Populaire filosofie:contradictio in terminis?

Bart Engelen

32e Vlaams-Nederlandse FilosofiedagRadboud Universiteit Nijmegen

10 november 2010

Wat is filosofie?

2

1. Filosofie als ‘de geschiedenis van de filosofie’ of ‘datgene waar filosofen zich beroepshalve mee bezighouden’?

2. Filosofie als ‘de studie van de zin van het leven, de mens, God en de wereld’?

3. Filosofie als ‘kritisch reflecteren en argumenteren over de eigen intuïties en overtuigingen’?

Populaire filosofie: contradictio in terminis?

Plato’s grotallegorie

3Populaire filosofie: contradictio in terminis?

Is filosofie populair?

4Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Filosofie als ‘datgene waar filosofen zich beroepshalve mee bezig houden’ of als ‘de studie van de zin van het leven, de mens, God en de wereld’ is niet bepaald populair.

• Amper 1 op 200 Vlaamse studenten hoger onderwijs studeert filosofie.

• Filosofie als ‘kritisch reflecteren en argumenteren over de eigen intuïties en overtuigingen’ is ook niet echt in trek. Opklimmen uit de grot is een moeilijke, onaangename en hachelijke onderneming.

Po-pu-lair <bn.; -lariteit> 0.1 bij veel mensen in trek geliefd, gewild, veelgevraagd 0.2 algemeen begrijpelijk.

So what?

5Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Is het gebrek aan populariteit wel een probleem?

• Is filosofie niet van die aard dat het alleen maar kan of moet beoefend worden door een kleine groep van academici?

1. Wenselijkheid: Blijft filosofie niet beter in de ivoren toren?

Is populaire filosofie wel een nastrevenswaardig doel? Levert een slimme, geschoolde en argumentatief sterke elite nu eenmaal niet de beste kwaliteit?

2. Mogelijkheid: Blijft filosofie niet noodgedwongen in de ivoren toren?

Valt het doel wel te realiseren? Bezit de domme, ongeschoolde en argumentatief zwakke massa wel de vaardigheden en capaciteiten om te filosoferen?

Populaire filosofie is wenselijk

6Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Verwijt: filosoferen is verspilling van tijd, geld en moeite.

o Antwoord 1: Filosoferen is wel degelijk waardevol voordegene die aan filosofie doet.

o Antwoord 2: Ook de maatschappij heeft er baat bij. Filosoferen maakt mensen kritisch, wat kan zorgenvoor morele, politieke en sociale vooruitgang.

“Ook al kan de wijsbegeerte ons (…) nauwelijks uitkomst bieden voor de twijfels die ze heeft opgewekt, ze verschaft ons wel tal van mogelijkheden om onze gedachten te verruimen en ze te bevrijden van de tirannie

der gewoonte.”

“ Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te

wijten heeft (…). Sapere aude. Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen!”

Populaire filosofie is mogelijk

7Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Verwijt: populariseren betekent simplifiëren, waardoor onvermijdelijk subtiliteiten verloren gaan. Omdat net die details filosofisch interessant en relevant zijn, is populaire filosofie een contradictio in terminis.

o Antwoord 1: Bestaande voorbeelden van populairefilosofie en deze tonen aan dat filosofie populair énfilosofisch interessant kan zijn.

o Antwoord 2: Er bestaat een vraag naar (literatuur over)zingeving en wijsheid, maar die wordt nu vooralingevuld door ‘motivational speakers’, astrologen,pseudopsychologen en pseudofilosofen.

• Deze vraag opent mogelijkheden om filosofie breder te verspreiden. Hoe kunnen we filosofie populariseren en ervoor zorgen dat nog meer mensen geïnteresseerd en gepassioneerd raken door filosofie?

Populaire filosofen: voorbeelden

8Populaire filosofie: contradictio in terminis?

Populaire filosofie: voorbeelden

9Populaire filosofie: contradictio in terminis?

10Populaire filosofie: contradictio in terminis?

