3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

Pensioenstelsel en keuzegedrag Een bijdrage van Wijzer in geldzaken aan De Nationale Pensioendialoog

www.wijzeringeldzaken.nl

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

Inhoud

Samenvatting 3

1. Wijzeringeldzakenenverantwoordfinancieelgedrag 4 1.1. Keuzemogelijkhedenenkeuzegedrag 4

. Uitkomstenpensioenstelsel 5 2.1. Adequaatpensioen 5

2.2. Tevredenstellendpensioen 5

2.3. Vertrouwenininstitutiespensioenstelsel 6

3. Waardevankeuzemogelijkheden 6 3.1. Betrokkenheidvergroten 6

3.2. Rekeninghoudenmetindividueleomstandigheden 7

4. Aannameskeuzegedrag 7

4.1. Beperkteaandachtvoorpensioen 7

4.2. Gerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijn 8

4.3. Uitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteit 8

4.4. Mentalerekeningen 8

4.5. Beïnvloeddoorpresentatievankeuzes 9

4.6. Beleggingskeuzesenrisicovoorkeuren 9

4.7. Beïnvloeddoorframingvaninformatie 10

5. Aanbevelingenopbasiskeuzegedrag 11

5.1. Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouw 11

5.2. Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkheden 11

5.3. Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatische

pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid 12

5.4. Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar 13

6. Conclusie 15

Referenties 16

3

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

Samenvatting

Demanierwaarophetpensioenstelselisingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragvanmensenende

keuzesdiezijvoordelangetermijnmaken.Wijzeringeldzakensteltinditadviesdaaromdatdeinrichtingvan

hetpensioenstelseleencrucialebasisisvoorverantwoordfinancieelgedrag.Hetadviesisgebaseerdopkennis

overkeuzegedragvanmensen,engaatnietinoponderwerpenzoalsdoorsneepremies,schaalgroottevan

pensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.HetMinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheidkandeaan-

bevelingenmeenemeninhaarbredereafwegingskader.

Wijzeringeldzakenonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasevanhethetaanvullende

pensioen.Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitteneersteinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.

Hetkrijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervareneniseenmanieromverantwoordelijkheden

metmensentedelen.Tentweedekunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.

Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.

Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenenmenseninstaatstellenkeuzestemakenblijktechtergeensinecure.

Gedragswetenschappelijkeonderzoekenlatenzienwaarommensenbeperkteaandachthebbenvoorhet

onderwerppensioen.Zehebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingen

tekomenenzijnsnelontmoedigdalszeteveelkeuzemogelijkhedenhebben.Mensenzijngerichtopdekorte

termijn,enlatenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiesturen.

OpbasisvandezegedragswetenschappelijkekennisdoetWijzeringeldzakenvieraanbevelingen.Zebeveelt

aandatdeverplichtepensioenopbouwintweedepijlerpensioendaarwaarmogelijkblijft(1),endatdeelnemers

daarbinnenbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkrijgen(2).Dezekeuzeskunnenbetrokkenheidvergrotenen

passendepensioenopbouwmogelijkmaken.Voorwerkendendiebuitenopbouwintweedepijlerpensioen

vallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenenzelfstandigen–bevelenweaanomautomatische

pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidalsbeleidsoptieteoverwegen(3).Dezeinrichtingvandekeuzetot

pensioenopbouwverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateentevredenstellendepensioen-

inkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandegroteweerstandindezegroeptotverplichting.Tenslotte

benadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoormensenbijhet

makenvankeuzes(4).Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkhedenkostenmet

zichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassendepensioenopbouwte

realiseren.

4

1. Wijzer in geldzaken en verantwoord financieel gedrag

MetditadvieswilWijzeringeldzakeneenbijdrageleverenaandeNationalepensioendialoog.Wijzerin

geldzakenzetzichinvoorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektjaarlijksdebetrokkenheidvan

Nederlandersbijdepensioenplanning.Hieruitblijkthoeveelkennismensenhebben,welkehoudingze

aannemenenofzemaatregelennemenalsdatnodigblijkt.OokorganiseertWijzeringeldzakendiverse

activiteitendieeropgerichtzijnmensenteondersteunenbijdepensioenplanning.

Uitonzeonderzoekenblijktdateenbeperktdeelvandemensenzichverdieptindefinanciëlesituatiena

pensioneringenmaatregelenneemt.Ongeveerdehelftvandeberoepsbevolkingvindtdatzezicheigenlijk

beterzoumoetenverdiepenindefinanciëlesituatienapensionering.Eenderdedenktopdehoogtetezijnvan

heteigeninkomennapensioneringendemogelijkhedenommeerpensioenoptebouwen.Bijna60procentzal

laterAOWontvangendanzeverwachten.43procentvandemensenweetnietinwatvooreensoortregeling

zepensioenopbouwen.Eenopdetienmaaktgeregeldtijdvrijomzichteverdiepenindepensioensituatie.

Mannen,50-plussers,hogeropgeleidenenmensenmethogereinkomensblijkengemiddeldmeerbetrokkenbij

depensioenplanning(Wijzeringeldzaken,2014).

Naastonzeonderzoekenervarenweookbijhetorganiserenvanonzeactiviteitenhoemoeilijkhetisom

mensenhouvasttebiedenbijfinanciëleplanningvoordeoudedag.Meerenbetereinformatie,communicatie,

eneducatieisnaaronzemeningonvoldoendeommenseneenadequaatpensioentelatenopbouwen.De

manierwaarophetpensioenstelselwordtingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragdatmensenvertonen

endekeuzesdiemensenvoordelangetermijnmaken.Weziendeinrichtingvanhetpensioenstelseldaarom

alscrucialebasisvoorverantwoordfinancieelgedrag.

Inditadviesstaathetkeuzegedragvanmensencentraal.Wegaannietinoponderwerpenzoals

doorsneepremies,schaalgroottevanpensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.Ookgevenwegeeneindoordeel

overdewenselijkheidvandeintroductievanbepaaldekeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsel.Watwe

weldoenishetuiteenzettenvandeargumentenvanuitdekennisdiewehebbenoverkeuzegedraginde

contextvanpensioen.Deargumentenkunnendoorbeleidsbepalerswordenmeegenomeninhetbredere

afwegingskader.Eenbelangrijkeaanbevelingzalzijndekeuzedrukbeperkttehouden(WRR,2009,2014).

1.1KeuzemogelijkhedenenkeuzegedragHetgrootstegedeeltevanhetpensioeninkomenbouwenNederlandersopindeAOWende

werknemerspensioenregeling,respectievelijk50en45procentvandepensioenaanspraken(vandeGrift,2009).

DezeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelselzijninNederlanddusvangrootbelang.Expertskijken

echterintoenemendematenaar5pensioenpijlers(Knoefe.a.,2014;Bovenberge.a.,2012;NIBUD1;Dietvorst2),

namelijk:

1)AOW

2)Werknemerspensioenregeling

3)Zelfafgeslotenregelingenalslijfrentesenbankspaartegoeden

4)Andervermogen:spaargeld,beleggingen,eenhypotheekvrijewoning

5)Inkomstenuitwerk

1http://www.nibud.nl/sparen-vermogen/pensioenopbouw/uw-financiele-situatie-na-pensionering.html2http://www.findinet.nl/~uploads/newsModule/ealp0312101.pdf

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

5

Hetbelangvaneenintegralekijkoppensioenistoegenomendoordeeconomischetegenwind,deverschillende

aanpassingenaanopbouwindetweedepijler,deverschilleninpensioenopbouwtussenwerkenden,de

ontwikkelingdatdeelnemersaanwerknemerspensioenregelingenmeerrisicodragen,endeimpactvan

verschillendegebeurtenissenindelevensloopopdepensioenopbouw.

Veelmensenlijkenechterdegewoontetehebbenomopdeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelsel

tevertrouwenendaarhogeverwachtingenvantehebben.Doordebovengenoemdeontwikkelingen

zijnverwachtingennietaltijdrealistisch,enstaathetvertrouwenmeeronderdruk.Hetintroducerenvan

keuzemogelijkhedenkanmensenmeertebetrekkenbijdepensioenopbouw,meerzeggenschapgeven

enverantwoordelijkhedendelen.Daaromishetbiedenvankeuzemogelijkhedenindetweedepijlerinde

opbouwfaseeenbelangrijkdiscussiepuntindeNationalepensioendialoog.

