28 PensioenAdvies - november 2015

De ratio achter die politieke uitspraak van Hedy d’Ancona is evident. Pensioen is meer dan geld alleen. Het kunnen leveren van genoeg, goede zorg in een vergrijzende samenleving is naast een kwestie van geld, er ook één van capaciteit. Met andere woorden: wat heb je aan een dijk van een pensioen als de zorg die je ervoor kunt of moet kopen, niet voorhanden is bij gebrek aan zorgver-leners? Een vraag die ook politici en wetenschap-pers van nú bezighoudt. Daar komt bij: is elke vraag om ‘zorg’ ook écht een vraag om ‘zorg’ of speelt de roep om aandacht, geborgenheid en veiligheid een rol? En wiens verantwoordelijkheid is het om die te leveren?

Hoe dan ook: Inmiddels is het ‘hot’ om pensioen in zijn samenhang met zorg en wonen te beschou-wen. En dat gebeurt dan ook. In ieder geval op wetenschappelijk niveau. Netspar (Tilburg Uni-versity) en het Expertisecentrum voor Pensioen, Ar-beid & Zorg (EPAZ) van de VU Amsterdam zijn daar goede voorbeelden van. Maar ook aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam denken ze over bestaande schotten heen. In 2012 kwam de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid met een studie en een conferentie over een sa-menhangende benadering van wonen, pensioenen en zorg.

Stap terugToch deed en doet het kabinet Rutte II een stap terug in dit ‘denken in samenhang’. In de ‘Hoofdlij-nennota over de toekomstbestendigheid van het aan-vullende pensioenstelsel’ die staatssecretaris Klijns-ma recentelijk namens het kabinet het licht heeft

DOOR MICHIEL HUISMAN

Michiel Huisman

Hoofdredacteur Pensioen

Advies

Pensioen is meer dan geld alleen

doen zien, is weinig van de samenhang tussen pensioen, zorg & wonen terug te vinden. Sterker nog: de inkt van deze ‘hoofdlijnennota’ is nog niet goed en wel droog of de staatssecretaris schrijft doodleuk in een brief aan de Tweede Kamer dat het aanwenden van pensioengeld voor het aflossen van eigenwoningschuld “niet opportuun” is. Een misser, als je het mij vraagt.

Samen verantwoordelijkDaarentegen haalt het kabinet het pensioenvraag-stuk wél uit de gijzeling door sociale partners (de vakbonden voorop). “Nergens staat meer dat socia-le partners primair verantwoordelijk zijn voor de aanvullende pensioenen en de overheid voor de AOW en andere, wettelijke sociale verzekeringen. De verdeling van verantwoordelijkheden heeft plaatsgemaakt voor een gezamenlijke verantwoor-delijkheid”, zo merkt AZL in een persbericht naar aanleiding van het verschijnen van de kabinetsnota terecht op. Dat is dan nog maar één stap verwij-derd van waar het mijns inziens naar toe gaat. Na-melijk naar een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de samenleving met een marginale rol voor de overheid als het om inkomen voor later gaat om zo lang mogelijk – ‘with a little help from my friends’ – gezond, zelfstandig en gelukkig wonen in een zelfgekozen leefomgeving.

Die verschuiving van staat naar burger komt niet uit de lucht vallen. Twee fenomenen spelen daarin een rol:

− Mensen wantrouwen de gretige, ongebreidelde invloed die staat en collectieve instituties op hun leven (willen) hebben;

“Als we willen voorkomen dat ouderen zwervend langs de straten gaan, dan zullen we beleid moeten maken van

pensioen in samenhang met ‘zorg’.” Actueler kan je het niet bedenken! De uitspraak komt van Hedy d’Ancona die in

het kabinet-Lubbers III van 1989 tot 1994 minister was voor Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Zij deed deze

uitspraak in 1992 in een interview dat Pensioen Advies destijds met haar hield. Sinds die uitspraak is er veel gebeurd

en paradoxaal genoeg, veel bij het oude (denken) gebleven.

november 2015 - PensioenAdvies 29

− We leven in een nieuwe werkelijkheid waarin demografische, economische én technologische ontwikkelingen het gevoel van ‘qualify self’ – ik neem zelf de regie in handen – in de hand werken.

