In uw handen ligt een preview voor het bidbook 2018Eindhoven|Brabant. Deze preview geeft een beeld van de inhoudelijke koers en programmering waarmee 2018Eindhoven|Brabant zich kandidaat wil stellen voor Culturele Hoofdstad van Europa 2018. In oktober dit jaar wordt het officiële bidbook gepresenteerd en ingediend bij het ministerie van OCW. In november start de selectieprocedure. Deze preview is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de deelnemende steden en met inbreng van Brabantse organisaties, verenigingen, deskundigen en inwoners. De preview biedt al een goed beeld van de richting die het bidbook zal laten zien, de hier genoemde projecten geven een goede illustratie van het programma in 2018. Het is “werk in uitvoering” en dus nog niet volledig of in steen gebeiteld. Het komende halfjaar wordt nog gewerkt aan inhoud en vormgeving om uiteindelijk een zo actueel mogelijke visie en programmering aan de jury te kunnen presenteren.

EindhovEn, brEda, hElmond,’s-hErtogEnbosch, tilburg En dE provinciE: samEn voor culturElE hoofdstad

Europa heeft elk jaar twee culturele hoofdsteden, in 2018 zijn Nederland en Malta aan de beurt.Vijf Nederlandse kandidaten dingen mee naar de titel “Culturele Hoofdstad van Europa”,

2018Eindhoven|Brabant is er één van. De overige kandidaten: Utrecht, Maastricht, Den Haag en Leeuwarden. Eind 2013 maakt een Europese vakjury bekend welke Nederlandse kandidaat de titel mag dragen.

Europese Culturele Hoofdsteden hebben als doel het versnellen van de maatschappelijke ontwikkeling van steden. Kortom: cultuur als aandrijfriem om op voorsprong te komen of te blijven. Cruciaal daarbij is dat de burger bij de ontwikkeling van de stad wordt betrokken, dat de deelname van inwoners aan culturele activiteiten wordt bevorderd en dat Europese contacten worden gelegd. Eindhoven stelt zich kandidaat voor de titel en voert het programma samen uit met de steden Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en Breda. Omdat de stad en de regio Nederland en Europa veel te bieden hebben, meer dan menigeen op grond van hun imago verwacht. En ook omdat Eindhoven en Brabant elkaar én de inspirerende en verbindende kracht van cultuur meer dan ooit nodig hebben om zichzelf verder te ontwikkelen.

Geachte lezer,

1

Afgestudeerde designers van de Design Academy Eindhoven

dE Kunst van hEt samEn lEvEn

bidbooK vErsiE 1.0

2

InhoudsopgaveVisioen van 2018 8Motto en missie 10Drie thema’s 12De routes 14H1: Het rendement 18H2: De kunst van het samen leven 20H3: Een meerjarig programma 24H4: Wij verbinden mensen 26H5: Wij maken de stad 30H6: Wij ontdekken de toekomst 34Wat gaan we zien in 2018? De projecten 38H7: Arme wortels, rijk DNA 138H8: De honger van Eindhoven 142H9: Innovatief organiseren 144H10: De voorbereidingen 149H11: Organisatie- en infrastructuur 152

4 5

Matthijs Rümke, artistiek leider Het Zuidelijk Toneel

21 maart 2018, de eerste dag van de lente, vijf uur in de namiddag, ik zit op een terras op Strijp-S in Eindhoven. Boven me wappert een vlag. 2018Eindhoven|Brabant, Culturele Hoofdstad van Europa, staat er op. Het is gelukt, denk ik. Het was hard knokken, maar het is gelukt. Wij hier, deze spannende steden, vol energie en toekomstverwachtingen, zijn Culturele Hoofdstad van Europa. We hebben laten zien wat voor rijkdom er ontstaat als steden over hun eigen schaduw heen stappen en hun identiteit verbinden aan die van de andere steden.

Het “volkse” van Tilburg, de techniek en de blik op de toekomst van Eindhoven, het historisch erfgoed en bewustzijn in ’s-Hertogenbosch, de beeldcultuur van Breda en de energie die Helmond put uit een nieuwe blik op het industrieel erfgoed; de verbinding tussen de steden levert een enorme energie op. De Frankfurter Allgemeine Zeitung noemt Brabant deze ochtend in een artikel de aantrekkelijkste groeiregio van Europa. Dat besef is in de rest van Nederland al een tijd gemeengoed. Of je nu student bent aan één van de universiteiten, artiest, beginnend ondernemer: Brabant staat op nummer één in Europa. Het was alleen wachten op het moment dat de Brabanders dat zelf zouden gaan zien.

dE 20stE EEuw bEgravEnDe Frankfurter Allgemeine Zeitung schrijft dat dit feit niet als een verrassing kwam. Het was al jaren duidelijk dat de economische dynamiek in de regio enorm is. Voor Brabant zelf was de titel Culturele Hoofdstad het laatste duwtje in de rug. Het begon al twee jaar geleden, toen we met heel Brabant het Jheronimus Bosch-jaar tot een verpletterend succes wisten te maken. En de eerste maanden van 2018 laten al zien dat dit jaar door iedereen wordt gevierd. Het lijkt erop dat we voorgoed afscheid hebben genomen van de rangen en standen uit voorgaande eeuwen. Het samengaan van het technisch vernuft uit Eindhoven en de sociale inzichten van Tilburg zorgen ervoor dat de hele wereld hier komt kijken hoe de nieuwe economie, niet meer

louter gefocust op groei, een nieuwe vorm van samen leven oplevert. Het lijkt er op alsof alle kunstenaars die iets te melden hebben op het gebied van samen leven en participatie zich dit jaar in Brabant gevestigd hebben. De musea hebben nieuwe manieren gevonden om zich met hun collecties rechtstreeks te wortelen in de harten van de mensen. Gek eigenlijk, denk ik. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 begroef men de 19e eeuw met z’n rangen en standen. En nu, honderd jaar later, begraven we met 2018Eindhoven|Brabant de zuilen en instituten van de twintigste eeuw. Het ging gelukkig wat vreedzamer, maar het zicht op de nieuwe wereld is er niet minder opwindend door. En het gebeurt HIER! Zoals in de spoorzones, de nieuwe, dynamische harten van de grote steden van Noord-Brabant als symbolische plekken voor de toekomst van Europa.

Ik hoor een geluid achter me, keer me om en zie een zes meter hoge robot op me afkomen. Zij (of is het een hij?) kijkt me aan, met een opvallend realistische oogopslag; een effect dat de studenten van de TU Eindhoven in alle openheid en in samenwerking met andere universiteiten hebben gerealiseerd. Ik sta op, keer me naar de humanoïd machine en beweeg mijn armen. Ze kopieert de bewegingen en al snel komen we tot een dans; het is een van de meest geliefde spelletjes die de bezoekers van Strijp-S met haar spelen. Ze kan met je dansen en “leert” zo nieuwe bewegingen. Straks, om 19.00 uur, loopt ze op eigen houtje dwars door de stad naar het Parktheater om de hoofdrol te spelen in de theatervoorstelling “Frankenstein future baby!”

wErEldtEntoonstEllingMijn prille vriend Antonio Jimenez komt lachend op me af. Hij is 42 jaar, IT’er, komt uit Madrid en vertoeft nu een half jaar in Brabant. Toen Antonio een jaar geleden een invulling zocht voor zijn sabbatical, stuitte hij op de site van 2018Eindhoven|Brabant. Daarop las hij dat je aan bijna alle manifestaties van onze Europese Hoofdstad daadwerkelijk mee kunt doen. Als speler, als danser, als timmerman, als denker, als

visioEn“lichaam”. Antonio is zenuwachtig en opgetogen, vanavond heeft hij een première in Breda. Hij doet mee aan de “beeld-skype-lichaam-dansmanifestatie” in het Chassé Theater. Negen theatervoorstellingen uit heel Europa worden aan elkaar gekoppeld en tot één performance gesmeed. Antonio is vanavond lichaam én IT’er. Hij geeft me een vriendschappelijke stomp en is weg, op naar Breda.

Ik realiseer me dat het alweer bijna drie maanden geleden is dat het jaar werd geopend met de aankomst van de karavaan die vanuit Malta dwars door Europa naar Noord-Brabant was getrokken. En hoe verbazingwekkend het is dat deze editie van Europese Hoofdstad alle kenmerken van een wereldtentoonstelling in zich herbergt. Mede door het feit dat zoveel Europese Universiteiten aan één van de projecten een onderzoekstraject hebben gekoppeld. Ook de klimaatneutrale realisatie van zoveel projecten krijgt veel bewondering van de internationale pers. En veel politieke kopstukken in Europa benoemen en roemen het gegeven dat 75% van de projecten met medewerking van de plaatselijke bevolking tot stand is gekomen. We hebben er lang op gestudeerd en mee geëxperimenteerd, maar de beleving van kunst heeft zich een nieuwe weg in het dagelijks leven geboord. Vroeger zorgde kunst in de openbare ruimte nogal eens voor irritatie en gevoelens van uitsluiting, nu lijkt het ons gelukt om het bekijken van kunst en culturele participatie tot een vanzelfsprekend onderdeel van het leven te maken.

Over twee jaar gaan we ons bezinnen. Daar zijn we al mee begonnen trouwens. Elk project heeft een aantal beschrijvers, consultants-in-residence, die alles bijhouden. Want 2020 openen we met dat wat gaat blijven. Met een aantal openingsmanifestaties en een groot, veelvormig congres. Een “participatiecongres” dat twee maanden duurt, dat richtinggevend zal zijn en waar met behulp van de modernste technieken burgers uit heel Europa hun bijdrage aan leveren. We stellen vast welke onderdelen en lessen van 2018Eindhoven|Brabant blijvend moeten zijn, voor ons en voor andere steden in Nederland en Europa. Hier leggen we het duurzame fundament voor het nieuwe Brabant.

dE opwindEndE stadHet wordt tijd om op te stappen bedenk ik. Samen met tienduizenden medebezoekers vier ik vanavond de start van de lente met een reis langs de vijf grote steden, voor een groots en feestelijk programma. Door de speciale snelle treinverbindingen tussen de steden ervaren we het geheel als één, nieuwe, opwindende stad.

Ik eindig vannacht – gelukkig – in een klooster. Speciaal door de kunstenaar Anselm Kiefer ingericht, waar ik, na alle feestelijkheden, even kan rusten en genieten van pure schoonheid. En dan vergeet ik de ferme woorden en de grote, collectieve dromen. Dan denk ik dat 2018 ook het feest van de kleine, kwetsbare en individuele verwondering moet zijn. Want ook zo kunnen kunst en cultuur levensbepalend zijn. Al creëren we maar enkele unieke momenten voor een paar mensen, ook dan is het jaar geslaagd.

Ik sta op, wil betalen en denk opeens aan een voorval, zo’n halve eeuw geleden. Ik was vijf, het moet ongeveer acht uur ’s avonds geweest zijn, mijn moeder had me net in bed gelegd. De drie gitaristen besloten een klein concert te houden in mijn slaapkamer. Ze waren bij mijn ouders te gast; mijn moeder is pianiste, vandaar. De onbekende mannen kwamen binnen, mijn vader stond grijnzend in de deuropening. Ze begonnen tegelijk, dat vond ik al een wonder. Laat staan de manier waarop ze naar elkaar keken en zacht en hard afwisselden. Het was waarschijnlijk het stuk Danza van Manuel de Falla. Ik denk dat ik die ervaring altijd heb willen reproduceren. Ik ervoer de magie, de kracht van de abstractie. Ik ervoer een emotie waarvan ik niet wist dat ik die had. Het leek op een stormachtige windvlaag, een natuur die sterker was dan alles wat ik daarvoor beleefd had.

8 9

De kracht van Eindhoven|Brabant: high tech en high touch

Eindhoven en Brabant staan bekend om hun levenskunst: de high touch. Vriendelijkheid en vertrouwen, gevoed door een sterk sociaal netwerk, daar is de provincie op gebouwd. En op ongebruikelijke netwerken. De regio Eindhoven maakt nationaal en internationaal naam met het Triple Helix-model, de innige samenwerking tussen bedrijfsleven, overheid en onderwijs. Die samenwerking richt zich met name op dat andere punt waarin de regio toonaangevend is: high tech. De combinatie van high touch en high tech is uniek en leverde het gebied vorig jaar het predicaat Smartest Region in the World op. De zwakte van Eindhoven|Brabant: weinig zichtbare cultuur

De ontwikkeling van kunst en cultuur loopt in Brabant achter op de economische groei en internationalisering. Los van enkele indrukwekkende monumentale gebouwen en musea zijn er weinig culturele iconen. Sla de buitenlandse reisgidsen over Nederland er maar op na: terecht of niet, je leest er maar weinig redenen om de Brabantse steden als toerist te bezoeken. De kunst en cultuur zijn er vaak wel, maar te weinig zichtbaar in de openbare ruimte. En juist in deze tijd, waarin bedrijven met innovatieve creaties het verschil moeten maken, heeft de regio de creatieve voeding van kunst en cultuur nodig. Evenals culturele voorzieningen van hoge kwaliteit die Eindhoven en Brabant interessant maken voor buitenlandse kenniswerkers en investeerders.

Tel die kracht en die zwakte bij elkaar op en het is duidelijk waarom juist Eindhoven met Brabant de culturele gastheer van 2018 wil zijn. We zijn een van de Europese regio’s met de meeste potentie. Om te overleven, hebben we als Brabantse steden elkaar, meer zelfbewustzijn en een sterkere identiteit nodig. En bovenal een prominente,

structurele en zichtbare positie van cultuur. Vanuit de gedachte dat cultuur als bron van inspiratie en creativiteit meer dan ooit nodig is om sociaal en economisch overeind te blijven. En natuurlijk, laten we eerlijk zijn: we willen ook profiteren van de promotie en extra inkomsten die 2018Eindhoven|Brabant onze regio zal opleveren.

We komen niet alleen wat halen. Wat we bieden is een meerjarig artistiek programma dat een bijdrage levert aan de verbondenheid tussen Europeanen. En daarnaast door cultuur gevoede ideeën over de Europese samenleving van de toekomst. Met beide uitgangspunten gaan we experimenteren in en naar 2018. Met innovatieve en duurzame sociale en economische modellen.

Daarvoor zetten we het beste in dat Brabant te bieden heeft: de ervaring om via samenwerking spannende koppelingen te leggen tussen kunst en innovatie. En: speelruimte. Eindhoven heeft als grote stad nog maar een korte geschiedenis. Daarom hebben we veel ruimte, zowel fysiek als in het hoofd. De ontdekkingstocht in 2018 ondernemen we samen met Europa, in alle openheid. En de uitkomsten delen we, zodat ook andere steden en landen er hun voordeel mee kunnen doen. Daarbij onderscheiden we ons niet alleen met het artistieke programma, maar ook in de manier waarop we het organiseren: duurzaam, innovatief en met unieke samenwerkingsverbanden..

dit is wiE wE ZiJn

dit is wat wE willEn ZiJn

dit is wat wE biEdEn

ons motto:

onZE missiE:

Eindhoven stelt zich kandidaat voor de titel van Culturele Hoofdstad 2018 en voert het programma samen

uit met Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Breda en de provincie Noord-Brabant. Omdat de stad en de regio

Nederland en Europa veel te bieden hebben, meer dan menigeen op grond van hun imago verwacht. En ook

omdat Eindhoven en Brabant elkaar én de inspirerende en verbindende kracht van cultuur meer dan ooit nodig

hebben om zichzelf verder te ontwikkelen.

De kunst van het samen leven. 2018Eindhoven|Brabantviert en onderzoekt de pracht en kracht van

unieke combinaties en opwindende tegenstellingen in Eindhoven, Brabant en Europa.

Kunst en cultuur in te zetten als inspiratiebron en aanjager voor het ontwikkelen van een moderne Europese

mozaïekmetropool, waar de Brabantse steden, inwoners, bedrijven en instellingen – samen met hun Europese

counterparts – duurzaam van de opbrengsten profiteren.

motto En missiE2018EindhovEn|brabant

10 11

Eindhoven is kandidaat voor de titel van Culturele Hoofdstad van Europa voor 2018 en werkt voor de uitvoering van het programma samen met Tilburg, ’s-Hertogenbosch, Breda, Helmond en de provincie Noord-Brabant. Samen vormen zij het bestuurlijk netwerk BrabantStad. Voor 2018 zetten we onder aanvoering van Eindhoven de specifiek sterke punten van de afzonderlijke steden en van de provincie als geheel in. Eindhoven zet in op de combinatie kunst en techniek, met een nadruk op nieuwe media en urban culture. De kracht van Helmond ligt in het aanwezige industriële erfgoed en technische innovaties, onder andere in de automotive-sector. Breda en ’s-Hertogenbosch zetten hun prachtige historische binnensteden in, waarbij Breda zich daarnaast richt op de beeldcultuur en ’s-Hertogenbosch op de herdenking van het vijfhonderdste sterfjaar van Jheronimus Bosch in 2016. Tilburg investeert nadrukkelijk in sociale innovatie en kent van oudsher een sterke traditie op het gebied van de podiumkunsten. Het “stadteland” van de provincie draagt bij met bijzondere verbindingen tussen techniek en traditie, met grootschalige cultuurhistorische complexen en met een sterke amateurkunstensector.

Door als steden en provincie samen te werken, kunnen we een zo breed en kwalitatief goed mogelijk cultureel programma presenteren. En daarnaast een zo compleet mogelijk gebied exploreren waar we kunnen experimenteren met nieuwe oplossingen voor actuele maatschappelijke thema’s. De samenwerking leidt tot meerwaarde, zowel voor Brabant als voor Europa.

2018: EindhovEn mEt brEda, hElmond, ’s-hErtogEnbosch, tilburg En dE provinciE

2018Eindhoven|Brabant wil nieuwe ideeën in nauwe samenwerking met andere steden in Europa ontwikkelen. Vanuit open innovatie, een methode waar we de afgelopen jaren al veel ervaring mee opdeden. Om die reden mag dit bidbook worden gelezen als een uitnodiging aan Europese steden om zoveel mogelijk kennis bij ons te komen halen en om actief te participeren.

uitnodiging aan andErE EuropEsE stEdEn: doE mEt ons mEE!

3 thEma’sMet een meerjarig artistiek programma zetten we kunst en cultuur vooral in als inspiratiebron en verbindende factor. Samen met miljoenen bezoekers experimenteren we met de kunst van het samen leven op verschillende niveaus.In en voor Europa, in en voor wijken en steden. Dat gebeurt op basis van drie thema’s: ‘wij verbinden mensen’ (hoofdstuk 4), ‘wij maken de stad’ (hoofdstuk 5) en ‘wij ontdekken de toekomst’ (hoofdstuk 6).

Met het thema ‘wij verbinden mensen’ leveren we een bijdrage aan de verbondenheid tussen mensen, zowel in Europa als in Brabant en Nederland. Vanuit de gedachte dat je eenheid op het continent niet kunt bouwen op economische en politieke gronden alleen. Ook in steden, wijken en dorpen blijft het zoeken naar verbondenheid en solidariteit. Wij gaan bewijzen dat diversiteit geen last is, maar een inspiratiebron. En dat cultuur geen pantser vormt, maar een ruggengraat.

Eindhoven en Brabant willen – gezamenlijk met de rest van Europa – aan nieuwe vormen van samen leven bouwen. Dus gaan we experimenteren met hedendaagse uitdagingen als de vergrijzing, sociale verbondenheid en het milieu. Dat experimenteren doen we zoveel mogelijk samen met andere steden in binnen- en buitenland. Doel: met een innovatief cultureel programma bijdragen aan nieuwe oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen.

Met 2018Eindhoven|Brabant worden Eindhoven en de hele provincie één groot living lab, waar we met verbeelding als drijvende kracht gaan werken aan de stad en het Europa van de toekomst. Dat doen we experimenterend, met de nieuwste technologische innovaties en zoveel mogelijk met elkaar en open source. We leggen onverwachte verbindingen tussen kunst, bedrijfsleven en andere sectoren. We denken dapper en groot, en tegelijkertijd met de mens als maat. We bedenken innovatieve ideeën door elkaar vooral als deelnemer en co-creator te zien; zo brengen we cultuur weer naar het hart van de samenleving. En zo overtuigen we mensen dat ze zelf het vermogen hebben om de toekomst te helpen vormen.

wiJ vErbindEn mEnsEn

wiJ maKEn dE stad

wiJ ontdEKKEn dE toEKomst

12 13

Vincent van Gogh is de meest bekende en gewaardeerde kunstenaar die Noord-Brabant ooit voortbracht. Check welke namen van kunstenaars men het meest zoekt op Google en je vindt Picasso op 1 en Van Gogh op 2. Met iconen van de Europese kunsten vestigen we de aandacht op de gezamenlijke culturele geschiedenis die we als Europeanen met elkaar delen. En op de verbindende kracht die daarvan uit kan gaan. In 2016 herdenken we als start van het meerjarig programma het vijfhonderdste sterfjaar van de beroemde schilder Jheronimus Bosch. En in 2018 eren we Van Gogh met een grote overzichts-tentoonstelling. Ook de komende jaren besteden we veelvuldig aandacht aan Van Gogh. Zo organiseren de culturele hoofd-steden Marseille (2013) en Mons (2015) in samenwerking met 2018Eindhoven|Brabant ook een Van Gogh-expositie. Door de thema’s van de drie tentoonstellingen op elkaar af te stemmen, creëren we de komende jaren een thematische route door Europa. Om deze verder vorm te geven, tekende 2018Eindhoven|Brabant een intentieverklaring met diverse Nederlandse en buitenlandse partijen voor een Europese Van Gogh-route.

Met 2018Eindhoven|Brabant gaan we met een andere blik op zoek naar innovatieve ideeën voor maatschappelijke problemen. Die alternatieve blik stimuleren we met de inspiratie van cultuur, de dodehoekspiegel bij uitstek. Want kennis zonder verbeelding levert niks nieuws op. En we zoeken naar originele invalshoeken door slimme en onverwachte verbindingen te leggen. Tussen verschillende sectoren, zoals de cultuursector en het bedrijfsleven bijvoorbeeld. Maar eerst en vooral door de koppeling te leggen waar Brabant groot mee is geworden, die tussen kunst en technologie.

Als kunst en technologie een belangrijk inhoudelijk motief van 2018Eindhoven|Brabant is, dan is meedoen ons belangrijkste middel. Of eigenlijk doel en middel tegelijkertijd. Middel omdat we nieuwe ideeën willen bedenken door zoveel mogelijk open source en met burgers en publiek als co-creators te werken. Doel omdat sociale verbondenheid als thema hoog op onze agenda staat. Zowel in Europa als op lokaal niveau. Zo gaan we nieuwe culturele modellen bedenken en uittesten op wijkniveau om participatie en betrokkenheid te vergroten. Noord-Brabant heeft een belangrijke troef in handen om dat met succes te doen: kunst en cultuur leven er sterk op amateurniveau. Maar liefst 300.000

mensen in Brabant beoefenen een vorm van kunst en cultuur in hun vrije tijd. Zij vormen de humuslaag waarop de culturele piramide verder gebouwd kan worden. Zij zijn de co-creators van 2018Eindhoven|Brabant, en hebben dus een belangrijke stem in de totstandkoming van het programma. Culturele Hoofdstad wordt gebouwd op hun enthousiasme, kunde, betrokkenheid en gastvrijheid.

De stad van de toekomst is de complete stad. Door de groeiende mogelijkheden om flexibel te werken worden mensen steeds vrijer in hun keuze om zich ergens te vestigen. Groene buiten-gebieden zijn daarom een belangrijke troef voor stedelijke regio’s als vestigingslocatie. Als plekken voor stilte en contemplatie. Of voor sport en recreatie. Het platteland heeft in Brabant altijd veel invloed gehad op de ontwikkelingen in de stad. Denk aan de schapen in de omgeving van Tilburg waarvan de wol als grondstof in de textielindustrie werd gebruikt. Hoe kunnen we de nabijheid van het platteland blijven benutten? En welke rol kan cultuur daarbij spelen?

We zetten de spoorzones van Eindhoven, Breda, Helmond, ’s-Hertogenbosch en Tilburg in als dé ultieme stadslabs. Daar ontwikkelen we tijdelijke alternatieve gemeenschappen waar we experimenteren met mogelijke antwoorden op maatschappelijke uitdagingen. Onder andere door het industrieel erfgoed te herge-bruiken en om te bouwen tot ware fabrieken voor verbeeldings-kracht. Zijn er alternatieven te bedenken om nieuw publiek te genereren voor (creatieve) middenstanders in een tijd waarin het internet de functies van winkels veelal heeft overgenomen? Hoe maken we steden aantrekkelijker met behulp van cultuur, zo dat we daar sociaal en economisch van kunnen profiteren?

Uit het oogpunt van duurzaamheid volgt de noodzaak om het ambacht te koesteren. En mede uit de liefde voor ambacht in combinatie met creativiteit is het Eindhovense design wereldberoemd geworden. Met deze route spelen we met de schijnbare tegenstellingen tussen traditie en vernieuwing, tussen aardse materie en grenzeloze verbeelding. Want dat past bij het Brabants DNA. Kunst met klei aan de klauwen, kunst met liefde voor eenvoud en materie, gekoppeld aan een sterke vindingrijkheid. Denk aan Joep van Lieshout, denk aan Piet Hein Eek, denk aan John Körmeling.

van gogh, bosch &andErE iconEn

Kunst & tEchnologiE

mEEdoEn & mEEmaKEn

stad & land

ambacht & dEsign

dE routEsEén van de grootste uitdagingen voor culturele hoofdsteden is om een aantrekkelijk programma helder aan te bieden voor de bezoekers uit binnen- en buitenland, het hele jaar door. 2018Eindhoven|Brabant biedt een uniek programma aan. Met Strijp-S in Eindhoven als epicentrum en veel bijzondere programmaonderdelen in de omliggende stedelijke en groene regio. We nemen de bezoekers mee door het programma aan de hand van routes. In 2018 kan iedere bezoeker zijn of haar route(s) naar smaak en interesse samenstellen, met behulp van een handige app. De routes leiden de bezoeker langs thema’s, kunstdisciplines, locaties etc. In dit bidbook worden de belangrijkste projecten aan de hand van enkele exemplarische routes gepresenteerd.

De recente successen van Eindhoven en de regio zijn mede tot stand gebracht doordat de blik altijd naar buiten is gericht, op samenwerking met het buitenland. Op de schrale Brabantse zandgronden was weinig te halen, dus trok men er op uit. Wie kaarten van Nederland uit de zeventiende eeuw bestudeert, valt het op hoeveel weggetjes in Noord-Brabant naar het zuiden lopen. Die natuurlijke blik op Europa willen we in 2018 als nooit tevoren gaan inzetten. Met cultuur als hét middel om als Europeanen met elkaar in contact te komen. Om de rijkdom aan diversiteit te tonen en om nieuwe verbindingen te leggen. Vanuit onze gezamenlijke geschiedenis, voor onze gezamenlijke toekomst.

We trekken in 2018 rond en gaan op reis, Brabant en Europa in. Omdat carnavalsoptochten, processies en bloemencorso’s deel uitmaken van ons erfgoed. We koppelen de kunsten los van de instituties en brengen ze naar de mensen toe in plaats van andersom. Dit sluit aan bij de moderne netwerksamenleving, waarin we als moderne nomaden via nieuwe communicatie-middelen steeds meer los komen te staan van onze vertrouwde fysieke omgeving. We leggen nieuwe verbindingen in Brabant en tussen Brabant en Europa, en laten zien hoe inspirerend culturele diversiteit kan zijn.

Wie als een kind kijkt, heeft de kunsten niet nodig als alternatieve blik. Dat jeugdig vermogen zetten we in voor onze doelen in en naar 2018. Maar andersom willen we iedereen onder de 18 ook laten ervaren hoe kostbaar die alternatieve blik is, en dat je die de ruimte mag geven. De kracht van de huidige generatie jongeren is dat netwerken en ideeën delen voor hen heel gewoon is. Jongeren zijn snel in het adapteren van technologische vernieuwingen en weten als geen ander hoe je naast consument ook producent en distributeur kunt zijn. Hun gedrag wordt gestuurd door de sociale netwerken. Het onafhankelijk denken en scheppen komt daarmee in het geding. Welke rol kan kunst vervullen bij het stimuleren van autonoom denken en vernieuwen? Omgekeerd stellen we de vraag hoe jongeren kunnen bijdragen aan maatschappelijke en culturele vernieuwingen door de manier waarop ze nieuwe platforms, podia en media benutten.

EindhovEn & Europa

nomadEn & nEtwErKEn

Jong & cultuur

ruimtE & vErbEElding

14 15

EINDHOVEN & EUROPANOMADEN & NETWERKENVAN GOGH, BOSCH & ANDERE ICONENKUNST & TECHNOLOGIEMEEDOEN & MEEMAKENSTAD & LANDRUIMTE & VERBEELDINGAMBACHT & DESIGNJONG & CULTUURTOEKOMSTIGE ROUTES

TIL-BURG

HEL-MOND

EIND-HOVEN

DENBOSCH

BREDA

routEKaart

Voor 2018Eindhoven|Brabant is in een prognose berekend dat de eigen investering leidt tot directe economische opbrengsten (onder meer uit entreegelden en de bezoekersbestedingen in hotels en horeca) die daar een veelvoud van zijn. Met een verwacht aantal bezoekers van ruim 3 miljoen in 2018, is dat realistisch.