Wijzeringeldzakenzetinditadviesachtereenvolgensuiteen:

1)watgewensteuitkomstenzijnvaneenpensioenstelsel

2)watargumentenzijnvoorkeuzemogelijkheden

3)welkeaannamesoverkeuzegedragrealistischzijn,en

4)welkeinterventiesnodigzijnomkeuzemogelijkhedentottevredenstellendeuitkomstentelatenleiden.

2. Uitkomsten pensioenstelsel

Voordatweingaanopdeoverwegingenbijhetbiedenvankeuzemogelijkheden,zettenweeerstkortuiteen

watdoelstellingenzijnvanhetpensioenstelsel.Keuzemogelijkhedenzoudenhieraanbijmoetendragen.

.1AdequaatpensioenDeinrichtingvaneenpensioenstelselkanbedoeldzijnomarmoedetevoorkomenofomeengroteterugval

ininkomenbijpensioneringtevoorkomen.UitinternationaalvergelijkendestudieskomthetNederlandse

pensioenstelselgoednaarvorendoorderelatiefhogevervangingspercentages(OECD,2013).Datwilzeggen

datdepensioeninkomensvandeNederlandershoogzijntenopzichtevandeinkomensdaarvooruitwerk.In

hetNederlandsepensioenstelselgeldtdedoelstellingomvooriedereenarmoedetevoorkomenmetdeAOW,

envoorhetgrootstedeelvandewerkendeneengroteinkomensachteruitgangbijpensioneringtevoorkomen

doorsemiverplichteaanvullendepensioenopbouwindetweedepijler.Deinstitutioneleinrichtingsteunt

nietalleenopdeoverheid,maarookopwerkgeversenwerknemers.Pensioenopbouwindetweedepijleris

historischgegroeidalsbelangrijkearbeidsvoorwaarde,enwordtvaakcollectiefophetniveauvanonderneming,

bedrijfstakofberoepsgroepgeregeld(Jansen,2011)

.TevredenstellendpensioenInonderzoekvanKnoefe.a.(2014)werdmensengevraagdeenafwegingtemakentusseninkomennuen

inkomenopdeoudedag.Zemoestenaangevenwatzijminimaalnodigdachtentehebbenenwatzeeen

adequaatpensioeninkomenvonden.HieruitblijktdatNederlandersgemiddeldvindendatzeminimaal74%

vanhethuidigenettomaandelijkseinkomennodighebbenomrondtekunnenkomentijdenshetpensioen,

en78%beschouwenmensengemiddeldalseenadequaatpensioeninkomen.Inhetzelfdeonderzoekwerden

deverwachtepensioeninkomensvergelekenmetcijfersoverhetdaadwerkelijkdoormensenopgebouwde

pensioen.Danvaltopdatvooralhogeropgeleiden,zelfstandigenengescheidenvrouwentehoge

verwachtingenhebben(Knoefe.a.2014).Metanderewoorden,deverwachtingenvandezegroepenover

dehoogtevanhettoekomstigepensioeninkomenzijnvaakhogerdanprojectiesopbasisvandefeitelijke

pensioenopbouw.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

6

.3VertrouwenininstitutiespensioenstelselOphetmomentdatveelmensenbijpensioneringteleurgesteldrakenenindefinanciëleproblemenraken,isdat

slechtvoorindividuelehuishoudens,maarookvoorhetvertrouweninhetpensioenstelsel.Hetdraagvlakvoor

demanierwaaroppensioenisgeorganiseerd,hetvertrouwenindeinstituties,isuiteraardcruciaal.Algemeen

isgevonden:hoemeervertrouwenindeinstituties,desteefficiënterkunnendetakenineensamenleving

wordenverdeeld(Mosch,PrastenvanRaaij,2006).Voorpensioenzoukunnenwordengestelddatvertrouwen

indeinstitutieskanbijdragenaaneenefficiëntepensioenopbouwinNederland.Alsiedereenpensioenopbouw

individueelzouwillenregelenishetkostbaarderenleverthetdusminderop.

Indeliteratuurisvertrouwengerelateerdaanwaargenomenklantgerichtheid,deskundigheid,eerlijkheiden

stabiliteit/voorspelbaarheid(vanDalenenHenkens,2011).Hieruitkanwordengeconcludeerddatvertrouwen

maargedeeltelijktebeïnvloedenis.Elkpensioenstelselheefttemakenmetrisico’senonzekerhedendiede

stabiliteitenvoorspelbaarheidmoeilijkmaken.Macro-economischeschokkenbeïnvloedendeuitkomsten

ofdeprijzen.Demografischeschokkenhebbenimpactopallepensioenen.Politiekerisico’sbeïnvloeden

allepensioenen.Risicotenaanzienvanhetmanagementkanvoortkomenuitincompetentieoffraude.

Beleggingsrisicogeldtvoorallepensioengeldendiewordenbehoudenindefinanciëlemarkten,endus

afhankelijkzijnvanmarktfluctuaties.Tenslotteiserhetannuïteitmarktrisico:vooreengegevenhoeveelheid

pensioengeldisdewaardevandeannuïteitafhankelijkvandelevensverwachtingendeopbrengstdieeen

verzekeringsbedrijfverwachtvoordiejaren(BarenDiamond,2006).Pensioenopbouwisdusgrotendeels

onzekerennietdoormodellentevoorspellen.‘Verliezen’hebbeneennegatieveinvloedophetvertrouwen.

Deanderevoorspellersvanvertrouwen,dewaargenomenklantgerichtheid,deskundigheideneerlijkheid,bieden

welaanknopingspuntenompositiefaanhetvertrouwentewerken.Informatieverstrekkingkanwaargenomen

stabiliteitbeïnvloedendoordeverwachtingenvanmensengedurendedepensioenopbouwtemanagen.

3. Waarde van keuzemogelijkheden

Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenintweedepijlerpensioenlijktwenselijkom1)verantwoordelijkhedente

delenmetdeelnemersenbetrokkenheidtevergroten;en)meerrekeningtekunnenhoudenmetindividuele

levenslopenenfinanciëlekenmerken.DezetweeredenenrakenaandedoorSenonderscheidenintrinsieke

waardeeneeninstrumentelewaardevankeuzevrijheid(1988).Ditwordthieronderverderuitgelegd.Defocus

ligtopdeopbouwfase.

3.1BetrokkenheidvergrotenDeintrinsiekewaardevankeuzemogelijkhedenisdebetrokkenheidvanmensen.Zijzullenhetdoorgaans

alspositiefervarendatzekeuzemogelijkhedenhebbenofkrijgen.Alsmensenzeggenschaphebben,zijnze

medeverantwoordelijkvoordeuitkomsten.Verschillendepensioenrisico’s(beleggingsrisico’s,renterisico,

langlevenrisico)blijkendeafgelopenjarengroterdanverwacht.Pensioenfondsenhaddenonvoldoendebuffers

omdezerisico’soptevangen.Hetverhogenvanpremies,ofhetverhogenvandewerkgeversbijdragenwordt

nietacceptabelgevondenvanwegedeongunstigeeconomischeeffecten(CommissieToekomstbestendigheid

AanvullendePensioenregelingen,2010).Omhetpensioensysteemweerduurzaamtemaken,lijkthetdus

noodzakelijkomhetambitieniveaunaarbenedenbijtestellenenverantwoordelijkhedenvoorhetopvangenvan

derisico’smeernaardeelnemersteschuiven.

Denieuweverantwoordelijkhedenvertalenzichechternietineengroeiendebetrokkenheidbijde

pensioenopbouw(Wijzeringeldzaken,2012).Gedeeltelijkkomtditdoordejarenlangegenereuzeuitkomsten

vanhetNederlandsepensioenstelsel.Pensioenuitvoerdersenwerkgeverszorgdenvoorhetrisicomanagement

enmensenhoefdengeenactieveroltespelenindepensioenplanning.Gewoontenzijnmoeilijkteveranderen.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

7

Hetgevenvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasekandebetrokkenheidvergroten.Hetcreërenvan

meerbetrokkenheidkanertoeleidendatmensenzichmeergaanverdiepen(Aarts,2009).Tenslottelijkt

hetlogischdatalsmensenmeerverantwoordelijkheidkrijgenenrisico’sdragen,zeookmeerinvloeden

keuzemogelijkhedenkrijgen.Insectie4.6vanditadvieszalblijkendatdebetrokkenheidinbeperktematekan

wordengerealiseerd.

