder geval sterk te vertragen. Velen

geloofden Elizabeths excuus dat ze ziek was niet en daarom stuurde Mary ook Lord William Howard

en twee dokters, Thomas Wendy en George Owen, met de opdracht dat Elizabeth gewoon zou

moeten reageren op haar oproep zolang reizen haar leven niet in gevaar zou brengen. De dokters

kwamen tot de conclusie dat ze ziek was, maar wel kon reizen en dus reageerde Elizabeth op de

oproep van haar zus door te zeggen “that she wolde most willinglye, in as spedy a manner as she

coulde for her sickness, repayre to the queens highness with hir owne company and folks onely.”41

Ze mocht echter niet met haar eigen mensen komen, maar kwam terug bewaakt door de soldaten

van de koningin.

Ik denk dat Elizabeth inderdaad ziek was, maar deze staat gebruikte om tijd te rekken. Elizabeth

toonde zich slapjes en mat haar ziekte breed uit aan de eventuele mensen waar ze langs kwamen.

39 Calendar of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations between England and Spain,

II, p.393

40 John Foxe, The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the Protestants in the

Reign of Mary the First. (London: John Hart and John Lewis, 1734). p. 902

41 J. G. Nichols, The Chronicles of Queen Jane, and of Two Years of Queen Mary, and especially of the Rebellion of Sir Thomas Wyat, written by a resident in the Tower of London. (1850). p. 63

33

Als reactie op de conditie van Elizabeth schreef de Spaanse ambassadeur aan de koning hoe

langzaam Elizabeth zich voort liet bewegen en wat volgens hem de reden hiervoor zou zijn:

“The Lady Elizabeth, who is so unwell that she only travels two or three

leagues a day, and has such a stricken conscience that she cannot stand

on her feet and refuses meat and drink. It is taken for certain that she is

with child.”42

De Spaanse ambassadeur verspreidde deze geruchten meerdere keren, terwijl het voor Elizabeth een

van de gevaarlijkste momenten in haar leven was. Niet alleen zou de roddel ervoor zorgen dat

Elizabeth haar onschuldige en vrome imago zou verliezen, Mary zou haar bovendien als een nog

grotere bedreiging gaan zien, aangezien zij zelf nog steeds kinderloos was. Het hebben van een

troonopvolger zou Elizabeths claim op de troon groter maken, waar Mary niet positief op zou

reageren.

Maar Elizabeth gebruikte net als met de roddel ten tijde van Edward de kans om het volk te laten

zien dat inderdaad ziek was, maar niet zwanger.

Naast het feit dat de oproep een kans bleek om te bewijzen dat ze niet zwanger was, moet de

oproep ook doodeng zijn geweest voor Elizabeth, aangezien vlak daarvoor, op 12 februari 1554, Lady

Jane Grey en haar echtgenoot Guilford waren onthoofd. Veel mensen zagen dat er een verband

tussen de Wyatt opstand, Lady Jane Grey en Elizabeth zou worden gezien en vreesden daarom voor

haar leven. Foxe beschreef de tocht naar Londen zo:

“From that place she was conveyed to the court, where by the way came

to meet her many gentlemen to accompany her highness, who were very

sorry to see her in that case. But especially a great multitude of people

were standing by the way, who the flocking about her litter, lamented

and bewailed greatly her estate.”43

Alhoewel de opdracht naar het hof te komen erg eng moet zijn geweest voor Elizabeth, moet de

hoeveelheid mensen, die om haar bleken te geven, en de publiciteit die haar komst had ook hoopvol

voor haar zijn geweest, aangezien ze nu haar eigen populariteit kon aanschouwen. Naast de

populariteit en sympathie die ze al had van het volk gaf het haar ook de kans deze te vergroten en

Elizabeth zorgde er daarom voor dat ze goed te zien was. De manier waarop ze zichzelf ook in deze

situatie wist te presenteren maakte zelfs indruk op haar vijanden. Zo schreef de Spaanse

ambassadeur Renard:

“The Lady Elizabeth arrived yesterday, dressed all in white and followed

by a great company of the Queen’s people and her own. She had her

42 Calendar of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations between England and Spain,

vol. 12, Mary. (January–July 1554). p. 120

43 John Foxe, The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the Protestants in the Reign of Mary the First. (London: John Hart and John Lewis, 1734). p. 903

34

litter opened to show herself to the people, and her pale face kept a

proud, haughty expression in order to mask her vexation. The Queen

would not see her and had her lodged in part of her house out of which

neither she nor any of her suite can pass without crossing the guard,

whilst only two gentlemen, six ladies and four servants were permitted to

stay with her, the rest being quartered in the city of London.”44

Ook hier heeft Elizabeth een bewuste kleurkeuze van haar kleding gemaakt. Zoals in het fragment

valt te lezen had Elizabeth witte kleren aan, de kleur wit staat symbool voor onschuld en

deugdzaamheid. Ook later toen ze koningin was, was Elizabeth erg bewust van kleurkeuze, zo koos ze

vaak voor blauw, om de connectie tussen haarzelf en de maagd Maria weer te geven, of voor zwart

en wit, die maagdelijkheid en puurheid weerspiegelen.

Na een maand te hebben moeten wachten in haar kamers in Whitehall, werd Elizabeth verteld dat ze

naar de Tower zou worden gebracht. Renard wilde Elizabeth in de Tower hebben, aangezien hij ervan

overtuigd was dat Elizabeth een toenemende dreiging voor Mary en Spanje zou zijn, als ze niet

geëxecuteerd zou worden. Elizabeth vreesde voor haar leven toen ze hoorde dat ze naar de Tower,

dezelfde plek waar haar moeder Anne Boleyn onthoofd was, gebracht zou worden.

Aangezien Mary en de kroonraad bang waren voor reddingsacties vanuit de menigte die Elizabeth

eerder al naar het hof hadden vergezeld, werd besloten Elizabeth niet door de straten naar de Tower

te laten brengen, maar via een binnenvaartschip. Vervolgens werd ze, op de regenachtige

palmzondag waarop dit alles gebeurde, de Tower binnengebracht via ‘Traitor’s Gate’. Volgens een

bron uit die tijd:

“She was taken in at the drawebridge. Yt is saide when she came in she

saide to the warders and soldears, loking up to heaven: ‘Ohe Lorde! I

never thought to have come in here as prisoner; and I praie you all goode

frendes and fellows, bere me wytnes, that I come yn no traytour, but as

true a woman to the queens majesty as eny is noew lyving; and thereon

will I take my deathe.’”45

Dit is een van de meest bekende tochten van Elizabeth ook deels door de manier waarop Foxe het

heeft vastgelegd. In de versie van Foxe weigerde Elizabeth aan wal te gaan. Toen ze dit uiteindelijk

toch deed verklaarde ze haar eigen onschuld ten overstaande van een grote groep bediende en

wachters, zoals aan het begin van dit hoofdstuk beschreven staat. De beschrijving van Foxe laat een

dappere Elizabeth zien die zelfs als de nood het hoogst is elke gelegenheid gebruikt om sympathie te

winnen.

44 Calendar of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations between England and Spain, vol. 12, Mary. (January–July 1554). p. 125 45 J. G. Nichols, The Chronicles of Queen Jane, and of Two Years of Queen Mary, and especially of the Rebellion of Sir Thomas Wyat, written by a resident in the Tower of London. (1850). p. 70-71

35

Ze zat enkele maanden in de lente van 1554 vast in de Tower, waarbij ze bij elke gelegenheid haar

onschuld uitriep. De eerste maand moest ze in de kamer blijven, maar na meerdere verzoeken mocht

ze uiteindelijk in de tuin wandelen. Daar bracht het zoontje van Martin, een van de wachters,

Elizabeth geregeld bloemen. Na een tijdje werd hem dit door een van de bestuurders van de Tower

verboden, omdat ze bang waren dat een andere gevangene Elizabeth via de bloemen berichten

stuurde. Het jongetje ging huilend naar de prinses toe en vertelde haar dat hij haar niet langer

bloemen mocht brengen, waarop Elizabeth als reactie begrijpend naar het jongetje glimlachte.46

Zelfs bij deze kleine tripjes rond de tuin wist ze sympathie van het volk te winnen.

Elizabeths wanhoop en angst werd zo groot dat ze overwoog Mary, net als haar moeder om een

Franse zwaardman te vragen voor haar executie. Op 19 mei 1554 werd de prinses weggehaald uit de

Tower, er werd haar echter niet verteld waarheen en dus zag Elizabeth een zekere dood tegemoet. In

werkelijkheid brachten ze haar naar Woodstock. De eerste avond, toen ze verbleven in Richmond,

bracht een van de wachters de prinses een mandje appels, waarna hij naar de gevangenis moest.