Het resultaat is dat burgers naar nieuwe wegen zoeken en dat eerder, wendbaarder en effectiever doen dan de overheid. Daarmee brengen die burgers de overheid in een lastig parket. Eén van die nieuwe wegen is het nieuwe denken over inkomen en arbeid. Dat zit zo.

Armlastige overheidBetalen in (weder)diensten en ‘kruiselings’ werken (vooral bij startende ondernemers) is allang niet meer een uitzondering. Dat werken ‘om niet’ levert in ieder geval voor een deel van de totale arbeid minder of zelfs helemaal geen inkomsten op in termen van geld. Dus ook minder belastingafdrachten. Als mensen delen in de winst op de omzet waaraan zij hun bijdrage leveren, in plaats van per uur of per maand betaald te worden, wordt loon-belastingheffing voor de staat problematisch. We stevenen af op een post-materialistische samenleving waarbij door voornoemd mechanisme van afnemende belastinginkomsten de overheid ge-dwongen wordt een stap terug te doen. Impopulaire maatregelen zoals beperking van de aftrek van pensioenpremies en hypo-theekrente en beperken van zorguitgaven, liggen dan op de loer. Voor een deel worden die impopulaire maatregelen ook aange-wakkerd door demografische en economische invloeden. Over drie jaar is 50% van onze bevolking 50 jaar of ouder. En over tien jaar is het goeddeels gedaan met de nationale inkomsten van onze gasbel die in belangrijke mate voor onze huidige welvaart heeft gezorgd.

Kortom: de relatieve rijkdom van Nederland zal opnieuw bevochten moeten worden. (Sociale) zekerheden en vertrouwde collectieve instituties voor pensioen, wonen en zorg zullen wor-den ingeruild voor andere vormen van welzijn en gebruik van onze materiele (vermogens)bronnen. De overheid heeft daarbij – dat zal de lezer gelet op het voorgaande duidelijk zijn – een

zelforganiserende samenleving voor ogen met de burger stevig in zijn eigen regisseursstoel.

Burgerinitiatieven op het snijvlak van ‘wonen, zorg & inkomen’ worden de nieuwe norm. Dat gebeurt nu al. The future is now! Google maar eens op de termen ‘zorg’ en ‘wonen’ en een scala aan nieuwe initiatieven popt op: Stadsdorpen Amsterdam, Vitaal Vechtdal, Dirkdederde.nl, Ned7, kenniscentrumwonenzorg.nl. Allemaal initiatieven die welvaart vertalen naar welzijn. En bezit naar – gezamenlijk – gebruik.

De gemeenschappelijke deler van deze initiatieven is: regie in eigen hand en happy profit. Geen rente op rente stapelen, maar investeren in je eigen (lokale) samenleving en daar verantwoor-delijkheid voor dragen. Gepensioneerd zijn, voor elkaar zorgen en duurzaam wonen doe je samen. In een wereld die grenzeloos is, is de lokale samenleving aan een opmars bezig. Het primaat van sociale partners is voorbij. Houvast en zekerheid ontleen je in de nieuwe economie niet aan je arbeidscontract en je status als werknemer, maar aan je burgerschap (participatie) in een ‘nabije samenleving’. Oók als het gaat om wonen, zorg en inko-men voor nu én later. En zo staat de consument centraal. Beter gezegd: stélt de consument zichzelf centraal. Hij moet wel! Want steeds minder voelt hij zich veilig in die oude wereld van sociale partners, grote collectieve instituties en een topzware overheid. Als ze al belangen dienen, dan toch vooral die van zichzelf, is het sentiment dat steeds meer post vat. Dat moet en kan anders.

Hoe reageert de markt?Je zou verwachten dat de markt adequaat reageert op voornoem-de ontwikkelingen. Maar is dat ook zo? Ik waag dat te betwijfe-len. Het huidige pensioendebat over indexaties bijvoorbeeld gaat te weinig over de mogelijkheid van pensioenfondsen om de economie te stimuleren. Dat zou wel kunnen omdat de sector bij elkaar zo’n 1.000 miljard euro (!) te beleggen heeft en dus een instrument in handen heeft om de belastinginkomsten van de overheid veilig te stellen.