3.RekeninghoudenmetindividueleomstandighedenDeinstrumentelewaardevankeuzevrijheid(Sen,1988)isdegroteredoelmatigheid.Ditbetekentdat

keuzemogelijkhedeninprincipezorgenvoormeerpassendepensioenopbouwbijdepersoonlijkesituatie

vanmensen.Vooraljongerenenhogeropgeleidenlijkenbehoeftetehebbenaanmeerzelfbeheer(Dellaert

enPonds,2014).Meerruimtevoorpassendepensionopbouwisgewenstomdatdevariatieaanlevenslopen

groterwordt.Dearbeidsmarktwordtintoenemendemategekenmerktdoorkortedienstverbandenen

zelfstandigondernemerschap.Zelfstandigeondernemersdragenzelfverantwoordelijkheidvoordebeslissing

omaanvullendpensioenoptebouwen,watzichvooralsnoguitinzeerbeperkteaanvullendepensioenopbouw

(SZW,2013).

Expertsdiekijkennaarmogelijkhedenvoormeerefficiëntepensioenopbouwnoemenheteigenwoningbezit

alspensioenvoorziening.EendeelvandeNederlandersbouwtvermogenopdoordehypotheekopdewoning

aftelossen.Doorlagewoonlastenopdeoudedagzoudeneigenaarbewonersmetminderpensioenrond

kunnenkomen.Zekunnendusgedurendehetwerkendelevenminderopbouwenindepensioenspaarpoten

meerdehypotheekaflossen(WRR,2012).Ookgaanexpertservanuitdatdezorgkostenindetoekomstminder

vaakzullenwordenvergoedenvakermoetenwordenopgebrachtdoormensenzelf.Pensioenwordtnunog

verplichtuitgekeerdalsmaandelijksinkomen.Meteengedeeltelijkeuitkeringindevormvaneenlump sumvoor

hettoekomstigestelselzoudenmensenzorgkostenkunnenbetalen(WRR,2012).Laterinditadvieskomenwe

terugopdewewenselijkheidvandeintegratievanwonen,zorgenpensioenrekeninghoudendmetkennisvan

keuzegedrag.

4. Aannames keuzegedrag

Hierbovensomdenwedeargumentenvoorhetbiedenvankeuzesinhettweedepijlerpensioenop.Hieronder

gevenweaandatergrenzenzijnaandewilskrachtvanmensenenaanwatzeaankunnenophetgebiedvan

kiezen.Pensioenkeuzeszijnnietdeenigekeuzesdiemensenmoetenmaken.Deoverheidintroduceerdeop

verschillendebeleidsterreinenkeuzes,enhetbedrijfslevenbiedtmensendagelijkstallozekeuzemogelijkheden.

Mensendieoveraldezekeuzesgoedzouwillennadenkenkomentijdtekort(WRR,014).

Hetbiedenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsellijktnietzondermeertotbetereenmeerpassende

uitkomstenenmeervertrouwenteleiden.Onderzoekenlatenziendatkeuzemogelijkhedensomszelfstot

slechtereuitkomstenleiden(Beshaerse.a.2011;BenartzienThaler,2002;CronqvistenThaler,2004;Hastings

e.a.,2013).Hieronderzettenweenkelebelangrijkeaspectenvankeuzegedraguiteen.Insectie5beschrijvenwe

hoebetrokkenenhierindeinrichtingvanhetpensioenstelselrekeningmeekunnenhouden.

4.1BeperkteaandachtvoorpensioenHetuitgangspuntbijhetintroducerenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelselzoumoetenzijndatveel

Nederlanderserbeperkteaandachtvoorzullenhebben.Mensenhebbenbeperkteaandachtvoorhetonderwerp

pensioen.Zekunnenenwillenmaarbeperktmoeitedoenomhetallemaaltebegrijpenenbeslissingente

nemen.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

8

UitonderzoekvanWijzeringeldzakenblijktdatongeveerdehelftvandemensendenktdathetgoedzou

zijnzicheensteverdiepenindefinanciëlesituatiebijpensionering.Eenderdegeeftaandeinformatievan

pensioenuitvoerderstelezen.Eentiendezegtregelmatigtijdvrijtemakenomzichindepensioensituatie

teverdiepen.Mijnpensioenoverzicht.nlenhetjaarlijkstoegestuurdeUniformPensioenoverzichtzijnde

meestgeraadpleegdebronnen.Alsmensengevraagdwordteeninschattingtegevenvanhettoekomstige

pensioeninkomen,enerwordtvervolgensgevraagdhoemensentotdeinschattingzijngekomenblijktslechts

eenkwartzichtebaserenopeenberekeningofeengesprekmeteenadviseur.Derestmaakteengrove

inschatting(Wijzeringeldzaken,2014).

DanielKahnemanzetinzijnpopulaireboekThinking fast and slow(2011)uiteenhoemenseninformatie

verwerkenenbeslissingennemen.Ditisvaaksnelenintuïtief,inplaatsvangrondigenberedeneerd.Mensen

makengebruikvanheuristieken.Ditzijnvuistregelsominformatiesneltekunnenbeoordelenenbeslissingen

tenemen.Daarnaastwordtinformatieverwerkingbeïnvloeddoorsystematischevertekeningen(biases).

Voorbeeldenvanheuristiekenenbiaseszijnhyperbolic discounting, status quo bias, short time horizon, loss

aversion.Dezewordenhieronderverderuitgelegd.

Datmensenopdezesnelleintuïtievemanierdenkenenkiezenisfunctioneel.Mensenhebbenbeperkte

tijdenenergieenmoetendiezoefficiëntmogelijkverdelen(Simon,1959).Dezeintuïtievemaniervan

informatieverwerkingwordtindeloopvanmensenhunlevenontwikkeldombeterebeslissingentekunnen

nemen.Dezestrategieënwerkenveelsituatiesbeterdanalsmensenproberenallesteberekenen(Reyna,

2011).Watbetreftdepensioenopbouwkanhetintuïtievedenkenenkiezenvoorveelmensenechternietgoed

uitpakken.

4.GerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijnOnderzoekeninAngelsaksischelandenlatenziendatmensenintuïtiefgeneigdzijnbeslissingentenaanzienvan

pensioenuittestellen.Mensenhebbeneenshort time horizon,zezijngerichtopdekortetermijnennietop

plannenvoordelangetermijn(ThalerenShefrin,1981).Mensenzijngeneigdtekiezenvoormeerbesteedbaar

inkomeninhetheden,inplaatsvanhetopzijzettenvaninkomenvoordeoudedag(hyperbolic discounting)

(Laibson,1997).Zezijnvaakteoptimistischoverdetijdenhetgelddatzeindetoekomstbeschikbaarzullen

hebbenvoorpensioenopbouw.Alserkeuzemogelijkhedenwordengebodenmoeterdusrekeningworden

gehoudenmethetfeitdatmensengeneigdzullenzijnhetsparenvoordeoudedaguittestellen.

4.3UitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteitOnderzoekenlatenziendateenlangeningewikkeldafwegings-enbeslisprocesvaakleidttotuit-ofafstel

vankeuzes(Johnsonetal,2012).Hetonderwerpplannenvoorpensioeniscomplexenvraagtomveelkennis

enwilskracht(self-control).Omgoedtekunnenplannenvoordeoudedagmoetenmensenbegrijpenwat

relevantevragenzijn,endaarzinvolleantwoordenopformuleren.Hoeveelpensioeninkomenistoereikend,

watzijnmijnuitgavenopdeoudedag,hoeveelinkomenkanikverwachtenuitdeverplichtepensioenopbouw,

hoeveelkapitaalhebikaanvullendnodig,watzijndemogelijkhedenomditoptebouwen,hoeveelinkomen

gaathetopleveren(rente,inflatie),watzijnderisico’senkanikdezedragen,hoelangzaliklevenetc.Voorde

meestemensenzijnditmoeilijkevragen,waarze–zonderondersteuning–moeilijkuitkomen.Deimplicatie

isdatbijhetintroducerenvankeuzesmoetwordennagedachtofmensendecomplexiteitvanhetbeslisproces

aankunnen,ofdaterondersteuningnodigisdiedeafwegingenendekeuzeversimpelt.