Wat Elizabeth misschien wel het meest bang maakte, was dat ook haar eigen hofhouding

weggestuurd werd. Ze smeekte voor haar eigen suppoost en vroeg haar mensen voor haar te bidden:

“For this night… I think to die.” Na de dood van Elizabeth werd deze scène breed uitgemeten in het toneelstuk van Heywood, waarin

het karakter van Elizabeth in diepe angst verkeert wanneer ze wordt verplaatst en zich afvraagt:

“What fearful terror doth assaile my heart?... to be plaine, this night I

looke to die.”47

Maar in tegenstelling tot wat ze zelf op dat moment dacht, was dit niet het einde van Elizabeth. Ze

werd via Windsor naar mr. Dormer’s huis gebracht en toen ze daar aankwam stond een grote

menigte op haar te wachten, terwijl ze juichten en haar cadeaus aanboden. Dit verontrustte de

machthebbers zeer, zo noemden sommigen de burgers in de menigte verraders. Sir Henry “troubled

the poor people very sore, for shewing their loving hearts”.48

Het volk dacht dat Elizabeth was vrijgelaten en de Spaanse ambassadeur schreef in mei 1554 het

volgende aan de koning over de vreugde onder het volk:

“Last Saturday the Lady Elizabeth was taken out of the Tower and

conducted to Richmond. Thence she has been conveyed to Woodstock,

there to be kept until she is sent to Pomfret. Four hundred men

accompanied her, and the people rejoices at her departure, thinking she

had been set at liberty. When she passed by the house of the Stillyard

46 John Foxe, The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the Protestants in the Reign of Mary the First. (London: John Hart and John Lewis, 1734). p. 906 47 Thomas Heywood, If You Know Not Me You Know Nobody, Part I. (Oxford: Printed for the Malone Society by

Oxford University Press, 1934). rgl. 974-981

48 John Foxe, The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the Protestants in the Reign of Mary the First. (London: John Hart and John Lewis, 1734). p. 907

36

merchants they shot of three cannons as sign of joy, and the Queen and

her Council were displeased about it.”49

In Woodstock werd de prinses nog steeds in gevangenschap gehouden en de situatie was nauwelijks

minder gevaarlijk voor haar geworden, tot de situatie in de herfst van hetzelfde jaar sterk

veranderde. Koningin Mary was ervan overtuigd dat ze zwanger was en hierom overtuigde haar

echtgenoot Philips II van Spanje haar ervan Elizabeth vrij te laten, aangezien hij bang was dat

wanneer Mary in het kraambed zou overlijden, de Fransen grip kregen op Engeland via hun nicht

Mary Stuart. Elizabeth werd uitgenodigd voor de kerstviering. De adviseurs van Mary wilde dat ze

schuld zou bekkenen, dus toen ze werd opgehaald bleef ze onder strikte bewaking en mocht niet

praten met de leden van haar hofhouding. Ze zou alleen bevrijd worden van de bewaking wanneer ze

schuld zou bekennen, maar Elizabeth weigerde, zeggende dat ze “had as lief be in prison, with

honesty, as to be abroad, suspected of Her Majesty.”50

Elizabeth weigerde haar onschuldige en eerlijke imago te ruineren door iets toe te geven wat ze niet

gedaan had. Hierbij werd ze gesterkt door de grote menigtes die voor haar hadden gejuicht op haar

weg naar het hof in Hampton.

In een emotioneel moment van vreugde over haar valse zwangerschap liet Mary onder druk van

Philips Elizabeth halen, om het goed te maken. Hierbij mocht Elizabeth ook in haar

lievelingswoonplaats verblijven, hoewel nog steeds onder toezicht.

Toen Mary’s zwangerschap een fantoom bleek te zijn werd het steeds duidelijker dat Elizabeth

inderdaad de volgende koningin zou worden. Toen ze op een dag terugreed van het hof naar haar

verblijfplaats in Hatfield House, volgde een grote menigte haar door de stad. Omdat Elizabeth de

voorstanders van Mary geen kans wilde geven om deze menigte tegen haar te gebruiken liet ze een

aantal van haar ambtenaren voor zich rijden, zodat ze minder zichtbaar zou zijn en dus minder

publiekelijk toegejuicht zou worden.

Op 17 november 1558 stierf Mary I van Engeland en werd voor het parlement aangekondigd dat

Elizabeth haar opvolger zou worden. Elizabeth was goed voorberied op dit moment en reageerde

door het citeren van psalm 118 “A domino est istud, et est mirabile in oculus nostris” (This is God’s

doing and is marvelous in our eyes). Elizabeth begon op 22 november haar tocht naar Londen en

overal waar ze kwam werd ze toegejuicht. De burgers die van haar gehouden hadden, tijdens haar

moeilijke tochten en de dagen waarin ze te schande werd gemaakt, konden haar nu zien terugkeren

naar Londen als hun koningin.

De verhalen van Elizabeth tijdens Mary I’s heerschappij zijn onder andere vastgelegd door Foxe en

Heywood. Heywood liet in zijn toneelstuk een dappere Elizabeth zien, maar toonde tegelijkertijd ook

haar kwetsbaarheid en angst. Dit contrast tussen kracht en angst gaf een dramatisch effect en heeft

ervoor gezorgd dat deze dappere Elizabeth voor altijd als een held in de Engelse herinneringen zal

blijven.

Door haar gevaarlijke tijd tijdens Mary’s regeerperiode, wist Elizabeth hoe belangrijk het was om

interactie met haar volk te hebben. Daarom stelde ze als koningin Whitehall open zodat ze daar met

49 Calendar of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations between England and Spain, vol. 12, Mary. (January–July 1554). p. 261 50 John Foxe, The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the Protestants in the Reign of Mary the First. (London: John Hart and John Lewis, 1734). p. 909

37

haar onderdanen kon praten en zodat ze haar in persoon konden zien. Ook liet ze zichzelf vaak in

Londen zien.

Daarnaast zette ze soms bewust privé ontmoetingen op, waarvan ze wist dat het volk ze zou zien.

Vaak waren deze ook eigenlijk van te voren ingestudeerd. Het laten zien van zo’n ontmoeting was

een goede manier om het volk tevreden te houden en een goede manier om roddels zelf te kunnen

sturen. Elizabeth wist dat er over de bijeenkomsten die ze zelf had opgezet gesproken zou worden en

dat het volk daar over zou praten, in plaats van zelf roddels te verzinnen over bijvoorbeeld eventuele

affaires of zwangerschappen.

Een voorbeeld van zo’n vooropgezette ontmoeting was in april 1566 met Robert Dudley, die vlak

daarvoor tot graaf van Leicester was benoemd. Hij was een van de favorieten aan het hof en daarbij

een potentiële huwelijkskandidaat voor Elizabeth. Het was een prachtig toneelstukje, waarbij Robert

Dudley met 700 landheren, ridders en heren door de straten van Londen richting Greenwich ging,

waar Elizabeth ook in het geheim naartoe was gegaan. Elizabeth kwam in een klein bootje, samen

met twee van haar dames, waarbij ze alle drie moesten roeien. Vervolgens stapte Elizabeth in een

blauwe koets. Niet veel later kwamen Dudley en zijn mannen de koets van Elizabeth tegen, waarna

Elizabeth uitstapte, Robert Dudley omhelsde en “kissed hym thrise”, terwijl iedereen toekeek.

Vervolgens stapte de graaf van Leicester in in de koets en reden ze een stukje samen, waarna hun

wegen bij Greenwich weer scheidden. 51

Elizabeth had al vroeg geleerd dat loyaliteit voor een belangrijk deel kwam van zichzelf presenteren

aan het volk , vooral wanneer ze in gevaar was. Door zichzelf op zo’n manier te presenteren, trots en

in het zicht van de mensen, werd het volk er constant aan herinnerd dat zij hun koningin was. Deze

erkenning van haar macht en het gebruik van haar publieke positie is belangrijk geweest voor

Elizabeths succes als koningin. Tijdens de heerschappij van haar zus heeft ze goed opgelet wat wel en

niet werkte in haar presentatie en zorgvuldig gepland wat ze zou overnemen en wat ze beter kon

vermijden. Door de manier waarop Elizabeth zichzelf aan het volk presenteerde kreeg ze veel steun

vanuit de bevolking voor haar regeren. Dit is essentieel geweest voor de lange regeerperiode van

Elizabeth. Elizabeth was een eigentijdse superster, die werd aanbeden door haar volk. Er werd over

haar geschreven als een heldin. Ze was in deze geschriften dapper, maar ook kwetsbaar. Dit beeld

dat door de verschillende boeken en toneelstukken van haar word gegeven, de prinses in nood, de

onschuldige, maar dappere Elizabeth, bepaalde het beeld van de eigentijdse bevolking, maar ook

vandaag de dag is dit nog steeds het algemeen bekende beeld van Elizabeth.