Daarnaast is er sprake van een indirecte economische impact. Het gaat hier om de effecten die de gestegen omzet – als gevolg van de bezoekersuitgaven – op de rest van de economie heeft. Denk hierbij aan de inkomsten voor toeleveranciers, vervoerbedrijven etc.. Voor elke euro die de stad en provincie investeert, komen dus vele euro’s terug.

De noodzaak om anticyclisch te investeren, geldt met name in een tijd van economische laagconjunctuur. Ook gelet op het belang van versteviging van de concurrentiepositie van Eindhoven en Brabant, zien wij in het huidige economische klimaat een extra argument om te investeren in 2018Eindhoven|Brabant.

Naast de economische meerwaarde biedt de titel ook cultureel en sociaal rendement, evenals een positieve impact op het imago. Uit onderzoek blijkt dat steden met de titel Culturele Hoofdstad van Europa een aanzienlijke versterking kennen van het culturele klimaat. Verder is er sprake van een duurzame toename van de culturele participatie met gemiddeld 30 procent, vooral in de groep 18- tot 25-jarigen. Het vergt moed om in tijden van bezuinigingen in de culturele sector toch te investeren in een project dat pas op langere termijn rendement oplevert. De ervaringscijfers leren echter dat door zulke investeringen de culturele sector er uiteindelijk sterker uitkomt.

De deelname van jongeren en migranten aan Culturele Hoofdsteden van Europa en de veelal grote betrokkenheid van vrijwilligers – zo kreeg Lille 2004 circa 17.000 vrijwilligers op de been – stutten de sociale cohesie en versterken de lokale trots. Zo’n maatschappelijke impact is van onschatbare waarde. Daarnaast leidt media-aandacht tot verandering en versterking van het imago dat de stad nationaal en international heeft.

2018Eindhoven|Brabant is een laboratorium voor samen leven en samen besturen binnen een mozaïekmetropool. Europa geeft ons de kans om dat onder de vlag van Culturele Hoofdstad te beproeven. Zowel in de aanloop naar 2018 als daarna geven wij de opgedane inzichten van harte terug aan Europa. De noodzaak om binnen een stedelijk netwerk de kunst van het samen leven en besturen onder de knie te krijgen, is immers geen exclusieve Brabantse aangelegenheid. Zo geeft de aanpak van 2018Eindhoven|Brabant een hernieuwde betekenis aan het fenomeen Europese Culturele Hoofdstad.

Opbrengstenh1.1

Cultureel-sociaal rendement en imago-impacth1.2

De kunst van het samen besturenh1.3

Kunst en cultuur liggen in veel Europese landen onder vuur. Blijkbaar is de cultuursector er de afgelopen jaren onvoldoende in geslaagd om een groot publiek te overtuigen van de waarde van kunst en cultuur. 2018Eindhoven|Brabant biedt de culturele sector zowel een kans als een verplichting om dat te veranderen. Een samenleving zonder cultuur – zonder Sint-Jan, zonder Nachtwacht, zonder standbeeld van meneer Frits, zonder Harmonie Phileutonia – is wezenloos. Kunst heeft een autonome waarde, die willen we in 2018 laten beleven. Maar we willen meer. Want we geloven dat kunst en cultuur van onschatbare maatschappelijke waarde zijn. Door deze waarde te laten ervaren, creëren we een herwaardering voor cultuur. Daarmee is de titel van culturele hoofdstad ook een stimulans voor het versterken van de culturele infrastructuur in de regio Noord-Brabant. Het motto van Antwerpen als culturele hoofdstadin 1993 was de vraag: kan kunst de wereld redden? Bijna twee

decennia later is die vraag nog onveranderd actueel.

De titel Culturele Hoofdstad van Europa is felbegeerd. De laatste jaren is in de verkozen landen zelfs sprake van een scherpe concurrentie tussen de kandidaat-steden. Intrigerend, maar verklaarbaar. De successen van onder meer Antwerpen, Lille, Liverpool en Essen illustreren dat de titel Culturele Hoofdstad van Europa zich ruim terugverdient. Ook 2018Eindhoven|Brabant heeft sociaal, economisch en cultureel een zeer gunstig rendement.

Een evaluatie van de Culturele Hoofdsteden van Europa, het zogeheten Palmer-rapport (2004), stelt dat de betrokken steden hun investeringen vrijwel altijd kunnen verzilveren – zowel materieel als immaterieel. Onderzoek door de Universiteit van Tilburg bevestigt dat de kost voor de baat uit gaat, maar dat deze oefening in geduld loont. Zo leert het onderzoek dat de economische impact van Culturele Hoofdstad van Europa gemiddeld twee keer zo groot is als de programma-investering. De bezoekersbestedingen vormen het grootste aandeel. Overige bronnen bestaan uit inkomsten van de culturele sector, groei van het zakelijk toerisme en de mediawaarde.

Een vuistregel is: hoe groter de investering en hoe beter het programma, des te groter en duurzamer de opbrengsten. De bewijslast daarvoor is onder meer te vinden in Lille en Glasgow. Aan het “merk” Culturele Hoofdstad van Europa danken zij een verbetering van de culturele infrastructuur die structureel meer toeristen oplevert. Feit is ook dat de publieksaandacht niet wegebt na de laatste dag van het titeljaar. Zo trekt Glasgow sinds 1991 ruim 76 procent meer buitenlandse toeristen aan. En Lille kende tussen 2005 en 2008 een toename van 15 procent in het aantal overnachtingen.

hEt rEndEmEnth1

‘De Efteling volgt de ontwikkelingen rondom de campagne voor 2018Eindhoven|Brabant met grote belangstelling. Ook wij vinden dat het aantrekken van een breed publiek naar culturele activiteiten in Brabant van groot belang is en zullen er waar mogelijk onze support aan geven.’

Bart de Boer, voorzitter Raad van Bestuur van de Efteling.

‘Inwoners en bezoekers associëren Brabant vooral met gezellig en gemoedelijk. En terecht. In Brabant heerst een “gezellige drukte”. Deze gastvrijheid geeft de invulling van Eindhoven met BrabantStad als Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 een extra dimensie. Recreatieve en culturele beleving gaan hand in hand. Of het nu gaat om eten, drinken of verblijven, een gastvrij onthaal laat de bezoeker meer genieten van het prachtige feest dat Culturele Hoofdstad heet. De uitverkiezing tot Culturele Hoofdstad zal ook uitnodigen tot innovatie in termen van vernieuwende concepten en mogelijkheden tot verblijf. Ook zullen we jongeren en het onderwijs nadrukkelijk bij nieuwe initiatieven betrekken. En tenslotte zien we Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 niet als een eenmalige gebeur-tenis. Het is de uitdaging om, zowel in de aanloop naar maar zeker ook na 2018, het bezoek aan onze regio op een substan-tieel hoger niveau te houden. Kortom: de gastvrijheidsector ondersteunt de kandidatuur van Eindhoven van ganser harte.’

Harrie Nuijten, voorzitter Toeristisch Ondernemers Platform (TOP) Brabant.

Namens: RECRON, Koninklijke Horeca Nederland, HISWA Vereniging, Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie, de Brabantse Kamers van Koophandel, de Vereniging van Kampeerboeren Noord-Brabant en de Brabants Zeeuwse Werkgeversvereniging.

18 19

Wij geloven dat cultuur de universele taal is om de kracht van diversiteit te ervaren, en te ondervinden dat we tegelijkertijd ook veel met elkaar delen. Solidariteit en samenwerking binnen Europa worden dit decennium op de proef gesteld. En ook in steden, dorpen en wijken staat de verbondenheid onder druk. Daarom ons motto: de kunst van het samen leven. ‘Er zijn geen vreemdelingen meer in deze eeuw, alleen nog maar reisgenoten.’

De kracht van een samenleving schuilt mede in de diversiteit ervan. Cultuur voedt die diversiteit en maakt de specifieke vermogens van groepen en individuen zichtbaar. We kennen elkaars clichés tegen-woordig vaak beter dan elkaars dromen. Materiële consumptie en individualisme voeren de boventoon, het lijkt alsof alleen zakelijke overeenkomsten ons Europeanen nog binden. Wie echter met cultuur onder de huid van zijn medeburger kruipt, ervaart dat hij in het diepst van zijn wezen veel met de ander deelt. Wie daar niet van overtuigd is, wil 2018Eindhoven|Brabant dat laten ervaren.

KompasDe financiële en economische samenwerking in Europa staat onder druk. Scepsis is ontstaan omdat mensen het gevoel hebben dat Europa vooral een economisch project is. Er is in onze ogen te weinig aandacht voor dat andere wat Europa bindt, een culturele basis die helpt om een duurzame verbondenheid en solidariteit tot stand te brengen. Volgens de Libanees-Franse publicist Amin Maalouf staat niets minder dan de toekomst van Europa op het spel. De belangrijkste reden: de nadruk op de materiële ontwikkeling in de westerse wereld, waar de morele en culturele ontwikkeling teveel bij achter blijft. ‘We zijn zonder kompas de nieuwe eeuw in gegaan.’ Dat kompas, dat culturele en morele zelfbeeld van Europa, daar wil 2018Eindhoven|Brabant een bijdrage aan leveren.

vErbindEndE factorKansen liggen er ook in het versterken van de sociale cohesie in steden, dorpen en wijken door middel van cultuur. Cultuur speelt van oudsher een belangrijke rol in de Noord-Brabantse samenleving, met amateur-kunst als belangrijke peiler. In weinig regio’s is het verenigingsleven zo sterk ontwikkeld als in Noord-Brabant. Naast familie- en vriendenbanden vormen de amateurkunsten de belangrijkste verbin-dende factor in veel gemeenschappen. De culturele participatie loopt echter terug. En de belangstelling voor vrijwilligerswerk, waar veel Brabantse instellingen op drijven, wordt kleiner. In veel steden en wijken zien we een gebrek aan verbondenheid en solidariteit, zelfs in Brabant laten ze de achterdeur tegenwoordig zelden meer open. De komende decennia is onze vergrijzende Europese samenleving afhankelijk van solidariteit, burenhulp en mantelzorg. Reden om te onderzoeken hoe – de van oorsprong sterk aanwezige – coöperatie en acceptatie nieuw leven ingeblazen kunnen worden.

ruggEngraatCultuur verschaft mensen een zelfbeeld. Onder andere omdat het tradities en herinneringen biedt. We zingen opera, exposeren als zondagschilder of leiden als stadsgids toeristen rond: cultuur vormt

ons en draagt bij aan onze identiteit. En iemand die enigszins weet wie hij zelf is, kan de ander makkelijker recht in de ogen kijken. Door de ander te leren kennen, leren we onszelf kennen. Wie er zo naar kijkt, beseft dat we helemaal niet op elkaar hoeven te lijken. Cultuur helpt mensen op die manier aan een ruggengraat in plaats van een pantser, zoals voormalig staatssecretaris Aad Nuis het zo mooi benoemde.

rEisgEnotEnMet alle moderne communicatiemiddelen is de rest van de wereld dichterbij dan ooit. Het onderscheid tussen globaal en lokaal wordt steeds kleiner en we hebben meer mensen uit andere culturen om ons heen dan ooit. Dat biedt mogelijkheden, want met moderne media kunnen we elkaar makkelijker leren kennen. De huidige beeldtaal wordt steeds universeler. Het menu en de iconografie van de iPhone zijn bijvoorbeeld overal ter wereld hetzelfde. Zulke universele vormen van beeldtaal bieden een schat aan mogelijkheden om te onderzoeken. Hoe kunnen we met de nieuwste communicatiemiddelen meer verbondenheid creëren, zowel wereldwijd als op wijkniveau? Hoe communiceren we als we elkaars taal niet spreken en welke rol speelt beeldcultuur daarin?

De praktijk leert dat de moderne netwerksamenleving ook verwarrend kan zijn. Waar vinden we nog houvast in een wereld die voortdurend en in een moordend tempo verandert? Veel mensen voelen zich tegen-woordig ontworteld. De wereld is sneller, minder houdbaar en minder tastbaar geworden. Dan is het logisch dat mensen zoeken naar houvast, en die denken te vinden in chauvinisme of behoudzucht. Hét antwoord op de vraag hoe we stand kunnen houden in die vloeibare omgeving is er niet, dat moeten we zoeken. Volgens Amin Maalouf is in de digitale wereld van tegenwoordig iedereen dichtbij en is de enige oplossing jezelf voortdurend opnieuw uit te vinden, samen met anderen. ‘Of onze medemensen nu aan de overkant van de straat wonen of aan de andere kant van de aarde, ze zijn vlak bij ons; de consequenties van ons gedrag ondervinden zij aan den lijve, en vice versa. We kunnen het ons niet meer permitteren om ‘de anderen’ slechts oppervlakkig en grofweg te kennen. We moeten hen van dichtbij leren kennen. Dat kan alleen maar via cultuur. Er zijn geen vreemdelingen meer in deze eeuw, er zijn alleen nog maar reisgenoten.’

De kunst

van het samen leven

h2

Architect Aart Wijnen: ‘De kunst van het samen leven is de bundeling van collectieve kennis, creativiteit en passie ter bevordering van de kwaliteit van leven. Super vitaal en actueler dan ooit.’

21

_‘The country’s largest province, Noord-Brabant, spans the bottom of the country, from the water-logged lands of the west to the hilly lands of the east. Den Bosch is its main city and an interesting place to spend the day. Breda is also worth a look. However, despite its size, Noord-Brabant won’t fill your schedule. It’s primarily a land of agriculture and industry.’

lonEly planEt

‘Eindhoven ligt als een groot technologisch moeras lelijk te wezen in het Brabantse boerenland. Nog maar een kleine eeuw geleden bestond het gebied uit een paar agrarische dorpen en wat kleine fabriekjes, toen het plotseling door de komst van Philips werd opgepompt tot één van de grootste steden van het land. Helaas mist de stad door deze hink-stap-sprong de culturele gelaagdheid die meer organisch gegroeide steden kenmerkt.’

‘In zekere zin is Eindhoven exponent en voorloper van een ontwikkeling in heel Noord-Brabant. Van oudsher was onze provincie een wat conservatieve uithoek van het land, met vooral traditionele industrie en veel boerenbedrijven. Maar in de laatste decennia van de afgelopen eeuw is de provincie met een grote inhaalslag bezig, in ieder geval economisch. Het is – ook voor die economische groei – van groot belang dat de culturele ontwikkeling meebeweegt.’

thEatErgroEp afslag EindhovEn, subsidiEaanvraag 2013-2016

+‘Few were surprised when the envelope was opened and Eindhoven, The Netherlands, was named as the Intelligent Community (Smartest Region) of 2011. Eindhoven’s focus on creativity was essential to its success. Intuition, followed by engineering, are the hammer and chisel of the modern masterpiece. I believe that many communities are intimidated by this cultural endeavor. Not Eindhoven. What made this community so special in 2011, was its comfort with contradictions. It understood that creativity requires a step into the unknown. Eindhoven’s faith in the power of culture and its inherent creativity will continue to inspire our movement for a very long time.’

louis a. Zacharilla, co-foundEr intElligEnt community forum, nEw yorK city, usa

Het tijdschrift Bright zette Eindhoven in haar eindejaarslijstje op plaats 2 van de meest inspirerende zaken in 2011. Na Steve Jobs. ‘Eindhoven is vandaag de dag een spannende mix van zelfbewuste ontwerpers en nerdy techneuten. Ze bewegen zich tegen het gemoedelijke decor van wat Eindhovenaren zelf als “het grootste dorp van Nederland” omschrijven.’

bright, dEcEmbEr 2011

‘Iedereen op aarde heeft wel een stukje Eindhoven in zijn huis… Al is het maar in de vorm van een gloeilamp.’

williE wartaal (rappEr van dE JEugd van tEgEnwoordig) in wEbmagaZinE hallo040, dEcEmbEr 2011

22 23

verduurzamen. De meest relevante bevindingen worden op een speciaal congres in 2020 gepresenteerd. Verder streven we ernaar dat de meest succesvolle programma-onderdelen door maatschappelijke organisaties en de culturele sector worden overgenomen. Eén van de ideeën is om een Cultureel Investeringsfonds op te richten dat met nieuwe methoden en modellen een deel van de erfenis van 2018Eindhoven|Brabant kan financieren.

Als afsluiting van het programma organiseren we een internationale conferentie over de kunst van het samen leven (“social innovation”). Daarvoor werken we samen met de culturele hoofdsteden van 2020 en nodigen we naast experts ook scholieren uit alle voormalige culturele hoofdsteden uit. Voor een blik op de toekomst wordt mogelijk een tentoonstelling over de meest moderne Europese kunst georganiseerd, vinden projecten plaats in de spoorzones vande grote Brabantse steden over de nieuwe stedelijkheid en worden buurtprojecten georganiseerd voor alle Brabanders die in denavolgende jaren kunnen worden voortgezet.

2018Het hoofdprogramma wordt vanzelfsprekend gepresenteerd in 2018 en getoond aan de hand van de drie thema’s ‘wij maken de stad’, ‘wij verbinden mensen’ en ‘wij ontdekken de toekomst’. Die drie thema’s werken we verder uit in de volgende hoofdstukken. De projecten, evenementen en activiteiten die een plek krijgen in het programma van 2018Eindhoven|Brabant, onderzoeken deze thema’s en zijn er een praktische vertaling van. De presentatie van de activiteiten, zowel in dit bidbook als in het titeljaar, vindt plaats aan de hand van diverse routes.

2016 2018 2020

In 2016 herdenkt de wereld het vijfhonderdste sterfjaar van Nederlands belangrijkste middeleeuwse schilder, Jheronimus Bosch (ca. 1450 - 1516). ’s-Hertogenbosch, de plaats waar Bosch woonde, werkte en stierf, is het kloppend hart van de viering van het Nationaal Evenement 2016: Jheronimus Bosch 500.

De stad ’s-Hertogenbosch herdenkt Jheronimus Bosch met een omvangrijk en grensverleggend programma dat in samenwerking met de andere steden en de provincie wordt georganiseerd. Een programma vol sociaal-culturele, wetenschappelijke en artistieke activiteiten. Met bijdragen van Bosschenaren, met tentoon- stellingen en podiumproducties. Hoogtepunt is de grote tentoonstelling in 2016 in het Noordbrabants Museum onder de titel Bosch Visions. Het streven van de samenstellers is ambitieus: zo veel mogelijk van Bosch’ oeuvre bijeenbrengen en tonen aan een geïnteresseerd publiek uit binnen- en buitenland.

Daarnaast worden in 2016 in ’s-Hertogenbosch de resultaten wereldkundig gemaakt van het unieke, kunsthistorische onderzoek naar de schilderijen van Jheronimus Bosch. Voor het eerst neemt één wetenschappelijk team alle, ooit in ’s-Hertogenbosch vervaardigde maar over de wereld uitgewaaierde, schilderijen onder de loep. Dat gebeurt met de nieuwste technieken, onder andere in Berlijn, Brugge, Lissabon, Londen, Madrid, Parijs, Venetië en New York.

Andere voorbeelden van projecten zijn de Bosch Parade (een vaartocht van wonderlijke voertuigen vervaardigd door beeldend kunstenaars) en het Bosch Festival, met onder andere films, dansvoorstellingen en een opera van Louis Andriessen en Peter Greenaway. Ook andere Brabantse steden doen mee. In 2016 staat onder andere het Bredase Festival of Visual Culture in het teken van het Bosch-jaar. Een ander belangrijk onderdeel van het Jheronimus Bosch-jaar, is detuin|united, een alternatieve stad voor kunst en cultuur nabij het Bossche stadscentrum, geïnspireerd door het schilderij De Tuin der Lusten. De tuin zal ook in 2018 een dominante rol spelen in het programma, als een van de “Spoorzone-projecten” (zie ook pag. 96).

JhEronimus bosch-Jaar 2016

Om zoveel mogelijk resultaat te behalen uit 2018Eindhoven|Brabant, organiseren we een meerjarig programma, dat in 2018 zijn hoogtepunt beleeft met de titel Culturele Hoofdstad van Europa. Met drie spraakmakende programma’s in respectievelijk 2016, 2018 en 2020. Het jaar 2016 zien we als de generale repetitie, als de finale oefening voordat we het programma in 2018 presenteren. In 2020 delen we de oogst – kennis en andere verworvenheden – met de wereld. Het meerjarig programma is een investering om de duurzame effecten van 2018Eindhoven|Brabant te versterken.

Elk van de drie evenementen kent een breed programma van inter-nationale allure, waarin projecten met zowel professionals als amateurs, met een multidisciplinair karakter en van buurtniveau tot internationaal uitwisselingsproject een plek krijgen. Het programma speelt zich af in Eindhoven, Breda, Helmond, Tilburg, ’s-Hertogenbosch en op vele andere plekken in de hele provincie. De projecten in het omvangrijke programma worden gepresenteerd met behulp van diverse routes. De bezoeker stelt zijn route samen, aan de hand van een bepaald thema of juist met een mix van diverse projecten.

2016 Om in 2018 een hoogtepunt te kunnen presenteren, starten we in 2016 met een proloog. Daarmee blikken we vooruit en start het onderzoek naar de kunst van het samen leven. Aan de hand van de drie thema’s wordt in Eindhoven, Breda, Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en in de rest van de provincie aan projecten gewerkt die een vervolg krijgen in 2018. Een centraal onderdeel van het programma in 2016 is de herdenking

van het vijfhonderdste sterfjaar van de Brabantse schilder Jheronimus Bosch (zie ook kader). Bosch verbeeldt de kunst van het samen leven vanuit zijn verbeeldingskracht en aandacht voor deugd en zonde. Op verschillende locaties in de hele provincie vinden projecten plaats rondom Jheronimus Bosch, waaronder een overzichtstentoonstelling in het Noordbrabants Museum. De rijksoverheid verleent het jaar 2016 vanwege de herdenking van Bosch het predicaat “nationaal evenement”.

2020 En daarna Na 2018 zijn Eindhoven en Brabant veranderd. Het meerjarig programma is met nadruk bedoeld als een investering om duurzame en positieve effecten te bewerkstelligen die voor zoveel mogelijk mensen merkbaar zijn. We willen de erfenis van 2018 nog niet helemaal vastleggen, ideeën daarover moeten zich de komende jaren verder kunnen ontwikkelen. Het doel is wel om de dynamiek, de ideeën en de samenwerkingsverbanden die door 2018Eindhoven|Brabant zijn gecreëerd, na 2018 zoveel mogelijk vast te houden.

We willen de partnerships die in en op weg naar 2018 zijn ontstaan, stimuleren om hun samenwerking na 2018 voort te zetten, zodat de betrokken steden daar op voort kunnen bouwen. We zoeken op weg naar 2018 nadrukkelijk naar manieren om de ontstane samenwerking tussen stadsbesturen, bedrijven, onderwijs en de culturele sector te verduurzamen.

Van belang is dat heel Europa van onze ervaringen kan leren. Om dat te bevorderen, stellen we een team van Europese rapporteurs samen, die in 2018 als consultants - in - residence projecten volgen. Zij analyseren en beoordelen de culturele en maatschappelijke waarde en impact van projecten. Op basis daarvan doen zij aanbevelingen om de opbrengsten van 2018Eindhoven|Brabant in Eindhoven, Brabant en Europa te

EEnmEErJarig

programma

h3

24 25

De kracht van Europa schuilt in de diversiteit, de verschillende achtergronden van de volkeren die gezamenlijk Europa vormen. Cultuur kan ons helpen om die diversiteit te waarderen en er krachtuit te putten. Dat willen we in 2018 op twee manieren laten beleven: door aandacht voor de culturele geschiedenis die we in Europa met elkaar delen én door samen nieuwe geschiedenis te schrijven. We trekken met projecten Europa in en we nodigen Europeanen uitom met ons mee te doen. Export en import gaan hier hand in hand.In dit hoofdstuk schetsen we het thema Wij verbinden mensen,met voorbeelden van projecten die we in 2018 willen realiseren.

We grossieren wel erg makkelijk in Europese vooroordelen tegenwoordig. De Noord-Europeaan is ijverig en degelijk, de Zuid-Europeaan speels en spilziek, om de meest hardnekkige percepties maar te noemen. Oordelen, slechts gebaseerd op wat we aan de oppervlakte waarnemen. Natuurlijk zijn de verschillen groot, die moeten juist groot zijn. Maar tegelijkertijd bestaat er een gevoel van Europese identiteit, een gevoel dat in belangrijke mate wordt bepaald door de geschiedenis die we delen. En kunst en cultuur zijn voor die gezamenlijke roots essentieel. Op dat laatste willen we de aandacht vestigen. Door aandacht voor iconen, kunstenaars die zo groot zijn dat ze symbolen zijn geworden van de Europese cultuur. In de route Van Gogh, Bosch & andere iconen zijn diverse projecten opgenomen die hier bij aansluiten.

Zoals de schilder Jheronimus Bosch, geboren en getogen in de Brabantse hoofdstad ’s-Hertogenbosch, die in 2016 als opmaat naar 2018 wordt geëerd met een indrukwekkende tentoonstelling waarvoor schilderijen uit heel Europa naar Brabant worden gehaald. Of denk aan de schilderijen van Vincent van Gogh waarmee we in 2018 een grote overzichtstentoonstelling samenstellen. Natuurlijk tonen we hun werk omdat ze Brabanders van origine zijn en een enorme en nog steeds actuele bijdrage aan de schilderkunst hebben geleverd. Ze passen ook perfect bij onze thema’s. Bosch vanwege zijn inspirerende en ongebreidelde verbeelding en Van Gogh om zijn sociale gedrevenheid en geloof in solidariteit. Een citaat uit één van zijn brieven: ‘Ik hebde melancholie die hoopt, streeft en zoekt verkozen boven de melancholie die wanhoopt in droefenis en verlamming.’

samEn hErinnEringEn crEërEnWe gaan ook gezamenlijk geschiedenis schríjven, cultuur inzetten als een middel om met elkaar in contact te komen, over de landsgrenzen heen. Zowel met het hoofd als met het hart. Het vooraanstaande Nexus Instituut organiseert in 2018 een serie lezingen met internationale topdenkers over de wijze waarop we de eenheid binnen Europa kunnen bevorderen. Om verbindingen te laten ervaren met het hart, is cultuur de universele taal bij uitstek. Denk aan beeldcultuur, denk aan muziek. Veel van dergelijke activiteiten komen terug in de route Eindhoven &

Europa. Zo organiseren we in 2018 een groot, internationaal festival rondom blaasmuziek, in nauwe samenwerking met Malta, dat de andere culturele hoofdstad levert en net als Brabant een sterke traditie van blaasorkesten kent. Of denk aan de World Design Expo, waarvoor we alle landen in de wereld uitnodigen een paviljoen te bouwen en in te richten om zo het beste actuele design te kunnen presenteren dat de wereld te bieden heeft. De World Design Expo is één van de projecten in de route Ambacht & Design.

Europa in, fysiEK En virtuEElWe halen in 2018 cultuuruitingen uit de gangbare context en tillenze over grenzen heen. Niet alleen om fysieke landsgrenzen teoverstijgen en mentale barrières te slechten. Ook omdat het past bijde moderne netwerksamenleving, waarin onze identiteit doornieuwe communicatiemiddelen steeds meer wordt bepaald door ons virtuele netwerk, en steeds minder door onze fysieke omgeving.

De gevolgen en mogelijkheden daarvan willen we onderzoeken, onder andere met een International Festival of Visual Culture in Breda.

wiJ vErbindEnmEnsEnh4

2018Eindhoven|Brabant werkt in aanloop naar 2018 al nauw samen met Valletta, de kandidaat-culturele hoofdstad van Malta. Om elkaar te inspireren en de artistieke programma’s op elkaar af te stemmen.

In de gesprekken met de Maltezer counterparts blijkt veel beIangstelling voor de ambitie en de inhoudelijke thema’s van 2018Eindhoven|Brabant. De bestuurders en het programmabureau van Valletta zijn zeer geïnteresseerd in de regio-benadering van 2018Eindhoven|Brabant omdat zij ook met meerdere gemeenten samenwerken. Bovendien blijken er veel inhoudelijke raakvlakken te bestaan die goed kunnen worden toegepast in samenwerkingsprojecten. Beide regio’s hebben bijvoorbeeld een sterke cultuur op het gebied vankoren en harmonie-orkesten, carnaval en religieus erfgoed. Daarnaast is er een rechtstreekse vliegverbinding vanaf Eindhoven Airport naar Malta.

