BeeldtaalPerspectieven voormakers en gebruikers

BT2 30032015.indd 1 17-04-15 17:06

BeeldtaalPerspectieven voormakers en gebruikers

Tweede herziene uitgave

Jos van den Broek

Willem Koetsenruijter

Jaap de Jong

Laetitia Smit

Boom Lemma UitgeversAmsterdam2015

BT2 30032015.indd 3 17-04-15 17:06

55

Inhoud 5

Voorwoord. Omdat het er nog niet was 8

Deel 1. Stop! Eerst kijken! Dan lezen! Dan interpreteren! 10 1 Inleiding. Een boek over kijken 12 1.1 Wat dit boek is 131.2 Wat bedoelen we met beeld? 141.3 Beeld en vorm 141.4 Beeld en tekst 151.5 Beeld en dimensie 161.6 De kracht van beeld met tekst 161.7 Communicatief-retorisch 181.8 Drie theoretische scholen 19

2 Beeldgeletterdheid. Kennis van beeld maakt beeldwijs 20 2.1 Definitiesgenoeg222.2 Twee perspectieven 222.3 Vaardigheden en kennis 23 Context Beeldgeletterdheid-lijstje 242.4 Gestalt, semiotiek en retorica 252.5 Interpretatie is een iteratief proces 27 Context Beeldclichés als buitenkans 28 Context Magritte en de dino’s van Burian 30

3 Waarom beeldtaal? De functies van beeld 32 3.1 Doet complexiteit recht 343.2 Vertelt een universele boodschap 343.3 Vertelt, bewijst en overtuigt 353.4 Maakt vergelijken mogelijk 363.5 Prikkelt, emotioneert, kwetst en vermaakt 38 Context Beelden trekken meer aandacht dan tekst 40

Deel 2. Theorie. Drie visies op beeld 44

4 Gestalt. Handig hulpje maker én gebruiker 46 Context Gestalt van een Marsmannetje 484.1 Gestalt = eenvoud 49 Context Gestaltwetten als sorteerregels 504.2 Wet van voorgrond en achtergrond 524.3 Wet van eenvoud 534.4 Wet van nabijheid 544.5 Wet van overeenkomst 55 Context Worstelen met de Wet van nabijheid 564.6 Wet van symmetrie 58 Context Gestalt en semiotiek in Rotterdam 594.7 Wet van gelijke achtergrond 604.8 Wet van gelijke bestemming 614.9 Wet van geslotenheid 624.10 Wet van ingeslotenheid 624.11 Wet van het ingevulde hiaat 634.12 Wet van continuïteit 644.13 Wet van ervaring 65 Context Kennis van Gestalt zorgt voor focus 664.14 Gestalt als totaalbeleving 66 Context Gestalt-checklist 67

5 Semiotiek. De betekenis van wat we zien 70 5.1 Tekens om ons heen 715.2 Drie soorten tekens volgens Peirce 735.3 Betekenislagen: de theorie van Barthes 77 Context Connotatie wordt denotatie 785.4 Wie heeft gelijk: Barthes of Peirce? 80 Context United Colors of Benetton revisited 815.5 Is er één betekenis van een teken? 835.6 Het belang van doelgroepen 835.7 Wat hebben we aan deze wetenschap? 84 Context Recept voor een semiotische analyse 87 6 Visuele retorica. Beelden die overtuigen 88 6.1 Klassieke retorica: overtuigingskunst 916.2 Moderne retorica 936.3 Retorica en het beeld 93

INHOUD

BT2 30032015.indd 5 17-04-15 17:06

66

6.4 Ethos, pathos en logos 95 Context Is Osama dood? Logos versus pathos 1016.5 Kairos: het juiste moment 102 Context Kairos op Iwo Jima 1046.6 Klassiekestijlfiguren1066.7 Schema’s: regelmatigheden 1066.8 Tropen: onregelmatigheden 108 Context Metaforen: onverwachte elementen 112 Context Framing: selectie, salience en spin 1146.9 Model voor een retorische beeldanalyse 116 Context Gestalt, semiotiek én retorica in samenhang 118 Context De stijlfiguren van Gorilla 120