3.2 Elizabeth en de vorsten Voor Elizabeth I als ongetrouwd vorst was het belangrijk goede banden met andere vorsten te

onderhouden, aangezien ze vanuit een huwelijk geen steun van andere landen hoefde te

verwachten, wanneer Engeland in oorlog zou raken. Alhoewel Engeland niet volledig zonder oorlog

de regeerperiode door is gekomen, is de minimale hoeveelheid schade bewonderenswaardig. Vooral

de band met Frankrijk die Elizabeth wist te creëren is erg belangrijk geweest voor bijvoorbeeld de

problemen met Schotland. Elizabeth I wist voor het landsbelang het evenwicht te vinden tussen

wanneer ze zich kwetsbaar en wanneer ze zich sterk tegenover andere vorsten op moest stellen.

51 J. Gairdner, ed., Three Fifteenth-Century Chronicles, with Historical Memoranda by John Stowe, the Antiquary,

And Contemporary Notes of Occurrences written by him in the reign of Elizabeth.

(Westminster: Camden Society, 1880). p. 137

38

3.2.1 Philips II van Spanje

De relatie tussen Engeland en Spanje was niet sterk in de tijd van Elizabeth. Spanje als streng

katholieke natie was geen voorstander van een protestants vorst als Elizabeth op de troon van

Engeland. Toen zij haar katholieke nicht Mary Stuart liet executeren en de opstand van De Lage

Landen tegen Spanje steunde, was voor Philips II de maat vol en verklaarde hij de oorlog aan

Engeland, waarbij de Armada Invencible een grote nederlaag zou ondergaan.

Phillips II en Elizabeth waren voordat de twee naties lijnrecht tegenover elkaar kwamen te staan

schoonfamilie geweest. Philips II was, tot haar dood, getrouwd geweest met Mary I van Engeland, de

stiefzus van Elizabeth. Ze hadden zich als streng katholieke heersers sterk gericht op de vervolging

van protestanten in Engeland, waardoor Mary ook wel de bijnaam ‘Bloody Mary’ kreeg. Maar zij

konden hun katholieke bewind niet doorzetten. Toen Mary geen kinderen kon krijgen en zelf

overleed, was de volgende in de lijn van opvolging de protestante Elizabeth. Philips II wilde zijn

macht in Engeland niet verliezen en vroeg Elizabeth daarom toen hij nog getrouwd was met Mary al

ten huwelijk, maar zij wees hem af. Hij weigerde echter zich zo makkelijk gewonnen te geven, met de

Spaans-Engelse Oorlog (1585-1604) later in Elizabeths heerschappij tot gevolg. Elizabeth heeft zich

tegenover Philips II en Spanje altijd als een sterk vorst getoond en weigerde over zich heen te laten

lopen door de katholieke grootmacht.

Het verloop van de Spaans-Engelse oorlog staat verder beschreven in hoofdstuk 1. Wel moge

duidelijk zijn dat Elizabeth geen steun hoefde te verwachten van haar ex-schoonbroer, wanneer haar

koninkrijk gevaar zou lopen. In plaats daarvan vormde hij zelf een van de grootste dreigingen.

3.2.2 Mary Stuart van Schotland

Mary Stuart was een nicht van Elizabeth en koningin van Schotland in de periode van 14 december

1542 tot 24 juli 1567. Mary Stuart was, in tegenstelling to Elizabeth, een katholiek vorst. Zij maakte

net als Elizabeth aanspraak op de Engelse troon en was daardoor een bedreiging voor Elizabeth.

Elizabeth vreesde vooral dat haar katholieke onderdanen Mary Stuart liever op de Engelse troon

zagen zitten.

In eerste instantie probeerde Elizabeth de vrede te bewaren, omdat ze oorlog met Schotland liever

zou voorkomen. Ze probeerde een moeder-dochter verhouding te creëren, waarbij zij als moeder

superieur zou zijn over Mary Stuart. De poging deze moederrol aan te nemen had echter geen succes

en dus ging ze over op de rol van ‘stiefmoeder’. In 1569 vertelde Elizabeth aan La Mothe-Fénelon, de

franse ambassadeur, ‘“that she had taken great pains to be more than a good mother to the Queen

of Scots,” but, in language approaching that of fairy tales, admits

that “she who uses and plots against her mother, deserves to have

nothing other than a wicked stepmother.”’52 53

Deze ‘stiefmoederrol’ heeft er uiteindelijk toe geleid dat Elizabeth,

na het ontdekken van een moordcomplot tegen haar, Mary Stuart

heeft laten executeren. In 1587 werd de naam van Mary Stuart

namelijk genoemd in de samenzwering van Babington, dit was een

plan om Elizabeth te vermoorden en Mary Stuart in haar op plaats

op de Engelse troon te zetten. Mary Stuart zou op schrift hebben

52 C. Levin & R. Bucholz, Queens & Power in Medieval and Early Modern England. (2008). p. 129 53 Correspondance diplomatique de Bertrand de Salignac de la Mothe-Fénelon, vol. 2in Récueil des Dépeches,

Rapports, Instructions et Mémoires des Ambassadeurs de France. (Paris & London: 1840). p. 169

6 De executie van Mary Stuart

koningin van Schotland

39

ingestemd met dit moordcomplot tegen Elizabeth I. Volgens de samenzwering van Babington zouden

6 edelen de onwettige Elizabeth vermoorden en vervangen door Mary Stuart als katholiek vorst,

hierdoor zou het katholieke geloof in Engeland weer hersteld kunnen worden. Francis Walsingham

ondermijnde dit plan echter en gaf Elizabeth zo, na Mary Stuart 20 jaar gevangen te hebben

gehouden, reden om haar te laten vervolgen. Na een proces werd Mary Stuart ter dood veroordeeld

en onthoofd.

3.2.3 Catharina de’ Medici van Frankrijk

Ondanks de pogingen van John Knox met zijn boek ‘The fire blast of the trumpet against the

monstrous regiment of woman’ in 1558, kwamen kort daarna twee vrouwen aan de macht, die

Europa decennia lang in de ban zouden houden. Enerzijds besteeg Elizabeth I de troon in Engeland en

anderzijds kreeg Catharina de’ Medici in Frankrijk de macht in handen als koningin-moeder van

Frankrijk, aangezien haar echtgenoot Henri II overleed door een lanssplinter in zijn oog en haar zoons

te jong waren om te regeren.

Beiden hadden geen man aan hun zijde en waren dus op dit punt volledig op zichzelf toegewezen.

Alhoewel deze positie gevaarlijk was, had het volgens Francis Bacon ook zo zijn voordelen, zo schreef

hij over Elizabeth:

“Those that continue unmarried have their glory entire and proper to

themselves. In her case was more especially so; inasmuch as she had no

helps to lean upon in government, except such as she had herself

provided; no own brother, no uncle, no kinsman of the royal family, to

share her cares and support authority.”54

Aangezien Elizabeth er voor koos niet te trouwen, regeerde Elizabeth, als laatste van haar familie,

zonder steun van familie, maar hierdoor ook zonder tussenkomst van familie. Ook Catharina

de’ Medici was geïsoleerd, aangezien zij als Italiaanse aan het Franse hof leefde.

In plaats van daadwerkelijke familie, probeerde Elizabeth andere heersers als familie te benaderen.

Zo schreef zij ze vaak aan als broer of zus. Deze benadering was erg slim om goede banden te

behouden met andere vorsten en zo oorlogen en andere conflicten te voorkomen.

Een voorbeeld van deze benadering is te vinden in het contact tussen Elizabeth I en Catharina de’

Medici. Zo schreef Elizabeth haar condoleances toen Henri II overleed, waarop Catharina reageerde

met “The most High and Excellent Princess, our true friend, good sister and cousin”, waarna ze

Elizabeth bedankte voor haar “wise and kind words of consolation.” Elizabeth zou zelfs enkele keren

de term moeder voor Catharina gebruikt hebben, maar dit ging waarschijnlijk niet van harte,

aangezien ze zichzelf hiermee ondergeschikt aan Catharina stelde.