De mogelijkheden tot samenwerking zijn de afgelopen tijd uitvoerig besproken en hebben geleid tot de ontwikkeling van een Memorandum of Understanding. Valletta en 2018Eindhoven|Brabant spreken in het memorandum afom al voordat de titel wordt toegewezen, inhoudelijke samenwerking in het culturele domein te onderzoeken en te ontwikkelen. De wederzijdse belangstelling voor een aantal genoemde thema’s is het vertrekpunt om uitwisseling tot stand te brengen. Bijvoorbeeld door kennis en ervaring beschikbaarte stellen, door introducties in relevante netwerken en doorhet daadwerkelijk participeren in culturele manifestaties.

samEnwErKing mEt malta

27

De Tilburg CowBoys doorkruisen in 2018 met speciale Ruilbrigades op bakfietsen een groot aantal Europese landen om objecten te ruilen. Ze bellen bij willekeurige bewoners aan en nodigen hen uit een dierbaar voorwerp met een herinnering te ruilen voor een ander voorwerp met een herinnering uit de bakfiets.

dE EuropEsE ruilbrigadE

In 2018 deelt Noord-Brabant de energie en inspiratie van carnaval met de rest van de wereld. Het Bossche carnaval koppelen we aan dat van Bergen op Zoom en Breda, het carnaval van Maastricht aan dat van Keulen, Venetië, Rio de Janeiro en uiteraard Malta. We beleven in 2018 een jaar lang carnaval. Met de verschillende allochtone carnavalstradities in de wijken. En we gaan ontwerpen voor praalwagens ruilen met Duitsland, Malta en Brazilië.

wErEldcarnaval

Muziek is de universele taal bij uitstek. Op het Europees Kinderkoren Festival in Helmond worden in 2018 tientallen koren uit heel Europa uitgenodigd om de artistieke en communicerende kracht van samen zingen te ervaren.Het festival sluit af met een grote finale, met een samenzang van alle kinderkoren, die uiteindelijk leidt tot een vermeldingin het Guinness Book of Records.

hEt EuropEEs KindErKorEn fEstival

Traditioneel is de kermis de plek waar mensen uit allerlei lagen van de bevolking elkaar ontmoeten, waar tradities zijn verbonden met curiositeiten en waar het “spelelement” ruimte biedt voor het onbekende en het nieuwe. Die krachtige aspecten en mogelijkheden van de kermis benutten we in 2018 optimaal. Tilburg heeft een sterke traditie op het gebied van de podiumkunsten, en kermis en podiumkunsten gaan elkaar in 2018 inspireren

dE tilburgsE KErmis:EEn volKsfEEst vErniEuwd

voorbEEldEn van proJEctEn diE vallEn ondEr hEt thEma wiJ vErbindEn mEnsEn:

En door in 2018 met verschillende projecten letterlijk door Europa te trekken. Zoals met een grote optocht van Malta naar Brabant, waarmee de Brabantse én Maltese tradities van processies, carnavalsoptochten en bloemencorso’s op een vernieuwende wijze worden getoond en waarbij deelnemers uit andere landen zich aansluiten. Op die manier willen we de groeiende mondiale verbondenheid tonen en zowel onverwachte overeenkomsten als verschillen laten ervaren. Onder de route Nomaden & Netwerken vallen tal van projecten die hiermee aan de slag gaan.

vErbondEn in dE wiJKOnze samenleving is in transitie. In de huidige netwerksamenleving raken “globaal” en “lokaal” steeds meer met elkaar verweven. Wie nadenkt over zijn mondiale positie, denkt tegelijkertijd na over zijn lokale of regionale identiteit. Nadenken over wat het betekent om Europeaan te zijn, betekent nadenken over wat het betekent om Brabander te zijn. Eindhoven, Helmond, Breda, ’s-Hertogenbosch en Tilburg kennen de sociale problemen die horen bij een groeiende stad. Denk aan de buitensluiting van groepen, bijvoorbeeld door ongelijkheid in opleiding en inkomen. Of aan de afbrokkelende sociale cohesie, mede veroorzaakt doordat de oorspronkelijke waarden en cultuur onder druk staan. Digitale netwerken zijn steeds belangrijker voor sociale contacten, die steeds minder tijd- en plaatsafhankelijk worden. Dat biedt veel interessante mogelijkheden, maar het maakt sociale contacten vaak ook minder duurzaam.

Cultuur is een aanleiding om elkaar te ontmoeten, maar ook een middel om je tot elkaar te verhouden. Harvard-hoogleraar Robert Putnam maakt een onderscheid tussen bonding (samenbinden) en bridging (bruggen slaan). Bonding is relatief makkelijk tussenindividuen en groepen die veel met elkaar gemeen hebben, zoals leeftijd, afkomst en religie. Tussen groepen die minder met elkaar gemeen hebben, is bridging cruciaal. Voor bridging heb je een universele “taal” nodig, en cultuur biedt die bij uitstek. In 2018 experimenteren we met nieuwe vormen van culturele participatie om sociale verbondenheid in wijken te verbeteren. Zoals met de community art van “De Makerskamers” van het Bossche Makershuis. Locaties in wijken waar kunstenaars werken aan projecten gebaseerd op gebeurtenissen in de wijk. Ze proeven de sfeer in de buurt, horen verhalen en leren zo de bewoners en hun behoeften goed kennen. Op basis daarvan produceren ze – nadrukkelijk samen met de bewoners – kunst en cultuur. Met als doel onverwachte oplossingen bedenken om de openbare ruimte te verlevendigen en inzet van buurtbewoners voor de wijk te stimuleren.

We oefenen niet alleen fysiek in de wijk, we zetten ook virtuele middelen in. Kunnen we met actuele beeldcultuur en media de sociale cohesie in wijken verbeteren, zoals met aangepaste social media? Denk bijvoorbeeld aan een recent nieuw Nederlands idee als Peerby. Een soort Marktplaats op buurtniveau, waarmee je allerlei zaken van je buren kunt huren. Niet alleen duurzaam, maar ook bevorderend voor de onderlinge contacten. Veel projecten die participatie en sociale verbondenheid bevorderen, zijn terug te vinden in de route Meedoen & Meemaken.

mEnsEliJKE maatWe kiezen er bewust voor om te experimenteren met cultuur op wijkniveau. Een buurt staat voor de menselijke maat, mensen in steden

identificeren zich in eerste plaats met hun eigen wijk. We ontlenen er een deel van onze identiteit aan en omgekeerd bepalen we mede het “gezicht” van de buurt. Daarom willen we onszelf en andere bewoners medeverantwoordelijk maken voor de kunst van het samen leven in onze meest directe omgeving.

28 29

Eindhoven wil zich met Brabant ontwikkelen tot een mozaïekmetropool met zowel een menselijke maat als een mondiale uitstraling en attitude. Bij die ambitie horen uitdagingen waar meer jonge stedelijke regio’s in Europa mee worden geconfronteerd. Door de creativiteit van cultuur te koppelen aan de nieuwste technologische innovaties zoeken we naar oplossingen. De fysieke ruimte in de binnenstedelijke spoorzones van Eindhoven en de regio zetten we in als de centra van het levende laboratorium. In dit hoofdstuk zetten we het hoe en waarom van het tweede thema, Wij maken de stad, uiteen. Inclusief voorbeelden van bijbehorende projecten in 2018.

Eindhoven en Brabant staan pas aan het begin van hun ontwikkeling, waardoor er veel te winnen valt en er veel ruimte is, zowel in mentale als in fysieke zin. Dat maakt Eindhoven met Brabant tot de ideale locatie om te experimenteren met maatschappelijke thema’s die ook voor andere Europese steden van belang zijn. Met kunst en cultuur als driving forces.

Milieu, verstedelijking, mobiliteit, sociale cohesie; willen we met echte oplossingen komen voor structurele mondiale problemen dan moeten we conventies opzij zetten. En daar een cultuur van verwondering, van out of the box denken, voor in de plaats zetten. Neem de vergrijzing. Hoe zorgen we voor een zo lang en aangenaam mogelijk leven? Welke rol kunnen techniek en cultuur daarin spelen? Niet alleen in praktische zin, maar ook sociaal. Hoe hou je de generaties bij elkaar betrokken?

Migratie is voor een vergrijzend Europa dat wil overleven in een uiterst competitieve wereldeconomie geen keuze maar een noodzaak. In Eindhoven en Brabant leven veel verschillende nationaliteiten. Nederlanders en migranten uit Afrikaanse landen, Turkije, Suriname, Indonesië en Polen delen hun lokale werelden hier. Wij willen de komende jaren een levendig laboratorium zijn waar we met cultuur zoeken naar nieuwe manieren om te ontmoeten en te verbinden, zoals onder andere terug te zien in de route Meedoen & Meemaken.

art & tEchnologySteeds meer regio’s in Europa verdienen hun geld met creatie in plaats van productie. Willen zij hun concurrentiepositie behouden en zich onderscheiden ten opzichte van de opkomende markten in Azië en Zuid-Amerika, dan vergt dat een verdere omslag naar een innovatieve kenniseconomie. Daarvoor is de inspiratie van kunst en cultuur onontbeerlijk. Of zoals filosofe Martha Nussbaum het formuleert:‘Een goed ontwikkelde verbeeldingskracht is niet alleen essentieel voor een tolerante samenleving, maar ook voor een gezonde zakencultuur. Want innovatie vereist f lexibele, open en creatieve geesten.’Eindhoven laat met haar geschiedenis zien de wil tot verandering in

zich te dragen. De drive is er, en de zoektocht naar nieuwe oplossingen wordt met name gevoed door art & technology. Niet voor niets komen die twee grootheden samen in design, een van de belangrijkste terreinen waarop Eindhoven zich internationaal profileert. Om die reden is art & technology het leidende principe voor veel projecten in het artistieke programma, voor een deel gegroepeerd in de route Kunst & Technolo-gie. We willen het talent om nieuwe verbindingen te leggen tussen kunst en actuele technologische kennis verder ontwikkelen, met een maatschappelijk rendement waar heel Europa van kan profiteren.

spoorZonEsOnderzoekers (Florida, Marlet) tonen steeds vaker aan dat de aanwezig-heid van een goed cultureel aanbod een van de belangrijkste redenen is voor hoogopgeleiden om zich ergens te vestigen. De aanwezigheid van cultuur bevordert het vestigingsklimaat voor bedrijven en daarmee de economie. Marlet: ‘Cultuur is het fundament onder de aantrekkelijke stad.’ Net als in veel andere opkomende stedelijke regio’s in Europa, blijft in Eindhoven de ontwikkeling van culturele faciliteiten achter bij de groei van het inwoneraantal en de economische ambities. Breda, Eindhoven, Helmond, Tilburg en ’s-Hertogenbosch gaan in aanloop naar en in 2018 experimenteren met de inzet van cultuur bij de upgrading van binnenstedelijke gebieden.

Uniek is het feit dat deze steden beschikken over binnenstedelijke spoorzones die nu of de komende jaren worden herontwikkeld. Zezijn vaak exemplarisch voor de overgang van de industriële naar de netwerksamenleving. De laatste fabrieken zijn weggetrokken, daarvoor in de plaats zijn winkels en kantoorpanden gekomen of liggen de terreinen braak. Maar winkels zijn er vaak te veel, en kantoorpanden staan leeg. In de aanloop naar 2018 gaan we op zoek naar nieuwe invullingen voor dergelijke stadsgebieden. Dit worden de belangrijkste openbare enclaves waar we met art & technology als leidende thema’s bouwen aan de stad van de toekomst.

Hier is veel open ruimte en industrieel erfgoed. Kunstenaars, weten-schappers en technici gaan er aan de slag, zowel met kleinschalige initiatieven als met projecten van internationale allure, die bezoekers uit binnen- en buitenland op de been brengen. De spoorzones fungeren in 2018 als heuse “samenlevingscultuurparken” waar de deelnemers zelf de wetten schrijven. Kunstenaars leren er van ondernemers en weten-schappers en andersom, het bedrijfsleven integreert met het sociale netwerk. We experimenteren met andere besluitvormingsprocedures en ontwikkelen industrieel erfgoed tot voorzieningen met een eigentijdse culturele functie.

Enkele voorbeelden van projecten: ontwerper Piet Hein Eek zal inde spoorzone in Breda in 2018 een hele nieuwe wijk van gebruiktbouwmateriaal laten verrijzen. Een soort kashba die fungeert als alternatieve creatieve middenstandswijk, en zeker tien jaar moetblijven functioneren (zie ook pag. 99). In de spoorzone van’s-Hertogenbosch verrijst detuin _united, een industrieel stadsparkals ultieme tuin der verzoening, waar we onder andere gaanexperimenteren met nieuwe samenlevingsvormen en stadslandbouw. Al deze projecten zijn opgenomen in de route Ruimte & Verbeelding.

De Eindhovense spoorzone Strijp-S, met 27 hectaren een van de grootste stedelijke herinrichtingsgebieden van Nederland, wordt hét

wiJ maKEn dEstadh5

31

In 2018 bouwt kunstenaar Joep van Lieshout achter het Centraal Station van Tilburg een kunstpark van riet of bamboe, ter grootte van zo’n vier voetbalvelden. Daarin wordt een labyrint uitgehakt dat een groot aantal werken van zijn hand herbergt. Een beeldentuin die te zien is als de ultieme verbeelding van Van Lieshouts apocalyptische gedachtes over de toekomst van de (werkende) mens.

nEw tribal labyrinthJoEp van liEshout

De befaamde ontwerper Piet Hein Eek bouwt in 2018 in de Bredase spoorzone een vrijstaat voor jonge, creatieve middenstanders. Een culturele kashba, opgebouwd uit oude balken en plaatmateriaal, waar cultureel ondernemers en publiek elkaar makkelijk moeten vinden. Eek wil de kashba, die minimaal tien jaar zal blijven staan, nadrukkelijk bouwen in samenwerking met kunstenaars en bewoners uit de buurt. Het unieke eindresultaat zal alleen al in 2018 honderdduizenden bezoekers verwelkomen en als model voor een alternatieve binnenstadswijk wereldwijd de aandacht trekken.

EEKs culturElE Kashba

Het terrein van voederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch - letterlijk op het snijvlak van spoor en waterweg – wordt vanaf 2016 een grote stadstuin, “als plek van verzoening” tussen mensen met verschillende etnische, sociale en religieuze achtergronden. Kunstenaars van naam krijgen de ruimte om hun eigen tuin te creëren. Gastcuratoren gaan aan de slag met specifieke thema’s, waarbij het meesterwerk van de Bossche schilder Jheronimus Bosch, “De Tuin der Lusten”, fungeert als inspiratiebron.

dEtuin | unitEd

voorbEEldEn van proJEctEn diE vallEn ondEr hEt thEma wiJ maKEn dE stad:

fysieke centrum van 2018Eindhoven|Brabant. Toen een belangrijk deel van Philips in de jaren negentig de stad verliet, liet men het gebied - met daarop een reeks schitterende monumentale kantoor- en fabrieks-gebouwen – grotendeels leeg achter. Onder de naam De Creatieve Stad wordt Strijp-S de komende jaren ontwikkeld tot het nieuwe creatieve en culturele hart van Eindhoven. Omdat deze ontwikkeling enkele jaren geleden is ingezet, kan er in 2018 worden geoogst. De kennis die momenteel wordt ontwikkeld bij de herinrichting, wordt gedeeld met andere steden in Brabant en de rest van Europa.

De spoorzones zijn tevens dé schakelpunten in het stedelijk netwerk dat Brabant vormt; zowel als poorten naar de steden en dorpen als naar de rest van de wereld. De treinen in Brabant vormen straks als het ware een metro en Breda is als aankomst- en vertrekpunt voor de HSL het hoofdstation naar de rest van de Europa.

vErbinding stad En plattElandLidewij Edelkoort, internationaal trendwatcher en oud-directeur van de Design Academy, ziet als trend in jonge stedelijke regio’s een sterke vermenging van stad met platteland. Een goede combinatie van die twee werelden maakt de mozaïekmetropool tot een plaats waar inwoners uit beide omgevingen inspiratie kunnen putten. Uit de stad als venster op de wereld, uit de natuur en ruimte van het platteland rust en contemplatie.

Het belang van de nabijheid van natuur voor de aantrekkingskracht van steden is groot. Uit onderzoek blijkt dat het voor veel mensen de belangrijkste reden is om zich ergens te vestigen. Brabant moet het onder meer hebben van de warme banden tussen alfa’s en beta’s. Alfa’s hebben behoefte aan cultuur en stad, beta’s willen werken in een stad, maar rustig wonen in het groen*. Brabant heeft een belangrijke troef in handen: in weinig andere stedelijke regio’s liggen stad en platteland zo dicht bij elkaar als hier. De manier waarop die twee werelden op elkaar aansluiten is nog verre van ideaal. Daarom zetten we cultuur in als verbindende factor tussen stad en platteland. De projecten die dit gaan onderzoeken, vallen onder de route Stad & Land.

*Bron: rapport Het geniale landschap, ruimtelijke scenario’s voor Brainport

32 33

De bekende kunstcritica Anna Tilroe hield eind 2011 een pleidooi om de kunst weer naar het midden van de samenleving te brengen. Op een wijze die door de samenleving wordt begrepen en gewaardeerd. Op die manier de cultuur democratiseren is precies wat Eindhoven met Brabant als culturele hoofdstad gaat doen. In dit hoofdstuk leggen we uit hoe we het programma vormgeven. 2018Eindhoven|Brabant wordt een living lab, waarin we in alle openheid en met zoveel mogelijk deelnemers gaan experimenteren. We willen mensen overtuigenvan hun vermogen de toekomst te helpen vormen. Daarom de titel:Wij ontdekken de toekomst.

wE ExpErimEntErEn Waarom het experiment als methode, waarom een levend laborato-rium? Het lab, het open experiment, past bij onze roots en bij de problemen van deze tijd. We willen tegenstellingen niet uit de weg gaan, maar juist opzoeken. Uit spanning putten we energie, waarbij we het liefst zoveel mogelijk werken met wisselstroom, zodat zender en ontvanger voortdurend van plaats verwisselen. Evenals theorie en praktijk. Het experiment is daarvoor dé methode.

In de moderne en complexe samenleving kom je er vaak niet meer met eenvoudige oplossingen. Laat staan dat je ze vanachter de tekentafel kunt bedenken. Dus moet je ze gaan uittesten in de praktijk. Daarbij: dit is een tijd van crisis. Crisis in Europa, economische crisis en crisis in de kunsten. Daarom willen we nu vooral handelen. Ook dat past bij onze mentaliteit. Denk ook aan het combineren van oud en nieuw, aan het samengaan van beproefde en grensverleggende ideeën. Juist door die combinaties ontstaan innovaties. Onder andere in de route Ambacht & Design komen projecten terug die dat tot uitdrukking brengen. En: we willen de kracht van creatievelingen en denkers combineren, niet in de laatste plaats omdat we daar goed in zijn. Het levende laboratorium is bij uitstek de plek waar je ze bij elkaar brengt.

wE dromEn, maar mEt dE ogEn opEnDeze tijd vraagt om echt nieuwe ideeën en oplossingen. Los van conventies, bestaande belangen en instituties, zodat we zo vrij mogelijk kunnen denken en alle mogelijke oplossingen een kans krijgen. Dromen dus, maar met de ogen open en gericht op praktische oplossingen. En met zoveel mogelijk partijen. Daarvoor zoeken we ook naar intensieve samenwerking tussen cultuur, bedrijfsleven, kennisinstellingen en de sociale sector. Zo gaan we op zoek naar nieuwe economische modellen

in de spoorzones, en gaan we partnerships met grote bedrijven aan om onze ambities te verwezenlijken en te bestendigen.

We hebben in Eindhoven en Brabant de ruimte om te onderzoeken, zowel fysiek als mentaal. En Nederland is nog steeds een land waar sociale onderwerpen in relatieve openheid besproken kunnen, nee móeten worden.

De toekomst is in 2018 een andere dan die van vandaag. Omdat we bij de ontwikkeling van onze plannen up-to-date willen blijven, vragen we aan kennisinstellingen om ons voortdurend te voeden. Zo zijn er afspraken gemaakt met TNO over een intensieve samenwerking de komende jaren. De projecten in de route Jong & Cultuur voeden de focus op de toekomst van het programma.

wE dEnKEn groot En bliJvEn dichtbiJWe zijn niet bang om groot te denken, maar willen onze ideeën uitvoeren met de mens als maat. We democratiseren de cultuur door de projecten zo dicht mogelijk bij de mensen te realiseren en hen er als co-creators bij te betrekken. Want met cultuur kun je mensen motiveren om in actie te komen, dat geloven we heilig. Als dat ergens kan, dan is het hier, vanwege de sterk ontwikkelde amateursector die zo’n belangrijke verbindende factor is voor veel gemeenschappen.

Die sociale infrastructuur gaan we mobiliseren. We laten zien dat kunst geen geïsoleerde uiting is, maar de samenleving juist bij elkaar brengt en houdt. Zo trekt het Huttenfestival in 2018 door Eindhoven en de rest van Noord-Brabant, om op verschillende plekken met tijdelijke nederzettingen neer te strijken. In slechts een paar dagen wordt van hutten een dorp geconstrueerd, om mensen de optimistische romantiek van het zelf bouwen te laten ervaren. De nederzettingen creëren tijdelijke micro-economieën, in nauwe samenwerking met bewoners en plaatselijke bedrijven. Het is maar één van de voorbeelden van de manier waarop we de maatschappelijke waarde van cultuur willen laten zien. En zo het draagvlak voor cultuur gaan vergroten.

wE doEn hEt samEn En in allE opEnhEidWe bieden onze stad nadrukkelijk als een open, living lab aan. Iedereen moet kunnen meedenken, meedoen en over onze schouder kunnen meekijken. Bezoekers en bewoners zijn deelnemers en co-creators en worden bijvoorbeeld betrokken bij de bouw van Eeks alternatieve kashba en de tijdelijke dorpen van het Huttenfestival. Niet alleen om draagvlak te creëren, maar om nadrukkelijk zoveel mogelijk creatieve potentie te ontsluiten en onverwachte ideeën op te roepen.

Tijdens de festivals in 2018 verzorgen wij het aanbod, maar gaat vooral het publiek bepalen wat je als bezoeker moet gaan zien. Daarom experimenteren we nu al met apps die van het publiek straks curatoren maken. Festival STRP had in 2011 een speciaal voor het festival ontwikkelde applicatie, waarmee niet alleen programma-onderdelen een

wiJ ont-dEKKEn dEtoEKomsth6

35

voorbEEldEn van proJEctEn diE horEn biJ hEt thEma wiJ ontdEKKEn dE toEKomst:

waardering kregen, maar ook de publieksrecensenten. De gebruiker kan op zijn smartphone per discipline zien welke recensent het beste scoort. Op die manier weet de bezoeker welke “publieks-curatoren” kwalitatief het beste scoren met hun oordelen, waardoor zij als opinion leaders en betrouwbare gidsen gaan fungeren.

We willen niets opleggen, want wij kennen de oplossingen ook niet. Dus willen we het samen doen. Samen met de bewoners van de wijken, samen met mede-Europeanen. En de resultaten delen we in ons programma van 2020 (zie ook pag. 24-25).

dEnKtanK virtuElE culturElE hoofdstad

2018Eindhoven|Brabant krijgt als culturele hoofdstad een prominente virtuele component. In de manier waarop bezoekers als deelnemers het programma mede creëren, spelen digitale middelen een belangrijke rol. Denk aan apps die van de deelnemers curatoren maken. Maar ook in de communicatie en de manier waarop we onderdelen van het programma digitaal ontsluiten, krijgen de nieuwste digitale technieken een belangrijke plek. Daarnaast onderzoeken we hoe we Europese verbondenheid en sociale cohesie in steden op een digitale manier kunnen bevorderen.

Sommige van die uitgangspunten komen nu al terug in de projectvoorstellen. Het is echter moeilijk om projectenideeën te formuleren voor 2018, omdat de technologische en sociale ontwikkelingen op dit vlak nu nog niet te voorspellen zijn. Daarom stellen we een denktank samen met experts op dit gebied, die in aanloop naar 2018 unieke ideeën ontwikkelt waar we in 2018 mee gaan experimenteren.

arEafiftyonE:city of urban culturE

Het jaarlijkse STRP Festival op Strijp-S is uitgegroeid tot een van de grootste en belangrijkste festivals voor kunst, technologie en muziek in Europa. Het festival biedt een multidisciplinaire mix van technologische kunst, performances, film en eigentijdse muziek. In 2018 duurt het festival onder de naam STRP XXL het hele jaar en vormt het een van de beeldbepalende evenementen van 2018Eindhoven|Brabant.

strp fEstival xxl

2018Eindhoven|Brabant organiseert in het culturele hoofdstadjaar het International Festival of Visual Culture, een groot internationaal festival over beeldcultuur. Met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld van onszelf, van anderen en de manier waarop we met elkaar communiceren? Het festival laat autonome en toegepaste beeldcultuur hand in hand gaan. Grafisch ontwerp, fotografie, cinematografie, games en strips smelten samen tot een inspirerend en verrassend programma.

intErnational fEstivalof visual culturE

2018Eindhoven|Brabant Culturele Hoofdstad wordt niet geopend door ons staatshoofd, maar door een machine. Een zes meter hoge robot, de grootste ooit gebouwd. De robot is de mascotte van 2018 en staat symbool voor de combinatie van techniek, wetenschap en design waar Eindhoven vermaard om is. De robot wordt gebouwd door studenten van de TU/e, collega-studenten uit Japan (robot-land bij uitstek) en met bijdragen van diverse bedrijven uit de Brainport-regio. De ontwikkeling vindt plaats op basis van de methode van open innovatie, waarbij zoveel mogelijk opgedane kennis wordt gedeeld met de rest van de wereld.

humanoid robot

Samen met Rotterdam is Eindhoven de meest levendige stad van Nederland voor urban culture. In 2018 organiseren we een groot Europees festival rondom urban culture. Met allerlei uitingsvormen van bijvoorbeeld street-art en street-dance, binnen de context van een internationaal en professioneel skatetoernooi. Met een augmented reality-skategame wordt de openbare ruimte verbonden met skaters, cultureel erfgoed en technologie. En in de film “Another skate of mind” werken de beste skateboardteams, fotografen, filmersen animatoren samen.

36 37

wat gaanwE ZiEnin 2018?

De drie thema’s (Wij verbinden mensen, Wij maken de stad en Wij ontdekken de toekomst) zijn leidend voor het

unieke artistieke programma van 2018Eindhoven|Brabant,dat uiteindelijk zal bestaan uit enkele honderden projecten.

Op de pagina’s hierna volgt een eerste illustratie van de belangrijkste programmaonderdelen.

Eén van de grootste uitdagingen voor culturele hoofdsteden, is om een aantrekkelijk programma helder aan te bieden voor

de bezoekers. We nemen de bezoekers mee door het programma aan de hand van routes. In 2018 kan iedere

bezoeker zijn of haar route(s) zelf naar smaak en interesse samenstellen, met behulp van een handige app.

Ook in het uiteindelijke bidbook worden de belangrijkste projecten aan de hand van enkele exemplarische

routes gepresenteerd. De projecten zijn ook in deze preview geordend aan de hand van routes. Iedere route is te

herkennen aan een eigen icoontje (voor een uitgebreidere toelichting op de routes, zie ook pag. 14 en 15). Alle projecten staan hier genoemd bij een specifieke route, maar zullen in de

praktijk ook vaak in een andere route te vinden zijn.Kortom: de routes kruisen elkaar op inhoudelijke thema’s,

lopen van stad naar stad en maken een verbinding naar Europa.

38 39

KUNST & TECHNOLOGIE

NOMADEN & NETWERKEN

EINDHOVEN & EUROPA

STAD & LAND

VAN GOGH, BOSCH &ANDERE ICONEN

MEEDOEN & MEEMAKEN

JONG & CULTUUR

AMBACHT & DESIGN

PROVINCIEBREED

VASTE LOCATIE

RUIMTE & VERBEELDING

BEZOEKERSAANTALLEN

45.STRP XXL

49.GLOW+

93.NEW TRIBALLABYRINTH

107.KUNSTDIENST

107.BLIK

OP HETSPOOR

104.HUTTENFESTIVAL

58. MUNDIAL

58.DIVINE

INTERVENTIONS

56. CONGRES REGIONALEIDENTITEITSVORMING

66.HUMOR-FESTIVAL

79. KERMIS

VERNIEUWD

87. VERHALENVAN BRABANT

44.BRABANTONTDEKTEUROPA

83.BRABANT MOZAÏEKSTAD

85.BRABANTSE

MAKERSKAMERS

115.HET CULTURELE

WARENHUIS

119.MET VLAGEN WIMPEL

119.FLASHVILLE

HOTELS

81.STREET-ART

87.BRABANT

WERELDWIJD

79.WK-FOODBALL

79.BRABANTBLAAST

85.DE EUROPESERUILBRIGADE

83.ARTIMONDFESTIVAL

124. BESTOF THE FEST 124.

OPENLUCHTPAVILJOEN

128.ROZE

CULTUUR

74. AREA- FIFTYONE

77. LUST FOR LIFE

77.BRABANTS

LEERORKEST

71.MOBIEL

KINDERMUSEUM

71.EUROPEES

KINDERKORENFESTIVAL

73.INTERNATIONAALSTILTE FESTIVAL

71.BRABANTBRONX

96.DETUIN |UNITED

115.WORLDDESIGNEXPO

121.EUROPEAN

TEXTILE TALENTGOES

BRABANT

121.BRABANTS

WANDTAPIJT

121.HET GROOTSTE

TAPIJT

115.WORLDDESIGNEXPO

119.NIEUW

VLISCO-MUSEUM

113.QUADRANT

101.OPEN DEUREN

VAN JOHN KÖRMELING

115.WORLDDESIGNEXPO

51.HUMANOID

ROBOT

56. KUNST VAN

HET OVERLEVEN

64.SOLAR WORLD

CINEMA

64. THEEINDHOVENVALLETTA

CONNECTION

56.NEXUS

LEZINGEN-REEKS

110.WERELD-

CARNAVAL133.SOCIAL CIRCUS

133.HERTOGDOM

BRABANT

112.GIPSY

KARAVAAN

112.CARAVANKARAVAAN

112.EUROPEES

CORSOZUNDERT

110.D’N OPSTOET

110.T-PARADE

112.BOSCHPARADE

135.CITYPARKCITY

133.PARADIJSVAN DESTILTE

131. KUNSTIN MONUMENTEN

124.INTERNATIONAALTHEATERFESTIVAL

123.FLORARIUMTEMPORUM

CYCLE

19. VAN GOGH-

TENTOONSTELLING

123.AARDAPPEL-

FESTIVAL

134.ALLERZIELEN:REMIND ME

135.ICONENIN HET

LANDSCHAP

133.BRABANTS

FAMILIE-EPOS

135.KUNST-

TRIMBAAN

134.LUCHTKASTELEN

133.INTERNATIONALE

LANDKUNSTTRIËNNALE

99.CULTURELE

KASHBA

63.TENTOONSTELLING

MACHT EN BEELDCULTUUR

46.INTERNATIONAL

FESTIVALVISUAL CULTURE

52.FESTIVAL VOOR

BEELD EN GELUID

45. PLAYGROUNDS

CCE2018

52.REALITY

ERFGOEDGAME

cat. 01: <10.000 dEElnEmErs

cat. 02: 10-100.000 dEElnEmErs

cat. 03: 100-500.000 dEElnEmErs

cat. 04: >500.000 dEElnEmErs

De iconen en titels op deze kaart verwijzen naar projecten in het bidbook.Het getal komt overeen met de pagina waarop het project staat beschreven.De projecten met een blauw icoon staan op een relatief willekeurige plek omdatze op verschillende locaties in de provincie of Europa plaatsvinden.