Deel 3. Praktijk. Basiselementen van beeldtaal 122

7 Compositie. Ordening en hiërarchie 124 7.1 Welke factoren bepalen een compositie? 1257.2 Begrenzing 1327.3 Compositie en Gestalt 1337.4 Beweging 1347.5 Semiotiek over compositievormen 136 Context Stamboom groeit alle kanten op 1407.6 Deafbeeldingalseenontmoeting142 Context Vectoren wijzen de weg 144 Context Eigenwijze pijl wijst niet altijd de weg 1467.7 Compositie als een retorisch middel 148

8 Typografie. Letters met karakter 150 8.1 Kiezen voor een letter 1528.2 Lettertypes en auteursrecht 1538.3 Geschreefdofschreefloos? 1538.4 Typemachineletters en afspatiëren 1548.5 Kapitalen of onderkast 1558.6 Typografischeretorica1568.7 TypografieenGestalt:typesenfamilies1578.8 Typografieensemiotiek1588.9 Uitvullen en witruimtes 1598.10 Voorbeelden van lettertypes 161 Context Tips voor typografie 165

9 De derde dimensie. Licht op perspectief 166 9.1 De kracht van licht 1679.2 Van plat naar perspectief 1679.3 Hulpmiddelen voor perspectief en diepte 1709.4 Gezichten in een wolkenlucht 1719.5 Lineair perspectief 1729.6 Standpunt als retorisch middel 174 Context Het is maar hoe je tegen Darwin aankijkt 176 Context Licht op aangetaste aders 178

10 Kleur. Kleurloos, smakeloos 18010.1 Kleurenleer 18110.2 Kleursystemen 18210.3 Perceptie van kleur 18510.4 Welke kleuren kiezen we? 186 Context Twintig kleuren voor Beatrix 188 Context Focus en de kracht van wit 19010.5 Soms liever zwart-wit 19210.6 Semiotici over kleur 19210.7 Kleur en betekenis 193 Context Tips voor het gebruik van kleur 19610.8 Kleur als retorisch middel 196

Deel 4. Praktijk. Goed gebruik van beeldtaal 198 11 Fotografie. Focus op foto’s 200 11.1 Iedereen fotograaf 20311.2 De ethiek van Photoshop 205 Context Beroemde gemanipuleerde beelden 20611.3 Informatief of illustratief? 20811.4 Retorischeeffecten 208 Context Hoe maak je een retorisch portret 21511.5 Foto en bijschrift vormen een eenheid 21611.6 Iconische foto’s 218 Context De geheime stad van Rob Overmeer 220 Context Focus in een fotoreportage 22411.7 Waar haal ik mijn beeld? 226 Context Foto of illustratie? 22711.8 De stockfoto-industrie 228

INHOUD

BT2 30032015.indd 6 17-04-15 17:06

77

Context Thumbnail visibility 229 Context Briefing van de fotograaf 230 Context Spelregels nieuwsfotografie anp 232 12 Grafieken en tabellen. Breng getallen beter in beeld 23412.1 Welofgeengrafiek?235 Context Retorica met weinig data 23612.2 Lijngrafiek238 Context Semiotiek en lijngrafiek 23912.3 Staafdiagram 24012.4 Cirkeldiagram 24212.5 Kaartdiagram 24312.6 Multidimensionalegrafiek 24312.7 Puntenwolk 24312.8 Radargrafiek 24412.9 Retorischemanipulatiemetgrafieken24412.10 Het soberheidsprincipe 247 Context Kleine veelvouden besparen ruimte 248 Context De Amerikaanse verkiezingen verbeeld 250 Context Chart junk (1): De strengheid van Tufte 252 Context Chart junk (2): De retorica van Holmes 25412.11 Tabellen 25612.12 Vormgeving van een tabel 258 Context Tips voor tabellen en grafieken 260