De twee hadden vooral contact voor huwelijksonderhandelingen en wisten door deze

onderhandelingen de vrede te bewaren ondanks meerder potentiële conflicten, zoals de

Bartholomeusnacht. Beide vrouwen hadden bij de onderhandelingen hun eigen agenda, zo ging het

Catharina er vooral om haar kinderen aan andere belangrijke huizen in Europa te trouwen. Elizabeth

54 Sir Francis Bacon, Biography in Happy Memory of Elizabeth Queen of England; or, A Collection of the Felicities

of Queen Elizabeth, in Works of Francis Bacon, Lord Chan-cellor of England, ed. B. Montague, vol. 1.

(Philadelphia: M. Murphy, 1876). p. 379

40

wilde met de onderhandelingen vooral haar volk en de raad tevredenstellen, die Elizabeth onder

druk zette om te trouwen.

In 1564 werd de eerste potentiële match geopperd, deze zou gaan over een huwelijk tussen de 31

jarige Elizabeth en de 15 jarige Charles IX. Elizabeth vond Charles echter te jong. Later in 1570

probeerde Catharina voor een huwelijk tussen Elizabeth en haar derde zoon Henri van Anjou,

Catharina’s favoriete zoon, te zorgen. Argumenten tegen dit huwelijk waren echter Henri’s leeftijd,

religie, nationaliteit en het feit dat hij de franse troon over zou nemen na zijn broer Charles XI, die

erom bekend stond ziekelijk te zijn. Dit zou betekenen dat Henri vrijwel zeker koning zou worden en

wanneer dit zou gebeuren zou hij koning van Engeland en Frankrijk worden, waardoor Engeland bij

Frankrijk zou gaan horen. Elizabeths huwelijk met een Valois prins zou er echter wel voor zorgen dat

de claim van haar nicht Mary Stuart en haar Franse ooms De Guise op Engeland sterk zou verwakken.

Om deze reden gingen de onderhandelingen voor het huwelijk enkele tijd in het geheim verder,

waarbij Catharina erop stond dat Henri zijn katholieke religie zou mogen blijven beoefenen. Alhoewel

er publiekelijke steun voor het huwelijk was, vielen de onderhandelingen toch in het water toen

Henri er op stond publieke missen te mogen houden. Alhoewel dit feitelijk het punt is waarop de

onderhandelingen stuk liepen is het waarschijnlijker dat het nooit echt Elizabeths intentie is geweest

Henri van Anjou te trouwen.

Hierna kwam de naam van Alençon, Catharina’s jongste zoon boven. Elizabeths ambassadeur

Thomas Smith schreef hierover aan William Cecil, landheer van Burghley:

“If marriage do like, Alençon is as rich in lands and moveables as Anjou… Alençon is not so tall or fair

as his brother, but… he is not so obstinate, papeistical, and restive like a mule as his brother is. As for

getting children… they seem to assure him that he is more apt than the other.”55 Elizabeth wilde de

prins echter eerst in persoon zien. In een brief van Catharina aan haar ambassadeur Monsieur de La

Mothe-Fénelon kwam de onderliggende gedachte van de onderhandelingen echter boven:

“[The Queen] is so prudent, so wise [that she would not marry based on]

the beauty of a face, but for the good of her concerns…[ The marriage

would] unify and restore a perfect friendship.”56

De waarheid is dat het beide vrouwen nooit zo zeer om het sluiten van een huwelijk, als wel om het

behouden van goede relaties en het voorkomen van oorlog is gegaan. Een van de redenen waarom

dit Anglo-Franse verbond zo belangrijk was voor beide vrouwen, was zoals zij het zelf verwoordden

het ‘Schotse probleem’. Hiermee doelden ze op Mary Stuart. Zowel Catharina de’ Medici als

Elizabeth I vertrouwden de ambitie van de familie De Guise niet.

De band tussen de twee heersers liep echter flinke schade op door de Bartholomeusnacht in

Frankrijk, waarbij duizenden protestanten werden vermoord. Elizabeth wist echter ook dat ondanks

55 Calendar of State Papers, Foreign Series, of the Reign of Elizabeth, ed. Joseph Stevenson et al. (London:

Longman, Green, Reader, and Dyer, 1865–1950). Vol. 10, p. 14

56 Lettres de Catherine de’ Medicis, ed. Hectare de la Ferriere. (Paris: Imprimerie National, 1880). 4:191–92,

March 30, 1573

41

haar eigen walging voor dit voorval, ze de lieve vrede moest zien te bewaren. Een voorbeeld hiervan

is te vinden in het feit dat toen Charles XI en Elizabeth van Oostenrijk een dochter kregen, Elizabeth

accepteerde om peetmoeder van het kindje te zijn. Elizabeth had meer dan 50 peetkinderen, maar

deze waren over het algemeen protestants. Ondanks haar woede over de Bartholomeusnacht

stuurde Elizabeth toch een vertegenwoordiger voor de doop. Dit was een groot diplomatiek gebaar,

waarvoor Elizabeth zich over haar eigen woede heen zette.57

Na dit gebaar probeerde de Franse partij de huwelijksonderhandelingen tussen Elizabeth en Alençon

te vervolgen, hierbij eisend dat Alençon zijn eigen religie in het geheim zou mogen blijven

aanhangen. Volgens Catharina zou Elizabeth haar rijk ruïneren wanneer ze de onderhandelingen niet

door zou zetten, hierbij verwijzend naar de dreiging uit Schotland. Elizabeth werd woedend toen ze

dit hoorde en de communicatie tussen de twee was erg fel. Elizabeth was echter ook bang het

verbond met Frankrijk te breken, aangezien dit Engeland in een kwetsbaardere positie zou brengen.

Toen Henri koning van Frankrijk werd, werden serieuze onderhandelingen voor een huwelijk tussen

Elizabeth en Alençon gestart. Dit was in 1578 ten tijde van de oorlog tussen Nederland en Spanje en

Elizabeth wist dat een huwelijk met Alençon Engeland zou beschermen tegen de Franse agressie.

Om het huwelijk te realiseren stuurde Catharina Jean de Simier naar Engeland. Elizabeth was

overgehaald door Simier, waarna Robert Dudley suggereerde dat Simier magie zou hebben gebruikt

om Elizabeth verliefd te laten worden op Alençon. Alençon kwam 17 augustus 1579 inderdaad naar

Engeland voor een geheim bezoek en Elizabeth raakte gehecht aan hem en noemde hem liefkozend

haar ‘kikker’, verwijzend naar zijn littekens, die waren veroorzaakt door de pokken.

De Engelse bevolking was echter fel tegen het huwelijk. Er werden speeches en brieven tegen het

huwelijk geschreven, maar de meest beledigende was het pamflet van John Stubbs ‘The discoverie of

a gaping gulf where into England is like to be swallowed by another French marriage, if the Lord

forbid not the banes, by letting her Majesty see the sin and punishment thereof.’58 Stubbs viel de

Franse koninklijke familie fel aan:

“Here is, therefore, an imp of the crown of France to marry with the

crowned nymph of England… France is a house of cruelty, especially

against Christians a principal prop of the tootering house of Anti-Christ…

The long and cruel persecutions in France, the exquisite torments, and

infinite numbers out there put to death do witness how worthy that

throne is to be reckoned for one horn of that persecuting beast… This

man is a son of Henry the Second, whose family, ever since he married

with Catherine of Italy, is fatal, as it were, to resist the Gospel.”59

57 C. Levin & R. Bucholz, Queens & Power in Medieval and Early Modern England. (2008). p. 132 58 John Stubbs, The Discoverie of a gaping gulf whereinto England is like to be swallowed by another French

marriage, if the Lord forbid not the banes, by letting her Majesty see the sin and punishment thereof.

(London: Printed for H. Singleton for W. Page, 1579)

59 John Stubbs, The Discoverie of a gaping gulf whereinto England is like to be swallowed by another French

marriage, if the Lord forbid not the banes, by letting her Majesty see the sin and punishment thereof.

(London: Printed for H. Singleton for W. Page, 1579). 21-22

42

Deze kritiek is meer tegen het Franse koningshuis gericht dan tegen Elizabeth, die door te trouwen

met een van de Valois een grote fout zou begaan. Wat Elizabeth echter woedend maakte over dit

pamflet, was dat het suggereerde dat Elizabeth overheerst zou worden door haar echtgenoot, wat

zou leidden tot de terugkomst van Katholicisme en de Franse overheersing in Engeland. Ook hoopte

Frankrijk volgens Stubbs dat Elizabeth in het kraambed zou overlijden, aangezien ze al zo oud was,

zodat Frankrijk Engeland weer zou kunnen besturen.

