Engelen als gasten

Engelen als gasten

11036_Engelen als gast 5.0 08-03-2011 17:24 Pagina 1

Robert Vosloo

Engelen als gastenOver christelijke gastvrijheid

Vertaald door Margriet van der Kooi

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer


isbn 978 90 239 2590 3nur 763, 7000

Ontwerp omslag: Marion Rosendahl

Oorspronkelijk verschenen bij Lux Verbi Bybelmedia, Wellington, Zuid-Afrika, onder de titel Engele als gaste?

© Oorspronkelijke uitgave 2006 Lux Verbi Bybelmedia, Wellington,Zuid-Afrika© Nederlandse uitgave 2011 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden.

www.uitgeverijboekencentrum.nl


Op de omslag van het oorspronkelijke boek dat in het Afrikaansgeschreven is, staat een afbeelding van de beroemde 15e-eeuwseicoon van Andrej Rubljev, die De Gastvrijheid van Abraham ge-noemd wordt. Op de icoon worden drie engelen, die in een kringzitten, afgebeeld. Dat herinnert aan de tekst uit Genesis 18, waarAbraham en Sara gastvrijheid aan drie vreemdelingen betoon-den. In het Nieuwe Testament lezen we ook in Hebreeën 13:2 datsommigen, zonder het te hebben beseft, engelen als gasten te heb-ben gehuisvest door gastvrijheid te oefenen. De icoon wordt eenbetekenisvolle afbeelding van de gastvrijheid van God – een Goddie zich in vreemde gestalten door mensen laat ontmoeten, en inde gestalten van vreemdelingen.


Inhoud

Aanbeveling – James Kennedy 00

Woord vooraf van de schrijver bij de Nederlandse vertaling 00

deel i: De verwelkoming van ‘de ander’ 00Inleiding 00

1. Tussen fascinatie en angst 002. ‘Wij hebben geen tijd voor jullie’ 003. ‘Wij hebben geen plaats voor jullie’ 00

Deel ii: Gastvrijheid door de eeuwen heen 00Inleiding 00

4. Oudtestamentische teksten en gastvrijheid 005. Gastvrijheid en de Grieks-Romeinse cultuur 006. Nieuwtestamentische teksten en gastvrijheid 007. Van de vroege kerk tot de Verlichting 008. Stemmen van de 20e eeuw 009. Gastvrijheid en ubuntu 00

Deel iii: Praktijken van gastvrijheid 00Inleiding 00

10. Gastvrijheid en politieke en economische instellingen 0011. Gastvrijheid en christelijke gemeenschappen 0012. Gastvrijheid en het interreligieuze gesprek 00

Slotwoord 00

Literatuur 00

7


Verantwoording van de vertaler 00

Noten 000


Aanbeveling

Het boek van Robert Vosloo over gastvrijheid is koren op de mo-len van een samenleving als de Nederlandse, waar meer dan ooitaandacht lijkt te zijn voor gastvrijheid. Als bestuurslid van eenNederlands museum vind ik het indrukwekkend om te zien hoe-veel moeite musea tegenwoordig doen om bezoekers te laten mer-ken dat ze welkom zijn. Dat geldt niet alleen voor de hospitalityindustry als de horecasector, inclusief musea, restaurants en at-tractieparken; ook ziekenhuizen en verpleeghuizen doen steedsmeer hun best aantrekkelijk te zijn voor hun cliënten. Mensenverwachten steeds meer dat zij gastvrij ontvangen worden en pro-fessionals leren steeds beter hoe zij hun bezoekers kunnen ver-welkomen. In Amerika krijg je soms de indruk dat het vooral omde fooi is te doen, maar ik merk steeds vaker dat bedienend enverzorgend personeel getraind wordt om ook echte belangstellingte tonen voor de mensen die aan hun zorg zijn toevertrouwd. Ge-dreven door zowel professionele normen als medemenselijkheidkunnen velen van hen een licht zijn op het pad van hun cliënten.