Het Klokgebouw, één van de beeldbepalende gebouwen van Strijp-S

STRP Festival

Het jaarlijkse STRP Festival op Strijp-S is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een van de grootste en belangrijkste festivals voor kunst, technologie en muziek in Europa. Het festival biedt een multidisciplinaire mix van technologische kunst, performances, film en eigentijdse muziek. In 2018 zal het festival onder de naam STRP XXL het hele jaar duren, en een van de beeldbepalende evenementen van 2018 zijn. De spoorzone Strijp-S is straks het epicentrum van het culturele jaar 2018, waar in de jaren daarvoor met de totstandkoming van het NatLab 2.0, VOLT en Poème Electronique (zie ook pag. 150) fors is geïnvesteerd in de fysieke culturele infrastructuur. STRP bezet als festival een jaar lang Strijp-S, door met een cultureel programma samen met de bezoekers leven te blazen in de tijdelijke hoofdstad van 2018Eindhoven|Brabant.

Kunst aan dE hEmElEén van de programma-onderdelen is “Hemel boven Strijp-S”, de eerste kunstmanifestatie ooit die zich geheel in de lucht afspeelt. Op allerlei manieren wordt kunst getoond in de lucht boven Strijp-S. Denk aan lichtkunst, vuurwerk, projecties en enorme opblaasbare kunstwerken. Een team van curatoren zal zelf kunstenaars gaan benaderen, en daarnaast kunstenaars uit heel Europa oproepen om plannen in te dienen.

In aanloop naar 2018 zal het STRP Festival al vanaf 2013 jaarlijks een programma samenstellen, met vier à zes evenementen per jaar.

XXL locatiE:EindhovenpartnErs:Festival STRP, Glow, Natlab 2.0, VOLT, Poème Electronique

Ander project dat valt onder deze route:

playgrounds ccE2018 organisatie: Playgroundslocatie: Tilburg

Designer Bart Hess, verantwoordelijk voor de visuele vormgeving van het STRP Festival.

45

intErnational fEstival of visual culturE

In de moderne netwerksamen-leving wordt onze identiteit steeds minder bepaald door onze fysieke omgeving, en steeds meer door de virtuele werelden die ons om-ringen. De moderne beeldcultuur speelt daarin een dominante rol. 2018Eindhoven|Brabant organiseert in het culturele hoofdstadjaar een groot internationaal festival over beeldcultuur, met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld van onszelf, van anderen en de manier waarop we met elkaar communiceren?

In 2014 vindt de eerste editie van het nieuwe International Festival of Visual Culture plaats. Die editie markeert de start voor een festival dat in de jaren daarna wordt bijgeschaafd en uitgebreid om in 2018 een innovatief en onder-scheidend internationaal festival te kunnen realiseren.

Het tweejaarlijks festival laat autonome en toegepaste beeld-cultuur hand in hand gaan. Grafisch ontwerp, fotografie,

cinematografie, games en strips versmelten tot een inspirerend en verrassend jaarprogramma. Het festival wil het publiek een brede blik geven op de ont-wikkeling van beeldcultuur aan de hand van genoemd thema. Met veel wereldpremières door toonaangevende makers. Daar-naast wordt aan academies en het publiek gevraagd een speciaal werk voor het festival te maken, geïnspireerd door het thema en binnen de context van Brabant, Nederland en Europa. Vernieuwende en discipline- overstijgende Europese makers werken daarvoor samen met studenten en lokale makers. De vertoningen vinden plaats op bijzondere locaties in en rond de stad Breda. Historische panden (kerken, kazernes), braakliggende terreinen, polder en parken vormen podia en decor van de voorstellingen, exposities en workshops, met Breda als festivalhart.

locatiE:BredaorganisatiE:Huis voor Beeldcultuur

46

GLOW +Philips bracht de wereld ooit het licht en in 2018 vormen de Brabantse steden gezamenlijk weer even dé lichtstad van Europa. Het toonaangevende lichtkunstfestival GLOW, dat elk jaar honderdduizenden bezoekers op de been brengt in Eindhoven, is met een speciale editie het hele jaar door de lichtende rode draad van het 2018-programma. Vanaf de spectaculaire opening tot aan de sluiting van het jaar zal GLOW niet alleen Eindhoven, maar de hele provincie Noord-Brabant doen schitteren. Lichtinstallaties en projecties van wereldvermaarde kunstenaars verbinden de Brabantse steden onderling en met vele andere steden in Europa.

Het grote goed van GLOW is even simpel als doeltreffend: licht in het donker spreekt sterk tot de verbeelding. Door mensen met lichtsculpturen andere beelden van de stad te geven dan ze gewend zijn,

toont GLOW hoe kleurrijk de identiteit van Brabant is. Bijzondere locaties staan centraal. Van kerktorens tot bijzondere woonhuizen, van vergeten pleintjes of hofjes tot braakliggende voetbalvelden en industrieterreinen; op het raakvlak van historie en toekomst zoeken de kunstenaars en curatoren van GLOW naar nieuwe beelden bij de bestaande architectuur en publieke ruimtes. GLOW vindt zijn oorsprong zowel in volkse tradities als in grootse technologische innovaties. Het festival geeft uiting aan deze bijzondere combinaties van de Brabantse identiteit en wil dit delen met de rest van de wereld. Een ander centraal thema is duurzaamheid. GLOW wil haar festival niet alleen zo duurzaam mogelijk organiseren, mede in samenwerking met sponsor Philips, maar ook inspirator zijn voor een duurzamere inzet van licht en energie. GLOW groeit in 2018 uit tot het

grootste lichtkunstfestival ter wereld. Op Europees niveau zoekt GLOW in en naar 2018 samenwerking met lichtfestivals in andere Europese steden als Berlijn, Gent, Tallinn en Lüdenscheid. De ambitie is ook dat sommige lichtsculpturen na 2018 een permanent karakter krijgen in een aantal Brabantse steden.

locatiEs:Eindhoven, Noord-Brabant en Europese stedenorganisatiE:Stichting City Dynamiek (Eindhoven)partnErs:Van Abbemuseum, MU, OPENLIGHT (het creatieve lab van het Intelligent Lighting Institute van de TU/e), Baltan Laboratories, LUX Helsinki (FIN), Lichtfestival Gent (BEL), Lichtrouten Lüdenscheid (GER), Lumière Durham (GBR), Valgusfestival Tallinn (EST), Narracje Festival Gdansk (POL), Skyway Torun (POL), Festival of Lights Jerusalem (ISR).

Impressie van Glow, editie 2010 ( foto: Claus Langer)49

humanoid robot

2018Eindhoven|Brabant wordt niet geopend door ons staatshoofd. En ook niet door de burgemeester. 2018Eindhoven|Brabant wordt geopend door een machine. Een zes meter hoge robot, de grootste ooit gebouwd. De robot is de mascotte van 2018 en speelt de hoofdrol in een theater-voorstelling, in 2018 te zien in het Eindhovense Parktheater. Het Zuidelijk Toneel (HZT) voert de voorstelling op, met een internationale cast waarin tevens acteurs en dansers uit alle BrabantStad-steden meedoen. De regie is in handen van Matthijs Rümke, artistiek leider van HZT. Tijdens de voorstellingenserie loopt de robot elke dag

van Strijp-S, waar hij/zij “verblijft”, naar het Parktheater, waar de robot meedoet aan de voorstelling.

opEn innovatiEDe robot wordt gebouwd door studenten van de TU/e, collega-studenten uit Japan (robot-land bij uitstek) en met bijdragen van diverse bedrijven uit de Brainport-regio. Het Zuidelijke Toneel, de deel-nemende kennisinstellingen en de bedrijven bepalen gezamenlijk welke toepassingen technisch en artistiek gezien het meest interessant zijn om te ontwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van kunstmatige emoties. De ontwikkeling vindt plaats op basis van de methode van

open innovatie, waarbij zoveel mogelijk opgedane kennis over robot-technologie wordt gedeeld met de rest van de wereld.

bEZiEldE tEchniEKDe robot staat symbool voor de combinatie van techniek, wetenschap en design waar Eindhoven vermaard om is. Het is een promotiemiddel dat zich er perfect voor leent om internationaal aandacht te genereren, waarmee Eindhoven en de rest van Zuid-Nederland zich als voortrekker op het gebied van art & technology kunnen profileren. Onderzocht zal worden in hoeverre het mogelijk is om de robot een tournee te laten maken door Europa.

locatiE:EindhovenorganisatiE:TU/e, High Tech Campus Eindhoven

Tekst of beeld volgt

51

Tekst of beeld volgt

Reality Erfgoedgame Van Gogh

In alternate reality games vormen deelnemers een sociaal netwerk om door samenwerking online en in real life een raadsel op te lossen. In december 2017 start een spannende reality game, die zijn apotheose kent tijdens de opening van 2018Eindhoven|Brabant. Een game met een Da Vinci Code-achtig verhaal, een mysterie dat moet worden opgelost en waarvan het thema verwijst naar het leven en werk van Vincent van Gogh. De game wordt een maand lang gespeeld, zowel in Brabant als in Nederlandse en andere Europese steden. Spelers staan met elkaar in contact via Facebook en Twitter. Op televisie en internet is

tegelijkertijd een serie te zien waarin een deel van het verhaal wordt verteld. Hints om het mysterie te ontrafelen zijn te vinden op internet, op straat, in musea, in monumenten en attractieparken.

locatiEs:Diverse plekken in deprovincie en EuropaorganisatiE:Lumineus (Breda)

fEstival voor bEEld En gEluid

Voortbouwend op een jarenlange traditie van live filmbegeleidingen, organiseert Het Brabants Orkest in 2018 het grootste festival voor beeld en geluid in Europa. Op Strijp-S wordt in samenwerking met partners als het Van Abbemuseum, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Plaza Futura op alle mogelijke manieren muziek in combinatie gebracht met film- en videokunst. We laten composities maken bij historisch beeldmateriaal uit Brabant en verstrekken opdrachten aan (jonge)

Europese videokunstenaars. Filmmuziek en muziekfilms staan centraal, waarbij ook aandacht is voor jazz en popmuziek.

locatiE:EindhovenorganisatiE:Het Brabants Orkest

52

Tekening, gemaakt door bewoner van Kamp Vughttijdens de Tweede Wereldoorlog

Kunst van hEt ovErlEvEn

Schubert klonk in Auschwitz, in Guantanamo Bay werd geschilderd, Anne Frank gaf de realiteit in het Achterhuis al schrijvend een plek; zelfs in de meest benarde omstandigheden wordt kunst gemaakt. Kunst wordt vaak gepresenteerd als een luxe. Dan zou je verwachten dat in tijden van ellende de kunst als eerste sneuvelt, maar het tegenover-gestelde blijkt vaak het geval. Kunst lijkt vaak de laatste reddingsboei voor mensen wier leven door oorlogen of ander onheil uitzichtloos is geworden. Juist in zulke omstandigheden zoekt een mens naar bronnen in zichzelf die nog niet zijn aangetast door de ellende. Kunst helpt dan vaak die bronnen te vinden.

Kunst van het Overleven is een tentoonstelling van kunst, gemaakt door mensen in uitzichtloze omstandigheden. Het idee ontstond door voor- beelden van kunstwerken, gemaakt in concentratie- kampen. Zoals in Kamp Vught, gedurende de Tweede Wereldoorlog het “SS Konzentrationslager Herzogenbusch”, een van de drie concentratiekampen

van nazi-Duitsland in Nederland tijdens de Tweede Wereld-oorlog. Welke vorm het project precies moet krijgen, wordt nog onderzocht. De tentoonstelling zal in ieder geval een multimediaal karakter krijgen, waarbij de meeste kunstdisciplines aan bod zullen komen.

locatiEs:

Diverse plekken in de provincieorganisatiE:Nationaal Monument Kamp Vught

Ernst Verduin zat als tiener in Kamp Vught en werkt nu als vrijwilliger bij het gelijknamige Nationaal Monument.

Andere projecten die vallenonder deze route:

congrEs rEgionalE idEntitEitsvorming organisatie: Leerstoel Cultuur in Brabant UvT locatie: Tilburg

nExus lEZingEnrEEKsorganisatie: Nexus Instituut locatie: verspreid over provincie

56

Tekst of beeld volgt

mundialFestival Mundial wordt in 2018 georganiseerd onder de noemer “The World of Performing Arts”. Een hoogwaardig artistiek programma wordt gemixt met entertainment. Mundial hanteert “world” als de overkoepelende naam voor wereldmuziek, werelddans, wereldtheater en wereldcircus. Het gaat hierbij om actuele, mondiale kunst- en cultuurvormen die een link hebben met de eigen traditie. Mundial levert met “world culture” een nieuwe

bijdrage aan de beleving van de traditionele benadering van het “wereld-segment”, waarbij de ontmoeting centraal staat.

Festival Mundial legt ver-bindingen, zet mensen aanhet denken en creëert een open mind.

locatiE:TilburgorganisatiE:Festival Mundial

The World of Performing Arts

Ander project dat valt onderdeze route:

divinE intErvEntionsorganisatie:Van Abbemuseumen Muziekgebouw Eindhovenlocatie: Eindhoven

58

Mieke Gerritzen, directeur van het MuseumOf The Image (MOTI) in Breda: ‘Beeldcultuur

is tegenwoordig een vorm van anarchie.’

tEntoonstElling macht En bEEldcultuur

‘Beeldcultuur is tegenwoordig een vorm van anarchie’, vindt Mieke Gerritzen, directeur van het Museum Of the Image (MOTI). ‘Iedereen bemoeit zich ermee, iedereen heeft toegang. De techniek maakt dat de veranderingen elkaar snel opvolgen. Stijlopvattingen bieden nauwelijks steun meer. Er zijn geen grote nieuwe stromingen.’ De snelheid en de beperkte houdbaarheid van ontwikkelingen in de moderne netwerksamenleving zijn nergens zo goed zichtbaar als in de beeldcultuur. Dat is vaak verwarrend, maar het biedt ook een schat aan mogelijkheden. Want de beeldtaal wordt steeds universeler en overstijgt daarmee makkelijk landsgrenzen en culturen.

2018Eindhoven|Brabant onderzoekt de gevolgen en kansen. Onder andere met een grote, gezamenlijke tentoonstelling in 2018 van het MOTI in Breda en het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen. Met als thema “macht en beeldcultuur”. In de kunst van het samen leven is macht een niet te onderschatten

factor. De beeldcultuur is daar een reflectie van. Daarnaast wordt het beeld een steeds belangrijkere machtsfactor.

oErtiJdEnDe tentoonstelling geeft een overzicht van de beeldvorming en beeldcultuur over macht door de tijd en verschillende media heen. Duizenden jaren lang gebruikte de mens voornamelijk zijn lichaam om te communiceren, als een soort natuurlijk medium. Daarna overheerste een lange periode de tekstcultuur. Die is nog steeds erg belangrijk, maar daarnaast brengt de huidige beeld-, design- en mediacultuur ons via internet opnieuw dichter bij de oertijden van de intuïtieve en orale mens die de wereld meer zintuiglijk en emotioneel beleefde.

Niet lang na het begin van de Westerse jaartelling werden ijzeren munten het belangrijkste communicatie-middel, meestal met afbeeldingen van leiders. Tegenwoordig wordt de politiek sterk beïnvloed door de beeldindustrie. Politici

zijn producten geworden die als popsterren de wereld rondreizen, waarbij hun optredens wereldwijd schitteren over de schermen. De huidige visuele retoriek in de politiek is het ultieme voorbeeld van multidisciplinaire beeldcultuur, met politieke symbolen, stijlen, strategieën en beeldrijm. Hoe beïnvloedt de beeldcultuur de politiek en andersom?

mas En motiHet MOTI in Breda bestaat sinds 2008 en is een van de weinige musea in de wereld – zo niet het enige – dat zich specifiek richt op de wijze waarop beeld communiceert. Het MAS in Antwerpen is het nieuwste museum van Antwerpen (geopend in mei 2011), dat het eerste half jaar al meer dan 600.000 bezoekers trok. Het museum richt zich op de relatie van Antwerpen met de wereld en toont zowel historische objecten als hedendaagse kunst.

locatiEs:Breda, AntwerpenorganisatiE:Museum of The Image (MOTI)partnEr:Museum aan de Stroom (MAS), Antwerpen

Binnenplaats van het Museum Of The Image (Breda)63

Tekst of beeld volgt

solarworldcinEma

Solar World Cinema is een unieke, mobiele bioscoop op zonne-energie, die sinds 2010 door Europa toert. De mobiele bioscoop, met als basis een bus met zonnepanelen op het dak (vanzelfsprekend rijdend op aardgas), strijkt neer in verschillende steden en dorpen, om mensen met elkaar in contact te brengen met filmvoorstellingen in de open lucht. De Solar Cinema is geheel zelfvoorzienend en combineert cultuur en duurzaamheid om te laten zien dat die twee grootheden elkaar kunnen versterken.

De Solar World Cinema trekt in 2018 met een speciaal film-programma door Europa en ontwikkelt daarnaast een aantal speciale projecten. De Solar Cinema Crew organiseert naast film-vertoningen ook zelf, on the road, filmproducties. In elke stad die de Solar Cinema in 2018 aandoet, worden mensen opgeroepen om zelf met een ultrakort filmpje hun impressie van de stad te verbeelden. Vervolgens smelt een professionele editor de bijdragen samen tot één stadsfilm, die vervolgens

als afsluiting van het verblijf van de Solar Cinema in de stad wordt vertoond. Uiteindelijk worden de stadsfilms met een bijzondere montage samen-gevoegd tot één wereldfilm.

De Brabantse steden van 2018Eindhoven|Brabant vormen in 2018 het startpunt, waarna het project verder reist langs voormalige culturele hoofdsteden en andere locaties in Europa. In aanloop naar 2018 wordt het project aan de hand van pilots getest en doorontwikkeld.

locatiEs:Brabantse en Europese stedenorganisatiE:Stichting Solar World Cinema

Ander project dat valt onderdeze route:

thE EindhovEn vallEtta connEctionorganisatie: Kossman De Jong locaties: Eindhoven en Malta

64

66

Tekst of beeld volgt

Het Humor Festival

Het opvallend grote aantal succesvolle Brabantse cabaretiers, de Koningstheateracademie als enige voltijds cabaretopleiding in Nederland, carnaval; humor kleeft aan Brabant als een belangrijk onderdeel van de kunst van het samen leven. Daarom in 2018: het Humorfestival. Met onder andere een congres waarmee we de functie en geschiedenis van humor in internationaal perspectief onderzoeken. En met speciale masterclasses waarin notabelen van binnen en buiten Brabant humorles krijgen.

locatiE:’s-HertogenboschorganisatiE:Koningstheateracademie (’s-Hertogenbosch)

66

Zangles bij het Kunstkwartier Helmond

hEt EuropEEs KindErKorEn fEstivalZo’n tien kinderen staan nieuwsgierig klaar voor hun eerste zangles in het Helmondse Kunstkwartier. Zangdocent Maria Coolen doet voor hoe ze met hun handen een vogelnestje kunnen maken voor hun mond. ‘En nu één zuivere toon zingen, vasthouden, vasthouden! Ja, en blaas de toon nu door naar een ander kindje.’

Muziek is de universele taal bij uitstek. In zang overheerst melodie en toon boven taal, waarmee taalbarrières makkelijk opgeheven worden. Op het Europees Kinderkoren Festival in Helmond worden in 2018 tientallen koren uit heel Europa uitgenodigd om de artistieke en communicerende kracht van samen zingen te ervaren. Het festivalprogramma zal zowel kwalitatief hoogwaardig als laagdrempelig zijn. Er is ruimte voor deelname op diverse artistieke niveaus en in verschillende genres. Het programma met optredens

van de kinderkoren wordt aangevuld met workshops en masterclasses.

Daarnaast worden opdrachten verstrekt aan componisten en theatermakers, die de opdracht krijgen om speciaal repertoire te creëren voor het festival. Daarnaast maken kinderen zelf composities voor de koren volgens de formule van het nieuwjaarsconcert van het Nederlands Blazers Ensemble. Het festival sluit af met een grote finale, een samenzang van alle kinderkoren, die uitein-delijk moet leiden tot een vermelding in het Guinness Book of Records.

De Brabantse stichting Koor-plein en de Vlaamse organisatie Koor en Stem organiseren in 2012 de eerste editie van het festival. Het Europees Kinderkoren Festival moet in de jaren voor en na 2018 uitgroeien tot een podium voor artistieke beleving, ontmoeting en uitwisseling in Europees

verband. Met een voortdurende en structurele impuls voor verdere inhoudelijke ont-wikkeling en vernieuwing. Het festival wordt daarom vanaf 2018 een driejaarlijks internationaal evenement.

locatiE:

HelmondorganisatiE:De KunstbaliepartnErs:Kunstkwartier Helmond, Stichting Koorplein, Koor en Stem

Andere projecten die vallenonder deze route:

brabant bronx organisatie: Electronlocatie: Breda

mobiEl KindErmusEumorganisatie: Kamp Vught locatie: verspreid over provincie

71

Het Internationaal Stiltefestival is een woordloos festival voor kinderen, een feest voor de zintuigen. Met een focus op dans toont het festival sprakeloze, beeldende voorstellingen uit de hele wereld die het kind als individu serieus nemen. Voorstellingen die durven te verstillen en daarmee een tegenwicht vormen voor de niet aflatende snelheid van het hedendaags entertainment. Vanuit de gedachte dat dans de poëzie van het theater is, wil het festival kinderen in aanraking brengen met de wereld van de verbeelding.

Het Internationaal Stiltefestival is uniek in zijn genre. Het festival presenteert schoolvoorstellingen, openbare voorstellingen, talentontwikkelingsprojecten, locatievoorstellingen, een internationaal bezoekers-programma en een symposium. Het brengt internationale gezelschappen samen met als doel elkaars werk te leren kennen en te leren van elkaars ervaring.

Het festival wordt georganiseerd door De Stilte, het enige

professionele dansgezelschap in Zuid-Nederland dat zich specifiek richt op het ontwikkelen en uitvoeren van producties voor kinderen. De Stilte is een gezelschap met een wijdvertakt internationaal netwerk, dat voor 2018 wordt ingezet om een kwalitatief hoogstaand festival te organiseren. De Stilte werkt daarvoor samen met een groot aantal binnen- en buitenlandse partners. Het Bredase dansgezelschap organiseert tweejaarlijks een pilot van het festival, om zo op basis van voortschrijdend inzicht in 2018 een topfestival te presenteren.

locatiEs:Breda en diverse andere plekken in de provincieorganisatiE:De StiltepartnErs:Kunstbalie, Cultuurwinkel Breda, Chassé Theater Breda, De Nieuwe Veste Breda, Huis voor Beeldcultuur Breda, Brabants Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur en BN De Stem

InternationaalStiltefestival

Leden van dansgezelschap De Stilte uit Breda

73

Strijp-S: city of urban culture

Philips bracht de wereld naar Brabant, of in ieder geval naar Eindhoven. Dat was aan het eind van de negentiende eeuw het geval, en dat was in de jaren zeventig van de twintigste eeuw nog steeds zo. Want het waren de Amerikaanse medewerkers van Philips die de urban culture – hiphop, breakdance, “turntablism”, streetart – vanaf de jaren zeventig in Eindhoven introduceerden. De hiphop-cultuur is nog steeds nergens in Zuid-Nederland zo sterk geworteld als in Eindhoven. En wijlen het Piazza (gelegen op dezelfde plek als het huidige, gelijknamige winkel-centrum) was in de jaren tachtig als skateboardlocatie bekend in heel West-Europa. Samen met Rotterdam is

Eindhoven de meest levendige stad van Nederland voor urban culture, de verzamelnaam voor urban music, dance, streetart en sports, zoals skateboarden, bouldering (klimmen zonder touwen) en BMX-en. Strijp-S beschikt over faciliteiten voor allerlei vormen van urban sports, waaronder AreaFiftyOne, één van de mooiste en grootste indoor skateparken van Europa. Skateboarders uit de hele wereld komen naar AreaFiftyOne. Niet alleen vanwege de nationale en internationale wedstrijden, maar ook voor het culturele programma, met muziek, workshops en filmvertoningen. Zo is Strijp-S de afgelopen jaren bijna onopgemerkt uitgegroeid tot een (tijdelijk)

paradijs voor urban culture, een bij uitstek internationale cultuur die met name op jongeren een grote aantrekkingskracht heeft.

Het programma moet nog definitief vorm krijgen, maar vast staat dat er in 2018 een groot Europees festival komt rondom urban culture. Met allerlei uitingsvormen van street-art, street-dance binnen de context van een internationaal skateboardtoernooi. Met een augmented reality-skategame wordt de openbare ruimte verbonden met skaters, cultureel erfgoed en technologie. En in de film “Another skate of mind” werken de beste skateboardteams, fotografen,

filmers en animatoren samen.

In de jaren tot aan 2018 blijven we investeren in de urban infrastructuur van Strijp-S, om zo in 2018 een fantastisch internationaal programma rondom urban culture te kunnen presenteren. Zo opende in januari 2012 Gebouw52 de deuren, een nieuwe hotspot voor urban culture. Met als bewoner onder andere Madskills, een organisatie die zich ten doel stelt “urban” makers en beoefenaars te ondersteunen en te begeleiden op hun weg naar professionaliteit.

locatiE:EindhovenorganisatiE:AreaFiftyOne

arEafiftyonE

Skatepark AreaFiftyOne op

Strijp-S in Eindhoven

74

Lust for LifeHet festival Lust for Life bezet in 2018 verschillende delen van Eindhoven en andere Brabantse steden met een internationaal “live art-festival” voor nieuwe makers: theatermakers, dansers, filmers, bands, dj’s en beeldend kunstenaars. Met als doel het publiek – met name jongeren – te laten participeren. Daarbij wordt nadrukkelijk ingezet op educatie en verbindingen tussen verschillende kunstvormen en publieksgroepen.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:United-C (Eindhoven)

brabantslEErorKEst

Kinderen uit Brabant en Europa krijgen in 2018 speciale muzieklessen om uiteindelijk orkesten te formeren die gaan optreden op een speciaal Europees festival van Leerorkesten. Europese componisten krijgen de opdracht om speciaal composities te schrijven voor de leerorkesten. Partner is onder andere Het Brabants Orkest.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:De Muzerije (’s-Hertogenbosch)Tekst of beeld volgt

77

dE tilburgsE KErmis:

Kermis, carnaval en het circus zijn misschien wel de meest universele volksfeesten, en Noord-Brabant heeft een sterke traditie op alle drie de gebieden. Laagdrempelige volksfestijnen die sterk ver-binden, door sociale, culturele en nationale lagen heen. Van-uit de Brabantse traditie willen we die kracht in 2018 benutten om lokale en internationale banden aan te halen en tegelijkertijd de ontwikkeling van de volksfeesten een nieuwe impuls geven.