Haar angst om te sterven in het kraambed, was waarschijnlijk in de eerste plaats een van de redenen

dat ze in eerste instantie niet wilde trouwen. Een zwangerschap zou namelijk als vanzelfsprekend op

het huwelijk volgen. In Elizabeths tijdperk was sterven in het kraambed een van de meest

voorkomende doodsoorzaken voor vrouwen. Naast dat vrouwen in heel Engeland stierven in het

kraambed onder slechte verzorging, waren ook twee van zijn vaders vrouwen, Jane Seymour en

Katharine Parr, in het kraambed gestorven. Verder zou Elizabeth geen hoge dunk hebben van het

huwelijk door de vele huwelijken van haar vader. Haar vader Henry VIII trouwde zesmaal en liet

Elizabeths moeder onthoofden toen zij hem geen zoon kon schenken.60

De argumenten van Stubbs tegen het huwelijk kwamen echter overeen met die van de raad. Beide

partijen protesteerden tegen het huwelijk vanwege het verschil in religie, Alençons nationaliteit,

Elizabeths leeftijd en dus kwetsbaarheid, en het gevaar van trouwen voor Engeland als zelfstandige

natie. Stubbs woorden waren beledigend voor Elizabeth als vrouwelijk heerser. Elizabeth barstte in

tranen uit, zeggende dat ze echt met Alençon wilde trouwen. In oktober 1581 kwam Alençon naar

Engeland voor financiële steun voor zijn oorlog in de Nederlanden. Op 22 november zou Elizabeth

hem gekust hebben en een ring hebben gegeven, zeggend dat de hertog van Alençon haar

echtgenoot zou zijn. Na dit gezegd te hebben zou Elizabeth het idee van trouwen echter elke dag

meer zijn gaan haten en zag van het huwelijk af door hem £60.000 te lenen voor zijn oorlog. Deze

oorlog ging echter niet als gehoopt en hij overleed 10 juni 1584 in Frankrijk. Elizabeth schreef aan

Catherina de’ Medici:

“Madam,

If the extremity of my misfortue had not equaled my grief for his sake, and had not

rendered me unequal to touch with a pen the wound that my heart suffered, it would

not be possible that I had so greatly forgotten to visit you with the fellowship of

regret that I afford you, which I assure myself cannot exceed mine; for although you

were his mother, yet there remains to you several other children. But for myself, I find

no consolation if it be not death, which I hope will make us soon to meet. Madam, if

you could see the image of my heart you would there see the picture of a body

without a soul.” 61

60 Elizabeth I van Engeland (1533-1603) - The Virgin Queen. (2014-107). https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie/140201-elizabeth-i-van-engeland-1533-1603-the-virgin-queen.html#elizabeth-i-als-virgin-queen 61 Elizabeth I, Letters of Queen Elizabeth, ed. G. B. Harrison. (New York: Funk & Wagnalls, 1968). July 1584, 163

43

Deze brief versterkt het beeld dat beide vrouwen het huwelijk slechts voor diplomatie gebruikten.

Anders zou Elizabeth namelijk nooit tegen een moeder die zeven kinderen had verloren hebben

gezegd, dat haar eigen pijn vele malen dieper was. Elizabeth gebruikte de moeder-dochter relatie

weer, terwijl ze tussen de regels door benoemde wat de twee daadwerkelijk waren kwijtgeraakt, hun

middel tot het behouden van de vrede.

Na de dood van beide vrouwen beweerde Francis Bacon dat de secretaris van Elizabeth de volgende

zinsnede had willen bijvoegen aan de instructies voor Catharina’s ambassadeur

“That they two were the only pair of female princes, from whom, for

experience and arts of government, there was no less expected than from

the greatest kings.”62

Elizabeth zou echter een hekel aan deze vergelijking hebben gehad, omdat ze zichzelf als een ander

soort heerser zag dan Catharina. Ze eiste dat de zin zou worden geschrapt, aangezien zij andere

uitgangspunten en methodes van heersen gebruikte dan de koningin-moeder.

Elizabeth zou zichzelf namelijk zien als een integere monarch en Catharina als een huichelachtige

aanhanger van Machiavelli.63

Alhoewel ze volgens Elizabeth allebei andere methodes gebruikten, hebben de twee vorstinnen door

hun goede banden samen oorlog kunnen voorkomen, door de jarenlang durende onderhandelingen

over een eventueel huwelijk.

3.3 Conclusie Elizabeth I is niet alleen vandaag een van de bekendste Engelse vorsten die ooit geleefd heeft, ook in

haar eigen tijd was ze een waar fenomeen. Elizabeth wist moeilijke situaties zo te verbuigen dat ze in

haar voordeel zouden werken. Zo wist ze het nadeel van haar ongehuwde staat om te zetten in een

voordeel door een beeld van puurheid en onschuld om zichzelf creëren, waaraan ze de bijnaam ‘the

virgin queen’ overhield. Verder gebruikte ze haar positie als ongetrouwde monarch ook om vrede te

bewaren met andere naties, zoals Frankrijk. Door de manier waarop Elizabeth zich aan het volk wist

te presenteren, won ze de sympathie en loyaliteit van haar onderdanen. Dit bleek zowel tijdens haar

de regeerperiode van Edward en Mary, als toen ze zelf koningin was belangrijk. Het volk stond

onvoorwaardelijk achter hun prinses en zelfs wanneer er kritiek was op haar keuzes, zoals bij een

eventueel Frans-Engels huwelijk, keerde de kritiek zich niet direct tegen Elizabeth.

De andere kant van het verhaal is dat Elizabeth zich sterk bezig hield met de beeldvorming rondom

haar persoon. Hiervoor lette ze bijvoorbeeld op kleurkeuze. Elizabeth wist dat het als (toekomstig)

monarch belangrijk was gezien te worden door haar bevolking en gebruikte haar reizen als een

mogelijkheid om zich aan het volk te tonen. Naast hoe Elizabeth zichzelf toonde zijn ook de boeken

62 F. Bacon, Biography in Happy Memory of Elizabeth Queen of England. p. 400-401

63 On the Black Legend, see N. M. Sutherland, Catherine de Medici and the Ancien Regime. (London: Historical

Association, 1966); R. Kingdon, Myths about the St. Bartholomew’s Day Massacres, 1572–1576. (Cambridge

ma: Harvard University Press, 1988); E. Kruse, “The Blood-Stained Hands of Catherine de Médicis,” in Politi-cal

Rhetoric, Power, and Renaissance Women, ed. C. Levin and P. A. Sullivan. (Albany: sunyPress, 1995). p. 139-155

44

en toneelstukken die over haar geschreven zijn belangrijk geweest voor het beeld dat de Engelse

bevolking van Elizabeth had, in het bijzonder Foxe’s ‘Acts and Monument’ en Heywood’s ‘, If You

Know Not Me You Know Nobody, Part I’. Deze hebben voor het volk dat Elizabeth niet geregeld zag,

voor de latere generaties en zelfs voor vandaag de dag het beeld gevestigd van de dappere Elizabeth,

de onschuldige prinses in nood, koningin van het volk. Mede door deze werken staat Elizabeth al

eeuwen bekend als een politieke en religieuze heldin.

45

4. Hoe keek men aan tegen andere vrouwelijke vorsten in de 16e

eeuw als Mary Stuart en Anne Boleyn en hoe verschilt dit met het

beeld van Elizabeth I?

Elizabeth was als vanzelfsprekend niet de enige vrouwelijke heerser van het Britse eiland. Om een

beeld te krijgen van hoe het andere koninginnen in de 16e eeuw afging, zal in dit hoofdstuk gekeken

worden naar twee bekende koninginnen van het Britse Eiland. Het zal hierbij gaan om Mary Stuart,

koningin van Schotland, en Anne Boleyn, de tweede vrouw van Henry VIII en moeder van Elizabeth I.

Beide vrouwen hebben minder lang kunnen regeren dan Elizabeth en zijn onthoofd in de Tower.

Alhoewel de drie op sommige punten sterk verschillen, kennen ze ook overeenkomsten. Aangezien

ze in tijd en plaats niet veel van elkaar hebben verschild, is het interessant om te kijken welke factor

in de beeldvorming rond koningin Elizabeth voor dit dramatische verschil in de afloop heeft kunnen

zorgen.

Hoe kan het dat Elizabeth eeuwen later nog word bejubeld als heldin, terwijl Mary Stuart en Anne

Boleyn zijn weggezet als verraders.

4.1 Anne Boleyn Anne Boleyn was koningin-gemalin van Engeland van 1533 tot 1536. Ze maakte zelf geen aanspraak

op de troon, maar werd koningin door te trouwen met Henry VIII.