De hernieuwde aandacht voor gastvrijheid in de relatie tussenprofessionals en cliënten is een signaal dat geen samenleving kanbloeien zonder deze deugd. Nu vroegere organische verbindingentussen mensen (bijvoorbeeld familieverbanden) zwakker worden,zullen nieuwe vormen van gastvrijheid en ondersteuning steedsbelangrijker worden. Maar bijna iedereen zal erkennen dat der-gelijke vormen van gastvrijheid – waarbij financiële transactiesplaatsvinden – niet genoeg zijn. Het probleem is niet zozeer datze niet gemeend zouden zijn of dat het beter zou zijn als deze in-stellingen niet langer zouden proberen menselijke aandacht en

9


gastvrijheid hoog in het vaandel te houden, maar dat deze po-gingen ‘om er te zijn’ beperkt zijn. Het houdt een keer op. Dezevormen van gastvrijheid maken de relatie plezieriger, maar be-vestigen tegelijkertijd de verhouding als dienstverlener en con-sument. Hierdoor worden menselijke relaties gereguleerd, maarniet op een hoger niveau getild. En het zijn juist deze hogere vor-men van gastvrijheid – de ontmoetingen waarin je een engel zoukunnen tegenkomen – die de kern vormen van Vosloo’s boek.

Dit boek opent ons de ogen voor de wereld waarin we nu leven enwaarin engelen niet gemakkelijk gastvrij door ons ontvangen zul-len worden. Als Zuid-Afrikaner en Afrikaner heeft Vosloo van na-bij meegemaakt hoe bestaande scheidslijnen een warm welkomin de weg kunnen staan, omdat mensen liever veilig in hun eigengroep verkeren. Velen durven de hand niet te reiken naar anderendie buiten hun eigen vertrouwde kring staan. Maar niemand hoeftte denken dat het in Nederland aan het begin van de eenentwin-tigste eeuw zoveel eenvoudiger is.

Dat komt niet alleen door de strenge regelgeving in Europa, dieveel mensen buiten de grenzen wil houden, maar ook door de ver-anderde houding van Nederlanders zelf. De landsgrenzen zijn weerop de kaart gezet. Dertig jaar geleden waren Nederlanders nog trotsop hun openheid en hun gastvrijheid ten opzichte van bijvoorbeeld‘gastarbeiders’ en asielzoekers. Politieke partijen benadrukten di-versiteit als manier om van elkaar te leren. Men stelde dat immi-granten de Nederlandse cultuur verrijkten. Het sprak vanzelf datde gastarbeiders hun gezinnen naar Nederland mochten halen enbij werkloosheid werden ze ook het land niet uitgezet. Vanuit hetoogpunt van de geschreven en ongeschreven wetten van gastvrij-heid stuitte dat Nederlanders tegen de borst. We hoeven die pe-riode overigens niet te romantiseren. Ook toen waren er racialespanningen en werden immigranten niet door iedereen met openarmen ontvangen. Maar het klimaat is sindsdien wel sterk veran-derd. Immigranten en nieuwkomers zijn nu in veel Europese lan-den en Noord-Amerika minder welkom, hoewel hoogopgeleide

10


Nederlanders van Turkse of Marokkaanse afkomst zeggen datDuitsers gastvrijer tegenover hen zijn dan hun eigen landgenoten.Hoe dan ook: Nederland is geen uitzondering. De gastvrije hou-ding van Nederlanders – hoe naïef en oppervlakkig die ook was –is omgeslagen in een tamelijk paternalistische houding: je moetintegreren en je aanpassen, anders word je niet geaccepteerd. Jehoeft geen voorstander te zijn van open immigratie of multicul-turalisme om te zien dat de toegenomen zorgen over religieus (is-lamitisch) geweld, de gevolgen van de economische recessie en deverloedering van de samenleving de gastvrijheid jegens buiten-landers heeft ondergraven.

Toch is het niet alleen ouderwets nationalisme dat ten grondslagligt aan de weinig ruimhartige houding. Vosloo merkt zelf op datde levensvisie waarin individuen autonoom opereren in hun so-ciale netwerk, meer invloed heeft op onze houding jegens bui-tenstaanders. Zelfstandige mensen geven hun relaties niet op enkunnen nog steeds intensieve sociale contacten onderhoudenmet anderen. Maar in hun autonomie beseffen zij minder dat zeanderen iets schuldig zouden zijn. Hun tijd en geld zijn van henalleen. Ze mogen zélf bepalen of en hoe zij bereid zijn anderen tehelpen. Daarnaast zijn ze goed op de hoogte van het wettelijkrecht voor burgers op bepaalde vormen van overheidsondersteu-ning en houden de staat dus verantwoordelijk. Het leven in zo’nsamenleving waarin mensen trots zijn op hun autonomie, maaktgeen einde aan gastvrijheid. Maar het beperkt wel de situatieswaarin we bereid zijn gastvrij te denken en te handelen en ande-ren de hand te reiken.