4.4MentalerekeningenMensenzijnvannaturegeneigdomvermogeninafzonderlijkementalerekeningenintedeleninplaatsvan

integraaltebezien(Thaler,1990,1999).Ditisfunctioneel.Hethelptmensenomfinanciëleactiviteitente

organiseren,temonitorenenevalueren.Gepensioneerdenstemmenbijvoorbeeldhunuitgavenzoveelmogelijk

afophetinkomendatzeontvangenopdelopenderekening.Zegebruikenminderdanverwachthetgeldop

eenspaarrekening,ofhetvermogendatisopgebouwdindewoning(Levin,1998).Alsweditookproberente

generaliserennaardeopbouwfase,zullenmensenhetmoeilijkvindenomde5pijlersvanpensioenintegraalte

bezien.Hetzelfdegeldtvoorhetintegrerenvanpensioen,zorgenwonen.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

9

4.5BeïnvloeddoorpresentatievankeuzesOnderzoekheeftlatenziendatdepresentatievankeuzesgroteinvloedheeftopdekeuzesdiemensenmaken

endeuitkomsten.Zozijnmensenbijvoorbeeldgeneigddestatusquokeuzetebehouden.AlsAmerikaanse

werknemersactiefdekeuzemoetenmakenvoordeelnameaanwerknemerspensioen,isdestatusquogeen

deelname.Alswerknemersautomatischdeelnemenaaneenregelingeneenuitstapmogelijkheidhebben,is

destatus quodeelname.Onderzoeklaatziendatindeeerstesituatie37procentvandewerknemerspensioen

opbouwt,enindetweede86procent(MitchellenUtkus,2003).Hetexperimenttoontdekrachtvande

automatischekeuze.Mensenkiezenhetpadvandeminsteweerstand.

Alsmenseneengrotehoeveelheidkeuzesvoorgelegdkrijgen,makenzevakergeenkeuze(choice overload).In

desituatiedatwerknemerszelfmogenbeslissenofzedeelnemenaaneenwerknemerspensioen,enzemoeten

daarbijookkiezenuiteengrotehoeveelheidbeleggingsopties,nemenzemindervaakdeelaanderegeling

(Iyengare.a.,2003).Alsmensendaarnaastzelfdehoogtevandecontributiemoetenbepalen,nemenmensen

mindervaakdeel(Choi,2009).Ingeneriekezinzorgteengroterehoeveelheidvankeuzesvakervooruitstelof

afstelvankeuzes.Dezeonderzoekenlatenziendathetraadzaamisdestatusquosituatiealtelatenleidentot

tevredenstellendeuitkomsten,endekeuzessimpeltehouden.

HetSave more tomorrowprogrammapresenteertkeuzesopeenmanierdierekeninghoudtmetkennisvan

gedrageninformatieverwerking.Hetisontwikkelddoortweegedragseconomen,ThalerenBenartzi(2004).In

ditprogrammakunnenmensenaangevendatzijmaandelijksvoorhetpensioengaansparenopeenspecifieke

datumindetoekomst.Zeleggenvastdatzebijhetstijgenvanhetinkomeneenbepaaldpercentagevandeze

stijgingzullenreserverenvoordepensioenopbouw.Hetprogrammahoudtrekeningmetbeperkteself-control,

metdeneigingvanmensenomdestatusquosituatietebehouden,deaversiediemensenvoelentegenhet

nurondkomenmetminderinkomentenbehoevevaninkomenlater(hyperbolic discounting),endeneigingvan

mensenomtedenkeninnominaletermen(money illusion).Onderzoeknaardeeffectiviteitvanhetprogramma

geeftpositieveuitkomsten.Ookblijkenmensenlievertekiezenvoorditprogrammadanvooreengesprekmet

eenadviseur,omopbasisdaarvandemeestpassendepensioenopbouwtebepalen(inMitchell,enUtkus,2003;

ThalerenBenartzi,2004).

4.6BeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenOnderzoeklaatziendatmensenslechtinstaatzijnomeengoedebeleggingsportefeuillesamentestellen,

ofomeenkeuzetemakenvooreenbeleggingsportefeuillemeteenpassendrisicoprofiel.InhetZweedse

pensioenstelselwerdenbeleggingskeuzesgeïntroduceerd.Mensenkonden5fondsenkiezenuiteenlange

lijstmetbeleggingsfondsen.Alszegeenactievekeuzesmaakten,kwamenzeautomatischterechtineen

defaultbeleggingsfonds.Mensenkunnendebeleggingsstrategiezowelbijaanvangalsgedurendede

looptijdaanpassen.BijintroductievanhetnieuwepensioenstelselwerdzoweldoorZweedseoverheidalsde

sectorveelgeldgeïnvesteerdininformatievoorzieningencampagnesommensenactieftelatenkiezen.Bij

introductievanhetstelselmaaktetweederdevandedeelnemerseenactievekeuze,eenderdebleefbijde

defaultbeleggingsportefeuille.Driejaarnadeintroductievanhetnieuwestelselkoosechternogmaar8,4

procentvandenieuwetoetredersactiefvooreenbeleggingsportefeuille(CronqvistenThaler,2004).Kortom

slechtseenkleinegroepmensenmaaktinZwedengebruikvandegebodenkeuzemogelijkhedenbetreftde

beleggingsportefeuille.

ErisinZwedenookonderzoekgedaannaardekwaliteitvanbeleggingsportefeuillesvandeactievebeleggers.

Hieruitblijktdatdeactievekiezersmeerinaandelenbeleggen,meertransactiesdoen,risico’smindergoed

spreiden,enmeerkostenmaken.Eenvergelijkingvandegemiddelderendementenvandeportefeuillesvande

actievekiezersmetderendementenvanhetdefaultbeleggingsfondsnadriejaarpensioenopbouwlaatzien

datdedefaultfondsenbetererendementenbehalen(CronqvistenThaler,2004).Keuzemogelijkhedeninde

beleggingsportefeuilleleideninZwedendusniettotbetereuitkomsten.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

10

Onderzoekenlatenziendatmensengeenuitgesprokenrisicovoorkeurenhebben(MitchellenUtkus,

2003).Alsbijvoorbeelddeelnemersaaneenwerknemerspensioendekeuzevoorgelegdkrijgendeeigen

beleggingsportefeuilletebehoudenofdievandegemiddeldedeelnemerinderegelingovertenemen,

kiezen8vande10deelnemersvoordeportefeuillevandegemiddeldedeelnemer.

OnderzoekvanKahnemanenTverskylaatziendatmenseneenaversiehebbentegenverlies.Mensenervaren

eenverliessterkerdanwinstvaneenzelfdegrootte(1979).Ditspeelteenbelangrijkerolindematewaarin

mensenrisicowillennemenindepensioenopbouw.Amerikaansonderzoeklaatziendatbijmensendiein1999

begonnenmetbeleggenvoorhetpensioen,eentijdwaarindeaandelenmarktenfloreerden,in2003nogsteeds

70procentvandeportefeuillebestonduitaandelen.Terwijldenieuwkomersin2003,na3jaarneerwaartse

aandelenmarkten,slechts48procentvandeportefeuilleinaandeleninvesteerde(MitchellenUtkus,2003).

Hieruitblijktdatverliesaversieeeninvloedheeftopkeuzes.Daarnaastblijktdatdestarteenreferentiepuntblijft

voorderestvandelooptijdvandebeleggingen(anchor).

Tenslottelaatonderzoekziendatdepresentatieensamenstellingvaneenmenuvanbeleggingsoptieseen

grotereimpactheeftopdekeuzesdandeonderliggenderisicoprofielenenmatevanpassendheidbijde

deelnemer.Ineenexperimentwerdenmensengevraagdeenkeuzetemakenuit3verschillendemenu’s.De

beleggingsoptiesvarieerdenvanA(laagrisico)totD(hoogrisico).HeteerstemenubooddeoptiesA,B,C;

hierinkoos29procentvakerCdanB.InhettweedemenuwerdenoptiesBenCaangeboden;39procent

koosvakerCdanB.HetderdemenuboodoptiesB,CenD;nukiest54procentvakervoorCdanB.Mensen

zijngeneigdextrementevermijdenendemiddelsteoptietekiezen.Onderliggenderisicoprofielenzijnvan

ondergeschiktbelangvoordekeuzes(BenartzienThaler,2002inMitchellenUtkus,2003).Ditbetekentdathet

moeilijkisomervoortezorgendatmensenkiezenvoorbeleggingsportefeuillesmetpassenderisicoprofielen.

4.7BeïnvloeddoorframingvaninformatieDepresentatievaninformatieblijkttenslottecruciaalvoorbeslissingen(Sunstein,2011;TverskyenKahneman,

1986).Deinformatiediehetmeestopvalt,heeftmeerinvloeddaninformatiediewegvaltinhetgeheel.Zo

heeftookdevolgordevanelementenvaninformatieinvloedopwatgelezenwordt.Aantrekkelijkvormgegeven

informatie,persoonlijkeinformatie,entekstueleinformatiegecombineerdmetvisueleweergavenwordtvaker

gelezenenheeftvakereffectdanabstractetekstmetstatistischeinformatie(Sunstein2011;EIOPA,2013).