Op het moment dat Henry VIII besloot Anne Boleyn te willen trouwen was hij echter nog getrouwd

met Catherina van Aragon. Anne Boleyn kwam aan het Engelse hof als hofdame van Catherina van

Aragon. Henry VIII begon Anne Boleyn in het voorjaar van 1526 het hof te maken, zij weigerde

echter, aangezien ze niet zoals haar zus Mary Boleyn maîtresse van de koning wilde zijn. Hierom

besloot Henry VIII te scheiden van Catherina van Aragon, zodat hij Anne Boleyn kon trouwen. Maar

toen Henry VIII paus Clemens VII om een nietigverklaring voor zijn huwelijk vroeg, weigerde die.

Hierom besloot Henry VIII zijn eigen kerk te stichten, de kerk van Engeland, om zo toch te kunnen

scheiden.

De titel van koningin werd Catherina van Aragon ontnomen en Anne Boleyn werd gekroond op 1 Juni

1533 met de Sint Edwards kroon, die normaal alleen gebruikt werd voor mannelijk heersers.

Waarschijnlijk werd deze toch voor Anne Boleyn gebruikt, omdat zij in verwachting was met een

kindje, waarvan Henry VIII en Anne Boleyn zeker waren dat het de nieuwe mannelijke troonopvolger

zou zijn. De Baby werd 7 september 1533 geboren, maar bleek een meisje te zijn. De baby werd naar

de moeders van Anne en Henry, Elizabeth Howard en Elizabeth York, vernoemd en zou later koningin

Elizabeth I worden. Anne Boleyn heeft na Elizabeth geen kinderen meer gekregen, wel heeft ze drie

miskramen gehad, waarvan het van de laatste in januari 1536 duidelijk was dat het een jongetje zou

zijn geweest. Waarschijnlijk was deze laatste miskraam veroorzaakt door de zorgen en woede die

Anne Boleyn had, omdat Henry VIII Jane Seymour, zijn derde vrouw, het hof aan het maken was. Zo

zou Henry VIII Jane Seymour een medaillon hebben gegeven met zijn portret erin. Toen Anne Boleyn

hierachter kwam zou ze het medaillon zo hard van de nek van Jane Seymour hebben getrokken, dat

haar vingers bloedden.

Aangezien het Anne Boleyn niet lukte een mannelijke troonopvolger te krijgen en Henry daarnaast

liever met Jane Seymour wilde trouwen, verklaarde Henry VIII dat hij door een betovering zou

hebben ingestemd met het huwelijk met Anne Boleyn. Omdat Henry VIII een reden nodig had zijn

huwelijk te laten ontbinden, liet hij Anne Boleyn onderzoeken wegens hoogverraad in april 1536. Op

2 mei werd ze gearresteerd en naar de Tower of Londen gebracht en op 15 mei werd ze schuldig

46

bevonden. Enkele dagen later werd ze onthoofd. De aanklacht luidde overspel, incest, het plannen

van een moordaanslag op de koning en volgens sommige bronnen zelfs hekserij, vanwege een zesde

vinger aan haar linkerhand.

Anne Boleyn kwam dus oneervol aan haar einde, maar tijdens haar leven was ze ook niet geliefd bij

het volk. Zo werd ze verantwoordlijk gehouden voor de afsplitsing van de kerk van Rome. Verder

werd ze ook vanwege bestuurlijke maatregelen gehaat. Ook al had Anne zelf geen invloed op het

bestuur van het land, toch kreeg ze de schuld van het tyrannieke beleid van Henry’s regering. Door

sommige onderdanen werd ze ‘The king's whore’ of een ‘naughty paike’ genoemd. Dit werd erger

toen ze er in faalde een mannelijke erfgenaam te baren. De haat bereikte een hoogtepunt door de

executie van haar politieke vijanden Sir Thomas More en Bisschop John Fisher.

Dus ondanks dat er geen argumenten tegen Anne Boleyn als zelfstandig vrouwelijk monarch waren,

aangezien zij ‘slechts’ koningin-gemalin van Henry VIII was en haar echtgenoot dus koning en

bestuurder van het land was, werd zij toch aangekeken voor de genomen politieke beslissingen. Het

volk was het niet eens met de maatregelen die Henry VIII nam tijdens zijn huwelijk met Anne Boleyn

en gaf Anne Boleyn hiervan de schuld. Niet het feit dat zij een vrouwelijk vorst was, maar haar eigen

gebrek aan invloed op de situatie waarin ze terecht kwam heeft waarschijnlijk haar einde betekent.

4.2 Mary Stuart Mary Stuart is koningin van Schotland geweest van 14 december 1542 tot 24 juli 1567. Deze 25 jaar

lijken misschien lang, maar aangezien zij 6 dagen na haar geboorte al koningin werd, is het land het

grootste deel van deze periode bestuurd door een regent, haar moeder Mary De Guise. In 1558

trouwde ze op 15 jarige leeftijd met de Franse Dauphin Francois. Hij werd in 1559 koning Francois II,

nadat zijn vader Henri II bij een ongeluk een lanssplinter in zijn oog kreeg en overleed. Hierdoor werd

Mary Stuart kort koningin-gemalin van Frankrijk, tot Francois II in 1560 overleed.

Hierna keerde ze terug naar Schotland en trouwde in 1565 met haar neef Henry Stuart. Zijn woning

was echter verwoest in 1567, waarbij Henry Stuart om het leven kwame. Waarschijnlijk was dit een

aanslag, gepleegd door James Hepburn, 4e graaf van Bothwell. Nadat deze onschuldig werd

bevonden in april 1567, trouwde Mary Stuart met hem. Er kwam echter een opstand tegen het

koppel, waarbij Mary Stuart gevangen kwam te zitten in Loch Leven Castle. Ze werd op 24 juli 1567

gedwongen haar troon af te staan aan haar toen een jaar oude zoontje James VI uit het huwelijk met

Henry Stuart. Na een onsuccesvolle poging haar troon terug te krijgen vluchtte ze naar Engeland,

hopend op de bescherming van haar nicht Elizabeth I. Deze was echter niet heel blij haar nicht in

Engeland te zien, aangezien Mary Stuart eerder al had geprobeerd aanspraak te maken op de troon

van Engeland. Een deel van de katholieke bevolking zag Mary als de rechtmatige koningin van

Engeland. Elizabeth zette Mary Stuart gedurende een periode van 18 en een half jaar gevangen.

Nadat er een moordcomplot op koningin Elizabeth werd ontdekt, waarbij Mary Stuart betrokken zou

zijn, liet Elizabeth haar nicht executeren. Mary Stuart werd op 8 februari 1587 onthoofd in the Tower

of Londen

Alhoewel Mary Stuart zelf aanspraak had op de troon van Schotland en zelfs die van Engeland, heeft

zij waarschijnlijk de hoeveelheid steun vanuit de bevolking, die zij als monarch had, overschat. Zowel

voor haar poging de troon in Schotland terug te krijgen als haar poging de Engelse troon te bestijgen

was te weinig aanhang vanuit de bevolking. Zo stond zelfs een groot deel van de Katholieke

bevolking niet achter haar overname van de Engelse troon, aangezien deze niet wilde dat Engeland

over zou worden genomen door de Franse invloed. Daarnaast was de meerderheid in Engeland

47

protestant ten tijde van haar claim. Waarschijnlijk heeft haar overmoed en het gebrek aan steun

vanuit de bevolking haar einde als vorst betekend.

4.3 Conclusie Beide vrouwen zijn ter dood veroordeeld, toch zijn de redenen die hiervoor gezorgd hebben

uiteenlopend. Anne Boleyn werd door de bevolking afgerekend, omdat ze geen mannelijke

troonopvolger kon krijgen en omdat de bevolking het niet eens was met het ‘tirannieke’ regime van

Henry VIII ten tijde van hun huwelijk. Toen Henry VIII haar later beschuldigde van overspel, incest,

verraad en hekserij, had de bevolking dan ook geen probleem met de scheiding en veroordeling van

Anne Boleyn.

Mary Stuart daarentegen was 6 dagen na haar geboorte al koningin van Schotland. Zij trouwde rond

haar 15e met de kroonprins van Frankrijk en werd dus naast koningin van Schotland ook

koningin-gemalin van Frankrijk. Daarnaast werd ze door haar Franse familie De Guise, die bekend

stonden om hun ambitie, aangemoedigd ook haar claim op Engeland te maken. Het grootste deel van

de bevolking van Engeland en Schotland waren echter tegen het idee van een katholieke monarch. In

Engeland was de bevolking daarbij fel tegenstander een Franse claim op de Engelse troon. Zowel bij

haar actie in Schotland als die in Engeland bracht haar verkeerde inschatting van de steun onder de

bevolking haar in een benarde situatie. Door haar eerdere claim op Engeland stond Elizabeth niet te

springen om haar nicht te helpen, toen zij uit Schotland moest vluchten. Het was voor Elizabeth dan

ook niet erg ongeloofwaardig dat Mary Stuart het moordcomplot tegen haar zou hebben gesteund,

om zo zelf op de Engelse troon te kunnen komen. Dit complot leidde tot haar veroordeling en

executie.