Bovendien is niets menselijks ons vreemd. Het is altijd al zo ge-weest dat mensen gemakkelijker gastvrijheid bewijzen aan men-sen die op hen lijken, dan aan mensen die anders zijn. In veel op-zichten staan Nederlanders bekend als open en tolerante mensen.Ze reizen graag en spreken hun talen. Buitenlanders merken opdat Nederlanders hen goed ontvangen en wegwijs kunnen makenin hun samenleving. Maar de gastvrijheid is beperkt. In andere

11


opzichten sluiten Nederlanders anderen juist buiten, zeker inhun nadruk op ‘gezelligheid’. Buitenstaanders hebben bijna perdefinitie geen aandeel in deze gezellige bijeenkomsten, waarmensen elkaar over het algemeen goed kennen. In hun hang naargezelligheid geven zij liefde en warmte aan hen die behoren tothun kring, maar laten ze anderen in de kou staan. Andere landenzullen ongetwijfeld hun eigen manieren hebben om hun socialenetwerken af te schermen.

Er is dus genoeg reden om Vosloo’s beschouwingen over gast-vrijheid aandachtig te lezen. Als historicus waardeer ik zijn bre-de blik op de geschiedenis: hij laat zien hoe het in andere tijdenen op andere plaatsen in de praktijk werd gebracht, van de oudeGrieken tot het moderne Afrika. Vosloo is beknopt in zijn histo-rische analyse en zeker niet uitputtend, maar wel zorgvuldig doorgeen plaats of periode te idealiseren. Hij biedt weerstand aan deneiging om de westerse christelijke traditie af te schilderen als deenige bron van ware gastvrijheid; we kunnen veel leren van ‘hei-dense’ gebruiken, van de Verlichting en van christelijke en niet-christelijke Afrikaanse volken. De oproep om gastvrij te zijnhoudt alle volken bezig, niet alleen christenen.

Vosloo schrijft wel duidelijk vanuit de christelijke traditie. Zijnethiek en theologie is breed, inclusief en gericht op dialoog, envooral bedoeld voor een christelijk publiek. Hij heeft terecht kri-tiek op de manier waarop christenen – en vooral de christelijkekerk – erin tekort zijn geschoten de bijbelse opdracht tot gast-vrijheid gestalte te geven. Niet alleen ras en etniciteit, maar ooktheologische overtuigingen vormden een struikelblok om gast-vrijheid aan buitenstaanders te betonen. Vosloo laat ons echterzien dat het mogelijk is om vast te houden aan je eigen overtui-gingen en tegelijkertijd door de ontmoeting met de ander tegroeien of veranderd te worden. Je kunt zelf alleen getrouw levenvanuit het christelijk geloof als je de gastvrijheid beoefent dieChristus ons voorhoudt.

12


Dit boek is echter niet een aanval op de christelijke ongastvrij-heid, hoe stuitend de voorbeelden die hij aandraagt ook zijn. Zijnboek ontdekt en verkent juist de rijke christelijke theologie rondgastvrijheid, die nog steeds in ontwikkeling is, en legt uit dat wa-re gastvrijheid meer is dan het volgen van fatsoensnormen enconventies. Het is ook een belangrijk kenmerk van de christelij-ke traditie dat ze haar eigen denkbeelden en haar eigen deugd-zaamheid kritisch beschouwt. In deze zondige wereld kunnenzelfs onze beste intenties worden gefrustreerd.

Dit viel me opnieuw op tijdens het lezen van de jongste romanvan de Amerikaanse auteur Marilynne Robinson, Thuis, het tries-te verhaal van de terugkeer van een verloren zoon. Ondanks dediepe liefde die de vader voelt voor zijn zoon, is hij niet in staatom zijn zoon rust te geven en hem in geestelijk opzicht het ge-voel van een warme thuiskomst te geven. In deze diep-christelij-ke roman reflecteert de auteur op het onvermogen van goedbe-doelende mensen om elkaar te vertrouwen en te begrijpen. Dat istoch voorwaarde om gastvrij te kunnen zijn, allen inbegrepen,verloren zoon of niet. Dit verbindt Vosloo met de uitwerking vande gedachten van een aantal christelijke en niet-christelijke filo-sofen en theologen die in zijn boek worden besproken: dat wezelfs vreemden kunnen zijn voor onszelf, als we niet in staat zijnom betekenisvolle contacten te onderhouden met anderen.