Wetenschappelijk én empirisch bewijs dat noodzakelijke door-braakinnovaties in grote organisaties niet in goede handen zijn, is overtuigend aanwezig en is een harde realiteit voor elke insti-tutionele leider en élk institutionele onderneming. In de wereld van wonen, zorg en pensioen zijn er daar velen van. Hoe moet dat dan? Met name ondernemingen, instellingen en overheden die nog met beide benen in de oude wereld staan, maar wél de hete adem in de nek voelen van een nieuwe werkelijkheid die zich aandringt, hebben een probleem. Hoe ga je om met de druk van een stroom aan nieuwe wetten, regels en zorgplicht, en speel je tegelijkertijd in op die nieuwe werkelijkheid? Een duivels dilemma.

Happy profitVolgens Herman Toch, een bekende marketing goeroe en veelge-vraagd spreker, voltrekt zich een opvallende verschuiving van normen en waarden: een beweging van welvaart naar welzijn en van productie vóór je klanten naar duurzaam produceren mét je klanten. Maar ook van objectief en afstandelijk naar emotioneel en betrokken. Even opvallend is dat deze verschuiving niet van bovenaf, maar juist van onderaf plaatsvindt.

30 PensioenAdvies - november 2015

Pensioen Advies duikt in de wereld van zorg, wonen en pensioenDe overheid heeft een zelforganiserende samenleving voor ogen met de burger stevig in zijn eigen regisseursstoel. Bur-gerinitiatieven op het snijvlak van ‘wonen, zorg & pensioen’ worden de nieuwe norm. Dat gebeurt nu al. The future is now! Google maar eens op de termen ‘zorg’ en ‘wonen’ en een scala aan nieuwe initiatieven popt op: Stadsdorpen Am-sterdam, Vitaal Vechtdal, Dirkdederde.nl, Ned7, kenniscen-trumwonenzorg.nl.

De uitdaging ligt niet zozeer in het verbinden van de wereld van pensioen, zorg en wonen. Vanuit het perspectief van de burger, leveren die werelden producten en diensten die on-weerlegbaar in elkaars verlengde liggen. Dat hoeft niet bewe-zen te worden. De uitdaging is veel meer om de aansluiting met die burger te hervinden. Stuk voor stuk zijn we daarin in alle drie de sectoren tekort geschoten. Dat kan beter!

Pensioen Advies gaat de uitdaging aan en wil vanaf nú met het leveren van actuele, relevante vakinformatie op het snij-vlak van zorg, wonen & pensioen een brug slaan tussen aan-bieders en klanten, tussen overheden en burgers. Maar vooral óók tussen wetenschap en praktijk.

In deze inleiding en eerste bijdrage legt de redactie uit waarom.

Het is prima, belangrijk en zelfs leuk om winst te maken – zegt Toch - maar het moet een beloning zijn voor waardevol hande-len. En die waarde zit volgens hem in twee elementen:

− Maak je klanten gelukkig; − Laat een betere wereld achter.

Vanuit intrinsieke motivatie en authenticiteit. Happy profit.

Deep democracyDaarbij mag je rekening houden met de stem van de minderheid. Aldus een andere goeroe: Jitske Kramer. De wijsheid van de dwarskijker biedt kans op groei, verbetering en oplossingen voor dilemma’s, vindt zij. Weerstand is gewoon een andere mening, een teken dat een stem nog niet is gehoord. Deep democracy is zo logisch als wat.

Happy profit en deep democracy zijn niet de mantra’s van een groep elitaire management goeroe’s maar reële sleutelbegrippen om – op weg naar het onbekende – de sprong in het diepe te wa-gen. De uitdaging ligt niet zozeer in het verbinden van de wereld van pensioen, zorg en wonen. Vanuit het perspectief van de bur-ger leveren die werelden producten en diensten die onweerleg-baar in elkaars verlengde liggen. De uitdaging is veel meer om de aansluiting met die burger te hervinden. Stuk voor stuk zijn we daarin in alle drie de sectoren tekort geschoten. Dat kan beter! En beter samen!