In tegenstelling tot Anne Boleyn en Mary Stuart was Elizabeth zich bewust van het beeld dat de

bevolking van haar had en de hoeveelheid steun die zij vanuit de bevolking kon verwachten. Ze hield

zich bewust bezig met dit beeld van de bevolking en probeerde waar mogelijk sympathie en loyaliteit

van de bevolking te winnen. Zelfs toen ze een groot deel van de bevolking achter zich had maakte ze

geen overhaaste beslissingen, aangezien ze zich ook bewust was van haar kwetsbare positie als

prinses. Toen ze eenmaal koningin was, werd het belang dat ze aan haar bevolking hechtte niet

minder. In sommige gevallen zal ze zelfs haar beleid aan de bevolking hebben aangepast, zodat deze

achter haar als monarch zou blijven staan. Zo had ze bijvoorbeeld bij het huwelijk met Alençon de

voorwaarde dat ze eerst haar mensen over moest winnen voordat ze met hem zou trouwen.

Omdat Elizabeth zich zo bezighield met het beeld van de bevolking over haar als vorst had ze een

grote steun vanuit het volk.

Elizabeth was een koningin van het volk, waar het Anne Boleyn en Mary Stuart aan steun vanuit het

volk ontbrak.

48

Conclusie Elizabeth is als vorst uniek geweest in de manier waarop ze omging met het volk. Ze besteedde veel

tijd aan de beeldvorming rond haar persoon, wat zelfs nog invloed heeft op het beeld wat er vandaag

de dag van haar is. Dit deed ze door details als kleurkeuze, maar ook door er simpelweg voor te

zorgen dat het volk haar zou zien en herinnerd zou worden aan haar positie. De manier waarop ze

zich als persoon presenteerde aan het volk, zorgde ervoor dat ze veel sympathie en loyaliteit won.

De mate waarin Elizabeth geliefd was onder haar volk is echter best bijzonder gezien het misogyne

wereldbeeld dat rond vrouwen en vrouwelijk leiderschap bestond. Zoals in hoofdstuk 2 is uitgelegd

zouden vrouwen incomplete mannen zijn. Nog belangrijker voor dit onderzoek is dat vrouwen

incompetent werden geacht voor leiderschap, aangezien ze te makkelijk beïnvloedbaar zouden zijn

om te kunnen leiden.

Toch heeft Elizabeth als vrouwelijk vorst 44 jaar kunnen heersen over Engeland.

Dit wil zeggen dat het misogyne beeld op vrouwelijk leiderschap niet op haar van toepassing was. Ze

werd geaccepteerd en geliefd door het volk ook al en misschien juist wel omdat ze een vrouwelijk

heerser was. Dat dit niet op elke koningin uit de 16e eeuw van toepassing is blijkt uit de vergelijking

met Anne Boleyn en Mary Stuart, waarvan zelfs te zeggen valt dat ze door een deel van de bevolking

gehaat werden.

De hoofdvraag luidde als volgt: “Hoe kan Elizabeth I van Engeland zo lang op de troon hebben

gezeten en hoe verhoudt zich dit tegenover de algemene misogyne visie op vrouwen en vrouwelijk

leiderschap in de 16e eeuw?” Het antwoord op deze vraag is dat Elizabeth I zo lang op de troon heeft

kunnen zitten door haar controle op de beeldvorming rondom haar persoon en de geliefdheid onder

het volk die zij hiermee heeft bereikt. Doordat zij zo geliefd was had dit misogyne beeld geen invloed

meer op de kijk op Elizabeth als vrouwelijk leider.

49

Bibliografie -. (1840). Correspondance diplomatique de Bertrand de Salignac de la Mothe-Fénelon, vol. 2 in

Récueil des Dépeches, Rapports, Instructions et Mémoires des Ambassadeurs de France. Paris &

London.

Schweizerischer Evangelischer Kirchenbund SEK. (2010, - -). calvin theo: theologie. Opgeroepen op

augustus 11, 2017, van johannes-calvijn.org: http://www.johannes-calvijn.org/nl/calvin-

theo2/theologie/theology.html

Akkerman, S. S. (1998). Perspectives on Feminist Political Thought in European History.

Bacon, F. Biography in Happy Memory of Elizabeth Queen of England.

Bacon, F. (1876). Biography in Happy Memory of Elizabeth Queen of England; or, A Collection of the

Felicities of Queen Elizabeth, in Works of Francis Bacon, Lord Chancellor of England, ed. B. Montague,

vol. 1. Philadelphia: M. Murphy.

Boer, D. d. (2015, januari 24). Een straf van God. Opgeroepen op september 2, 2017, van

Historiek.net: https://historiek.net/een-straf-van-god/47619/

Bruggeman, R. (2012, november 22). Slag bij Grevelingen: ondergang van de ‘Onoverwinnelijke

Armada’. Opgeroepen op september 9, 2017, van isgeschiedenis.nl:

http://www.isgeschiedenis.nl/militaire-confrontaties/slag-bij-grevelingen-ondergang-van-de-

onoverwinnelijke-armada/

Bucholz, C. L. (2008). Queens & Power in Medieval and Early Modern England. Nebraska: University

of Nebraska.

Cadden, J. (1993). meanings of sexual Difference in the middle ages: medicine, science and culture.

carrie. (-, - -). CHAPTER 11 ECONOMIC TRENDS AND CONDITIONS IN THE SIXTEENTH CENTURY.

Opgeroepen op september 20, 2017, van vlib.iue.it:

http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/11.html

Chobham, T. (1968). Summa Confessorum.

Cicero, M. T. Tusculanae Quaestiones.

Dekonink. (2017, - -). Het ontstaan van de Anglicaanse kerk. Opgeroepen op augustus 22, 2017, van

mens-en-samenleving.infonu.nl: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/religie/32490-het-ontstaan-

van-de-anglicaanse-kerk.html

Doomen, J. (2004). De onverenigbaarheid van menselijke vrijheid met het christelijk geloof. In J.

Doomen, INFORMACIÓN FILOSÓFICA (pp. 251-265). Leiden: -.

Encarta-encyclopedie Winkler Prins. (2002). godsdienstoorlogen. -: -.

Encyclo.nl Nederlandse encyclopedie. (2015). Spaans-Engelse oorlog. Opgeroepen op september 10,

2017, van Encyclo.nl.

Erlanger, P. (1975). Henri III, le méconnu.

50

Ferriere, H. d. (1880). Lettres de Catherine de' Medicis. Paris: Imprimerie National.

FiveSolas.com. (1993). The five Solas of the Reformation. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van

FiveSolas.com: http://www.fivesolas.com/5solas.htm

Flood, M. (2007). International encyclopedia of men and masculinities.

Foxe, J. (1563). Acts and Monuments.

Foxe, J. (1734). The Book of Martyrs: Containing an Account of the Suffering and Death of the

Protestants in the Reign of Mary the First. London: John Hart & John Lewis.

Freeman, T. S. (2002). As true a Subject being Prysoner: John Foxe's Notes on the Imprisonment of

Princess Elizabeth.

Freie universität Berlin. (2014). structuur en geschiedenis van het Nederlands. Opgeroepen op

augustus 10, 2017, van neon.niederlandistik.fu-berlin.de: http://neon.niederlandistik.fu-

berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/nederland_in_de_16e_en_17e_eeuw/

Gairdner, J. (1880). Three Fifteenth-Century Chronicles, with Historical Memoranda by John Stowe,

the Antiquary, And Contemporary Notes of Occurences written by him in the reign of Elizabeth.

Westminster: Camden Society.

Harrison, G. B. (1968). Elizabeth I, Letters of Queen Elizabeth. New York: Funk & Wagnalls.

Heritier, J. (1959). Catharine de Médicis.

het pand. (sd). Opgehaald van www.ugent.be: https://www.ugent.be/het-pand/nl/historiek

Heywood, T. (1934). If You Know Not Me You Know Nobody, Part 1. Oxford: Oxford University Press.

Historical Association. (1966). Catherine de Medici and the Ancien Regime. London: Historical

Association.