Menno Lievers in N

RC Handelsblad (11 april 2009)

“Filosofie lijkt een verzamelnaam geworden voor een genre non-fictie van min of meer beschouwelijke aard.”

“Populaire filosofie (…) leidt tot speculatieve pseudo-wetenschap.”

“Echte filosofie (…) is niet mediageniek. Tijdens de Nacht van de Filosofie danst men op het lijk van de academische wijsbegeerte.”

Populaire filosofie: voorbeelden

11Populaire filosofie: contradictio in terminis?

Populaire cultuur en filosofie

Populaire filosofie: contradictio in terminis? 12

Populaire cultuur is te simpel

13Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Verwijt: de combinatie met populaire cultuur leidt tot pseudo-filosofie en corrumpeert waar het in filosofie om draait. Populaire cultuur is een te simpel medium om filosofische inhouden ter sprake te brengen.

o Antwoord 1: Populaire cultuur vormt het middel(de suiker) om filosofische inhouden (het medicijn)te introduceren. Cruciaal is dat het gesmaakt wordt.

o Antwoord 2: Verwijzingen naar populaire cultuurhebben idealiter slechts een tijdelijke functie.

o Antwoord 3: Het gaat om een combinatie van filosofie en populaire cultuur, niet om een reductie van filosofie tot populaire cultuur.

Is dit wel filosofie?

14Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• NIET: filosoferen over populaire cultuur, wat een onderdeel is van de (academische) cultuur- of kunstfilosofie.

• NIET: filosoferen naar aanleiding van specifieke elementen uit de populaire cultuur.

• WEL: filosoferen met behulp van specifieke elementen uit de populaire cultuur.

o Ofwel wordt populaire cultuur gebruikt louter als illustratie van een specifiek filosofisch punt.

o Ofwel wordt (het verhaal van) de filosofie ingeleid door middel van populaire cultuur.

Populaire cultuur verkleutert

15Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Verwijt: populaire cultuur is ge(pre)fabriceerd voor massaconsumptie en staat bijgevolg haaks op filosofische attitudes als verwondering, kritische reflectie en argumentatie.

o Antwoord 1: De bedoeling is om lezers aan te zetten tot verwondering, twijfel en kritische reflectie. Goede bijdragen spreken niet alleen over filosofie, maar doen ook aan filosofie.

o Antwoord 2: Als populaire cultuur inderdaad verkleutert, dan mogen filosofen de consumenten niet overlaten aan hun lot. De bedoeling is om lezers kritisch te laten nadenken, ook over populaire cultuur zelf.

Populaire cultuur en imagoschade

16Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• Verwijt: de combinatie met populaire cultuur is nefast voor hetimago van filosofie. Het maakt filosofie tot iets banaals, totiets wat iedereen kan (begrijpen en bedrijven).

o Antwoord: Filosofie worstelt nu al met het slechte imago van een al te vrijblijvende, weinig exacte en irrelevante academische discipline.De ‘onwelriekende lucht’ kleeft vooral aan de stoffige boeken die nooit iemand leest.

“Allemansboeken zijn altijd onwelriekende boeken: er kleeft de lucht aan van de kleine

man.”

Terug de grot in!

17Populaire filosofie: contradictio in terminis?

• De gevangene die in Plato’s allegorie uit de grot geraakt, moet terug afdalen om anderen te bevrijden. Boven blijven en de verworven inzichten voor zichzelf houden staat haaks op de filosofische basisattitudes.

• Om door te dringen tot de anderen, moet de ex-gevangene opnieuw wennen aan de duisternis om de schaduwen terug te kunnen onderscheiden.

• Om meer mensen te laten kennismakenmet filosofie, moeten filosofen naar henzelf toegaan. We moeten hen aansprekenin hun eigen taal en op hun eigen interessesen passies.

• Filosofie moet dus blijven vertrekken van deschaduwen op de grotwand.

Dank u voor uw aandacht!