Daarnaastmaakthetveeluitofietsintermenvanverliesofwinstwordtgepresenteerd,ofalsrisicovolofveilig.

Mensenwillenverliesvoorkomen (loss aversion),strevennaarwinst,enwillenzekerheid.Ditheeftinvloedopde

interpretatievaninformatieenkeuzesdiemensenopbasisvaninformatiemaken.

Alsrisicolabelsvaneenbeleggingsportefeuillerefererenaan‘lowrisk’of‘highrisk’,kiezenmensenvoorweinig

risico.Alslabelsrefererenaan‘lowgrowth’of‘highgrowth’,zullenzegeneigdzijnomtekiezenvoorgrotere

vermogensgroei.Ditisopvallend,omdatmeervermogensgroeinormaalsamengaatmetmeerbeleggingsrisico.

Labelsvanbeleggingsportefeuilleshoudenhiersomsrekeningmeedoordeinformatietepresenterenals‘high

growth’tegenover‘lowrisk’.Deframingvaninformatieheeftdusinvloedopkeuzegedrag.Deskundigheiden

klantgerichtheidkunnentotuitingkomenininformatieverstrekking,dooreenbewusteframingvaninformatie.

Deframingvaninformatiekanervoorzorgendatmensendieinformatieopvaltdievoorhenbelangrijkisenze

ondersteuntbijhetmakenvankeuzes.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

11

5. Aanbevelingen op basis keuzegedrag

Bovenstaandekenmerkenvankeuzegedragindepensioencontexthebbenimplicatiesvoorhoekeuze-

mogelijkhedenindetweedepijlerhetbestekunnenwordenaangeboden.Hierondervertalenwehetnaar

overwegingenvoordeinrichtingvaneentoekomstigpensioenstelsel.

5.1Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouwDemeestbasalekeuzediemensengebodenzoukunnenwordenisofmensenüberhauptaanvullendwillen

sparenvoorhunpensioen.InhethuidigeNederlandsepensioenstelselzorgendearbeidsovereenkomstenvoor

deverplichtingomdeeltenemenaandewerknemerspensioenregeling.Onderzoeknaarkeuzegedraginde

pensioencontextsuggereertdatdekeuzeomaldannietaanvullendtesparentotminderpensioenopbouw

zalleiden,endaarmeetotminderadequateentevredenstellendepensioeninkomens.Mensenzijngerichtop

dekortetermijnenzijngeneigdomsparenvoorpensioenuittestellen.Zehebbenbeperkteaandacht,kennis

enwilskrachtomzichbezigtehoudenmetdepensioenplanning.Verschillenderecenteonderzoekenlaten

bovendienziendaterinNederlanddraagvlakisvoorverplichtpensioenopbouw.OnderzoekvanDNBlaat

bijvoorbeeldziendat11procenttegenstanderisvanverplichtepensioenopbouw(2010).

5.Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkhedenVoorwerknemersintweedepijlerpensioenlijkthetwenselijkommeerkeuzemogelijkhedentebieden.

Dezewerknemerszullendoorgaansminderbetrokkenzijnenmindergeneigdzijnzichteverdiepeninde

pensioenopbouw.Zoalshierbovenbeschrevenkunnenkeuzemogelijkhedenmensenmeerbetrekkenen

meerpassendepensioenopbouwmogelijkmaken.Daadwerkelijkgebruikvandekeuzemogelijkhedenzal

echtervooreenbeperktegroepmensengelden.

Ermoetrekeningwordengehoudenmetdehoeveelheidkeuzesencomplexiteitdiemensenaankunnen.

Uit-ofafstelvanhetmakenvankeuzesdreigtalserteveelmogelijkis,enhetprocesvanafwegentemoeilijk

isenteveeltijdneemt.Zoekendnaareenbalanslijkthetdaaromzinvolomeenbeperktehoeveelheidkeuzes

teintroduceren.Ditsoortkeuzemogelijkhedenkunnenzonderproblemengebodenwordeninpremie-en

kapitaalovereenkomsten.Vooruitkeringsovereenkomstenvergtdezeaanbevelingnaderonderzoek.Hieronder

gevenweenkeleoverwegingenopbasisvandekennisvanhetkeuzegedrag,diemeekunnenwordengewogen

inhetbredereafwegingskader.

Mensenlatenkiezenvoordehoogtevandeinleglijkteengoedaanknopingspuntomzetebetrekkenbijde

pensioenopbouwenmeerpassendepensioenopbouwmogelijktemaken.Hierbijmoetwelrekeningworden

gehoudenmetdeneigingvanmensenomgeldlievernutebestedendantesparenvoordeoudedag,ende

neigingvanmensenindestatus quoteblijven.Eenminimumiswenselijkomvolledigafzienvanaanvullend

pensioensparentevoorkomen.Destatusquooptie–dusdehoogtevandeinlegzondereenactievekeuzevan

dedeelnemer–zoualinhetbelangvandeelnemersmoetenwordengekozen.

Bijdeoverwegingomwerknemerstussenpensioenregelingentelatenkiezen,moetrekeningworden

gehoudenmethetfeitdatmensensnelontmoedigdrakendoorteveelkeuzes(choice overload).Alsbinnen

pensioenregelingenooknogkeuzeskunnenwordengemaakt,neemtdecomplexiteitverdertoeenworden

keuzesontmoedigd(attribute overload).Hoelangerhetzoek-envergelijkingsproces,destemindermensen

zullenoverstappen.Deneigingvanmensenomindestatusquooptieteblijvenzalhiereenbelangrijkerol

spelen.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

1

Opbasisvankennisoverbeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenlijkthetvoordemeerderheidvande

deelnemersnietzinvolomhenindetweedepijlertelatenkiezenvooreenbeleggingsstrategie.Mensenzijn

geneigdteveeltehandelen,teweinigtediversifiëren,aandelendieinwaardestijgentesnelteverkopenen

dieinwaardedalentelaatteverkopen.MensenzelflatenbeleggenleverdedeelnemersinZwedenminder

opdanalszededefaulthaddengevolgd(CronqvistenThaler,2004).Alsmensenuiteenbeperktesetvan

beleggingsoptieskunnenkiezen,blijkenzegevoeligervoordedesignvanhetmenudanvooronderliggend

risicoprofiel(MitchellenUtkus,2003).Mochtenerindetoekomstbeteretoolskomenommensentelaten

kiezentussenbeleggingsportefeuillesofzetehelpeneengoedebeleggingsportefeuillesamentestellenkan

weeropnieuweenafwegingwordengemaakt.Vooralsnogdragenbeleggingskeuzesvoordemeestemensen

nietbijaanzooptimaalmogelijkepensioenuitkomsten.

Gegevendeneigingommentale accountstehanteren,vergroothetintegrerenvanpensioen,wonenenzorg

decomplexiteitvansparenvoordeoudedag.Hetzalhetmakenvankeuzesvoormensenmoeilijkermaken.

Defocusvanmensenopkortetermijnbelangenkanhetaflossenvanhypotheekschuldenbevorderentenkoste

vandepensioenopbouw.Indeperceptievaneigenaar-bewonerszijndelagewoonlastenbijaflossingvande

hypotheekeenfinancieelvoordeelvoordeoudedag,enhetvermogenindewoningkaneenbelangrijkeappel

voordedorstbetekenen.Meervermogensopbouwindewoning,inplaatsvanineenbeleggingsportefeuille,zal

echtervoorveelmenseneensuboptimalebeleggingsstrategiezijn(ElsingaenToussaint,2012).

5.3Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid

Eensubstantiëlegroepwerkendenspaartnietautomatischaanvullendvoorpensioen.Naarschattingbouwt

8procentvandewerknemersgeenpensioenopineenwerknemerspensioenregeling(CBS,2012).Daarnaast

bouwteengroeiendegroepzelfstandigen,in201114,6procentvandewerkendebevolking(CBS,2012),niet

automatischaanvullendpensioenop.Destatus quovoordezegroepenisgeenpensioenopbouw.Voordeze

groepenishetraadzaamomdekeuzedrukteverlagen.

Indiscussiesstaansteedsdeargumentenvanhetbehoudenvankeuzevrijheidtegenoverdepaternalistische

benaderingvanmensenverplichtenzichtegenzichzelftebeschermen.Hetautomatischesparenmeteen

uitstapmogelijkheidlijkteentussenoplossingdiehetoverwegenwaardis.Doordeneigingvanmensenombij

destatus quoteblijvenzouditvooreengroteregroeptotbeterepensioenopbouwleiden.Eenvoordeelvan

hetautomatischesparenmetuitstapmogelijkheid,isdathetdekeuzemogelijkhedenintactlaat.Deelnemers

behoudendekeuzeomuittestappen(zieookvanderLecq&Oerlemans,2009).