De Tilburgse kermis is de grootste van de Benelux, met een miljoen bezoekers het tweede publieksevenement van Nederland en een toonbeeld van verbindende kracht. De Tilburgse kermis is opvallend multicultureel en besteedt veel aandacht aan specifieke doelgroepen. Zo is er een gehandicaptendag, een

bejaardenkermis en natuurlijk de beroemde maandag, waarop de kermis en haar bezoekers roze kleuren. Roze Maandag – een knipoog naar Rosen-montag, de belangrijkste dag van het Duitse carnaval – trekt jaarlijks honderdduizenden bezoekers en is de afgelopen twintig jaar uitgegroeid tot een van de belangrijkste evenementen voor homo-emancipatie en –integratie in Nederland.

inspiratiEbronTraditioneel is de kermis de plek waar mensen uit allerlei lagen van de bevolking elkaar ontmoeten, waar tradities zijn verbonden met curiositeiten en waar het “spelelement” ruimte biedt voor het onbekende en het nieuwe. Het volkse en tegelijkertijd bijzondere karakter van de kermis is voor veel Brabantse kunstenaars een belangrijke inspiratiebron.

Die krachtige aspecten en mogelijkheden van de kermis benutten we in 2018 optimaal. Tilburg heeft een sterke traditie op het gebied van de podium-kunsten, en het centrale idee is dat kermis en podiumkunsten elkaar in 2018 gaan inspireren. The Performing Society – een samenwerkingsverband van zes Tilburgse culturele organi-saties – gaat onderzoeken hoe de performing arts de kermis-cultuur kunnen vernieuwen en andersom.

alicE in wondErlandDoorkijkje naar 2018: de bezoekers – uit binnen- en buitenland - voelen zich in de Tilburgse spoorzone als Alice in Wonderland, in een vertrouwde en tegelijkertijd absurde wereld. Een wereld die dezelfde verwondering en opwinding met zich meebrengt als een wereldtentoonstelling.

Een magische, tijdelijke stad waar je ronddoolt tussen flikkerende lampjes, acroba-tiek, urban dance, fanfares, Balkan beats en kermis- attracties die je nog nooit eerder hebt gezien.

locatiE:TilburgpartnErs:De Locomotief, Incubate, Circo Circolo, Het Zuidelijk Toneel, Mundial, Theaters Tilburg

een volksfeest vernieuwd

Andere projecten die vallenonder deze route:

wK foodball = samEn aan tafEl organisatie: Vrijetijdshuis, Citydynamiek Eindhovenlocatie: verspreid over provincie

brabant blaast organisatie: Kunstbalie, Kunstkwartier Muziekbond Brabant, KNFM, locatie: verspreid over provincie

Medewerkers van de Tilburgse Kermis en de gemeente Tilburg bij het oude koepelgebouw van de voormalige NS-werkplaats in de spoorzone.

79

hEt bEstE straatthEatEr van Europa

Met “Street-Art EU” toont 2018Eindhoven|Brabant het meest avontuurlijke en vernieuwende straattheater uit Europa. De beste gezelschap-pen koppelen we in 2018 aan minstens tien straten in Brabantse steden en dorpen, waar ze tijdelijk gaan wonen en werken. Een week lang woont en werkt het gezelschap in een straat, speelt daar zijn nieuwste voorstelling en gaat een relatie aan met de bewoners. Work-shops voor kinderen, jongeren en volwassenen zijn onderdeel van het programma.

Street-Art EU start in 2014 met drie gezelschappen in drie straten en krijgt in 2015, 2016 en 2017 een vervolg met vijf tot zeven gezelschappen. In 2018 zullen uiteindelijk tien internationale straattheater-gezelschappen in de twee weken voorafgaand aan Theaterfestival Boulevard een week actief zijn in tien straten. Presentaties van bewoners (de resultaten van workshops) en

de voorstellingen van de deelnemende internationale straattheatergezelschappen worden getoond tijdens het festival. Theaterfestival Boulevard werkt daarvoor samen met belangwekkende straattheaterfestivals zoals die van Valladolid, Tarrega, Chalon, Aurillac en Manchester. Festivals die veel aandacht besteden aan straat- theater en vaak participeren in nieuwe producties. De kracht van het theater op straat leidt, bij een goede uitvoering, tot een bijzondere directe interactie met het publiek. Door de gekozen spelvormen ontstaat samen met de (toevallig) aanwezige kijkers een dynamische wisselwerking van actie en reactie, uitdaging en antwoord.

Street-Art EU, georganiseerd door Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch, wil in en op weg naar 2018 het straat- en animatietheater in Nederland

en Europa een belangrijke artistieke impuls geven. Theaterfestival Boulevard ontwikkelt nieuwe concepten, waarin community art en straattheater samenkomen.

locatiEs:

’s-Hertogenbosch en provincieorganisatiE:Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch

Street-ART EU:

Medewerkers en betrokken studenten van Theaterfestival Boulevard in het centrum van ’s-Hertogenbosch.

81

ArtimondArtimond presenteert in 2018 een tiendaags festival in Helmond dat de kunsten op straat zoekt, vindt, maakt en presenteert, zo dicht mogelijk bij de mensen. Met theater, dans, film, performance, muziek en beeldende kunst, met zowel internationale topacts als lokale amateurs. De stad is het podium, de (on)mogelijkheden van de stad en de openbare ruimte zijn het uitgangspunt, van haagje tot binnenstad, van kasteel tot spoorzone.

Kenmerk van de te presenteren (straat)kunst is dat het, waar het ook opduikt, grenzen verlegt, publiek activeert en aanzet tot bespiegeling, ontmoeting en dialoog. Artimond wil niet het grootste

“kunst-op-straat-festival” zijn, maar het festival met de grootste impact op zijn bezoekers. Artimond prikkelt de innerlijke belevingswereld, zet met nieuwe invalshoeken aan tot ideeën en is een bron van voortdurende energie in stad en regio. Met een accent op de cross-over tussen “hoge kunst” en “nieuwe kunst” en met de ambitie om hierin vanuit de eigen specifieke Helmondse situatie op Europese schaal toonaangevend te zijn.

locatiE:HelmondorganisatiE:Stichting Kunst en Theater Festival Helmond

Kunst op straat

Tekst of beeld volgt

Ander project dat valt onderdeze route:

brabant moZaïEKstadbrabants bontorganisatie: Brabant Academylocatie: verspreid over provincie

83

ruil-brigadE

De Tilburg CowBoys doorkruisen in 2018 op bakfietsen een groot aantal Europese landen om objecten te ruilen. De speciale ruilbrigades bellen bij willekeurige burgers aan om mensen uit te nodigen een dierbaar voorwerp met een herinnering te ruilen voor een ander voorwerp met een herinnering uit de bakfiets. Alle voorwerpen en hun verhalen worden vastgelegd op een speciale site. Zo ontstaat een Europees netwerk van persoonlijke verhalen, digitaal voor iedereen te volgen.

Een netwerk van voorwerp naar voorwerp, van herinnering naar herinnering, van persoon naar persoon en van stad naar stad. Op die manier verbinden we mensen in Europa op de meest basale manier: via verhalen en herinneringen. In elke Europese plaats die de Ruilbrigade aandoet, is een tijdelijke expositie te zien met de geruilde voorwerpen. Met aan het eind van 2018 een grote afsluitende tentoonstelling op een nader te bepalen locatie in Brabant met beelden en teksten van alle

ruilacties en hun verhalen. Het project valt of staat bij de participatie van burgers. De Ruilbrigades moeten bestaan uit mensen die minimaal twee talen beheersen. De Ruilbrigade voor Polen bestaat uit Poolse Brabanders, de Ruilbrigade voor Frankrijk uit Franse Brabanders, etc. De Tilburg CowBoys zijn verantwoordelijk voor de artistieke en logistieke leiding. Een kunstenaarscollectief met een sociaal gezicht, dat met zijn projecten midden in de maatschappij wil staan en altijd de interactie met het publiek opzoekt. Met een werkwijze zo veranderend als de actualiteit, maar altijd laagdrempelig en verfrissend.

locatiEs:provincie en EuropaorganisatiE:Tilburg Cowboys (Tilburg)

dEEuropEsE

De Tilburg CowBoys in de Tilburgse wijk Jeruzalem

Andere projecten die vallenonder deze route:

brabant ontdEKt Europa organisatie: KesselsKramerlocatie: verspreid over provincie

brabantsE maKErsKamErs organisatie: Het Makershuis ’s-Hertogenboschlocatie: verspreid over provincie

85

BrabantWereldwijd

2018Eindhoven|Brabant verzamelt verhalen en herinneringen van geëmigreerde Brabanders wereldwijd. Aan de hand van voorwerpen, foto’s en zelfs uitdrukkingen. De inzendingen worden verzameld op een website en gedurende heel 2018 in openbare ruimtes geprojecteerd op grote schermen, bijvoorbeeld op gemeentehuizen. Brabant Wereldwijd won van de bijna 700 inzendingen voor het bidbook de publieksprijs.

locatiEs:Verspreid over de provincieidEE:Karel van Koppen

vErhalEnvan brabant

De bibliotheken van Eindhoven en andere Brabantse steden organiseren in 2018 gezamenlijk een innovatief en veelzijdig programma rondom “verhalen vertellen”. Mondelinge vertellingen zijn het “slow food” van de communicatie, die wordt gedomineerd door snelle en vluchtige massamedia. De verhalenverteller helpt ons met zijn verbeeldingskracht en welsprekendheid te onthaasten en de werkelijkheid te duiden.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:Cubiss (Tilburg)

Tekst of beeld volgt

87

Kunstenaar Joep van Lieshout in zijn atelier

nEwtriballabyrinth

‘Een pad door olifantengras. Najaarszon. Van olifantengras schijn je van alles te kunnen maken. Boven het hoofd halmen, sprieten. In de verte een ronde toren boven de horizon. Links, rechts, rechtdoor, hoek om. Er rit-selt een fazant door het rietachtige gras. Nog een hoek om. Daar, midden tussen de begroeiing, staan machines die ik niet meteen thuis kan brengen. Er is een weef- getouw dat in beweging gezet kan worden. Aan het eind van een doodlopend pad een gevaarte: een stalen staketsel waarin zilverk-leurige buizen, bollen en tonnen hangen. Een hoogoven?’ roofbouwJoep van Lieshout (1963, Ravenstein) wordt momenteel beschouwd als één van de meest succesvolle Nederlandse kunstenaars, zowel in binnen- als buitenland. In 2018 bouwt hij achter het centraal station van Tilburg een kunstpark van riet of bamboe, ter grootte van zo’n vier voetbalvelden. Daarin wordt een labyrint

uitgehakt dat een groot aantal werken van zijn hand herbergt. Een beeldentuin die verhaalt over en verwijst naar techniek, kunst en cultuur, naar de geschiedenis van de mens. Er worden thema’s aangeroerd over hergebruik en voort- planting, over gebruiks- artikelen en rituelen.

New Tribal Labyrinth is te zien als de ultieme verbeelding van Van Lieshout’s apocalyptische toekomstgedachtes. Hij is pessi-mistisch over het verbruik van natuurlijke energiebronnen en is ervan overtuigd dat de mens-heid binnen enkele decennia alle energie heeft opgebruikt. Dan rest ons mensen niets anders dan door fysieke inspanning zelf de machines aan de gang te houden. Van Lieshout in een interview met het blad Oog: ‘Als de roof-bouw die we plegen op de wereld nog even doorgaat, is alles op. En omdat niemand wil inleveren, gaan we elkaar de

Joep van Lieshout

hersens inslaan. Maar daar wil ik niet over moraliseren. Ik maak er kunst over.’

gEschiEdEnis En toEKomstHet prachtige fabrieksterrein achter het Tilburgse station was tot voor kort in gebruik als één van de twee belangrijkste en oudste onderhoudsbedrijven van de Nederlandse Spoor-wegen. Hier werden meer dan honderd jaar locomotieven gebouwd en onderhouden. Op dit post-industriële terrein legt Joep van Lieshout zijn eigen verbinding tussen de geschiedenis en de toekomst van de (werkende) mens.

‘Op een rij in een langwerpig stuk land, staan allerlei hoge sculp-turen: zendmasten, totempalen, uitgerekte, haast Egyptisch aan-doende bouw-sels. De sfeer is sereen – het doet me denken aan een strand in het noorden van Canada vol dode boomstammen, of aan een gebied waar de Aboriginals hun doden eren.

Als ik eromheen loop, zie ik in keurig groen gras eieren liggen, groter dan ikzelf. Ik leg mijn oor er tegenaan maar hoor niets anders dan het ruisen van mijn eigen bloed.’

locatiE:

Spoorzone TilburgorganisatiE:Atelier Van Lieshout

93

De kantine van mengvoederfabriek De Heus in de spoorzone van ’s-Hertogenbosch. Links Paul van Seeters,

mede-initiatiefnemer van het project detuin|united. Rechts een medewerker van De Heus.

Wie een tijdlang niet meer op of in de buurt van het terrein van diervoederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch is geweest, wordt straks aangenaam ver-rast. Nu is het gebied nabij het Bossche stadscentrum – letterlijk op het snijvlak van spoor en waterweg – nog een echte industriële zone. Met een fabriek, autobedrijven, een sportschool en een taxicentrale als belangrijkste bewoners en een vettige lucht van stookolie, vermengd met de weeïge geur van vermalen granen.

plEK van vErZoEningSommige geuren blijven, maar het aangezicht is straks volledig anders. Steigers, silo’s en pakhuizen hebben een andere functie gekregen, er tussen-door lopen koeien. Je slentert langs (tijdelijke) podia, ateliers, vergader- en expositieruimtes en een klein hotel. In de moestuinen oogsten kinderen de groenten voor een kook- en eetproject met als thema “de tuin als plek van verzoening”. Dit is detuin|united, het indu-striële stadspark in de Bossche

spoorzone. Dit is de plek waar we straks de kunst van het samen leven gaan beoefenen en herijken, waarbij we nieuwe inzichten ter plekke in de praktijk brengen en op ruime schaal delen met anderen.

Hier krijgen kunstenaars van naam fysiek en creatief de ruimte om hun eigen tuin te creëren. Gastcuratoren gaan aan de slag met specifieke thema’s, waarbij het meester-werk van de Bossche schilder Jheronimus Bosch, “De Tuin der Lusten”, fungeert als inspiratiebron. In het woord united, een anagram van detuin, ligt de essentie van het project besloten: ontmoetingen tussen stadsbewoners en bezoekers mogelijk maken van welke gezindte, etniciteit en levensbeschouwing dan ook.

parK, paradiJs En proEftuinNaar analogie van de triptieken van Bosch is de tuin zowel inhoudelijk als ruimtelijk een drieluik. Het Rotterdamse bureau ZUS [Zones Urbaines Sensibles] ontwerpt de ruimte-

lijke drieslag, met zones die inhoudelijk staan voor Park, Paradijs en Proeftuin, respec-tievelijk ontspanning, spel en experiment. In de Proef-tuin vind je ontmoetingen en projecten op de snijvlakken van disciplines: filmers en food innovators, theatermakers en cultuurfilosofen, steden-bouwkundigen en dichters, landschapsarchitecten en leer-krachten. Hun projecten staan in het teken van problemen en oplossingen, angsten en alternatieven, doemscenario’s en dromen.

De verleidingen in de tuin zijn niet te weerstaan en lokken eerst en vooral ontmoetingen uit. Met activiteiten die uiteen waaieren van volks en enter-tainend, tot aan experimenteel en verdiepend. Je vindt op het complex een carrousel en een circus, maar ook urban games, theater, concerten, lezingen en debatten. Dit is het nieuwe, stedelijke knooppunt voor cultuur en ontmoeting in optima forma.

locatiE:Spoorzone ’s-HertogenboschorganisatiE:detuin | unitedpartnErs:Jheronimus Bosch 500, Theaterfestival Boulevard, November Music, Incubate festival Tilburg, Festival Mundial Tilburg, Jazz in Duketown, Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch, Fundament Tilburg, Het Zuidelijk Toneel, Circo Circolo, Theater Artemis, Matzer Theaterproducties, Verkadefabriek, de Skatehal, CBK ’s-Hertogenbosch en W2 Poppodium.

detuin | united

Diervoederfabriek De Heus in de Bossche spoorzone

96

Kunstenaars hebben zich de afgelopen decennia op veel plekken bewezen als waardevolle kwartiermakers. Ze strijken als pioniers neer in achterstandswijken waar ruimte voorradig is en panden relatief goedkoop zijn. In het ideale geval brengen ze nieuwe activiteiten en dynamiek in de wijk, wat vervolgens weer nieuwe initiatieven aantrekt. Dit proces van “gentrificatie” kent veel aansprekende voorbeelden in Europa, zoals de Docklands in Londen en Prenzlauer Berg in Berlijn.

Noord-Brabant heeft nog relatief weinig ervaring met wijken waar met behulp van kunst en cultuur de sociale en economische structuur van een buurt structureel en grootschalig is verbeterd. Eindhoven en de regio Brabant experimenteren in 2018 met nieuwe manieren om cultuur in te zetten voor de opwaardering van binnenstedelijke gebieden. Onder andere in de spoorzone van Breda, waar de befaamde ontwerper Piet Hein Eek in 2018 een vrijstaat

bouwt voor jonge, creatieve middenstanders. Een soort faveladorp, annex culturele kashba, opgebouwd uit oude balken en plaatmateriaal, dat zich continu ontwikkelt en waar creators en publiek elkaar makkelijk moeten vinden. Eeks kashba huist in de spoorzone, waar publiek passeert dat normaal nooit met zo’n wereld kennismaakt. Kunnen daar alternatieven worden bedacht voor traditionele winkelconcepten en winkelgebieden? Wat kunnen kunstenaars leren van ondernemers en andersom?

Jonge designers en kunstenaars vestigen zich tijdelijk in de alternatieve shoppingmall, om op microniveau te experimenteren met nieuwe economische modellen die beter passen bij de dynamiek van de moderne netwerksamenleving. Het model van Eek gaat uit van minimale vestigingskosten. Hij gebruikt materiaal als sloophout en oude wanden van vrachtwagens. Niet alleen om de mogelijkheden van hergebruik te onderzoeken, maar

dE altErnatiEvE middEnstands-wiJK van piEt hEin EEK.

culturElEKashba

ook om de productiekosten zo laag mogelijk te houden. Dat betekent dat (tijdelijke) vestiging in de kashba voor veel kunstenaars en startende ondernemers betaalbaar is. Vergelijk het met een vlooienmarkt: iedereen moet straks in principe mee kunnen doen. Eek wil de kashba, die minimaal tien jaar aanwezig zal blijven in de spoorzone, nadrukkelijk bouwen in samenwerking met kunstenaars en bewoners uit de buurt. Het unieke eindresultaat zal alleen al in 2018 honderdduizenden bezoekers verwelkomen en als model voor een alternatieve binnenstadswijk wereldwijd de aandacht trekken.

locatiE:Spoorzone BredaorganisatiE:Eek en Ruijgrok BV

99

De open deuren van John Körmeling

Wie inzoomt op Eindhoven ontdekt een boeiende en eigenwijze stad. Maar je moet er wel moeite voor doen om dat te ontdekken. Cultuur ligt in Eindhoven niet op straat en ook de naoorlogse “wederopbouw-architectuur” wint er geen prijzen. De openbare ruimte weerspiegelt niet dat Eindhoven een stad is van design en licht. Innovatieve, hoogwaardige cultuur en creativiteit zitten verstopt achter de deuren van instellingen, kunstruimtes en ateliers.

Het idee van architect John Körmeling is even simpel als geniaal: breek een deel van de gebouwen van de stad letterlijk open zodat de wereld naar binnen kan kijken. Körmeling

wil enorme happen nemen uit incourante gebouwen – zoals kerken en kantoortorens – en deze voorzien van enorme deuren, ter grootte van de gevel van het gebouw. Door de ingreep stroomt licht naar binnen en kan de binnenwereld makkelijker communiceren met buiten. Want dat communiceren met buiten, dat kan Eindhoven als licht autistische stad nog niet zo goed.

Vanaf 2012 zullen jaarlijks een of meerdere Eindhovense gebouwen worden opengebroken. Het eerste gebouw dat wordt aangepakt is het Bosch-gebouw op de kop van Strijp-S. In 2018 heeft Eindhoven een route van twintig gebouwen met

megadeuren, als symbool van de nieuwe openheid van de stad, die alle bezoekers welkom heet. De gebouwen kunnen dienen als paviljoens voor de World Design Expo.

Zo’n beeldbepalende transformatie van bestaande gebouwen die hun oor-spronkelijke functie verloren hebben, zal de aanblik en het gevoel van de stad sterk en duurzaam veranderen.

locatiE:

EindhovenorganisatiE:John Körmeling

Tekst of beeld volgt

101

Qua-drantaudiovisuElE stadsopEra als odE aan dE hElmondsE arbEidEr

De textiel- en metaalindustrie heeft de stad Helmond groot gemaakt, en videokunstenaar Rob Moonen eert de arbeider in 2018 met een grootse, audiovisuele stadsopera. De titel Quadrant verwijst naar de vier verschillende delen waarin de Helmondse binnenstad door de kruising van de Zuid-Willemsvaart en de Kasteel Traverse is opgedeeld. Moonen stelt een bijzondere opera samen, voor én met de stad. Met zowel verwijzingen naar het artistiek als het industrieel erfgoed.

Het oeuvre van Helmondse componisten als Matthijs Vermeulen en Alphons Stallaert zal een plek

krijgen, geïntegreerd met (archief )beelden van het arbeidsverleden, de bijzondere architectuur van de stad en het industrieel erfgoed van typisch Helmondse bedrijven als Vlisco, Raymakers en Nedschroef. Jeroen Strijbos en Rob van Rijswijk componeren de opera, die uit een ouverture en vier delen bestaat. De gezamenlijke werken van Strijbos en Van Rijswijk kenmerken zich door de combinatie van computercomposities met elementen van ruimte-lijkheid, vormgeving en muziektechnologie, waarbij de grenzen en snijvlakken van verschillende kunstdisciplines worden opgezocht. Voor de

uitvoering van Quadrant werkt Moonen samen met de vele koren, harmonieën en fanfares die Helmond rijk is. De uitvoering vindt in de openbare ruimte plaats, waarbij muziek gekoppeld wordt aan grote projecties op openbare gebouwen, vanzelfsprekend in de directe nabijheid van de kruising van het kanaal met de traverse.

locatiE:

Spoorzone HelmondorganisatiE:Rob Moonen, Rob van Rijswijk,Jeroen Strijbos

Tekst of beeld volgt

103

104

Tekst of beeld volgt

Hutten-festival

‘Als steden leefbaar willen blijven voor de komende generaties, dan moet design in de openbare ruimte de relatie tussen mens en natuur opnieuw definiëren.’ (Alexandros Washburn, chief Urban Design New York). Het Huttenfestival bouwt in 2018 op één of meerdere locaties een tijdelijke “nederzetting” die stad en land verbindt, met duurzaamheid als leidend principe. Binnen- en buitenlandse kunstenaars, vormgevers en architecten construeren in 2018 tijdelijk de gedroomde stad voor iedereen. Verbeelding en

gemeenschappelijkheid gaan hand in hand met bouwwerken en verhalen over de nieuwe duurzame relatie tussen mens en natuur. Daarbij worden verbindingen gelegd tussen kunst, architectuur, design en ondernemerschap. Bedrijven, overheden, kunstenaars en burgers bouwen hand in hand de nederzetting, wat uitmondt in een groot publieksevenement.

De bouw zelf duurt een paar weken, het dorp blijft vervolgens nog een aantal maanden staan. Al die tijd vinden er activiteiten plaats op het gebied van theater, dans,

performance en muziek. Maar ook seminars over “urban paradises”: welke onzichtbare verbindingen maken een dorp of samenleving succesvol? Kinderen ontwerpen met programma’s als Google Sketchup een futuristische stad. Een jury selecteert de ideeën op ultieme leefbaarheid.

Kunstenaars, bouwers en gezinnen uit binnen- en buitenland kunnen in het tijdelijke dorp verblijven. Vrij naar curator en blogger Eileen Woods: ‘And the children can riot everywhere, making this village their playground. Is it

too romantic to think thatthis experience will stay in their young minds as memories of what a new community in Europe should be like?’

locatiEs:

Diverse plekken in de provincieorganisatiE:Stichting Huttenfestival

samEn bouwEn aan EEn modErnE nEdErZEtting

104

Een treinwagon, getrokken door een stoom-locomotief van het Bredase bedrijf Backer en Rueb, doet dienst als mobiel bioscoopzaaltje. De trein rijdt op en neer tussen de verschillende hoofdlocaties van 2018Eindhoven|Brabant, waarbij het eerste deel van de film in de trein is te zien, en het tweede deel op locatie.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:West-Brabants Cultuuroverleg (Bergen op Zoom)

bliK ophEt spoor

In 2018 organiseren we maandelijks Kunstdiensten in kerken, moskeeën en synagogen met live muziek, theater, poëzie en beeld. Geïnspireerd op de Katholieke kerkdienst, waarbij het theatrale karakter van de liturgie wordt vermengd met gastvrijheid en huiselijkheid.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:Matzer Theaterproducties (’s-Hertogenbosch)

KunstdienstTekst of beeld volgt

107

Carnavalswagens in aanbouw voor de Oeteldonkse optocht (’s-Hertogenbosch) van 2012.

carnaval viErEn mEt dE rEst van dE wErEld

‘Carnaval is een uniek volksfeest, een wezenlijk onderdeel van de identiteit van lokale gemeenschappen. Het versterkt de sociale cohesie. Mensen ontmoeten elkaar in het café of op straat, zingen mee met dweil- carnavalsorkesten, vallen uit hun rol van alledag. Kortom, zij genieten de kunst van het samenleven en het samen vieren. Carnaval hoort bij Brabant. Laten we er zuinigop zijn.’ Wim van de Donk, Commissaris van de Koninginin Noord-Brabant.

Carnaval kent varianten in vrijwel alle landen met een katholieke traditie en wordt gevierd van Nederland tot in Zuid-Afrika en van Duitsland tot in Colombia. Carnaval is het oudste volksfeest ter wereld, het ultieme festijn der verbinding, en wordt op weinig plekken zo intens beleefd als in Noord-Brabant. Rangen en standen vallen weg, evenals gangbare conventies. Cultuur is ontsnapping, cultuur biedt een alternatieve werkelijkheid en wat dat betreft is carnaval ontegenzeglijk cultuur. Traditie en creativiteit komen samen in de rituelen, de praalwagens voor de optochten, de muziek, toespraken, toneel, dans en de verkleedpartijen. Activiteiten die in veel steden, wijken en dorpen het sociale hoogtepunt van het jaar zijn. Maar carnaval is ook vaak een

tamelijk geïsoleerd evenement; zelfs de dorpen onderling wisselen nauwelijks uit. Maar als er één feest is waarmee je eenheid in verscheidenheid kunt vieren, dan is het dit wel. In 2018 deelt Noord-Brabant de energie van carnaval met de rest van de wereld. Het Bossche carnaval koppelen we aan de Vastenavend van Bergen op Zoom, het carnaval van Maastricht aan dat van Keulen, Venetië, Rio de Janeiro en uiteraard Malta. Niet met carnaval, want dan viert iedereen zijn eigen feest, maar wel in de rest van het jaar 2018. We beleven in 2018 een jaar lang carnaval.

ruilEnWe gaan eerst en vooral samen dingen doen in 2018, waarbij we kunst en carnavalstradities bij elkaar brengen. Verschillende allochtone carnavalstradities komen samen in de wijken. Bijvoorbeeld met behulp van de vele kunstenaars die verantwoordelijk zijn voor de ontwerpen van carnavalswagens. En we gaan ruilen. Eén van de projecten is de “Carnavalsruil”: in 2016, 2018 en 2020 gaan we ontwerpen voor praalwagens ruilen met Duitsland, Malta en Brazilië. En we wisselen kostuums, rituelen en muziek uit. Met in 2018 een tentoonstelling met en over carnaval, met bijdragen uit achttien verschillende

landen. Inclusief een educatief programma voor scholen, opleidingen en verenigingen. Parallel daaraan organiseren we in ’s-Hertogenbosch in 2018 een groot internationaal congres. Onder auspiciën van de Brabantse Carnavals Federatie worden onder andere de laatste wetenschappelijke bevindingen over de herkomst en maatschappelijke functies van carnaval in verschillende landen voor het voetlicht gebracht.

locatiE:Diverse plekken in de provinciepartnErs:Brabantse Carnavals Federatie, Kunstbalie, Erfgoed Brabant, Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Stichting Europees Cultureel Erfgoed (ECE), Nationaal Carnavalsmuseum ‘Oeteldonks Gemintemuzejum’, Kanselarij Nederland van de Internationale Broederschap van het Gulden Vlies en de Närrische Europäische Gemeinschaft (NEG)

Andere projecten die vallenonder deze route:

d’n opstoEt organisatie: Kunstbalie Tilburglocatie: verspreid over provincie

t-paradE organisatie: T-Paradelocatie:Tilburg

Rob van de Laar, voorzitter van de Brabantse

Carnavals Federatie

110

Tekst of beeld volgt

De caravan is een Europese uitvinding en vrijwel nergens zo populair als in Nederland. In 2018 trekt een karavaan van caravans door Europa, waarbij deelnemers uit andere landen kunnen aansluiten. Ontworpen door Dutch designers, krijgt iedere caravan een eigen thema (museumcaravan, concertcaravan, bioscoopcaravan) en is in elke wagen kunst, film of een performance te zien.

locatiEs:Verspreid over provincie en EuropaorganisatiE:Kunst aan de Maaskant (Lith)

Caravankaravaan

big littlEculturE

Andere projecten die vallenonder deze route:

bosch paradE organisatie: JB500 locatie: ’s-Hertogenbosch

gipsy Karavaan organisatie: Gipsy Festival locatie: provincie en Europa

EuropEEs corso ZundErt organisatie: Bloemencorso Zundertlocatie: Europa

112

world dEsign Expo

Eindhoven is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een van de bekendste designsteden ter wereld. Mede vanwege de Design Academy Eindhoven, al jarenlang broedplaats van internationale topdesigners. Maar ook de Dutch Design Week (DDW) is na tien edities uitgegroeid tot één van de belangrijkste designfestivals in Europa. De DDW staat tegenwoordig bekend als “het Milaan van het Noorden” en trok in 2011 maar liefst 1500 ontwerpers en 180.000 bezoekers. De kracht van Eindhoven ligt in het feit dat het de creatieve sector, technologie en hoogwaardige maakindustrie zo goed met elkaar weet te verbinden; het succes van het Eindhovense design is daarvan hét voorbeeld. Mede daarom organiseren we in 2018 de eerste editie van de World Design Expo. Aan alle landen van de wereld wordt gevraagd om een paviljoen te bouwen en in te richten, om op die manier het beste actuele design te kunnen presenteren dat de wereld te bieden heeft. Centrale locaties zijn Strijp-S, de TU/e-campus en de High Tech Campus in Eindhoven, De Ploeg in Bergeijk, en enkele nader te bepalen locaties in Helmond.