Maar meer nog dan te blijven steken in het besef van eigen on-volmaaktheid en vervreemding leeft de christelijke traditie vande diepzinnige wijze waarop Jezus zelf het gastheerschap invul-de. Hij keerde de rollen om. De gastheer-gastrelatie kent twee kan-ten – zowel de gever als de ontvanger hebben wederzijdse rech-ten en plichten – maar er is toch een hiërarchie: de gastheer staatboven de gast. Het is een gezagsverhouding waarbij het rijke wes-ten, dat hulp biedt aan de minder draagkrachtigen, zich thuisvoelt. Maar Jezus is de meester die de voeten waste van zijn dis-cipelen, die niet vasthield aan zijn gelijkheid met God, maar degestalte aannam van een slaaf. Onze eigen liefdadigheid kan niet

13


worden gezien als bewijs van onze eigen spiritualiteit. Wij zijnnamelijk zelf ontvangers, gasten die leven van Gods goedheid,vreemdelingen als Jezus die net als Hij leven in een wereld dieHem niet kende. We kunnen pas echt gastvrij zijn als we erken-nen dat wij zelf vreemdeling zijn. Zo wordt de gastheer zelf gast,zoals Vosloo aangrijpend schrijft.

Dit boek is een gevoelige en diepzinnige oproep om onze passievoor gastvrijheid, die zo centraal staat in ons mens-zijn en in hetchristelijk geloof, nieuw leven in te blazen. Het belang van gast-vrijheid moet weer helder worden benoemd in ons politieke de-bat, waarin het, linksom of rechtsom, zo vaak gaat om recht-vaardigheid en barmhartigheid en daarom ook, linksom ofrechtsom, om de wil om gastvrije ruimte voor buitenstaanders tebevorderen of juist te verhinderen. Maar zijn boek is ook een op-roep aan kerken en gelovigen, die in het streven naar gastvrijheidde kern van hun geloof weer zouden kunnen herontdekken.

James Kennedy

14


Woord vooraf van de schrijver bij deNederlandse vertaling

In 1992 had ik het voorrecht om een jaar in Utrecht te studeren.Dat was voor mij een bijzondere en vormende ervaring, en de gas-tvrijheid van talloze Nederlanders in die tijd heeft een onuitwis-bare indruk op mij gemaakt. Daarom ben ik bijzonder blij dat ditboek over gastvrijheid nu in het Nederlands beschikbaar is. Hetboek is in 2006 in Zuid-Afrika gepubliceerd als deel in een seriedat het gesprek over belangrijke thema’s wilde stimuleren. Ikhoop dan ook dat deze vertaling het voortgaande gesprek in deNederlandse context over het belangrijke thema van gastvrijheidjegens vreemdelingen kan helpen bevorderen.

In Engelen als gasten? gaat het met name over christelijke gast-vrijheid. Er wordt uitgelegd hoe gastvrijheid in de Bijbel en de tra-ditie een sleutelbegrip is, dat gelovigen en de kerk niet geroepenzijn tot angst voor vreemdelingen, maar tot belichaming van gas-tvrijheid. Het thema van gastvrijheid is evenwel ook een van deboeiendste thema’s in de filosofie, sociologie en politieke weten-schappen, en wordt uitgedrukt in kunst, literatuur en film. Gas-tvrijheid heeft inderdaad te maken met veel van de meest urgen-te uitdagingen waarvoor mensen, samenlevingen en culturentegenwoordig komen te staan. Veel van onze hedendaagse mot-to’s – ‘leven met elkaar’, ‘respect voor vreemdelingen’, ‘globalise-ring en multiculturaliteit’, ‘verdraagzaamheid tegenover mensenmet andere achtergronden, opvattingen en levensstijlen’ – heb-ben te maken met gastvrijheid in de betekenis zoals die in dit boeknaar voren komt.

Bij het schrijven van dit boek, en ook naar aanleiding van ge-

15


Engelen als gasten

Documents

Transcript of Engelen als gasten