Voordeopbouwvaneenadequaatentevredenstellendpensioeninkomenzouhetraadzaamzijnomde

keuzedrukteverlagen.Ditzoukunnendoordeintroductievanautomatischeaanvullendepensioenopbouw

methetbehoudvaneenuitstapmogelijkheid.Automatischepensioenopbouwzounietmoetenbetekenendat

vooriedereendezelfdestandaardoptiebeschikbaarkomt.Debehoefteenmogelijkhedenvanpensioenopbouw

zullendiverszijnindezegroepenwerkenden.Automatischekeuzeskunnenwordenafgestemdopkenmerken

enbehoeftenvandoelgroepen(Goldsteinetal,2008).HetSave more tomorrowprogramma,datwerd

omschreveninsectie4.5biedtmogelijkaanknopingspunten.

Deautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidisvanuithetkeuzegedragberedeneerdeen

interessantebeleidsoptie.Uiteraardmoetomtoteeneindoordeeltekomeneenbrederebeleidsafweging

wordengemaakt.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

13

5.4Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar

Alskeuzemogelijkhedenwordengebodenendewensisdatmensenhiergebruikvangaanmakenommeer

betrokkenheidtecreërenentotmeerpassendepensioenopbouwtekomen,iseeneffectieveondersteuning

onmisbaar.Mensenzijngeneigdkeuzesuitofaftestellenalszedeafwegingalscomplexervarenendenken

dathetveeltijdgaatkostenomtoteenbeslissingtekomen.Keuzeszijnsterkafhankelijkvandelabelsdie

aanoptieswordengegevenenvandeframingvandeinformatieinbijvoorbeeldtermenvanwinstofverlies.

Gepersonaliseerdeinformatieenondersteuningleidtvakertotgebruikervan,dangeneriekeinformatie.

Hieruitvolgtdatalleencommunicatiegerichtophetbeïnvloedenvandeintentieomgebruiktemakenvan

keuzemogelijkhedennietgenoegis.Hetnastrevenvanvolledigeinformatieommensengenoegkenniste

geven,isvakernieteffectief.

Ineeneffectieveondersteuningkomendedeskundigheidenklantgerichtheidvandemakerstotuiting.

Hetvestigtdeaandachtvanmensenopdevoorhendirectrelevanteinformatie.Deontwikkelingeninde

informatietechnologiebiedenkansenomdezeondersteuningbetertemakendoorpersoonlijkedatate

integrerenintools(McKinsey&Company,2013).Maarookkanhettoolsbetervindbaarentoegankelijkmaken.

Hetvindenvanondersteuningkanslechtseenmuisklikvergen.

Eeneffectieveondersteuninghelptnietalleenbijkeuzes,maarkanookeenbelangrijkeinvloeduitoefenenop

deverwachtingenvanmensenoverdehoogtevanpensioen.Ditkandoorsteedstelatenzienwatdeimplicaties

vankeuzesintermenvanpensioeninkomen.Deondersteuningbeïnvloedtdewaargenomenklantgerichtheid,

deskundigheid,eerlijkheidenstabiliteitenisdaarmeeeenbelangrijkebasisvoorvertrouwen.

Indeboxhiernagevenweophoofdpuntenaanwatindeliteratuurisgevondenovereeninpotentieeffectieve

inrichtingvandeondersteuning(Johnsonetal,2012).Deeffectiviteitvaninterventiesisvaakvastgesteldin

anderecontextendandievandepensioenopbouw.Onderstaandetekstisbedoeldterinspiratie.

Waarkeuzemogelijkhedenwordengeïntroduceerdisgelijktijdigeeninvesteringnodiginhetinkaderenvande

keuzemogelijkhedenenindeondersteuningvanmensenbijhetmakenvankeuzes.Wijzeringeldzakenvertaalt

hierondergeneriekebevindingennaarmogelijketoepassingindeNederlandsepensioencontext.

Ditisbedoeldterinspiratievoorbetrokkenenbijinrichtingvanhetstelsel.Omzekertezijnovereffectiviteitvan

dezevoorbeeldenindeNederlandsepensioencontextisonderzoeknodig.

>Maaksuboptimaleentevredenstellendekeuzemogelijk

Hiervoorlietenweziendatmensendoorgaansbeperkteaandachthebbenennietdeambitiehebbenomtot

eenoptimaalpassendekeuzetekomen.Alsdeinstitutiesindepresentatievaninformatieenkeuzeswelstreven

naarhetmogelijkmakenvaneenoptimalekeuze,enhetproceswordthierdoorvoordedeelnemertecomplex,

ofdestappennementeveeltijd,isdekansgroterdatergeenkeuzewordtgemaakt.Deaanbevelingisom

suboptimaleentevredenstellendekeuzesmogelijktemaken.Bijvoorbeeldeenbeperktesetvankeuzeswaaruit

mensendirectkunnenkiezen,zodatmensennietindepapierenhoeventeduiken,ofeenlangingewikkeld

adviesprocesinhoeventegaan.

>Steldefault-optiemetuitstapmogelijkheidbeschikbaar

Hetstrevenisdatzoveelmogelijkmensenkeuzesmaken.Tochzalnaarverwachtingeenaanzienlijkegroep

geengebruikmakenvandemogelijkheid.Voordezegroepleidtdestatusquooptieidealiteraltotacceptabele

uitkomsten.Indeliteratuurwordtdezeaangeduidalsdefault-keuze.Defaultskunnendoorverschillende

stakeholderswordenbepaald.Zebetekenendatervoormensenautomatischekeuzeswordengemaakt,waar

mensenwelweervanafkunnenwijken,zehoudeneenuitstapmogelijkheid.Dezedefaultskunnenhetzelfde

zijnvooralledeelnemers,maarkunnenooksensitiefzijnenrekeninghoudenmetpersoonlijkekenmerken

(Goldsteinetal.,2008).

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

14

Dedefaultvooreenpensioenregelingkannubijvoorbeeldzijndaternabestaandenpensioenwordtopgebouwd,

endezebijpensioneringnietaanhetouderdomspensioenwordttoegevoegd.Ditiseenvoorbeeldvan

eendefaultvoordegehelepopulatie.Alsopbouwvannabestaandenpensioenoftoevoegingaanhet

ouderdomspensioenafhankelijkwordtgemaaktvandehuishoudensamenstelling,isheteenvoorbeeldvaneen

sensitievedefault.

>Structureerdetaakomtotbeslissingtekomen

Bijdewensommensenbepaaldeafwegingentelatenmaken,kanernietaltijdvanuitwordengegaandat

mensenwetenwelkeafwegingenzemoetenmaken,begrijpenwelkeinformatiezedaarbijnodighebbenen

dezegaanzoeken.Mensenkunnenwordengeholpendoorditprocesgemakkelijkerenpersoonlijktemaken.

Alsbijvoorbeeldeenbeleidsdoelisdatmensende5pensioenpijlersintegraaloverzien,danishetzaakomde

informatieoverdeverschillendepijlersbijeentebrengenopeenmakkelijkvindbareentoegankelijkeplek.

Hiermeewordtdetaakversimpeld:degewoonteomalleentedenkenovereersteentweedepijlerkanin

potentiewordendoorbrokendoorde5pijlerstelatenzien.Omvervolgensmensentehelpenomkeuzeste

maken,iseenverdergestructureerdstappenplannodig.Hetsamenbrengenvandatauitverschillendebronnen

raaktaandeontwikkelingeninhetgebruikvanopendata(McKinsey&Company,2013).

>Reduceeraantalgepresenteerdekeuzes

Depresentatievaneengrotehoeveelheidkeuzesleidtvakertotgeenkeuzedaneenbeperktesetvankeuzes.

Hetkandaaromeffectiefzijnomdesetvankeuzeswaaruitmensenmoetenkiezentebeperken.Hoeveel

optiesmensenaankunneniscontextafhankelijk,maarwetenschappersdoendesuggestieom4à5keuzesals

startpunttenemen.Somsishetmogelijkomdesetvankeuzesdaadwerkelijkteverkleinen.Inanderegevallen

kandedaadwerkelijkesetvankeuzesgroterzijn,maarzijnertoolsdiehetaantalkeuzesterugbrengen.