Het thema van de World Design Expo 2018: social design. Design dat niet om louter esthetische redenen is ontworpen, maar ten dienste

staat van de samenleving. En net als bij de Dutch Design Week, speelt ook tijdens de World Design Expo het leggen van duurzame verbindingen tussen publiek, bedrijven en ontwerpers een belangrijke rol. In een informele en prikkelende setting kunnen zij kennis en informatie uitwisselen.

locatiEs:

Eindhoven, Helmond, BergeijkorganisatiE:Capital D Design Cooperation Brainport (Eindhoven)partnErs:Design Academy Eindhoven, De Ploeg Bergeijk, TU/e, Gemeente Helmond

Ander project dat valt onder deze route:

hEt culturElE warEnhuis organisatie: MOTI Breda, EKWC ’s-Hertogenbosch, MU Eindhoven, Audax, Textielmuseum Tilburg locatie: verspreid over provincieAfgestudeerde designers van de Design Academy Eindhoven

115

Het blijft een vreemde gewaar-wording om op een markt in Dakar een lap stof te kopen die er authentiek Afrikaans uitziet, om vervolgens een labeltje aan te treffen met “Vlisco, wax hollandais”. De stoffen uit Helmond zijn een begrip in West-Afrika en bepalen daar in belangrijke mate de mode. Vlisco ontwerpt – op de batik-techniek gebaseerd – textiel, dat het bedrijf al sinds de negentiende eeuw naar West-Afrika exporteert. De kwaliteit van de stoffen wordt in landen als Nigeria, Ghana en Ivoorkust hooglijk gewaardeerd; Vlisco heeft in West-Afrika een status vergelijkbaar met topmerken als Gucci en Armani in Europa. Ook veel West-Afrikaanse regeringsleiders dragen stoffen van Vlisco.

We tonen, onderzoeken en vieren de unieke culturele connectie tussen Brabant en West-Afrika in 2018 in een nieuw te ontwerpen Vlisco-museum, dat wordt opgetrokken in een nog nader te bepalen, industrieel gebouw in Helmond. Met een serie wervelende manifestaties rond de

kleurrijke geschiedenis en producten van Vlisco, waardoor bezoekers kennis kunnen maken met dit prachtige textiel, hun afnemers en hun culturen. Daarbij besteden we niet alleen aandacht aan de huidige collectie en historie van Vlisco, maar ook aan de wijze waarop in de hedendaagse kunst en andere culturele disciplines de stoffen van de Helmondse fabrikant worden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de veelgeprezen installaties van de Brits-Nigeriaanse kunstenaar Yinka Shonibare, waarvoor Vlisco-stoffen veelal de basis vormen.

Voor de realisatie van het museum onderzoekt de gemeente Helmond de mogelijkheden voor nieuwe vormen van publiek-private samen-werking, wat tamelijk uniek is voor musea die primair in het teken staan van bedrijfscollecties.

locatiE:

Helmond

NieuwVliscoMuseum

Fotomodel Sonja Wanda met een medewerker in de Helmondse Vlisco-fabriek.

Andere projecten die vallenonder deze route:

mEt vlag En wimpEl organisatie: Gemeentemuseum Helmondlocatie: verspreid over provincie

flashvillE hotEls organisatie: Edhv / Het Vrijetijdshuislocatie: verspreid over provincie

119

BrabantsWandtapijtTien jonge Brabantse kunstenaars en ontwerpers realiseren in 2018 een zeventig meter lang wandtapijt met Brabant als thema. Iedere deelnemer neemt zeven meter voor zijn of haar rekening, onder begeleiding van een coördinator.

locatiE:’s-HertogenboschorganisatiE:Ninotchka (’s-Hertogenbosch)

EuropEan tExtilEtalEnt goEs brabant

Een Europees uitwisselingsprogramma met twaalf talentvolle ontwerpers uit binnen- en buitenland, die gaan experimenteren met textiel. In het Textielmuseum, het TextielLab en bij Brabantse textielbedrijven, gecoacht door professionele designers, docenten en productontwikkelaars.

locatiE:TilburgorganisatiE:Audax Textielmuseum Tilburg

hEt grootstEtapiJt tEr wErEld

Brabant heeft een rijke textieltraditie, en in 2018 ondernemen we een poging om het grootste tapijt ter wereld te vervaardigen. Een tapijt dat minimaal 1000 vierkante meter groot moet zijn, vervaardigd met diverse textieltechnieken en gemaakt door duizenden Brabanders met zoveel mogelijk verschillende culturele achtergronden. Ambacht en moderne technologie komen samen, evenals amateurs en professionals, die gezamenlijk een tapijt produceren dat wereldwijd de aandacht zal trekken.

locatiE:TilburgorganisatiE:Audax Textielmuseum Tilburg

Tekst of beeld volgt

121

hEt aardappElfEstival

Het originele hutje aan de Gerwenseweg in Nuenen uit het eind van de 19de eeuw is al lang afgebroken. Maar in het grijze huisje dat ervoor in de plaats kwam, wonen nog steeds nazaten van de familie De Groot. Misschien wel de beroemdste boerenfamilie uit de geschiedenis van de schilderkunst, door Van Gogh geportretteerd in 1885 voor zijn schilderij De Aard-appeleters. En Nuenen herbergt meer iconische Van Gogh-locaties. Zoals de Opwettense watermolen, die veelvuldig door Van Gogh werd geschilderd. Het ouderlijk huis van Vincent van Gogh, aan de Berg 26, doet nog steeds dienst als pastorie van de Nederlandse Hervormde gemeente in Nuenen.

De locaties oefenen een sterke aantrekkingskracht uit op toeristen en vormen in de zomer van 2018 het fysieke middelpunt van een program-ma rondom Van Gogh en de aardappel. Een programma met een knipoog: hetAardappelfestival. Hier ruik je als bezoeker straks gepofte aardappelen, terwijl je in het weiland staat en de reproduc-ties van Van Goghs schilderijen vergelijkt met het werkelijke beeld van de molens. Bij alle onderdelen van het festival

wordt steeds op innovatieve wijze omgegaan met dit aardse knolgewas. Voor het Aardap-pelfestival werken kunstenaars samen met de landbouw- en voedingsector. Dus drink je straks koffie in een paviljoen, gebouwd van aardappelen. Verderop in het veld bouwen bezoekers zelf zetmeelhuisjes, die door designers zijn vormgegeven. En kinderen doen zich tegoed aan eetbare kunstwerken, gemaakt van aardappelpuree.

“Van Gogh Village Nuenen” wordt een hotspot voor het Europese Van Gogh-toerisme: naast het museum Vincentre wordt de boerenomgeving uit Vincents tijd weer helemaal tot leven gebracht. We zien kleine akkers met aardappels en tarwe, knotberken en hagen, met hutjes en op de achter-grond de Roosdonckse molen. Voelen wat Vincent heeft gevoeld, is de uitdaging die in samenhang met Saint-Remy de Provence, Mons en Zundert wordt gerealiseerd.

Nog enkele ideeën voor het festival:

hEt aard- appElliJntJELangs de belangrijkste spoorlijnen die de steden van 2018Eindhoven|Brabant met

elkaar verbinden, poten we in april 2018 een nieuwe Van Gogh-aardappel. Zo ontstaat een aardappellijn, die de verschillende locaties van 2018Eindhoven|Brabant met elkaar verbindt. Rond sep-tember worden de aardappels geoogst en klaargemaakt op aardappelfeesten op perrons van de treinstations.

solanum tubErosumAchttien grote aardappels gaan op reis, spontaan van hand tot hand. Einddoel is Peru, land van herkomst van de aardappel. Onderweg worden de tijdelijke bezitters van de aardappels uitgenodigd om met een kort YouTube-filmpje de tijdelijke verblijfplaats van de aardappel in beeld te brengen.

briEvEn van van goghDe fraaiste stemmen van beroemde Brabanders, Neder-landers en Europeanen lezen opvallende citaten voor uit de brieven van Vincent van Gogh. Aangevuld door de stemmen van de winnaars van voor-leeswedstrijden op basisscholen uit binnen- en buitenland.

Samen met Malta ontwikkelen we een programma waarin de Malta-aardappel centraal staat,

al decennialang een belang-rijke bron van contacten tussen Malta en Nederland. De “Malta” is geen ras, maar de naam voor aardappels die worden gekweekt op het eiland. Meestal wordt het ras Alfa gebruikt, een aardappel die is ontwikkeld in Neder-land en als pootgoed wordt uitgezet op Malta. De Maltezer aardappels zijn erg populair in Nederland: vrijwel alle aardap-pels die de Maltezen zelf niet consumeren, worden geëxpor-teerd naar Nederland, jaarlijks zo’n 6000 ton.

locatiE:

Nuenen en andere locatiesorganisatiE:Vrijetijdshuis / Van Gogh in BrabantpartnErs:Stichting Samenwerkingsverband Van Gogh in Brabant, Het Vrijetijdshuis, Vincentre Nuenen, Groene Campus Helmond, ZLTO, Foodconnectionpoint, Foodcluster Noordoost-Brabant, FoodDesign and Innovation – Hogere Agrarische School ’s-Hertogenbosch.

Ander project dat valt onder deze route:

florarium tEmporum cyclEorganisatie: Muziekgebouw Eindhoven locatie: verspreid over provincie

Acteurs uit het theaterstuk De Aardappeleters in Nuenen123

Tekst of beeld volgt

bEst of thE fEst

De beste actuele theater-voorstellingen uit Europa in één programma bij elkaar.Dat is Best of the Fest, hét Europese theaterfestival van 2018.

Best of the Fest is eerst en vooral een publieksfestival dat met de beste Europese theatervoorstellingen uit 2017 bezoekers uit heel Europa verleidt om in 2018 naar Eindhoven en Brabant te komen. De ervaring van eerdere culturele hoofdsteden leert dat juist dit soort aansprekende programma’s bij uitstek geschikt zijn om internationale bezoekers bij elkaar te brengen. Het festival is daarnaast dé plek waar de Europese theaterprofessionals elkaar in 2018 ontmoeten. Wat structureel de contacten en samenwerking tussen Europese theatermakers helpt bevorderen.

In 2017 ontvangen de beste theaterproducties van alle belangrijke theater-festivals van Europa de 2018Eindhoven|Brabant Award. De prijswinnaars vormen de kern van het programma van Best of the Fest in 2018. Theater-programmeurs uit de landen van de geselecteerde festivals bepalen met de artistieke leiding van Best of the Fest wie de awards krijgen. Daarnaast ontvangt de beste productie van Best of the Fest in 2018 – gekozen door de bezoekers – de 2018Eindhoven|Brabant Total Award. De winnaar krijgt een tour aangeboden langs een aantal Nederlandse en buitenlandse theaters.

De wijze waarop theater-gezelschappen worden geselecteerd en awards worden toegekend, moet een

De beste Europese theatervoorstellingen

duurzame impuls geven aan het Europese professionele netwerk van theaters en theatermakers. Voorstellingen uit allerlei Europese landen moeten door het festival meer gaan rouleren door Europa, om zo grensoverschrijdende vertoningen en ontwikkeling van het Europese theater te bevorderen. Ook na 2018 volgt een jaarlijks Best of the Fest.

locatiE:

EindhovenorganisatiE:Parktheater Eindhoven

Andere projecten die vallenonder deze route:

intErnationaal thEatErfEstival organisatie: Theaters Brabant, Chassé Theater Bredalocatie: verspreid over provincie

opEnlucht pavilJoEnorganisatie: John Körmeling locatie: Eindhoven/Helmond

124

Enkele nazaten van familie De Groot, de familie die Vincent van Gogh portretteerde met zijn schilderij De Aardappeleters. In cafetaria De Aardappeleters in Nuenen. Tweede van links Carolien Coertzen - de Groot, rechts haar broer Eric.

Kunst voor dE mEnshEid

‘Hoopvol uitzien naar betere tijden moet niet alleen louter een gevoel zijn. Het moet een gevoel zijn dat zich omzet in een dadelijk doen.’ Vincent van Gogh had de diepe overtuiging dat hij iets voor de mensheid moest betekenen en als kunstenaar iets zinnigs moest nalaten. De tentoonstelling “Kunst voor de mensheid” belicht nadrukkelijk deze inhoudelijke kant van Van Goghs werk. Een grote tentoonstelling van internationaal topniveau, met zestig tot zeventig schilderijen, tekeningen en prenten uit zijn hele carrière. Daarvoor zal wereldwijd een beroep worden gedaan op zowel museale als particuliere collecties.

gEdEEldE historiEEén van de dingen die ons als inwoners van Europa en Brabantbindt, is een gezamenlijke geschiedenis. Sommige kunstenaars zijn verworden tot iconen van die gedeelde historie en Vincent van Gogh is er daar zonder twijfel één van. Het fascinerende is dat Van Gogh misschien wel meer wordt ervaren als een icoon van Europa danals een held van Brabant.

Van Gogh wordt geboren in het Brabantse Zundert, als zoon van een dominee. De religie van zijn jeugd laat hij gaandeweg varen, maar het geloof in iets hogers dat voor de mensheid van groot belang is, blijft bestaan en vormt zijn kunstenaarschap in sterke mate. De tentoonstelling gaat in op Van Goghs behoefte om – in lijn met de droom die hij ooit koesterde om predikant te worden – een betekenisvol oeuvre op te bouwen. De verbondenheid die hij voelde met boeren en arbeiders – hij werkte onder andere een tijdlang als lekenprediker voor Waalse mijnwerkers – uitte zich in de vele portretten van gewone mensen. Daarnaast hechtte Van Gogh veel waarde aan de noodzaak van troost die gevonden kan worden in kunst en de eeuwige cycli van de natuur. Dat is nadrukkelijk te zien in zijn werk, dat in de loop der jaren steeds beschouwelijker wordt.

vincEnt van goghhuisVincent van Gogh – wereldburger, geïnspireerd door het platteland – heeft zijn sporen in heel Brabant nagelaten. Zo ook in zijn geboorteplaats Zundert, waar het Vincent van GoghHuis in 2018 een internationaal aansprekende expositie samenstelt.

Vanaf 2013 starten we al met een internationale Van Gogh-route, dwars door Europa, langs locaties in Frankrijk, België en Nederland.De route moet helpen om internationale bezoekers te verleiden in 2018 naar Noord-Brabant te komen.

locatiE:’s-Hertogenbosch en andere locatiesorganisatiE:Noordbrabants MuseumpartnErs:Stichting Van Gogh, Vincentvan GoghHuis

Grote Van Gogh-tentoonstelling

Ander project dat valt onderdeze route:

roZE cultuur organisatie: SVGKlocatie: MOTI (Breda)

Het “Van Gogh-kerkje” in Nuenen.

128

Kunst in Monumenten

Noord-Brabant kent veel cultureel erfgoed, met name kloosters, kazernes en fabrieken, vaak gelegen op bijzondere en sfeervolle locaties, waarvoor de komende jaren een nieuwe bestemming moet worden gezocht. De tientallen kloostergebouwen zijn het tastbare bewijs van de katholieke traditie die Brabant rijk is. Werden de gebouwen tot in de jaren zestig nog intensief gebruikt voor contemplatie en bezinning, nu kampen veel kloosters met leegstand. Noord-Brabant telde in 1960 nog ongeveer 250 kloosters die door katholieke monniken werden bewoond, nu resteren er nog maar 55. Naar verwachting worden in 2018 nog maar drie of vier kloosters actief gebruikt; voor de overige vijftig gebouwen moet een herbestemming worden gevonden. Vaak gelegen op prachtige

plekken, zowel in historische centra van steden als in het buitengebied, adopteert 2018Eindhoven|Brabant de komende jaren enkele kloosters en andere beeldbepalende monumentale gebouwen. Om ze vervolgens in 2018 tijdelijk af te staan aan vooraanstaande internationale kunstenaars.

In vijf à tien voormalige kloostercomplexen en andere gebouwen gaan kunstenaars van naam werken en exposeren. In relatie met de omgeving, de omwonenden en de geschiedenis van het complex, op zo’n manier dat het project een grote trekpleister vormt voor een internationaal publiek. Rudi Fuchs is genoemd als mogelijk gastcurator. Mogelijke kloosterkunstenaars: Jan Fabre, Anselm Kiefer, Anish Kapoor, Olafur Eliasson, Alicia Framis,

Mark Manders, Marlene Dumas, Erik van Lieshout, David Claerbout, Christian Marclay en Marc Mulders.

Zij krijgen de ruimte om zich de bijzondere locaties eigen te maken en er hun persoonlijke wereld te creëren. Hetgeen monumentale werken moet opleveren die inspiratie bieden voor de herbestemming van de vele belangwekkende historische gebouwen in de provincie. Bezoekers kunnen in de complexen verblijven en de kunstenaar op gezette tijden aan het werk zien. 2018Eindhoven|Brabant wil niet alleen participerende en sociale kunst en cultuur bieden, maar ook ruimte bieden voor persoonlijke kunstbelevingen, voor een culturele bedevaart die de mogelijkheid biedt voor individuele reflectie.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:Nog nader te bepalenpartnEr:De Pont (Tilburg)

Tekst of beeld volgt

131

social circus

Circo Circolo is hét internationale festival voor circustheater in Nederland en presenteert eens per twee jaar de internationale ontwikkelingen in het nieuwe circus. De oorsprong van het genre ligt in Canada en Frankrijk, waar in de jaren tachtig vele nieuwe circusgezelschappen ontstonden. Circustheater kenmerkt zich door de integratie van traditionele circusacts als jongleren en acrobatiek met moderne dans, muziek, vormgeving en theater. Circo Circolo organiseert in 2018 een groot internationaal festival voor circustheater met internationale top-acts. Daarnaast richt het festival zich de komende jaren expliciet op wat de organisatie “social circus” noemt. Circus leent zich er goed voor om – voornamelijk in buurten en wijken – mensen met verschillende achtergronden met elkaar te verbinden door

samen iets te produceren, omdat het appelleert aan allerlei sociale, creatieve en emotionele vaardigheden. In en in aanloop naar 2018 zullen verschillende projecten in dorpen en steden worden gerealiseerd.

EuropEsE nEtwErKEnCirco Circolo investeert nu al intensief in een aantal Europese netwerken, met als doel onder andere kennisuitwisseling en talentontwikkeling. 2018Eindhoven|Brabant wordt ook voor professionals dé Europese locatie voor circustheater van 2018 met de organisatie van enkele belangrijke netwerkbijeenkomsten. Verder heeft Circo Circolo het initiatief genomen tot een netwerk van programmeurs van andere (kandidaat-)

culturele hoofdsteden. In samenwerking met Marseille

2013 en de Franse instelling voor circus- en straattheater HorsLesMurs is in april 2012 een begin gemaakt met het netwerk, waarvoor de meeste steden belangstelling tonen. Het netwerk moet bijdragen aan de versterking van circusprogrammering in culturele hoofdsteden en aan verdere erkenning van het circustheater als volwaardige discipline in de podiumkunsten.

locatiEs:

Verspreid over de provincieorganisatiE:Circo Circolo

Samen iets maken is verbinden:

Andere projecten die vallenonder deze route:

brabants familiE-Eposorganisatie: Theater Artemis ’s-Hertogenboschlocatie: verspreid over provincie

hErtogdom brabantorganisatie: Regiotheater Ravenstein locatie: verspreid over provincie

paradiJs van dE stiltE organisatie: StichtingDe Kempische Landgoederen locatie: De Kempen

intErnationalE landKunst triënnalE organisatie: bkkclocatie: verspreid over provincie

Acrobaten van Circo Circolo bij een circustent in Tilburg

133

KunsttrimbaanDe Kunsttrimbaan is een trimbaan voor jong en oud, ontworpen door verschillende kunstenaars. Met bijvoorbeeld houten sculpturen waar je overheen moet springen, een beschilderde evenwichtsbalk en speciaal ontworpen rekstokken. Wordt gerealiseerd in een nader te bepalen bosgebied in Brabant.

locatiE:Nader te bepalenidEE:Nanne Meulendijks (Breda)

city parK cityNovember Music, festival voor actuele muziek, organiseert in 2018 twee projecten waarbij muziek en landschap met elkaar worden verbonden voor de reizende bezoeker. In project 1 horen treinreizigers op diverse trajecten tussen Brabantse steden via de iPod soundtracks die verband houden met specifieke sites die de trein passeert. Project 2 bestaat uit een drietal fietstochten vanuit ’s-Hertogenbosch, Tilburg en Eindhoven naar het groene buitengebied Het

Groene Woud. Langs elke fietsroute zijn kleinschalige performances en kunstinstallaties te zien.

locatiEs:

Verspreid over de provincieorganisatiE:November Music (’s-Hertogenbosch)

iconEn in hEt landschap

Iconen in het Landschap maakt de onstaans-geschiedenis van Brabant lees- en beleefbaar. Aan de hand van zeven gebieden die te zien zijn als waardevolle landschapsiconen. De bezoeker die door het landschap loopt of fietst krijgt met een breed cultureel programma zicht op de geschiedenis van het Brabantse landschap. Met landschapstheater, beeldende kunstroutes, theaterwandelingen, ontdekkingstochten (geocaching) waarbij

kunstschatten worden ontdekt, verhalenvertellers, boeken, gedichten en fotografie.

locatiEs:

Verspreid over de provincieorganisatiE:Streekraad Het Groene Woud en de Meijerij (Boxtel)

LuchtkastelenVerdwenen kastelen herrijzen als luchtkastelen boven de funderingen van de oude kastelen en vormen zo nieuwe landmarks in Noord-Brabant.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:Diana Nooten (Oosterhout)

allErZiElEn:rEmind mE

Met dit multidisciplinaire kunstproject richten we ons op nieuwe uitingsvormen van de herdenking van dierbare doden tijdens Allerzielen. We verbinden Europese culturen met elkaar door mogelijkheden voor nieuwe rituelen en alternatieve herdenkingen aan te dragen voor allerlei bevolkingsgroepen met verschillende overtuigingen. Een universele traditie wordt nieuw leven in geblazen.

locatiEs:Verspreid over de provincieorganisatiE:CBK ’s-Hertogenbosch, CBK West-Brabant en Electron Breda

134 135

Tekst of beeld volgt

Wat hoog wil groeien, moet diep geworteld zijn. Daarom: wat is het DNA van Eindhoven en Brabant? Samenwerken is geen uitvinding voor 2018, het zit in Brabant onder de huid. Vooral daardoor ontwikkelde de regio Eindhoven zich tot een van de krachtigste economische gebieden van Europa. Oftewel: hoe eigenwijze creatievelingen en techneuten een unieke stad bouwen.

Als je een plus- en minpool op elkaar aansluit, levert dat spanning én energie op, dat wisten Gerard en Anton Philips al. Succesvolle verbin-dingen tussen techniek, design en verbeelding vormden de basis voor het succes van Philips en maakten van de Design Academy een van de belangrijkste opleidingen ter wereld in zijn soort. De mythe wil dat de aard van de Brabander in belangrijke mate is gevormd door de aarde waarin hij wortelt: arme zandgrond. Waar of niet, het blijft aantrek- kelijk te geloven dat daar een verklaring ligt voor het feit dat men elkaar in Brabant zo goed weet te vinden. Als de omgeving van nature geen rijkdom te bieden heeft, zijn mensen op elkaar aangewezen om te overleven. Samenwerking, mentale weerbaarheid en ondernemerschap komen nergens zo goed tot uiting als in Eindhoven.

crEativitEit En KEnnisAlles in Eindhoven begon met Philips. Aan het eind van de 19deeeuw was de stad niet meer dan een verzameling dorpen. GerardPhilips kocht samen met zijn vader in 1891 een fabriekje aan watnu de Emmasingel heet, zijn broer Anton bouwde het bedrijf in de decennia daarna uit tot een van de bekendste elektronica-multinationals ter wereld.

Philips bracht de wereld licht en het bedrijf kon innoveren als geen ander. Op Strijp-S, het grote gebied tegen het centrum van Eindhoven dat vanaf de jaren twintig het hart van Philips werd, was verbeeldings-kracht minstens zo belangrijk als kennis en ambacht. In het Natuurkundig Laboratorium (NatLab) van de “Verboden Stad” bedachten de Philips-ingenieurs – achter gesloten deuren, uit angst voor diefstal van ideeën – hun succesvolle uitvindingen. Het NatLab vormde in korte tijd de grondslag voor het DNA van Eindhoven en werd een internationaal symbool voor innovatie. Ingenieur Dick Raaijmakers ontpopte zich bijvoorbeeld vanuit het NatLab tot een belangrijk pionier van de elektronische muziek. Hier werd ook het cassettebandje geboren, dat het mogelijk maakte om muziek vrijwel overal te beluisteren en kopiëren een stuk vereenvoudigde. Gevolgd door de ontwikkeling

(samen met Sony) van de compact disc (CD), het begin van de digitale muziekindustrie.

Toen het bedrijf vanaf de jaren negentig fors ging inkrimpen, veel van de Philips-activiteiten in Eindhoven beëindigde en ook autoproducent DAF failliet ging, verloor de stad in korte tijd een derde van de 110.000 arbeidsplaatsen. De schok was groot, het gat angstaanjagend diep. Maar achteraf bezien noemt burgemeester Rob van Gijzel het vertrek van Philips uit Eindhoven een zegen. ‘Het heeft Eindhoven weerbaar gemaakt.’ De stad bleef verweesd achter, maar zoals je wel vaker ziet in zulke gevallen: de achterblijvers werden er ondernemend van en kregen meer ruimte en lef in de kop. De stad vond zichzelf de afgelopen vijftien jaar opnieuw uit. Met het predicaat Smartest Region of the World in 2011 als (voorlopig) hoogtepunt (zie ook kader pag. 140).

hEt wondEr van EindhovEnHet vertrek van Philips bracht de achterblijvers er toe de activiteiten te verbreden en op een unieke manier te gaan samenwerken. Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen sloegen de handen ineen, daarin versterkt door de van oudsher sterke sociale netwerken in Noord- Brabant. Hier is het gelukt om egalitaire verbindingen te leggen tussen heel veel verschillende sectoren en competenties, over de grenzen van instituties heen. Het succesvolle model, dat de Triple Helix is gaan heten, vindt tegenwoordig navolging in andere Nederlandse en buitenlandse kennisgebieden. De Verboden Stad zette de poorten open om samen met anderen nieuwe ideeën te ontwikkelen op basis van open innovatie. En er kwam een nieuwe visie: biceps became brains, passend bij de Nederlandse overgang van gemiddeld industrieland naar een hoogwaardige en creatieve kenniseconomie. Het succes van relatief nieuwe en uiterst innovatieve bedrijven als ASML (de grootste producent van chipmachines ter wereld), TomTom en chipontwerper NXP is het overtuigende bewijs dat de aanpak werkt. Waarbij Eindhoven en Brabant nadrukkelijk de deuren open zetten voor talent van elders. Op de High Tech Campus is Engels de voertaal, mede vanwege het vele toptalent uit Azië dat daar is neergestreken.

De wederopstanding wordt nu al het Wonder van Eindhoven genoemd. De verklaring voor het succes? De kunst van de innovatie. Verbeelding, samenwerking en innovatiedrang vormen het DNA van de stad. Op een muur van een gebouw op Strijp-S staat in graffiti een uitspraak van Einstein: ‘Imagination is more important than knowledge.’

armE wortEls,riJK dnah7

138

De onafhankelijke, internationale denktank Intelligent Community Forum (ICF) koos Brainport Eindhoven in 2011 tot slimste regioter wereld. Brainport eindigde de afgelopen jaren al steeds bij de laatste zeven kandidaten. ICF-voorzitter Louis Zacharilla roemde tijdens de uitreiking de intensieve manier waarop bedrijfsleven, onderwijs en overheid met elkaar samenwerken. ‘Eindhoven staat model voor een nieuwe manier van denken over samenwerkenen regionale ontwikkeling.’