13 Infographics. Illustraties die tekst en beeld integreren 262 13.1 Volwassen en verdiepend 265 Context Anatomie van een goede infographic 26613.2 Niet versimpelen, maar verhelderen 26813.3 Meerdanzomaareengrafiek26813.4 Gestalt: beter met dezelfde info 27113.5 Semiotiek 272 Context De gelaagde rijkdom van Google Maps 273 Context Stijlboeken zorgen voor eenheid 274

14 Webpagina’s. Websites die werken 278 14.1 Ontwerpprincipes 27914.2 Gestalt en webdesign 28114.3 Webdesign en semiotiek 282 Context Wildgroei in webicoontjes 28314.4 Webethos in woord en beeld 284 Context Maak het de bezoeker gemakkelijker 28714.5 Iets nieuws? Maak een mood board! 28814.6 User-generated content: foto’s van lezers 290

15 Tijdschriftpagina’s. Pak mij! Lees mij! En tot straks! 29215.1 Semiotiek: bladen met een smoel 29315.2 Gestalt en opmaak: het stramien 294 Context Tien tips voor eenheid op de pagina 29615.3 Tijdschriftpagina’s en compositie 298 Context Strooi goed! 299 Context Tips voor de opmaak van tijdschriften 301

16 Beeld in presentaties. Stekkers en stropdassen 30216.1 Presenteren met PowerPoint en Prezi 303 Context Pechakucha: 20 x 20 30416.2 Filmpjes in je presentaties 30616.3 Visuele props 308

17 Copyrights. Van wie is het beeld? 31217.1 Beeld- en portretrecht is auteursrecht 31317.2 Eigen werk en andermans werk 314 17.3 Beeldcitaatrecht 317 17.4 Bewerken van beeld 31817.5 Beeldbanken en fotosites 32017.6 FlickR en Creative Commons 320 Context Fotograferen in semi-openbare gebouwen 322 Index 324

auteurs 334

Nawoord 336

INHOUD

BT2 30032015.indd 7 17-04-15 17:06

8 VOORWOORD

Voorwoord

Omdat het ernog niet was

BT2 30032015.indd 8 17-04-15 17:06

9VOORWOORD

Er was maar één goede reden om een nieuw boek te schrijven: omdat het nog niet eerder was geschreven. Er bestonden talloze boeken over beeldtaal, maar niet één – ook niet in de internatio-

nale literatuur – dat de diverse manieren van kijken omvat die wij voor ogen hadden. De brede en onconventionele kijk ligt ongetwijfeld aan de gemêleerde samenstelling van ons schrijversteam: een voormalig bla-denmaker en wetenschapsjournalist met een grote belangstelling voor infographics; twee neerlandici gespecialiseerd in argumentatietheorie en retorica en tot slot een kunsthistorica. Allemaal met grote belangstelling voor beeldtaal, en fervente amateurfotografen. Drie van ons zijn dage-lijks bezig met onderwijs en onderzoek op het gebied van journalistiek, nieuwe media en communicatie aan de Universiteit Leiden. Tijdens de eerste brainstormsessie was de eyeopener dat we bij het verwerken van beeld drie stappen doorlopen: kijken, begrijpen en over-tuigd worden. Drie theorieën bleken daarbij te passen: Gestalt, semio-tiek en visuele retorica. Een ‘allesomvattende’ studieboek, dat beeld vanuit deze drie theorieën én de praktijk belicht, hebben we tijdens onze schuimtochten door de literatuur niet kunnen vinden. We hebben de handschoen opgepakt en beseften al snel dat zo’n onderneming alleen lukt met een team dat breed genoeg is om zo’n lastig onderwerp te be-lichten, dat elkaar door en door kent en niet bang is om kritiek te geven en te ontvangen. Als doelgroep hadden we iedereen voor ogen die beroepsmatig met de publicatie van beeld te maken heeft: journalisten, tekst- en beeldre-dacteuren, infographics-, reclame-, tentoonstellings- en bladenmakers, museummedewerkers, communicatie-adviseurs, fotografen, illustrato-ren, typografen en webdesigners. De multidisciplinaire aanpak maakt dat iedereen voldoende aangrijpingspunten zal vinden op of net over de grenzen van zijn of haar discipline. De theoretische én praktische aanpak maakt het boek geschikt voor universiteiten én hbo-opleidingen. Inmiddels heeft het boek zijn nut bewezen in de praktijk: de commen-taren van docenten – en niet onbelangrijk – van talloze studenten zijn overwegend erg positief geweest. Veel opleidingen hebben Beeldtaal opgenomen in hun curriculum. Een kleine vijf jaar na de eerste druk ligt er nu een – stevig geüpdate – tweede versie in een ruimer jasje, met veel nieuwe voorbeelden, en een extra hoofdstuk over beeld en visuele props inpresentaties.Enhethoofdstukoverfotografieisgeheelherzien. Leiden, maart 2015Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit

f Licht zorgt voor aan-

dacht en perspectief. Alleen

al vanwege het stralende

wit komt dit hekje extra

op de voorgrond in het

gedempte avondlicht, zelfs

al is de achtergrond span-

nender. De foto toont een

uitzicht vanaf de Cap Griz

Nez in Noord-Frankrijk,

waar veel gedachten over

dit boek zijn ontstaan.

JvdB

BT2 30032015.indd 9 17-04-15 17:06

10 DEEL 1: STOP!

Rich

And

erso

n/co

mm

ons.

wik

imw

edia

.org

Stopbord op de hoek van

Mulberry en Locust in Denton,

Texas, Verenigde Staten.

BT2 30032015.indd 10 17-04-15 17:06

11

Deel 1: STOP!Eerst kijken!

Dan lezen!Dan interpreteren!

EERST KIJKEN! DAN LEZEN! DAN INTERPRETEREN!

BT2 30032015.indd 11 17-04-15 17:06

12 HOOFDSTUK 1

Hoofdstuk 1: Inleiding

Een boek over kijkenDit boek gaat over kijken. Het is bestemd

voor iedereen die beroepsmatig met de

publicatie van beeld te maken heeft of krijgt.

BT2 30032015.indd 12 17-04-15 17:06

13INLEIDING

Eenieder die wel eens een pagina voor een tijdschrift bedenkt, een PowerPoint-presentatie maakt, een brochure schrijft, voor een presentatie een poster moet maken of een idee voor een

infographic moet verzinnen, komt vergelijkbare vragen tegen:

• Waarom zou ik deze foto juist hier zetten en niet daar?• Moet ik misschien zelfs een heel andere foto (laten) maken?• Welke achtergrondkleur gebruik ik voor mijn presentatie?• Wat is het verschil tussen het opmaken van een tijdschriftpagina en

het inrichten van een internetpagina?• Welke foto illustreert dit artikel het beste?• Watisduidelijker:eenschreeflooslettertypeofeenmétschreef?• Maakt het uit of ik die foto zo bijsnijd of anders?• Watiseengoedekleurvoordezegrafiek?• Kanikvoordezegetallenbetereentabelgebruikenofeengrafiek?• Isheteffectieveromdezeinformatietevisualiserenindevormvan

een infographic?• Hoe ver kan ik gaan met photoshoppen en hoe kan ik dat verant-

woorden?

Op dit soort vragen – en nog veel meer – wil dit boek een antwoord geven. Tegelijk is het boek behalve voor de makers van beeld ook be-doeld voor de gebruikers ervan. Onze samenleving wordt overspoeld met beelden, mede door de computer en de digitale camera. Dit boek wil de gebruiker bij de interpretatie van beeld een handje helpen: be-grijp je wat de maker ermee wil zeggen?

1.1 Wat dit boek isBeeldtaal. Perspectieven voor makers en gebruikers wil de lezer in de eerste plaats leren kijken: opmerkzaam maken op verschillen in beel-den, kleuren en vormen. Wie het doorgewerkt heeft, zal – zo hopen wij – anders tegen beeld in publicaties gaan aankijken en kan meer beredeneerdekeuzesmakenvoordeeneafbeeldingbovendeande-re, of de ene opmaak boven de andere.