Vergelijkingssiteskunnenhierbijeenbelangrijkerolspelen(Dellaert,2010).Mensenzoudenbijvoorbeeldaan

dehandvanenkelevragennaardepersoonlijkesituatieeengefilterdepassendesetvankeuzesgepresenteerd

kunnenkrijgen.

>Personaliseerinformatie

Ommensenafwegingentelatenmaken,entotpassendekeuzestelatenkomenwerktgeneriekeinformatie

mindergoeddanpersoonlijkeinformatie(Johnsonetal,2012;EIOPA,2013).Hetbeoordelenencorrect

interpreterenvangeneriekeinformatievergteenvertaalslagnaardepersoonlijkesituatie.Dezevertaalslag

verlengthetbeslisprocesenmaaktdekansgroterdatmensenafhaken.Informatietechnologiebiedt

mogelijkhedenominformatiesteedsbetertelatenaansluitenbijdepersoonlijkesituatie,doorpersoonlijke

gegevenstegebruiken.Mensenkunnengegevensvanzichzelfgebruiken,ombijvoorbeeldalleendieinformatie

teziendierelevantis.

>Laatmensenuitkomstenvankeuzesfictiefervaren

Indeliteratuuroverfinanciëleeducatiekomtsteedsmeeraandachtvooronlinetoolsofgamesdiehetmogelijk

makendeimplicatiesvankeuzesteervaren(Hastings,2012).Ditkandoorverschillendestakeholdersworden

aangeboden,enopverschillendemanieren(vb.website,apps)kunnenwordenaangeboden.Detoolskunnen

bijvoorbeeldimplicatiesvankeuzesindederdepijlerzichtbaarmakeninnettopensioeninkomenpermaand.

Ofeenaflossingopdehypotheekalseenverlagingvandelastengedurendepensioneringinnettoeuro’sper

maand.Ookrisico’szoudenbeterinzichtelijkkunnenwordengemaakt(Donkerse.a.,2013).Hierzijdelingsaan

gerelateerdisdebevindingdatdetoekomstmeerlevendigkanwordengemaaktdoormenseneenpersoonlijke

fototelatenuploaden,endezetegebruikenommenseneenbeeldtegevenvanhoezeeroppensioenleeftijd

uitzien.Ditblijktmensentemotiverenomaandachttebestedenaandepensioenplanning(Bruggene.a.,2012).

>Gebruiklabelsombeoordelingteversimpelen

Beschrijvendelabelskunnenmensenondersteunenomcomplexeafwegingentemaken(Johnson,etal.2012;

Peters,2009).Zekunnenbijvoorbeeldcijfermatigingewikkeldekenmerkenvaneenproductsamenvatten.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

15

6. Conclusie

Wijzeringeldzakensteltinditadviesdatdeinrichtingvanhetpensioenstelseleencrucialebasisis

voorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeaanvullende

pensioenopbouwenindeopbouwfase.Meerkeuzemogelijkhedenkunnenveranderingbrengenin

degeringebetrokkenheidvanwerknemersdieverplichtsparenindetweedepijlerenhendaarnaast

mogelijkhedenbiedenvoormeerpassendepensioenopbouw.Werkendendiebuitendetweedepijlervallen

hebbenaleenovervloedaankeuzemogelijkheden,enzoudengebaatzijnbijhetandersaanbiedenvan

keuzemogelijkheden.

Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitenerzijdsinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.Het

krijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervarenenhetiseenmanieromverantwoordelijkheden

metmensentedelen.Daarnaastkunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.

Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.Hetvergrotenvanbetrokkenheid

enhetdaadwerkelijkrealiserenvanmeerpassendepensioenopbouwblijktechtergeensinecure.De

gedragswetenschappenlatenziendatmensenbeperkteaandachthebbenvoorhetonderwerppensioen.Ze

hebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingentekomen.Zezijnsnel

ontmoedigdbijteveelkeuzemogelijkhedenenblijkenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiete

latensturen.

DitadviesleuntsterkopkennisoverkeuzegedragindecontextvanpensioeninAngelsaksischelanden.

Indezelandenbestaanvooralindividuelepremieovereenkomsten.Hetaantalkeuzemogelijkhedeninde

pensioenstelselsvandezelandenwasgroot,endekeuzedrukdaarmeehoog.Inbeleidvanzoweloverheidals

pensioenuitvoerderswordenindezelandenstappenondernomenomdekeuzedrukteverlagen.Ditisbedoeld

ommensentehelpenmeerverantwoordefinanciëlekeuzestemaken.HetNederlandsepensioenstelselkent

deelsanderevraagstukken.IntegenstellingtotdeAngelsaksischelandenishierjuistdeoverwegingomde

keuzemogelijkhedenvoordemeestewerknemerstevergroten.Wijzeringeldzakenprobeertdeinzichtenin

keuzegedraguitdeanderelandeninditadvieszogoedmogelijktevertalennaardeNederlandsediscussieover

hetpensioenstelsel.Effectiviteitvanbeleidinanderelandenisechtergeenwaarborgvooreffectiviteitinde

Nederlandsepensioencontext.Omdatzekertestellenisaanvullendonderzoeknodig.

Wijzeringeldzakenbeveeltaandatwerknemers,diealverplichtdeelnemen,zoveelmogelijkverplichtblijven

sparenintweedepijlerpensioen.Binnendieverplichtingzoudenzijbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkunnen

krijgen.Ditmaaktvooreenbeperktegroepbetrokkenheidgroter,enmaaktmeerpassendepensioenopbouw

mogelijk.Voorwerkendendiebuitendetweedepijlervallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenen

zelfstandigen–bevelenweaanomautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidteoverwegen.

Dezeinrichtingvandekeuzetotsparenverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateen

tevredenstellendepensioeninkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandeweerstandindezegroeptegen

verplichting.TenslottebenadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoor

mensenbijhetmakenvankeuzes.Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkheden

kostenmetzichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassende

pensioenopbouwterealiseren.Deondersteuningbiedthandvattenomtewerkenaanvertrouwenendaarmee

aandraagvlakvoorhetpensioenstelsel.

WijzeringeldzakenwensthetMinisterievanSocialeZakenveelsuccesindevervolgstappenvanditbelangrijke

traject.Mochtonzekennisenervaringnuttigzijninhetvervolghiervan,zijnwijvanhartebereidverdermeete

denken.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

16

Referenties

>Aarts,H.(2009).4.Gewoontegedrag:deautomatischepilootvanmensenmaatschappij.

In:Demenselijkebeslisser.Overdepsychologievankeuzeengedrag.W.L.Tiemeijer,C.A.Thomas,

H.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress

>Bar,N.&P.Diamond(2006).Theeconomicsofpensions.Oxfordreviewofeconomicspolicy,22(1).

>Benartzi,S.EnR.Thaler(2002).HowMuchIsInvestorAutonomyWorth?JournalofFinance57(4)1593-1616.

>Beshears,J.,J.J.Choi,D.Laibson,B.C.Madrian(2011).Behaviouraleconomicsperspectiveson

publicsectorpensionplans.Journalofpensioneconomicsandfinance,10(2),315-336.

>Bovenberg,L.,C.vanEwijk,E.Westerhout(2012).ThefutureofMulti-pillarpensions.

Cambridge:CambridgeUniversityPress.

>Bruggen,E.,I.Rohde,enM.vandenBroeke(2013).Differentpeople,differentchoices.

Theinfluenceofvisualstimuliincommunicationonpensionchoice.Netspar:Designpaper15.

>CBS(2012).Wittevlekoppensioengebied.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek.

>Calvet,L.E.,J.Y.Campbell,P.Sodini(2009).Measuringthefinancialsophisicationofhouseholds.

NBERWorkingPaper:No.14699.

>CommissieToekomstbestendigheidAanvullendePensioenregelingen(2010).Eensterketweedepijler.

Naareentoekomstbestendigstelselvanaanvullendepensioenen.Prof.dr.K.P.Goudswaard(voorzitter),

Prof.dr.R.M.W.J.Beetsma,Prof.dr.Th.E.Nijman,Prof.dr.P.Schnabel.

>Cronqvist,H.EnR.H.Thaler(2004).Designchoicesinprivatizedsocial-securitysystems:learningfromthe

Swedishexperience.AmericanEconomicReview,94(2),425–428.

>Dalen,H.van,K.Henkens(2011)Hoeherwinnenpensioenfondsen,bankenenverzekeraarshetvertrouwen?