In het juryrapport van het ICF wordt Brainport Eindhoven omschreven als ‘een spil in een netwerk dat zich uitstrekt overZuid-Oost Nederland en steeds meer over de landsgrenzen heen.’ Brainport vloeit steeds meer samen met de rest van Brabant, het gaat allang niet meer over Eindhoven en Helmond, het gaat om Zuid-Nederland.

Het wordt ook wel de Triple Helix genoemd: de intensieve coöperatie tussen overheid, onderwijsinstellingen en bedrijven. Tussen topwetenschappers en bedrijven uit allerlei disciplines. Tussen kennisindustrie en maakindustrie. Tussen producenten, designers en marketeers. En eerst en vooral vanuit het uitgangspunt van open innovatie: concurrenten gunnen elkaar een kijkje in de keuken en delen ideeën, ook al in de onderzoeksfase bij productontwikkeling. Minister Verhagen van Economische Zaken gebruikt het samenwerkingsmodel als een sjabloon voor twee andere belangrijke kennisgebieden in Nederland: Airport Schiphol en Seaport Rotterdam.

The “New Dutch Masters” of the Design Academy

Naast Philips en PSV is de Design Academy het sterkste internationale merk van Eindhoven. Dat is geen toeval, want design is bij uitstek de discipline waar kunst, techniek en ambacht samen komen. Ooit door Philips opgericht als de Academie voor Industriële Vormgeving, wordt de Design Academy door velen

gezien als de belangrijkste opleiding in zijn soort ter wereld. Met internationaal bekende oud-studenten als Maarten Baas, Hella Jongerius, Richard Hutten en Tord Boontje. De New York Times schreef ooit in een artikel dat hier in navolging van Rembrandt en Van Gogh de “New Dutch Masters” worden opgeleid.

Eindhovense nerds zijn in

BrainportEindhoven: slimste jongetjevan de klas

Schrijver Dirk van Weelden: ‘In de populaire cultuur zijn de laatste tien jaar de stille, studieuze (technisch) slimme figuren, de “geeks”, van mikpunt van spot geëmancipeerd tot rolmodellen, ja, soms helden. Zo is de voorheen zo bescheiden, introverte, nerdy stad

Eindhoven aan het uitgroeien tot een levendige ontmoetingsplek voor mensen uit alle windstreken die onderzoek en creatieve vernieuwing combineren met een verlangen naar uitwisseling, contact en vermenging met andere culturen.’

140 141

h8

cultuur als primaire levensbehoefte

de provincie meer dan ooit samenwerken aan een zichtbaar en compleet cultureel aanbod, als onderdeel van een Europees netwerk. Met de titel Culturele Hoofdstad van Europa kan deze ambitie met tempo en focus worden waargemaakt.

De nadruk in de regio ligt nu sterk op technische kennis en vaardig-heden. Door kunst en cultuur te versterken en in te zetten als cruciale grondstof, versterken we het innovatieve vermogen van bedrijfsleven, onderwijs en andere sectoren. Alleen dan overleeft Eindhoven als innovatieve koploper. Dat onderschrijven ook partners als de Sociaal Economische Raad Brabant, de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, Brainport en Philips (zie ook pag. 146). In een recent onderzoek werd aan 500 ceo’s van grote internationale bedrijven gevraagd wat het meest essentiële bestanddeel is voor een succesvol bedrijf. Zo’n 90 procent antwoordde met “creativiteit” of woorden van gelijke strekking. Louis Zacharilla, voorzitter van het Intelligent Community Forum (ICF): ‘Kunst en creativiteit zijn de belangrijkste drijvende factoren achter alle ontwikkelingen in de wereld.’

Mary-Ann Schreurs, wethouder van Innovatie, Cultuur en Openbare Ruimte in Eindhoven:

‘Onze samenleving is in een transitie waarbij alle maat-schappelijke domeinen verbonden worden. Kenmerkend is dat deze transitie de mens als zelfstandig acterend wezen centraal stelt. Er is een nieuw ecosysteem aan het ontstaan waarin burgers acteren, samen met overheden, en waarbij technologie, design, cultuur, educatie en economie een gezamenlijke rol spelen, als in een levend lab. In dit nieuwe systeem gaat het om meedoen, om open innovatie en open creatie. De overheid bepaalt niet, maar organiseert verbinding en stimuleert zelforganisatie.’

‘Deze fundamentele innovatie van onze samenleving heeft een technologische oorzaak, het internet. Zeker zo belangrijk is dat designers vorm geven aan de manier waarop mensen acteren in deze nieuwe samenleving. Maar zowel technologie als design vergen culturele content en die moeten we stimuleren. En de “smart integrated systems” moeten ook bedacht, ontwikkeld en fysiek geproduceerd worden. Daarmee krijgt de traditionele maak-industrie in Eindhoven en Brabant een nieuwe impuls en komt het handwerk terug in een vernieuwde vorm. En eigenlijk krijgt in brede zin de vernieuwing van de cultuur juist hier letterlijk vorm.’

‘Op Strijp-S, een nieuwe stad, komen verleden en heden samen en ontstaat een spontaan systeem van kleine innovatieve bedrijven, van media-initiatieven, van makers en van nieuwe sporten en nieuwe cultuur. Met 2018Eindhoven|Brabant focussen we op Strijp-S en leggen we van hieruit verbindingen met de rest van Eindhoven en Brabant.’

‘2018Eindhoven|Brabant is de katalysator van veel nieuwe culturele en sociale verbindingen en daarmee een duurzame investering in kunst en cultuur, waarbij de mens centraal staat als co-creator. Kunst en cultuur hebben het vermogen ons nieuwe inzichten te verschaffen en daarom is 2018Eindhoven|Brabant een investering in hoop voor heel Europa.’

dE samEnlEving in transitiE Eindhoven vormt met Brabant economisch gezien een van de meest succesvolle regio’s van Europa. De regio heeft de inspiratie van kunst en cultuur echter hard nodig om mee te blijven doen in de kenniseconomie. Eindhoven wil zichzelf als stad opnieuw uitvinden, aantrekkelijker worden voor (internationale) kenniswerkers en de bescheidenheid van zich afschudden. Dat vraagt om een kwalitatief hoogstaand, zichtbaar en duurzaam aanbod van kunst en cultuur, als essentiële grondstof voor multidisciplinaire netwerken.

EindhovEn Kan hEt niEt allEEnEindhoven heeft met de regio de ambitie om een wereldstad te worden, met behoud van de menselijke maat. Een stad met internationale allure, met voldoende hotelaccommodatie, met restaurants waar de menukaarten ook in het Engels zijn opgesteld. Breda, Helmond, Tilburg en ’s-Hertogenbosch willen gezamenlijk met Eindhoven uitgroeien tot een mozaïekmetropool, passend bij de kenmerken van de moderne netwerksamenleving, gevormd door de invloed van informatietechno-logie, globalisering en nieuwe organisatievormen. Uniek is het groene gebied tussen de vijf steden, dat kan uitgroeien tot een groot stadspark. Doordat stad en platteland in elkaar overvloeien, kan de regio de bewoners het beste van twee werelden bieden. Een gebied van internationale allure, met veel speelruimte voor haar bewoners, waaruit iedereen zijn eigen ideale biotoop kan samenstellen.

Ondanks de economische successen van de laatste jaren, heeft de regio niet de identiteit en uitstraling die past bij zulke aspiraties. Om je te ontwikkelen tot een mozaïekmetropool waar creatieve en innovatieve (internationale) kenniswerkers zich thuis voelen, is een sterker, zicht-baarder en internationaler cultureel aanbod nodig. Dat kan Eindhoven alleen realiseren als onderdeel van een netwerk; samenwerking met Brabantse én Europese steden is een noodzakelijke voorwaarde.

cultuur is tE wEinig ZichtbaarEindhoven laat zich moeilijk lezen, mist een duidelijke stedelijke identiteit en is altijd een verzameling aaneengegroeide dorpen gebleven. Het gebrek aan identiteit uit zich in het feit dat de culturele

potentie van de stad veel te weinig zichtbaar is in de openbare ruimte. Eindhoven is een boeiende en eigenwijze stad, maar je moet wel moeite doen om dat te ontdekken. Cultuur ligt in Eindhoven niet op straat en ook de naoorlogse “opbouw-architectuur” wint geen prijzen. De openbare ruimte weerspiegelt niet dat Eindhoven een stad is van design en innovatie, de cultuur houdt zich schuil. Niet voor niets stelt één van de projecten in het bidbook zich ten doel om de kunst en creativiteit die schuil gaat achter de deuren van instellingen, kunstruimtes en ateliers rigoureus te ontsluiten. Architect John Körmeling breekt voor 2018 de boel open, letterlijk, door de gevels van tientallen gebouwen in de binnenstad te vervangen door gigantische deuren (zie pag. 101).

Eindhoven is een jonge, moderne stad die nog aan het begin van zijn ontwikkeling staat en exemplarisch is voor veel nieuwe steden in Europa. Een stad zonder historie van veel eeuwen, zonder een groot handelsverleden, zonder een strategische ligging of natuurlijke grondstoffen. Dan heb je alleen samenwerking en verbeeldingskracht als fundament waarop je de stad kunt bouwen.

cultuur is EEn primairE lEvEnsbEhoEftE Eindhoven is groot geworden met een unieke samenwerking tussen onderwijs, bedrijfsleven en overheid. Voor deze “kunst van het samen innoveren” zijn creativiteit, kunst en cultuur geen luxe, maar een noodzakelijke grondstof.

In de huidige economische en monetaire crisis is cultuur meer dan ooit een primaire levensbehoefte. Alleen de creatieve steden en regio’s in Europa zullen in staat zijn zich aan te passen en te innoveren om een antwoord op de crisis te hebben. Eindhoven heeft de vorige eeuw meermalen aangetoond zich te kunnen vernieuwen om te overleven: van dorpenverzameling naar stad, van “De Verboden Stad” met een gesloten industrieel complex tot een open campus. Van het vertrek van Philips van Strijp-S tot de ontwikkeling van een bloeiende broedplaats voor creatieve industrie. Voor de volgende stap, om ook na 2020 klaar te zijn voor de toekomst, is een meer structurele impuls nodig. Waarbij Eindhoven, Breda, Helmond, Tilburg, ’s-Hertogenbosch en

dE hongEr vanEindhovEn:

142 143

Eén van de uitgangspunten van 2018Eindhoven|Brabant is dat we het programma zoveel mogelijk samen en in volledige openheid willen bedenken en uitvoeren. Dat geldt ook voor de communicatie. Natuurlijk zetten we straks zoveel mogelijk communicatiemiddelen in om ons Brabantse, Nederlandse en Europese publiek zo goed mogelijk te informeren. En vanzelfsprekend gebruiken we daarbij ook de traditionele media voor mensen die helemaal niet zitten te wachten op een rol als participant of co-creator. Daarnaast experimenteren we met bezoekers als co-producenten, mede-curatoren en co-marketeers van het programma. Daarvoor bieden we de modernste middelen aan, die we de komende jaren zullen ontwikkelen, zoals speciale apps als eSphere (zie kader).

Met zulke tools, ondersteund door routes in de programmering, kan de bezoeker straks digitaal zijn eigen programma plannen. Of zich juist met een shuffle-functie laten verrassen. Een groot online platform doet dienst als vaste virtuele uitvalsbasis voor iedereen die informatie zoekt en wil delen. Hier is iedere deelnemer zelf curator, ziet aanbevelingen van andere bezoekers, regelt slaapplaatsen (bijvoorbeeld gratis bij mensen thuis via couchsurfing.org) en reserveert fietsen, treinkaartjesen vliegtickets.

Alle Brabanders kunnen in 2018 gastvrouw of gastheer van 2018Eindhoven|Brabant zijn. Gezien het aantal actieve vrijwilligers in de Brabantse cultuursector is de potentie groot. We gaan hen in en naar 2018 zoveel mogelijk als co-marketeer medeverantwoordelijk maken voor de marketing van 2018Eindhoven|Brabant. De organisatie stelt daarvoor bijvoorbeeld open templates ter beschikking waarmee iedereen op zijn of haar eigen manier het programma kan promoten. Met voor elke doelgroep een passende variant, zowel online als off line. Denk bijvoorbeeld aan banners, buttons, t-shirts en logo’s voor algemeen gebruik. Alles in de huisstijl, maar met ruimte voor creatieve invullingen door de co-marketeers.

Om de bezoekers straks zo goed mogelijk door het omvang-rijke programma te leiden, onderzoeken we nu al de toekomstige mogelijkheden van applicaties voor smartphones. Festival STRP experimenteerde in 2011 met een nieuwe app die bezoekers helpt een keuze te maken uit het aanbod, mede aan de hand van aanbevelingen van medebezoekers. Met de app beoordelen bezoekers niet alleen het aanbod, maar ook elkaars reviews. Zo kunnen bezoekers zich ontpoppen als de publiekscuratoren van 2018Eindhoven|Brabant.

In 2018 zullen de fysieke en virtuele wereld nog verder met elkaar verweven zijn. Daarom investeert 2018Eindhoven|Brabant in de ontwikkeling van communica-tie-applicaties waarmee we bezoekers in 2018 virtueel en gebruiksvriendelijk inzicht in het programma bieden.

De applicatie eSphere helpt bezoekers vooraf een programma en route samen te stellen, bijvoorbeeld aan de hand van een profiel van interesses dat de bezoeker invoert. Tijdens het evenement kan men onder andere programma-onderdelen beoordelen, ervaringen delen via social media en zien waar bekenden zich bevinden. Op die manier kunnen bezoekers niet alleen vooraf, maar ook tijdens het evenement bepalen wat ze willen bezichtigen. Daarnaast kunnen bezoekers op die manier hun eigen communities van cultureel gelijkgestemden samenstellen.

Verder biedt de applicatie de organisatie de mogelijkheid om de waardering voor de diverse programma-onderdelen gedurende het programmajaar voortdurend te monitoren. Na de eerste experimenten op Festival STRP wordt de applicatie de komende jaren ook ontwikkeld voor andere festivals. Een doorontwikkelde variant zal worden ingezet voor 2018Eindhoven|Brabant.

Het publiek als curator

Met onverwachte verbindingen en open source idee-ontwikkeling willen we zo vernieuwend mogelijk zijn in en naar 2018. We onderscheiden ons niet alleen met het artistieke programma, maar ook in de wijze waarop we het programma organiseren. Datpast bij Eindhoven en dat past bij deze tijd, waarin we naar nieuwe manieren moeten zoeken om cultuur weer midden in de samenleving te brengen. Daarbij leggen we extra nadruk op:

• Duurzaamheid• Innovatieve communicatie• Vernieuwende samenwerking met zakelijke partners

Als iedereen zo zou leven als de gemiddelde Nederlander, hebben we 3,4 aardbollen nodig om de wereldbevolking te voeden en te onder-houden. Aan die wetenschap willen we als 2018Eindhoven|Brabant niet voorbij gaan. Technische innovaties en bewustwording zijn cruciaal willen we een duurzame samenleving tot stand brengen. Op beide terreinen kunnen kunst en cultuur een belangrijke rol spelen. Daarom is 2018Eindhoven|Brabant als culturele hoofdstad ook op dat gebied een inspirator en aanjager.

Voor een toekomstbestendige, duurzame samenleving is een balans vereist tussen mensen, milieu en economie. 2018Eindhoven|Brabant focust zich sterk op duurzaamheid, omdat Eindhoven en Brabant een naam hoog te houden hebben op dat gebied. De vijf steden van BrabantStad hebben duidelijke energie- en klimaatambities en Tilburg en Breda zijn zelfs landelijke koplopers. Zo werd Tilburg in 2010 uitgeroepen tot de meest klimaatvriendelijke stad van Nederland en werd Breda al vijf keer verkozen tot duurzaamste gemeente. De Green Chemistry Campus, op het terrein van chemieconcern SABIC in Bergen op Zoom, helpt startende groene ondernemers bij de opbouw van hun bedrijf, daarbij ondersteund door de Avans Hogeschool.

Aan de andere kant valt er nog veel te winnen. Mede door decennia-lange intensieve landbouw is de kwaliteit van de bodem en het oppervlaktewater in Brabant bijvoorbeeld relatief slecht, concludeert kenniscentrum Telos in de Duurzaamheidsbalans van Brabant 2010. Ook de kwaliteit van bos, heide en grasland loopt terug.

Voorbeeldfunctie2018Eindhoven|Brabant wil een voorbeeldfunctie vervullen en het zou mooi zijn als we konden claimen dat het programma van 2018 volledig CO2-neutraal georganiseerd gaat worden. We onderzoeken of het reëel is dat we die belofte waarmaken. Maar duurzaamheid speelt hoe dan ook een belangrijke rol in de organisatie van het programma. We willen minimaal een groot aantal programma-onderdelen klimaat-

neutraal realiseren. Met Philips Sustainability zijn we in gesprek om de mogelijkheden voor samenwerking te onderzoeken. Ook de Brabantse festivals waarmee we nauw samenwerken, hebben duurzaamheid als doelstelling omarmd (zie kader “DISC” pag. 147). We gebruiken de expertise en resultaten die zij de komende jaren opdoen om 2018 zo duurzaam mogelijk te kunnen organiseren.

Daarnaast komt duurzaamheid als een van de leidende thema’s terug bij zoveel mogelijk projecten. Kunst en cultuur kunnen een belangrijke rol spelen bij duurzame bewustwording en als inspiratiebron dienen voor nieuwe ontwikkelingen. Steeds meer designers leveren met creatieve ideeën input voor technische ontwikkelingen die een duurzamere samenleving helpen realiseren. Denk aan het vernieuwende, duurzame design van ontwerper Ruben Thier (oud-student van de Design Academy), die onder de naam Organic Factory organisch gevormde buitenmeubelen van afvalkunststof produceert. Kunstprojecten vragen in toenemende mate aandacht voor het milieu en helpen mensen bewust te maken van wat echt waardevol is en wat we willen doorgeven aan onze kinderen.

StadslandbouwZowel inspiratie voor duurzame technische ontwikkelingen als bijdragen aan bewustwording komen als uitgangspunten terug bij zoveel mogelijk projecten uit het programma voor 2018. Zo experimenteren we met het project detuin|united met nieuwe vormen van stadslandbouw (zie ook pag. 96). Voedsel verbouwen in de stad zorgt voor minder voedselkilometers, minder koeling, meer groen en meer saamhorigheid.

Uit onderzoek blijkt dat consumenten onbewust onbekwaam zijn als het gaat om hun energiegebruik. Ze hebben geen idee hoeveel ze maandelijks betalen voor hun gasverbruik en vinden het moeilijk om structureel energie te besparen. Daarnaast blijken consumenten vaak energieanalfabeet te zijn: ze hebben nauwelijks kennis over zaken als CO2, klimaatveranderingen en duurzame energie. Het project The New Tribal Labyrinth van Atelier van Lieshout (zie ook pag. 93) laat volwassenen en kinderen aan den lijve ondervinden hoeveel inspanning het kost om energie op te wekken.

Het programma van 2018Eindhoven|Brabant wordt niet gemaakt vóór, maar zoveel mogelijk mét de bezoekers. Samen staat centraal, dus ook in de communicatie. We gaan op zoek naar innovatieve vormen van com- municatie met en door het publiek. Met inzet van de nieuwste digitale middelen, waarbij we de bezoekers nadrukkelijk zien als co-creators.

innovatiEf organisErEn

DuurzameCultuur

InnovatiefCommuni-ceren

h9

h9.1

h9.2

144 145

businEss councilBedrijven kunnen zich als partners verbinden aan het Business Council. Het doel is om gezamenlijk na te denken over de samenwerk-ingsmogelijkheden vanaf het moment dat in 2014 bekend wordt welke kandidaat in 2018 culturele hoofdstad van Europa zal zijn. Het is een unieke manier om samen met andere bedrijven uit de regio een bijdrage te leveren aan de culturele groei van Brabant, inspiratie op te doen voor de eigen business en te werken aan nieuwe samenwerkingsmodellen.

Met de betrokkenheid bij de campagne voor 2018Eindhoven|Brabant willen we benadrukken dat bedrijven investeren in:

• Innovatie, creativiteit en samenwerking• Globaal bereik, lokale netwerken• Onze gemeenschappen• Het welzijn van medewerkers en hun familie• Betrokkenheid bij Brabant, bij uitstek interessant voor internationale

bedrijven• Investering in de toekomst en een lange-termijn erfenis voor de regio

Noord-Brabant

Ook de belangrijkste Brabantse cultuurfestivals – die in veel gevallen met een speciaal programma een bijdrage leveren aan 2018Eindhoven|Brabant – richten zich specifiek op duurzaamheid, innovatieve communicatie en nieuwe vormen van samenwerking met sponsoren. De festivals ontwikkelen sinds 2010 met steun van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie gezamenlijk duurzame en innovatieve oplossingen, vanuit de methode van open innovatie. De plannen worden de komende jaren verder ontwikkeld in samenwerking met 2018Eindhoven|Brabant.

Enkele concrete voornemens van DISC:

• Smartphones en apps zijn alom aanwezig en een ambitieus festival moet dergelijke middelen inzetten voor de communicatie met bezoekers. Zo’n applicatie gezamenlijk ontwikkelen vermindert de kosten en maakt de service naar de gebruiker groter. Daarnaast stelt het de festivals in staat om te inventariseren welk type bezoekers van welke activiteiten houdt en maakt het mogelijk om van het ene festival door te verwijzen naar het andere festival.

• De festivals willen hun carbon footprint reduceren.

Bijvoorbeeld door minder afval te produceren, of afval beter (gescheiden) af te voeren. Daarnaast zoeken ze naar alternatieven voor de dieselaggregaten waar veel festivals gebruik van maken voor hun stroomvoorziening.

• Het creëren van meer economische meerwaarde voor sponsorpartners. Bijvoorbeeld met horizontale sponsoring, waarbij bezoekers op meerdere festivals informatie van dezelfde sponsoren krijgen. Of meer gerichte sponsoring, mogelijk omdat met behulp van moderne communicatiemiddelen meer kennis wordt ontsloten over profielen van bezoekers.

DISC ontwikkelt de plannen onder andere in overleg met Philips. De design-afdeling van Philips heeft een visie ontwikkeld, “Livable and Lovable Cities”, waarop cultuurparticipatie goed aansluit. Besloten is om samen een aantal mogelijkheden op het gebied van mobiliteit en duurzaamheid te verkennen. Kunnen we een duurzaam mobiliteitsconcept ontwikkelen voor bijvoorbeeld de spoorzones in de deelnemende steden? En kunnen we de ecologische voetafdruk van 2018Eindhoven|Brabant daarmee duurzamer maken?

Duurzame en innovatieve samenwerking Brabantse culturele festivals (DISC)

Het uitgangspunt om nieuwe en ongewone verbanden te leggen, onder andere tussen cultuursector en bedrijfsleven, vormt de basis van onze sponsorstrategie. We streven niet naar geijkte sponsorcontracten, waarbij sponsor en het gesponsorde onderwerp vaak ver uit elkaar liggen. We zoeken naar partners die intensief, duurzaam en als co-producent met ons willen samenwerken. Partners wiens activiteiten nauw aansluiten bij de inhoud van onze programma’s en thema’s, waardoor beide partijen sterker worden van de samenwerking.

We zijn al intensief in contact met bedrijven en organisaties, de sponsorstrategie is afgestemd met partijen als Philips, de Technische Universiteit Eindhoven, Brainport en bedrijven uit de automotive-sector. Met als achterliggende gedachte: als Brainport de slimste regio ter wereld is, willen we graag van de bedrijven en kennisinstellingen in de regio leren. In feite staan we open voor alle mogelijke vormen van samenwerking. Partners kunnen bijvoorbeeld kiezen voor het leveren van een bijdrage in de vorm van:

• Kennis, advies en tijd

• Financiële middelen

• Materialen en producten

Deze lijst is vanzelfsprekend niet volledig, we willen met dynamische partnerships unieke samenwerkingsprojecten tot stand brengen en nodigen het bedrijfsleven uit om daarover mee te denken. Eén van de mogelijkheden is om te participeren in een van de vele projecten die nu al worden ontwikkeld in aanloop naar 2018. Denk bijvoorbeeld aan:

• Het project van de bekende ontwerper Piet Hein Eek, die een alternatieve middenstandswijk van sloophout ontwikkelt in de spoorzone van Breda.

• De 2018Talentenpool, waarmee we studenten en net afgestudeerden verbinden aan culturele projecten, bedrijven, stages of onderzoeksopdrachten. Om zo het beste talent te scouten voor 2018.

• Participatie in de ontwikkeling van innovatieve en digitale communicatiemiddelen. We zijn op zoek naar bedrijven die leidend zijn in de sector van digitale communicatie en ons willen helpen het publiek ook virtueel een onvergetelijke ervaring te bieden in 2018.

Anderssamenwerkenmet zakelijkepartners

‘De ambitie van 2018Eindhoven|Brabant, om innovatie tot stand te brengen via samenwerking tussen kunst, technologie, wetenschap en design, juich ik van harte toe. Met Strijp-S als epicentrum wordt voortgebouwd op het fundament van technologische innovatie dat Philips er de vorige eeuw heeft gelegd.’

‘Ik ben oprecht benieuwd naar het programma, naar de opbrengst uit het nieuwe NatLab en ondersteun de kandidatuur van harte. Het artistieke programma is gebouwd op de gedachte dat innovatie in deze tijd ook in maatschappelijke zin betekenis moet hebben. En dat spreekt me aan. Het menselijke gezicht en de menselijke maat zijn sterke kwaliteiten van Brabant. Echte innovatie is duurzaam en de maatschappelijke waarde ervan is een graadmeter voor die duurzaamheid. Uitvindingen moeten de mensheid verder helpen, niet alleen in materiële zin. Dat 2018Eindhoven|Brabant zich juist op dergelijke vernieuwing richt, met kunst en cultuur als aanjagers, geeft de kandidatuur meerwaarde.’

‘Philips nam haar maatschappelijke verantwoordelijkheid door op velerlei terreinen initiatieven te ontplooien. De instituties die Philips op het gebied van scholing, gezondheidszorg, cultuur en sport heeft voortgebracht, zijn inmiddels allemaal verzelfstandigd. Als grootste werkgever in Eindhoven profiteren wij daar nog steeds van. Ik ben er trots op dat de huidige dynamiek in de regio een gedegen fundament heeft, dat meer dan 100 jaar teruggaat en een geweldig toekomstperspectief heeft.’

‘2018Eindhoven|Brabant gaat ook uit van innovatie in samenwerking. Een goed voorbeeld daarvan is het uitgangspunt om de betrokkenheid van het bedrijfsleven vorm te geven met partnerships in plaats van de meer traditionele sponsoring. Philips gelooft in zo’n partnership waarbij bedrijven met inzet van de eigen kracht, mensen, organisatievermogen of producten co-producent van het programma worden.’

Harry Hendrikshoofd Government en Public AffairsPhilips Group:

h9.3

146 147

Met als hoofdthema de kunst van het samen leven, kunnen en willen we niet vanuit een ivoren toren ideeën bedenken. Daarom zijn we al in een vroeg stadium van de voorbereiding gaan samenwerken met burgers, gemeentelijke en provinciale organisaties, culturele instellingen, de onderwijssector en het bedrijfsleven. Ook omdat we er van overtuigd zijn dat alle mensen in de regio profiteren van 2018Eindhoven|Brabant, nu en straks.

Al vanaf de start van de voorbereidingen hebben we zoveel mogelijk Eindhovenaren en Brabanders betrokken bij de totstandkoming van ideeën. Het meest duidelijke voorbeeld is de Oproep voor Ideeën. Ieder individu of elke instelling kon in 2011 een idee indienen voor een cultureel project voor het bidbook. De reacties waren positief en leidden tot veel bijeenkomsten, vaak spontaan op initiatief van indieners. De open (digitale) brievenbus leverde uiteindelijk maar liefst 700 ideeën op uit alle hoeken en gaten van de provincie. Een selectie is terug te vinden in het bidbook, waaronder het winnende idee van de publiekswedstrijd, “Brabant Wereldwijd” (zie ook pag. 87). Alle ideeën zijn verzameld in “Het boek vol ideeën voor 2018Brabant”, 1 meter hoog en meer dan 50 kilo zwaar, dat eind 2011 aan een tournee door Brabant begon.

hEt brEin van brabantEr zijn meer succesvolle voorbeelden van co-creation in aanloop naar de oplevering van het bidbook en het programma voor 2018. Zoals Brabant Brein, een unieke denktank van ruim 1300 Brabantse top-specialisten uit diverse sectoren en disciplines. Vanaf het voorjaar van 2011 werd in een aantal creatieve sessies nagedacht over de toekomst van Brabant en de kunst van het samen leven. De Bossche architect Aart Wijnen – tevens bedenker van het motto de kunst van het samen leven – bedacht de methode van de creatieve piramide, waarbij de boeg- beelden van elf sectoren ieder een teamleider aandragen, die zelf weer elf teamleden meeneemt. Zo dachten uiteindelijk 1331 vertegen- woordigers uit 121 disciplines mee. De opbrengsten van de creatieve sessies, samengebracht in een publicatie, vormen niet alleen een bron van inspiratie voor 2018, maar ook voor de toekomst van Brabant.