Impressum. (2011, februari 15). chronologie van het leven van Maarten Luther. Opgeroepen op

augustus 11, 2017, van www.Luther.de: http://www.luther.de/nl/leben.html

infonu.nl. (2014-2017). Elizabeth I van Engeland (1533-1603) - The Virgin Queen. Opgeroepen op

oktober 5, 2017, van kunst-en-cultuur.infonu.nl: https://kunst-en-

cultuur.infonu.nl/biografie/140201-elizabeth-i-van-engeland-1533-1603-the-virgin-

queen.html#elizabeth-i-als-virgin-queen

Isgeschiedenis.nl. (2012). slag bij Grevelingen: ondergang van de 'onoverwinnelijke' Armada.

Opgeroepen op septembr 10, 2017, van isgeschiedenis.nl.

Johnson, A. G. (2000). The blackwell dictionary of sociology: A user's guide to sociological language.

Kelly, J. (1982). Early geminist theory and the querelle des femmes, 1400-1789.

Kingdon, R. (1988). Myths about the St. Bartholomew's Day Massacres, 1572-1576. Cambridge:

Harvard University Press.

51

Kruse, E. (1995). The Blood-Stained Hands of Catherine de Médicis, in Political Rhetoric, Power, and

Renaissance Women. Albany: sunyPress.

Luther, M. (-). commentaar op de brieven van Paulus aan de romeinen (titel onbekend). -: -.

Luther, M. (1525). De servo arbitrio.

Luther, M. (1523). Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei.

Marjolijnr. (2014 - 2017, - -). Elizabeth I van Engeland (1533-1603) - The Virgin Queen. Opgeroepen

op oktober 4, 2017, van infoNu.nl: https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie/140201-elizabeth-i-

van-engeland-1533-1603-the-virgin-queen.html#elizabeth-i-als-virgin-queen

Nichols, J. G. (1850). The Chronicles of Queen Jane, and of two Years of Queen Mary, and especially of

the Rebellion of Sir Thomas Wyat, written by a resident in the Tower of Londen.

Pleady, J. (1969). Catherine de' Medici. -: -.

Salles, R. (2005). Metaphysics, Soul, and Ethics in Ancient Thought: Themes from the Work of Richard

Sorabji.

Siraisi, N. (1990). medieval and Early Renaissance medicine: an introduction to knowledge and

practice.

Sommerset, A. (1992). Elizabeth I.

Sprangers, R. (2012, februari 13). Brandschepen en hellebranders tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

Opgeroepen op september 9, 2017, van isgeschiedenis.nl:

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/brandschepen_en_hellebranders_tijdens_de_tachtigjarige_oo

rlog/

Stanford Encyclopedia of Philosophy. (2013). Feminist History of Philosophy.

Stephens. (1986). An exposition of the faith.

Stevenson, J. (1865-1950). Calendar of State Papers, Foreign Series, of the Reign of Elizabeth. London.

Strawbridge, G. (-, - -). The Five Solas of the Reformation. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van

FiveSolas.com: http://www.fivesolas.com/5solas.htm

Strawbridge, G. (-, - -). The Five Solas of the Reformation. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van

FiveSolas.com: http://www.fivesolas.com/5solas.htm

Stubbs, J. (1579). The Discoverie of a gaping gulf whereinto England is like to be swallowed by

another French marriage, if the Lord forbid not the banes, by letting her Majesty see the sin and

punishment thereof. London.

Sutherland, N. M. On the Black Legend.

The Reformed Presbyterian Church. (2010, - -). John Knox reformation becomes reality. Opgeroepen

op augustus 16, 2017, van reformationhistory.org: http://reformationhistory.org/johnknox.html

52

Tieleman, T. L. (2003). Chrysippus' on Affections: Reconstruction and Interpretations.

Tyler, R. (1862-1954). Calender of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to the Negotiations

between England and Spain, Preserved in the Archives at Simancas and Elsewhere, vol. 11, Edward VI

and Mary.

Tyler, R. (1554). Calender of Letters, Despatches, and State Papers, Relating to theNegotiations

between England and Spain, vol. 12, Mary.

wikipedia. (2017, augustus 24). 16e eeuw. Opgeroepen op september 2, 2017, van nl.wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/16e_eeuw#Religie

wikipedia. (2017, juni 21). anglicaanse kerk. Opgeroepen op augustus 22, 2017, van nl.wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Anglicaanse_Kerk

wikipedia. (2017, september 24). Anne Boleyn. Opgeroepen op oktober 5, 2017, van wikipedia.en:

https://en.wikipedia.org/wiki/Anne_Boleyn#Queen_of_England:_1533.E2.80.931536

wikipedia. (2016, mei 17). Bartholomeusnacht. Opgeroepen op september 2, 2017, van

nl.wikipedia.org: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bartholomeusnacht#cite_note-2

wikipedia. (2017, augustus 8). beeldenstorm. Opgeroepen op september 2, 2017, van

nl.wikipedia.org: https://nl.wikipedia.org/wiki/Beeldenstorm#cite_note-1

wikipedia. (2017, september 5). feminisme. Opgeroepen op september 24, 2017, van wikipedia.nl:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Feminisme#Eerste_feministische_golf

wikipedia. (2017, mei 30). Huldrych Zwingli. Opgeroepen op augustus 13, 2017, van wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Huldrych_Zwingli

wikipedia. (2017, augustus 14). Huldrych Zwingli. Opgeroepen op augustus 16, 2017, van

en.wikipedia.org: https://en.wikipedia.org/wiki/Huldrych_Zwingli#cite_ref-82

wikipedia. (2017, juli 23). Johannes Calvijn. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van Wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_Calvijn#Calvijns_theologie

Wikipedia. (2017, juli 2). John Knox. Opgeroepen op augustus 16, 2017, van en.wikipedia.org:

https://en.wikipedia.org/wiki/John_Knox#Knox_and_Queen_Mary.2C_1561.E2.80.931564

wikipedia. (2017, juli 22). Maarten Luther. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther

wikipedia. (2017, oktober 7). Mary, Queen of Scots. Opgeroepen op oktober 8, 2017, van

wikipedia.en:

https://en.wikipedia.org/wiki/Mary,_Queen_of_Scots#Escape_and_imprisonment_in_England

wikipedia. (2017, september 18). misogynie. Opgeroepen op september 25, 2017, van wikipedia.nl:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Misogynie#cite_note-1

wikipedia. (2017, juni 23). Scots confession. Opgeroepen op augustus 16, 2017, van en.wikipedia.org:

https://en.wikipedia.org/wiki/Scots_Confession

53

wikipedia. (2017, augustus 10). tien geboden. Opgeroepen op september 2, 2017, van

nl.wikipedia.org: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tien_geboden#Katholieke_indeling

wikipedia. (2013, maart 9). Vierslagstelsel. Opgeroepen op oktober 1, 2017, van wikipedia.nl:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Vierslagstelsel

wikipedia. (2017, juli 26). vijf sola's. Opgeroepen op augustus 11, 2017, van wikipedia.org:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Vijf_sola%27s

wikipedia. (2016, oktober 16). weduweverbranding. Opgeroepen op september 25, 2017, van

wikipedia.en: https://nl.wikipedia.org/wiki/Weduweverbranding

wikipedia.en. (2017, september 24). misgyny. Opgeroepen op september 25, 2017, van wikipedia.en:

https://en.wikipedia.org/wiki/Misogyny#cite_note-Cicero-25

54

Logboek Datum Gewerkt (min) Wat

28 juni 60 Lezen 7 juli 120 Lezen

9 juli 240 Lezen

10 juli 120 Lezen

11 juli 180 Lezen 18 juli 165 Lezen

4 augustus 285 Schrijven inleiding

8 augustus 195 Schrijven inleiding 10 augustus 405 Schrijven hfd 1

11 augustus 245 Schrijven hfd 1

13 augustus 220 Schrijven hfd 1

16 augustus 190 Schrijven hfd 1 22 augustus 60 Lezen

25 augustus 40 Lezen

26 augustus 90 Schrijven hfd 1

2 september 210 Schrijven hfd 1

10 september 195 Schrijven hfd 1

15 september 35 Schrijven hfd 1

24 september 70 Schrijven hfd 2 25 september 40 Lezen voor hfd 2

26 september 90 Schrijven hfd 2

27 september 70 Schrijven hfd 2 30 september 210 Schrijven hfd 2

1 oktober 80 Schrijven hfd 2+ spellingscheck

2 oktober 90 Schrijven hfd 2 3 oktober 160 Lezen voor hfd 3

4 oktober 70 Schrijven hfd 3

5 oktober 450 Schrijven hfd 3+ 4

6 oktober 180 Schrijven hfd 3+ spellingscheck 7 oktober 180 Schrijven hfd 3+ 4

8 oktober 545 Schrijven hfd 4/ samenvoegen werkstuk

9 oktober 60 kaft ontwerpen

12 oktober 120 Laatste check/ samenvoegen

totaal 5470 91.2 uur