MeJudice.Online:http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/hoe-herwinnen-pensioenfondsen-banken-en-

verzekeraars-het-vertrouwen

>Dalen,H.P.,K.Henkens,enD.A.Hershey(2010).Perceptionsandexpectationsofpensionsavingsadequacy:

acomparativestudyofDutchandAmericanworkers.Ageing&Society30,731–754.

>Dellaert,B.(2010).Interactiveonlinedecisionaidsforcomplexconsumerdecisions.Opportunitiesand

challengesforpensiondecisionsupport.NetsparPanelPapers:Panelpaper19.

>Dellaert,B.enE.Ponds(2014).Pensioenopmaat:heterogeniteitenindividuelekeuzevrijheidinpensioenen.

Hoofdstuk2inToekomstvooraanvullendepensioenen.KoninklijkeVerenigingvoordeStaathuishoudkunde.

Preadviezen2014.L.Bovenberg,C.vanEwijkenT.Nijman(red.).Online:http://www.netspar.nl/files/

documenten/pdfs%20en%20docs/News/Toekomst%20voor%20aanvullende%20pensioenen.pdf

>Donkers,B.,C.Lourenco,D.GoldsteinenB.Dellaert(2013).Buildingadistributionbuilder.Design

considerationsforfinancialinvestmentandpensiondecisions.Netspar:Designpaper20.

>DNB(2010).Voorkeurenvanpensioendeelnemers.Online:http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-

archief/nieuws-2010/dnb243711.jsp#

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

17

>EIOPA(2013).GoodpracticesoninformationprovisionforDCschemes.EnablingoccupationalDCscheme

memberstoplanforretirement.Online:https://eiopa.europa.eu/Publications/Reports/Report_Good_Practices_

Info_for_DC_schemes.pdf

>Elsinga,M.enJ.Toussaint(2012).Heteigenwoningbezitalsonderdeelvandeverzorgingsstaat.InWonen,zorgen

pensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).DenHaag:Wetenschappelijke

Raadvoorhetregeringsbeleid.

>Goldstein,D.G.,E.J.Johnson,A.HerrmannandM.Heitmann(2008).Nudgeyourcustomerstowardbetterchoices.

HarvardBusinessreview,December2008,99-105.

>Grift,M.van(2009).Pensioenaansprakenenvergrijzing.DeNederlandseeconomie2008.

Online:http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/40A155E9-15E5-469B-95FE-F504A904C1D7/0/2008p19p155art.pdf

>Hastings,J.,A.Hortacsu,C.Syverson(2013).Advertisingandcompetitioninprivatizedsocialsecurity:

thecaseofMexico.NBERWorkingpaper:No.18881.

>Hastings,J.S.,B.C.Madrian,W.L.Skimmyhorn(2012).Financialliteracy,financialeducationandeconomic

outcomes.NBERWorkingpaperseries:No.18412.

>Iyengar,S.S.,W.Jiang,G.Huberman(2003).Howmuchchoiceistoomuch?:Contributionsto401(k)retirement

plans.PensionResearchCouncilPaper,2003-10.

>Jansen,C.J.H.(2011).OverdeopkomstvanpensioeneninNederland.Hoofdstuk2inOndernemingenpensioen

(2011).R.H.Maatman,R.M.M.J.Bauer,D.Busch,L.G.Verburg(red.).Klwuer

>Johnson,E.J.,S.B.Shu,B.G.C.Dellaert,C.Fox,D.G.Goldstein,G.Haubl,R.P.Larrick,J.W.Payne,E.Peters,D.Schkade,

B.Wansink,E.U.Weber(2012).Beyondnudges:toolsofachoicearchitecture.MarketingLetters,23,487-504.

>Kahneman,D.(2011).Thinkingfastandslow.NewYork:Farrar,StrausandGiroux.

>Kahneman,D.andA.Tversky(1979).ProspectTheory:AnAnalysisofDecisionunderRisk,Econometrica,47,263-291.

>Knoef,M.,A.Hussem,A.Soede,J.deBresser(2014).Pensioen,consumptiebehoeftenenouderenzorg.

Netspar:Designpaper31.

>Laibson,D.(1997).Goldeneggsandhyperbolicdiscounting.ThequarterlyJournalofEconomics,112(2),443-477.

>Lecq,F.vander&A.Oerlemans(2009).Zelfstandigenzonderpensioen.Netspar:NEApaper24.

Online:http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=96393

>Levin,Laurence,“AreAssetsFungible?TestingtheBehavioralTheoryofLife-CycleSavings,”JournalofEconomic

OrganizationandBehavior,36,1998:59-83.

>McKinsey&Company(2013).Opendata:Unlockinginnovationandperformancewithliquidinformation.

Online:http://www.mckinsey.com/insights/business_technology/open_data_unlocking_innovation_and_

performance_with_liquid_information

>Mitchell,O.enS.Utkus(2003).Lessonsfrombehavioralfinanceforretirementplandesign.

PensionResearchCouncilWorkingPaper,2003-6.

>Mosch,R.,H.Prast,enF.vanRaaij(2006).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.

InTijdschriftvoordepolitiekeekonomie.27(4)40-54.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

18

>OECD(2013).PensionsataGlance2013:OECDandG20Indicators,OECDPublishing.

Online:http://dx.doi.org/10.1787/pension_glance-2013-en

>Peters,E.,N.F.Dieckmann,D.Vastfjall,C.K.Mertz,P.Slovic,&J.Hibbard(2009).Bringingmeaningtonumbers:

theimpactofevaluativecategoriesondecisions.JournalofExperimentalPsychology.Applied,15,213–227.

>Reyna,V.F.enC.J.Brainerd(2011).Dualprocessesindecisionmakinganddevelopmentalneuroscience:

afuzzy-tracemodel.Developmentalreview,31(2-3),180-206.

>Schwartz,B.,Ward,A.,Monterosso,J.,Lyubomirsky,S.,White,K.enLehmanD.R.(2002).Maximizingversus

satisficing:Happinessisamatterofchoice’,JournalofPersonalityandSocialPsychology,83,1178-1197.

>Simon,(1959).Theoriesofdecision_makingineconomicsandbehaviouralscience.

TheAmericanEconomicReview.Vol.49,3,253-283.

>Sen,A.(1988).Freedomofchoice.Conceptandcontent.EuropeanEconomicReview,32,269-294.

>Sunstein,C.R.(2011).Empiricallyinformedregulation.TheUniversityofChicagoLawReview,78,1349-1429.

>SZW(2013).Pensioenvanzelfstandigen.Onderzoeknaardeoorzakenvanbeperktepensioenopbouwvan

zelfstandigenenmogelijkeoplossingsrichtingenhiervoor.

>Thaler,R.H.,(1990)Saving,Fungibility,andMentalAccounts,JournalofEconomicPerspectives,IV,193–205.

>Thaler,R.H.(1999).Mentalaccountingmatters.Journalofbehavioraldecisionmaking,12,183-206.

>Thaler,R.H.,S.Benartzi(2004).Savemoretomorrow:Usingbehaviouraleconomicstoincreaseemployeesaving.

JournalofPoliticalEconomy,112(1),164-187.

>Tversky,A.,enD,Kahneman(1986).Rationalchoiceandtheframingofdecisions.Thejournalofbusiness,

Part2:Thebehehaviouralfoundationsofeconomictheory.59(4),251-278.

>Thaler,R.H.enH.M.Shefrin(1981).Aneconomictheoryofself-control.Journalofpoliticaleconomy,80(2),392-406.

>ThalerR.H.,C.R.Sunstein(2008).Nudge:ImprovingDecisionsAboutHealth,Wealth,andHappiness.

NewYork:PenguinGroup.

>Wijzeringeldzaken(2012).Pensioenbewustzijn.Werkgeversspelencrucialerolbijvergrotenpensioenbewustzijn.

>Wijzeringeldzaken(2014).Pensioenmonitor2014.

>WRR(2009).Demenselijkebeslisser–overdepsychologievankeuzeengedrag.

W.L.Tiemeijer,C.A.ThomasenH.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.

>WRR(2014).Metkennisvangedragbeleidmaken.Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.

>WRR(2012).Wonen,zorgenpensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).

DenHaag:WetenschappelijkeRaadvoorhetregeringsbeleid.

3daagse

3P

ensioen

daagse

Pensioen

Pensioen3daagse

Pensioenstelselenkeuzegedrag-eenbijdragevanWijzeringeldzakenaanDeNationalePensioendialoog©Wijzeringeldzaken

WijzeringeldzakenPostbus202012500EEDenHaaginfo@wijzeringeldzaken.nlwww.wijzeringeldzaken.nl