2018talEntEnpoolWillen we in 2018 excelleren, dan moeten we nu al investeren in het talent van straks. In en naar 2018 willen we samenwerken met de beste mensen, daarom zijn we voortdurend op zoek naar talent. Zoals sinds 2010 met de 2018Talentenpool, waarmee we studenten en net-afgestudeerden verbinden aan projecten, bedrijven, stages of onderzoeks-op-drachten die samenhangen met de ambities van 2018Eindhoven|Brabant. De database van de pool bevatte eind 2011 al ruim 300 actieve talenten van vijftien verschillende onderwijsinstellingen. De 2018Talentenpool wordt door meer dan honderd bedrijven gebruikt die binnen de pool creatief talent zoeken. 2018Eindhoven|Brabant heeft in het kader van de 2018Talentenpool ook een aantal afstudeeronderzoeken uitgezet. Enkele daarvan dienen als inspiratie voor het bidbook, zoals de studie Dan denk je aan Brabant van Renee Schmeetz, dat de kunst van het samen leven in een theoretisch kader plaatst. Door met de pool de beste talenten te ontwikkelen en te benutten, investeren we niet alleen in 2018, maar ook in een duurzaam en cultureel sterk Brabant.

We investeren ook in de jeugd met andere speciale activiteiten, met een prominente rol voor de drie Young M-Bassadors. Yvette, Maya en Benthe werden op 12 januari 2012 “geïnstalleerd” door de Commissaris van de Koningin als jeugd-ambassadeurs van 2018Eindhoven|Brabant. Zij hebben het eerste half jaar van 2012 de kandidatuur met verve onder de aandacht gebracht van leeftijdsgenoten. Zo waren de Young M-Bassadors aanwezig op veel (culturele) evenementen en deden ze daarvan verslag via blogs en social media.

voorbErEidEndE proJEctEnWillen we in 2018 kunnen pieken, dan moeten we vanaf de komende jaren al proefdraaien en ontwikkelen. Mede omdat sommige programma-onderdelen een opmaat nodig hebben om ze in 2018 in volgroeide vorm te kunnen presenteren. Daarom investeren we bij voorbaat al een bedrag van 6 miljoen euro voor projecten tot 2014.

Zo levert 2018Eindhoven|Brabant een bijdrage aan het Jheronimus Bosch-jaar 2016, waarin we het vijfhonderdste sterfjaar van de wereldbe-

dE voorbErEidingEnh10

samEn aan tafElEén van de manieren om betrokkenheid te creëren, ideeën te bedenken en dwarsverbanden te realiseren, is het project Samen aan Tafel. Op verschil-lende locaties in Brabant worden sinds 2010 groepen tafels neergezet, waaraan geïnteresseerden kunnen aanschuiven. Er staan tafels in buurthuizen, parken, op festivals, in scholen, fabrieken en musea. Na de eerste tafel in Liempde in april 2010, stond de teller in maart 2011 voorlopig op 25.000 meter tafel, waar in totaal 20.000 mensen aanschoven.

149

roemde middeleeuwse schilder grootschalig herdenken, met een vervolg in 2018 (zie ook kader pag. 25). Daarnaast stomen we onder andere Strijp-S – het epicentrum van 2018Eindhoven|Brabant – met activiteiten klaar voor 2018. Onder de noemer “Eindhoven 100 Years of Innovation… and Beyond” richten we ons daarbij met name op nieuwe media en urban culture. We maken tussen nu en 2018 van Strijp-S een van de krachtigste hotspots voor nieuwe media van het land, waarmee we in 2018 de digitale equivalent van de nieuwe stad gaan ontdekken. Minimaal drie grote media-instellingen vinden straks onderdak in een gerenoveerd en getransformeerd NatLab, waaronder medialab Baltan. Daarnaast opent VOLT in aanloop naar 2018 de deuren, als neven- vestiging van het Instituut Beeld & Geluid in Hilversum. Waar men zich in Hilversum richt op het verleden, richt VOLT zich op de toekomst van de audiovisuele media. VOLT wordt een nieuw museumconcept, een ervaar- en ontmoetingscentrum voor mediakunst- en technologie, innovatie en design. 2018Eindhoven|Brabant investeert op dezelfde wijze in het grote internationale festival voor beeldcultuur dat we in 2018 organiseren. Met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld dat we van onszelf en elkaar hebben? In 2014 vindt de eerste editie van het International Festival of Visual Culture plaats, dat in de jaren daarna moet uitgroeien tot een onderscheidend en internationaal vermaard festival.

nu al dynamiEKGreg Richards, hoogleraar Vrijetijdswetenschappen aan de UvT, constateert dat de kandidatuur nu al voor veel dynamiek zorgt binnen de culturele sector in Brabant (zie ook kader). ‘We zien dat er in het afgelopen jaar nieuwe netwerken zijn ontstaan in en met de sectoren onderwijs, media en erfgoed. Ook is er veel samenwerking op nationaal en internationaal niveau. Driekwart van de culturele organisaties geeft aan dat de deelname aan een netwerk als gevolg van de kandidaatstel-ling al heeft geleid tot een nieuw project of product.’

Om de effecten van (de kandidaatstelling voor) culturele hoofdstad in Brabant te meten, is een meerjarig onderzoeksprogramma gestart. Nog niet eerder voerde een kandidaat-stad in een dergelijk vroeg stadium (nog voor de start van het selectieproces) zo’n meting uit. Uit de resultaten blijkt dat de betrokkenheid van de inwoners bij 2018Eindhoven nu al opvallend groot is.

Het meerjarig onderzoeksprogramma startte in 2011 met een nulmeting, uitgevoerd door de Universiteit van Tilburg en het kennisinstituut PON, in samenwerking met de onderzoeksafdelingen van de vijf grote Brabantse steden en de steunfuncties van de provincie. Het onderzoeksprogramma heeft niet alleen als doel een evaluatie van de eindresultaten van het uiteindelijke culturele jaar 2018, maar ontsluit ook informatie over het hele proces tot aan 2018, zodat tevens sturingsinformatie beschikbaar komt voor de eerdere fasen. Daarnaast richt het onderzoek zich op de relaties en samenwerkingsverbanden die als gevolg van 2018Eindhoven tot stand komen.

Uit het resultaat van de nulmeting blijkt dat er veel draagvlak is in Brabant voor de kandidaatstelling, zowel onder de burgers als onder Brabantse creatieve ondernemers. Bijna de helft van de Brabantse respondenten en bijna drie kwart van de ondernemers vindt de kandidatuur voor culturele hoofdstad een goed idee. De mate van betrokkenheid bij de kandidaatstelling blijkt nu al relatief hoog, aangezien circa de helft van de Brabanders aangeeft van plan te zijn het programma in 2018 te bezoeken. Uit het onderzoek blijkt verder dat de kandidaatstelling het ontstaan van nieuwe culturele netwerken stimuleert en de samenwerking tussen culturele organisaties in Brabant intensiveert.

Monitoring: betrokkenheid bij 2018 groot

150 151

Eindhoven organiseert het programma als culturele hoofdstad in samenwerking met Helmond, Breda, Tilburg, ’s-Hertogenbosch en de provincie. Omdat we gezamenlijk meer voor elkaar en Europa kunnen betekenen. We realiseren ons ook dat een goede aansturing, een borging van de artistieke autonomie, een breed gedragen politieke en bestuurlijke betrokkenheid en duidelijke financiële afspraken van essentieel belang zijn voor de realisering van ons ambitieuze program-ma. Daarom is de aansturing geborgd in een degelijke structuur, die de samenwerking tussen de verschillende overheden formaliseert, en tegelijk de autonomie van de artistieke leiding waarborgt.

De betrokken steden en de provincie zijn bezig met de voorbereiding van een bestuursovereenkomst, waarin de samenwerking staat beschreven. Besluitvorming over de financiering vindt de komende maanden plaats.

De directie van de Stichting Eindhoven/Brabant 2018 zal verant-woordelijk zijn voor de organisatie van 2018Eindhoven|Brabant. Eerdere ervaringen van culturele hoofdsteden leren dat artistieke autonomie voor de uitvoerende organisatie van cruciaal belang is voor de kwaliteit van het uiteindelijke programma. Om deze te waarborgen, is er een code of conduct vastgesteld, die aansluit bij de richtlijnenvoor dergelijke samenwerkingsverbanden van de Europese Commissie.

De opzet is dat de stichting wordt opgericht door alle samenwerkende partners van 2018Eindhoven|Brabant. De stichting krijgt een eigen bestuur, met mensen met ruime bestuurlijke ervaring en affiniteit met verschillende cultuurdisciplines. De politiek verantwoordelijke bestuurders van de deelnemende steden zijn vertegenwoordigd in de Raad van Toezicht.

govErnancEh11.1organisatiE- En infrastructuurh11

152 153

van a naar bEdh11.2

bErEiKbaarhEidDe verklaring voor het economische succes in Brabant wordt vaak gezocht in de gunstige, centrale ligging in Europa. Met name de nabij- heid van de zogeheten “Vlaamse Ruit” (het stedelijk gebied van Brussel, Antwerpen en Gent) en het Ruhrgebied speelt een belangrijke rol.

Een belangrijke factor in het economische succes van de regio, zijn daarnaast de uitstekende nationale en internationale infrastructurele voorzieningen. Vanuit Eindhoven Airport gaan dagelijks vluchten naar vrijwel alle landen in Europa. In 2012 verwacht de luchthaven zo’n kleine drie miljoen passagiers te verwerken. Daarnaast zijn Schiphol, Düsseldorf Airport en Brussels Airport met de auto of trein binnen anderhalf uur vanuit Eindhoven te bereiken.

Ook de nationale en internationale treinverbindingen zijn goed. De vijf deelnemende steden hebben ieder een intercity-station. Breda heeft een HSL-station, als onderdeel van de verbinding Amsterdam – Parijs, en dat maakt de stad tot de internationale toegangspoort per spoor voor 2018Eindhoven|Brabant.

Ook over de weg zijn de verbindingen uitstekend. Eindhoven en ’s-Hertogenbosch liggen pal aan de A2, de belangrijkste noord-zuid-verbinding van Nederland over de weg. De Brabantse steden zijn onderling allemaal met elkaar verbonden via snelwegen, die doorlopen naar het Vlaamse en Duitse achterland. Vanuit Breda, Eindhoven en ’s-Hertogenbosch vertrekken dagelijks bussen van het Europese samenwerkingsverband Eurolines naar landen in heel Europa.

toEristEnaccomodatiEEén van de uitdagingen waar 2018Eindhoven|Brabant voor staat, is de relatief beperkte verblijfscapaciteit van de steden. Daarnaast ontbeert het Noord-Brabant aan echt aansprekende iconen op hotelgebied, met het bijzondere Efteling Hotel in Kaatsheuvel als een van de weinige uitzonderingen. Maar we willen voor 2018 van die relatieve zwakte met creatieve oplossingen een sterkte maken.

Momenteel worden er plannen ontwikkeld voor accommodaties voor buitenlandse bezoekers bij lokale boeren en tuinders. Het biedt bezoekers en gastvrouw en -heer de mogelijkheid om via persoonlijk contact met elkaars culturen in contact te komen. Daarnaast stimuleert het de lokale bevolking om zelf programmaonderdelen van 2018Eindhoven|Brabant te bezoeken. Verder onderzoeken we onder andere of het mogelijk is om verblijfsmogelijkheden te koppelen aan het project waarbij gerenommeerde Europese kunstenaars voor een bepaalde tijd verblijven in één van de vele kloosters en andere monumentale gebouwen die Brabant rijk is (zie ook pag. 131).

flashvillEsEen idee dat al specifiek is uitgewerkt voor 2018Eindhoven|Brabant, zijn de Flashvilles. Het Eindhovense ontwerpbureau Edhv ontwierp samen met studenten van de Design Academy en de TU Eindhoven tijdelijke hoteldorpen die in 2018 overal zullen opduiken in de buurt van festivals en andere culturele hotspots. De Flashvilles bestaan uit aantrekkelijk en opvallend ingerichte units, waar naast een bed, douche en toilet ook multimediale middelen beschikbaar zijn. De Flashvilles richten zich vooral op zogenoemde “flashpackers”: vaak wat jongere early adaptors en backpackers met een ruimer budget en enige behoefte aan comfort.

De Flashvilles kunnen uit een of twee onderkomens bestaan, of enkele tientallen units bevatten. Duurzaamheid is een belangrijk uitgangspunt bij het ontwerp van de Flashvilles. De tijdelijke hoteldorpen worden opgebouwd uit duurzame materialen en kennen eco-vriendelijke energieoplossingen. Voor 2018 wordt een online Flashville-community gerealiseerd, evenals een Flashville-app, met gegevens variërend van ontbijtmogelijkheden tot aan informatie over het culturele programma, de stad en plekken waar je de was kunt doen. En vanzelfsprekend zijn de Flashville-units online te boeken.

culturElEinfrastructuurh11.3

Eindhoven beschikt samen met Brabant over een stevige culturele basis om een internationaal cultureel programma op te bouwen dat een breed Europees publiek aanspreekt. De culturele participatie in Brabant kent de hoogste cijfers van Nederland. Nergens werken en wonen zoveel beeldend kunstenaars als hier. Acht procent van de Brabantse bevolking is vrijwilliger in de culturele sector, tegenover vijf procent van de Nederlandse bevolking.

fEstival-provinciE Noord-Brabant wordt algemeen gezien als dé festival-provincie van Nederland. Met landelijk bekende festivals als Incubate (festival voor independant culture), Mundial (festival voor wereldmuziek en – cultuur), Theaterfestival Boulevard en Festival STRP (kunst en technologie). November Music is het belangrijkste festival voor actuele muziek in Nederland, Circo Circolo het belangrijkste festival voor circustheater.

podiaVrijwel elke grote stad in de provincie Noord-Brabant heeft een poppodium, een schouwburg, een concertzaal en een filmhuis. De grootste poppodia zijn De Effenaar in Eindhoven en 013 in Tilburg. Muziekgebouw Frits Philips is een eigentijds muziekgebouw met een internationale allure, Breda huisvest de grootste schouwburg van Nederland. De concertzaal in Tilburg, ontworpen door architect Jo Coenen, is een van de mooiste, moderne concertzalen van Nederland. De Verkadefabriek in ’s-Hertogenbosch herbergt zowel theater als film in een prachtig herbouwde fabriekslocatie. Zowel in ’s-Hertogenbosch als in Helmond worden de komende jaren nieuwe theaters gebouwd.

musEaTilburg onderscheidt zich met De Pont (moderne kunst) en het Textielmuseum. Een ander aansprekend museum is het Van Abbe in

Eindhoven, één van de belangrijkste musea voor moderne kunst van Nederland, met een wereldberoemde collectie en een vooruitstrevende kunstpresentatie. Directeur Charles Esche won onlangs de Prinses Margriet Award van de European Cultural Foundation. Vanwege de vernieuwende manier waarop het museum het accent legt op ‘de kracht en waarde van kunst in relatie tot de hedendaagse wereld.’ Charles Esche in een reactie: ‘Ik ben blij deze prijs te mogen ontvangen omdat het een erkenning is voor ons museumbeleid. We ontwikkelen nieuwe modellen voor een kunstmuseum in de 21ste eeuw en de relatie tot de lokale en internationale gemeenschappen. Ik waardeer ook de Europese dimensie van de award omdat we juist in deze tijd aandacht moeten hebben voor de gedeelde belangen in Europa en de wereld.’

Breda kent met het Museum Of The Image (MOTI) het enige museum in de wereld dat zich specifiek richt op beeld als taal. In ’s-Hertogenbosch werd de afgelopen jaren een nieuw museumkwartier in het centrum van de stad gebouwd, waar het Noordbrabants Museum en het Stedelijke Museum in mei 2012 gezamenlijk de deuren openden.

ErfgoEdMet name de historische stadskernen van Breda en ’s-Hertogenbosch zijn vermaard om hun monumenten, met de Onze-Lieve-Vrouwekerk (Breda) en de Sint-Janskathedraal (’s-Hertogenbosch) als blikvangers. Daarnaast kent de provincie relatief veel modern, veelal industrieel erfgoed. Aansprekende voorbeelden daarvan zullen in 2018 een prominente rol in het programma krijgen, zoals de Cacaofabriek in Helmond, voederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch, de door Rietveld ontworpen fabriek van De Ploeg in Bergeijk en natuurlijk de indrukwekkende reeks oude Philips-gebouwen op Strijp-S.

154 155

Bedankt:Cees Donkers

Gieske Bienert

Rob Dekkers

Nell Versteegen-Kleuskens

Hans van Velde

Ron Dirven

Jan van de Meer

Li Edelkoort

Angela Plohman

Maurice Dujardin

Laurens van Vugt

Marjan Teeuwen

V.F.A. Rijnen

Guido Jochems

Ger Duijf

Marieke van Beek

Peter Kentie

Noël Josemans

René Jagers

Frans van Dooremalen

Bernard Sibon

Monique Zijp

Huibert van der Meer

Ward van Hoeckel

Peter C.M. Bakx

Gijs Joosen

Bert Palinckx

Jan Th. Herregraven

Leon van Rooij

R. van Eekeren

Loes van Zuijlen

Tet Reuver

Frederiek Dijkstra

Esther de Vries

Bart de Boer

Joep Huiskamp

Beatrice van Tilburg

Jeroen van Schijndel

Marian Bakens

H. Visser-Kieboom

Simone Kramer

Hanneke Oosterhof

J. de Jong

Frens Frijns

Anne Mieke Eggenkamp

D. de Haan

Wycher Noord

Charles de Mooij

Berry van Oudheusden

Ludy Vrijdag

Maureen Timmermans

Nicole van Litsenburg

Jacqueline Leermakers

Michael Rieter

Wilfred van der Velden

Simone Visser

Esther van der Veeken

Annemoon Geurts

Kitty Wilgers

Rob Moonen

Hans van den Muijsenberg

Frank Hoenjet

Wim Markus

Fiona van Rossem

Joke Roovers

Ranti Tjan

Evelien Wouters

Erik van Goor

Sanne Swinkels

Marc Eysink Smeets

Simon de Wijs

Theo van Dooremalen

Lotte Huisjes

John Krijger

Pascal Zwart

D. Kelderman

Reinout van den Bergh

Maudie der Kinderen

Katja Wevers

Anna Uitde Haag

Hans Meeske

Bert Loerakker

Jos Verbeeten

Lisette Spee

Hans Robertus

Annemieke Wiercx

An van Dixhoorn

Marieke van Schijndel

Tijs Rooijakkers

Charles Esche

Werner Evers

Wies Harmeling

Sanne Steers

Ageeth Boermans

N.A. Lukaart

Leonie Clement

Charlotte Martens

Frank Kimenai

Frank Zijlmans

Henk Krol

Joseph Pullens

Inez Wolters

Robbert ten Caten

Kirsti Pol

Wil Hoogenstraaten

Hans Ouwendijk

Simon Dermout Cramer

Piet Hein Eek

Nathalie Jansen

Sander Neijnens

Frans Beerens

Gerard Donkers

Anja Groot-Schoemaker

Pien van Rosmalen

Xander Beks

Engbert Tienkamp

Joost van Balkom

Nico Rolsma

Joyce van der Horst

Erik Luermans

Angelique Spaninks

H. Branderhorst

Hendrik Driessen

Rinie van Tilburg

Gerhard Geerken

Lidka Kania

Stan van Herpen

Genoveef Lukassen

Ben Cartens

Matthijs Rümke

Bert de Graaf

Tom Weerts

Astrid Linskens

Jules Goris

Jan van de Pol

M.J.M. de Wit

Ton van Gool

Jola Hesselberth

Desirée Hammen

John Simons

Frederik Vergaert

Christine Jetten

H. Eltink

Heidi van Mierlo

Peter Baaijens

Geert Lenders

Johan Brosens

Nadine Tilburgs

Ulco Mes

Vincent van Liempd

Bas Rozenberg

Elsa Ferreira

Hans Vijgen

Marlies Jutte

Rik van Pelt

Eric Boselie

Rob van de Laar

Katrien van Hettema

Bert Matthijssen

Rene Pingen

Karin van Paassen

Corrie Terlouw

Nicole Swinkels

Carine van Vugt

Jan Stoffels

Freek Lomme

Gwen Zuring

Martijn Sanders

Karel Schrooyen

Nina Lathouwers

Nanne Meulendijks

Marianne van Heeswijk

Klaas Ferwerda

Jiek Weishut

Wim Vringer

Evert van Schoonhoven

D.J.F. Weijsters

Dennis Elbers

Ferdi Wijnmaalen

Josefien Fleuren

Heleen Huisjes

Hanna Buda

Saskia Martens

Jeroen van Bremen

Ernst ter Horst

Jan Wouters

D. de Bont

Emke mol

Tamara van Lanen

Karel van Koppen

Harrie Bruins

Dimitri Nieuwenhuizen

Floris Kaayk

Monique Hoffman

Melanie Rijkers

Jan-Paula van Hout

Frits Speetjens

René Renne

Peter van Oers

Sander van Bussel

Dimfie Kelderman

Marianne van Bommel

A. van Hofwegen

Erica Haffmans

Cees Jan Mol

Tine van de Weyer

Heleen Volman

Sylvia Thijssen

Herman Voet

Floortje Peters

Tom van Eekelen

Gerrie Fiers

Jan Couwenberg

Joost Meijs

Wim Strijbosch

Karin Colen

Jules van de Vijver

Arno van den Hurk

Tineke Krekels

Ad ’s Gravesande

Louis Priem

Sander Waterschoot

Diana Maréchal

Eveline Bloks

Maaike Verberk

Rianne Oomen

Magdalena Piotrowska

Anne Marieke Fransen

Hans de Ruiter

Francesco van Mierlo

Corry Smolders

Tony Klaasen

Hans Buijsrogge

Roos Mols

Dagmar Hoorn

Willem van Bruggen

Ramon van den Boom

Evelyne Montens

Patrick Timmermans

Pieter Luyten

Eric Antonis

Theo Lexmond

Jan Drissen

John Lippinkhof

René Coolen

Joep van Lieshout

Niels Engels

Jacqueline Bekkers

Sigrid Calon

Heidi Buijtels

Anne Seghers

Jan Baanstra

Ivonne van der Velden

Carmen van der Elst

Janne van Wijnen

Margreet Verboon

Tom van Brunschot

Olga Mink

Antoon Schmitz

Fransje Rijken

Pauli Sennema

Cees Meijer

Thom Aussems

Annemarie Buitenhuis

Joris Gaymans

Jaap Olaf van der Veer

Petra Levert

Rob van Rijswijk

Jacqueline Moors

Reggie Voigtländer

Jan van Dijk

Pauline Roelants

John Thomas

René Paré

Gert de Mulder

Paul van de Waterlaat

Jan van der Putten

Frank Veenstra

Netty van de Kamp

J. Steffan

Ramon van Maren

Meindert Peters

Amanda Jansen

Emilio de Vlam

Cees Admiraal

Liesbeth van Well

Frank van den Eijnden

Albert Siebelink

Remco van de Craats

Ria Bolink

Paul Krieckaert

Annett Andriessen

Annick van Tilburg

Jan Waalen

Leslie Folker

Sally en Molly

Josje Hardeman

Roger Martinez

Isidoor Wens

Cees Langeveld

Susan Brinkmann

Rene Klerks

Hella Hertogs

Joost Goutziers

Erik Tausch

Ria Kerstens

Rob van Steen

Harry Vermeulen

Jan Verhoeven

Gert J. van de Watering

Romijn Conen

Conny Groot

Jolande Otten

Kees van de Koppel

Liesbeth in ’t Hout

Geert Overdam

Rien van der Vleuten

Guus van Hove

Giel Pastoor

Yvonne van Ravensteijn

Miranda van der Zandt

Lisette Dankert

Sietske Aussems

Pia Meuthen

Ita Est

Dave de Louw

Jean-Paul Kroese

Yvonne Benkering

Tim Hoefnagels

Ricky Middendorp

Stijn Mertens

Suzanne de Groen

Leonne Cuppen

Wim Claessen

Nel Donkers

Betram Westera

Chris van Koppen

Natascha Wijnen

Imke van Dillen

Peter Rijntjes

Koen Crommentuijn

Monika Zameta

Chris-Anne Verhoeven

Wendy Persoon

Ellen Seegers

Fons Spinhof

Lisette Fleur

Sander Knopper

Marijke de Bie

Jet Rieter

Joop Snijders

Maureen Prins

Mario van Brakel

Tineke Neervoort

Will Friederichs

J.G. Piet

Jan Peeters

Dirk Verbraak

Anton Spruit

Marc Jacobs

J. van Meer

Jan Schuijren

Jos Couwenberg

Bert Vogels

Giel van Hooff

L. Colijn

J. Beckman Lapré

Rocco Verdult

Fer van der Vleuten

Wim Swinkels

Tinus Kanters

Ton Wagemakers

Ninke van Herpt

Ulrike Erbslöh

Mons de Goede

Theo Andriessen

Margriet Kemper

Leo Pot

Paula Anguita

Kristel Zegers

Mieke Gerritzen

Marion Verkuijlen

K. Visser-Jans

Warner van Werkhoven

Rob Riemen

Lambert Verheijen

Hjalmar van den Akker

Hans van Hoesel

Cor van Gils

Frank van der Linden

Tineke Schuurmans

Robert Hilgers

Jeroen van den Eijnde

Theo Inniger

Peet Quintus

Rob Hilberink

Djenny Brugmans

Jeroen Neus

André Amaro

Dick Hermsen

Peter van den Dungen

Ruud Janssen

Sandrien Wansink

Marielle Lapidaire

Miranda van Bragt

Barry Joosen

Henriette Renders

Annie Wolf

Jan van der Heijden

Bregje Maatman

Hans Wessels

Willem van der Vis

Maarten Hartveldt

Joep Coolen

Joy Arpots

Aart Wijnen

Ted Chiaradia

Frederieke Hijink

Frans Verouden

Jack Timmermans

Hans de Kruijf

Geurt Grosfeld

Adriaan van Liempt

Arnoud-Jan Bijsterveld

Marijke van der Putten

Simone Deckers

Lian Duif

H.N.M. Luijten

Meike Kerstholt

Ineke van Pelt

Arno Tummers

Lout Donders

Aurelia van der Burght

Neeltje Scheepers

Maria Klerx

Jan Vriends

Lia Voermans

Arthur van Dijk

Ger van den Oetelaar

Jettie Rattink

Ruth Giebels

Henriëtte Verouden

Martijn van Osch

Mart Hendrickx

Diana Nooten

Chantal Piessens

Paul van Kemenade

Lex van Lith

Paul van Kemenade

Jacinto Zimmerman

Eric Koopmanschap

Frans van Lokven

Huub Loonen

Ingrid Bal

Johan Kruithof

Roy Grünewald

Imke van Eijk

Miesjel van Gerwen

Jet Duenk

Gerlof Jorritsma

John Körmeling

Jos Wilbrink

Gerard L. Maters

Rob Rutjes

Patrice Matthee

Millie van der Heijden

Robert Schäfer

Roger Linneman

E. Berkers

Willem Kraanen

Erik Kessels

Tieme Kuyper

Dorien Eggink

Ans Jager

Inge Sebregts

Jackie Habets

Frank van Osch

Audrey Roelands

Monique Claassen

Elise Vonk

Marieke Wouters

Peter Horsten

Jack Hock

Cindy Pielstroom

Joost Heijthuisen

Pim de Bilde

Marieke van den

Groenendaal

Mieke van Loon

Martin van de Laar

Rik Adriaans

Wim van Lith

Jo van Schalen

Simone Mager

Eric Japenga

Marcel Ploegmakers

Ton Toemen

Rob Vierboom

Han le Blanc

Jacques G.M. Hendrikx

Sanne Geboers

Claudette van de Rakt

Irene Oostdam

Eveline van Rees

Hugo Vrijdag

Annemieke Eggenkamp

Erwin Schellekens

Eric Kolen

Joost van Pagée

Matthijs Bosman

Frank Verouden

Rob Mientjes

Eite Wolfis

Bea Nieuwenhuis

JMA Brouwers

Ellen Altenburg

Gerdien Wolthaus Paauw

Eric van der Steen

Hans Rube

René Merckx

Bert Doedens

En alle personen die niet

genoemd zijn!

158 159

ColofonArtistieke leiding:Martijn Sanders

Artistiek adviseurs: Eric Antonis, Ulrike Erbslöh, Joost Heijthuijsen, Liesbeth in ’t Hout,Matthijs Rümke, Ton Wagemakers

Coördinatie en advies:Carolien Croon

Tekst en eindredactie:Stan van Herpen / Maters & Hermsen

Art-direction en vormgeving: Erik Kessels / KesselsKramer

Fotografie: Dana Lixenberg en Thomas Mailaender

Infographics:Herman van Bostelen

Illustratie:James Joyce

160