Het is in de tweede plaats een praktisch boek over het gebruik van beeld in verschillende oude en nieuwe media. Het reikt ideeën aan en praktische tips, gelardeerd met weetjes en handigheidjes. Voor wie verder wil in de studie van beeldtaal, geven we een eerste aanzet met een drietal hoofdstukken over de achterliggende theorie en een biblio-grafiediejeverderopwegkanhelpen.

f Onderdeel van de ten-

toonstelling Conversations

in Naturalis in Leiden. Met

behulp van spiegels waarop

filmbeelden worden gepro-

jecteerd, wordt een diepte-

effect bereikt. (Fig. 1.1)

JvdB

BT2 30032015.indd 13 17-04-15 17:06

14 HOOFDSTUK 1

g Bij visuele communicatie denk je vanzelfspre-

kend het eerst aan beelden (B). Zonder integratie

met vormen (V) en woorden (W) ontstaat echter

beeldende kunst of zomaar een plaatje, en is er

(vaak) geen sprake van visuele communicatie.

Woorden geven conceptueel vorm aan communi-

catie.Zeverschaffendemogelijkheidombeeldele-

mentenenabstractiestebenoemen,tedefiniëren

en te classificeren.Vormen (punten, lijnen, regel-

matige of onregelmatige vormen en tussenvor-

men) verschillen van beelden: ze zijn abstracter.

Ze worden al eeuwen gebruikt om met woorden te

combineren tot diagrammen. De verbo-picturale

elementen van par. 6.7 zijn boeiende tussenvormen

tussen woord en beeld. (Fig. 1.2)

k Beeldtaal houdt de integratie in van beeld en

vormen (visuele elementen) en woord (verbale

elementen) tot één enkele communicatie-eenheid.

(Fig. 1.3)

Dit is dus geen technische handleiding voor vormgevers of fotogra-fen, geen handleiding voor Adobe Photoshop, InDesign of Illustrator, of een technisch boek over drukprocessen en resoluties (al besteden we daar zijdelings wel aandacht aan). Het is ook geen theoretische verhandeling over beeldtaal, geen studie over de actuele stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek ernaar, ook al besteden we wel aandacht aan die achterliggende theorie.

1.2 Wat bedoelen we met beeld?Ineenboekoverbeeldtaalmageendefinitieoverwatwijbedoelenmet beeld niet ontbreken. We bedoelen met de term ‘beeld’ in dit boek alle communicatieve middelen die niet primair tekst zijn, door middel van een tweedimensionaal medium tot ons komen (waaron-derwedusbijvoorbeeldookfilmkunnenrekenen,maarnietarchitec-tuur of beeldhouwwerk), en primair een communicatief-retorische functie hebben. Dit boek gaat dus niet over verbale taal (gesproken of geschreven taal), maar over beeldtaal. Al zijn er natuurlijk talloze verschijnselen die tussen tekst en beeld inhangen, zoals bepaalde pictogrammen (tabel 5.1). Ook grafieken en tabellen (hfdst. 12) en infographics(hfdst. 13) maken gebruik van zowel tekst als beeld.

Beeldtaal

Verbaleelementen

Visueleelementen

Woorden(W)

Vormen(V)

Beelden(B)

W VW VV

B

W VV

Beeldtaal

V

B

RECYCLE!

WW

B

W

Beeldtaal

RECYCL

E!

VV

B

VV

Beeldtaal

RECYCLE!

W VW VV

Beeldtaal

RECYCLE!RECYCLE!

1.3 Beeld en vormOm de communicatie via beelden goed te laten overkomen, wordt deze vormgegeven. Zo wordt het totaal van een tekst ook een beeld. Met het begrip ‘vorm’ moet je overigens wel een beetje uitkijken. On-

1. Vormen (V) 2. Beelden (B) 3. Combinatie van beeld

(B) en vormen (V)

BT2 30032015.indd 14 17-04-15 17:06

15INLEIDING

Om de communicatie via beelden

goed te laten overkomen, wordt deze vormgegeven. Zo wordt het totaal van een tekst

ook een beeld. Met het begrip vorm moet je overigens wel een beetje uitkijken. Onderdelen van beelden zijn na-

melijk vormen: wie zich oefent in anatomisch tekenen of een cartoonfilmmaakt,verdeelteenmenselijkefiguurinovalenof

blokken. Maar ook een heel beeld heeft een vorm, bijvoorbeeld de menselijke vorm, de vorm van een schip of een man op een paard (zie ook hfdst. 7). Bovendien kan tekst in een bepaalde vorm zijn opgemaakt. Wanneer het belangrijk is het onderscheid helder

te houden worden vierkanten, rechthoeken, driehoeken en dergelijke vormen genoemd, de mensen, bomen,

huizen die daaruit zijn samengesteld beeldele-menten, en het totaal van een voorstel-

ling heet het beeld.

W VW VV

B

W VV

Beeldtaal

V

B

RECYCLE!

WW

B

W

Beeldtaal

RECYCL

E!

VV

B

VV

Beeldtaal

RECYCLE!

W VW VV

Beeldtaal

RECYCLE!RECYCLE!

JvdB

k Tekst kan in een bepaalde vorm zijn opgemaakt.

(Fig. 1.4)

derdelen van beelden zijn namelijk vormen: wie zich oefent in ana-tomischtekenenofeencartoonfilmmaakt,verdeelteenmenselijkefiguurinovalenofblokken.Maarookeenheelbeeldheefteenvorm,bijvoorbeeld de menselijke vorm, de vorm van een schip of een man op een paard (zie ook hfdst. 7). Bovendien kan tekst in een bepaalde vormzijnopgemaakt(fig.1.4).

Wanneer het belangrijk is het onderscheid helder te houden wor-den lijnen, vierkanten, rechthoeken, driehoeken en dergelijke ‘vor-men’ genoemd, de mensen, bomen, huizen die daaruit zijn samenge-steld ‘beeldelementen’, en het totaal van een voorstelling heet ‘het beeld’.

1.4 Beeld en tekstDe nadruk op beeld betekent dus niet dat tekst niet in dit boek ter sprake komt. Dat komt het wel, maar dan steeds in samenhang met beeld. Bijvoorbeeld: hoe verhoudt het beeld zich tot de tekst (par. 1.6)? En hoe zien tekst en bladspiegel er als beeld uit. Als wij het over beeld hebben, bedoelen we beeld in de media: foto’s enandereafbeeldingenopwebpagina’s,inkrantenentijdschriften,op reclameborden, in musea en tentoonstellingen, op tv, in Power-Point-presentaties, enzovoort. Al die beelden hebben gemeen dat ze via een tweedimensionaal medium tot ons komen: papier, beeld-scherm, beamer, billboard, enzovoort. Met beeld doelen we dus niet op ruimtelijke beelden, wel op driedimensionale voorstellingen die viahetplattevlaktotonskomen.Modernemedia–zoalsholografie–zullen het onderscheid tussen 2D en 3D wel doen vervagen.

4. Woorden (W) en

vormen (V)

5. Woorden (W) en

beelden (B)

6. Woorden (W), beel-

den (B) en vormen (V)

BT2 30032015.indd 15 17-04-15 17:06

16 HOOFDSTUK 1

1.5 Beeld en dimensieIn de tweedimensionale media die in dit boek ter sprake komen, kun-nen vormen de suggestie van een derde dimensie krijgen. Ze krijgen een virtueel volume door toevoeging van schaduwen en glimlichten (ziedeafbeeldingenopdezepagina’senhfdst.9). Onderschatooknietheteffectvanvormendieeenperspectivischevariatie lijken op andere vormen. Neem bijvoorbeeld de blauwe pot links op deze pagina. De opening is een ovaal, maar je denkt te kijken naar een cirkel die in perspectief staat: je kijkt er van opzij tegenaan, wat een zogenoemde verkorting van de cirkel oplevert (zie hfdst. 4). Geon rendering is het op digitale wijze visuele eigenschappen (kleur, structuur, textuur, glans, tint) toekennen aan geonen. Hieronder een gerenderdeafbeelding(fig.1.6).Ooktekenprogramma’szoalsAdobe Illustrator maken van rendering gebruik, zoals in bovenstaande illus-traties is te zien.

1.6 De kracht van beeld met tekstHet is een misverstand dat beeldtaal alleen maar over beelden gaat. Eengrafiekisonleesbaarzonderverklarendetekstenencijfersbijdeassen. Vrijwel elke infographic heeft behoefte aan verklarende woor-den, zinnen en tekstblokken om de ‘kijker’ de weg te wijzen. Zonder een bijschrift wordt een foto veelal niet meer dan zomaar een plaatje. Visuele communicatie is volgens Horn (1999) daarom de integratie van beelden en vormen (visuele elementen) én woorden (verbale ele-menten) tot één communicatie-eenheid.

Tekst kan beelden een andere betekenis geven. Bij pastiches en pa-rodieën (pag. 110) wordt dit gegeven bewust toegepast. Mooie voor-beelden van tekst die beeld beïnvloedt – ook vormen van pastiche – kom je tegen tijdens de periodes voor verkiezingen. Beoogd president Barack Obama – in 2008 de eerste ‘zwarte’ president – verscheen des-tijds op schitterende posters met de woorden ‘hope’ of ‘change’(fig.1.8). Variaties lieten niet lang op zich wachten: Obama werd op een vergelijkbare poster afgebeeld als communist. Onder een andere vari-ant verscheen in grote letters het woord ‘nope’.

Ook het omgekeerde is het geval: beelden kunnen tekst een heel andere betekenis geven. Foto van een lachende wethouder bij een artikelindelokalekrantwaarinstevigekritiekopdebetreffendefunc-tionaris wordt geleverd, geeft het artikel een heel andere lading dan eenafbeeldingwaaropdewethoudermeteenserieusgezichtachterzijn bureau zit. De foto van Ruslands sterkste man Vladimir Poetin met

g Geon rendering: bol, kegel, cilinder, torus

(‘zwemband’) en platte doos. (Fig. 1.6)

ww

w.a

rtoo

lkit.

org

h Een voorbeeld van rendering in Adobe Illustrator.

De suggestie van volume wordt veroorzaakt door

licht en schaduw en de verkorting van vormen.

(Fig. 1.5)

Ado

be.c

om

BT2 30032015.indd 16 17-04-15 17:06

17INLEIDING

i ‘hope’, ‘nope’ of ‘communist’? Amerikaanse

verkiezingsaffichesuit2008waaropvooraltekst

het verschil maakt. (Fig. 1.8)

Am

eric

ana8

3.co

m

obam

amed

ia.w

ordp

ress

.com

blog

topu

s.co

m

ontbloot, afgetraind bovenlijf geeft een artikel over de buitenland-politiek van het grootste land ter wereld een andere kleur: deze Rus-sischebeer-van-een-ventstaatzijnmannetje(fig.1.7).

De hersenen hebben overigens op één moment slechts aandacht voor óf tekst óf beeld. Dat we snel kunnen overschakelen blijkt wel uithetgemakwaarmeeweeenondertiteldespeelfilmkijken.Maardeconcurrentieslag om onze aandacht is een factor om rekening mee te houden. In 2001 lanceerde cnn een nieuwe site met interviews, beel-den, een voice-over, pictogrammen om de weersvoorspellingen te ge-ven, een lichtkrant met het actuele nieuws. En alle middelen werden gelijktijdig ingezet. Information overload! De felle kritiek dat men al deze verschillende informatie niet ineens kon opnemen heeft het te-levisienetwerk gedwongen de site te vereenvoudigen.

Een ander kras voorbeeld vormt een Wisebit van Bas Haring. In een filmpjevan90seconden(zieookpar.16.2)vertelthijophetstrandeenverhaaltje over geheime verleidingswapens. Tijdens het verhaaltje is naast de verteller een oogverblindend mooie vrouw in bikini in beeld. Heteffectvanvertellerenbeeldpaktbuitengewoonnadeliguitvoorde tekst uit. De slotzin van Bas Haring tot zijn kijkers is dan ook niet voor niks: ‘Heb je niet alles van dit verhaaltje kunnen volgen, bekijk dit filmpjedangerustnogeenkeer.’

h Pas op, buitenlandse mogendheden: deze

Russische beer-van-een-vent staat zijn mannetje!

(Fig. 1.7)

EPA

BT2 30032015.indd 17 17-04-15 17:06

18 HOOFDSTUK 1

1.7 Communicatief-retorischVanzelfsprekend worden er aan esthetische beelden – beeld om het mooie, kunst – heel andere eisen gesteld dan aan beeld dat bedoeld is om te communiceren of te overtuigen. De beelden van Henry Moore, de schilderijen van Rembrandt en de versieringen in de Moorse tem-pels laten we daarom in principe buiten beschouwing, hoewel we wel sommige kunstwerken zullen laten zien als aansprekende voorbeel-denvanretoricaensemiotiek,zoalshetschilderijlinks(fig.1.9). De communicatief-retorische functie verschaft ons tevens een normatief kader. Bij ieder beeld kun je je afvragen: is het duidelijk en overtuigt het? Het eerste lijkt een voorwaarde voor het tweede: wat je niet begrijpt, kan minder makkelijk overtuigen. Is je doel te infor-meren, dan is duidelijkheid een noodzakelijke voorwaarde. Is je doel te overtuigen, dan kun je soms ook overtuigend zijn zonder volslagen duidelijkheid.

g Een beeld kan een beroep

doen op je gevoel, om je van

een boodschap te overtui-

gen. Bijvoorbeeld dit schilde-

rij van Matthias Grünewald

(het middendeel van het

beroemde Isenheimer altaar)

dat de toeschouwer wil laten

zien hoe Jezus voor de mens-

heid heeft geleden. Meer

over beelden die overtuigen

in hfdst. 2. (Fig. 1.9) Mus

ée U

nter

der

Lin

de, C

olm

ar

BT2 30032015.indd 18 17-04-15 17:06

19INLEIDING

1.8 Drie theoretische scholenWe hebben in de loop der jaren gedurende ons onderwijs veel voorbeel-den verzameld van beeld en beeldtaal. We zochten naar een theorie die al die voorbeelden en inzichten kon bundelen. Met een boek als dit wil je immers antwoord kunnen geven op vragen als:

• Waarom is dit duidelijker dan dat?• Waarom spreekt dit beeld meer aan dan dat?• Waarom vinden de meeste mensen dit mooier/aangenamer dan dat?• Welk doel beoog ik eigenlijk met mijn illustratie?

Je zou willen dat één theorie ten eerste de keuzes die je maakt, onder-bouwt, ten tweede een normatief kader biedt voor wat al dan niet deugt, en ten derde ook nog een begrippenapparaat aanreikt om zin-nig over beelden te kunnen praten.

Eén theorie die dat allemaal verenigt, hebben we niet gevonden. Iederetheoriegaatinopspecifieke,vaaktochenigszinsbeperkteas-pecten van beeldtaal. Dit boek beoogt juist een bredere en algeme-nere handreiking te geven.

Wel stelden we vast dat we in de afzonderlijke delen van dit boek vanuit drie verschillende theoretische ‘scholen’ naar ons materiaal hebben gekeken. Niet telkens alle drie: de ene keer paste de ene be-nadering beter, in een ander hoofdstuk een andere. Maar we kwamen wel drie leidende ideeënverzamelingen op het spoor die de inhoud van dit boek theoretisch kunnen onderbouwen. De drie ‘scholen’ die we hier aanstippen, zijn:

• Gestalttheorie• semiotiek• moderne retorica

Het zijn ongelijksoortige en onvergelijkbare zaken, de ene meer the-orie dan de andere, maar alle drie nuttig voor ons doel. Ze bieden een scala aan inzichten die een verklarend en normatief kader met de no-dige verdieping kunnen bieden voor de inhoud van dit boek.

BronnenZie pag. 42.

h Goed toepassen van een drietal theorieën

maakt dat je begrijpt hoe je het beeld interpre-

teert (Gestalttheorie) begrijpt (semiotiek), en hoe

deze je probeert te overtuigen (retorica). (Fig.

1.10)

JvdB

BT2 30032015.indd 19 17-04-15 17:06