Paulus en de opstanding

Dit boekje met bijbelstudies verschijnt in de nieuwe

reeks ‘Luisteroefeningen’. De serie opent met een

boekje over de profeet Elisa. De naam ‘Elisa’

betekent: mijn God is redder. Het is een naam die

klinkt als een belofte; in de geschiedenissen van Elisa

gaat het om de openbaring van de levende God. Hij

maakt die naam steeds opnieuw waar.

De bijbelstudies over Elisa zijn geschreven met het

oog op de praktijk van het christelijke leven. Door

uitleg, vragen en gesprekspunten wordt geprobeerd

om de betekenis van de woorden van de Schrift op het

spoor te komen en te ontdekken wat God ons in deze

tijd te zeggen heeft. Vandaar ook de ondertitel

Dichter bij God.

Ds. W.J. Dekker is protestants predikant te Delft

(hervormde wijkgemeente Matthëus).

De serie ‘Luisteroefeningen’ bevat bijdragen van

theologen uit diverse kerkgenootschappen en is geschikt

voor gemeenschappelijke en persoonlijke bijbelstudie.

De redactie wordt gevormd door ds. W.J. Dekker en

ds. G. van Meijeren.

Paulus

Pau

lus

en de opstanding

D S . H . C . M A R C H A N D

DS

. H.C

. MA

RC

HA

ND

B O E K E N C E N T R U M

L U I S T E R O E F E N I N G E N

Het is opvallend dat de apostel Paulus het thema van de

opstanding uit de doden veel meer uitwerkt in zijn brieven

aan de gemeenten in Griekenland dan in zijn brieven aan de

joden. Aan de joden schreef hij vooral over rechtvaardiging,

wet en heiliging, maar tijdens zijn reizen naar Filippi,

Tessalonica, Athene en Korinte kwam Paulus in aanraking

met het Griekse heidendom. Dat leverde andere problemen

en thema’s op, zoals de opstanding.

Dit deel van ‘Luisteroefeningen’ gaat over dit onderwerp in

de brieven van Paulus. In acht bijbelstudies behandelt de

auteur de geschiedenis uit Handelingen 16-18 (Paulus

bezoekt Griekenland) en belangrijke briefpassages over dit

thema. De kracht van de opstanding van Christus, rouw-

verwerking, wederkomst en laatste oordeel komen daarbij

aan de orde, en natuurlijk het beroemde 1 Korintiërs 15.

Ten slotte laat het boek zien welke richting Paulus ons wijst

in ons gesprek met het moderne heidendom.

Ds. H.C. Marchand is predikant in Nieuwerkerk aan de IJssel.

De serie ‘Luisteroefeningen’ bevat bijdragen van theologen uit

diverse kerkgenootschappen en is geschikt voor gemeenschappe-

lijke en persoonlijke bijbelstudie.

www.uitgeverijboekencentrum.nl

ISBN 978-90-239-2126-4NU

R 707

Omslag Paulus en de Opstanding 23-05-2008 09:20 Pagina 1

Wie de Schriften wil verstaan, moet leren luisteren. Dat is de insteek van de serie ‘Luisteroefeningen’. Elk deeltje beoogt een hulpmiddel te zijn bij het verstaan vande tekst.Op heldere en grondige wijze worden bijbelgedeelten belichtmet het oog op de praktijk van het christelijke leven.De reeks bevat bijdragen van theologen uit verschillende kerkgenootschappen en is zeer geschikt voor gemeenschap-pelijke en persoonlijke bijbelstudie.

Reeds verschenen:Ds. W.J. Dekker, Elisa. Dichter bij God

Binnenwerk Paulus en de opstanding 23-05-2008 11:45 Pagina 2

Paulusen de opstanding

D S . H . C . M A R C H A N D

U I T G E V E R I J B O E K E N C E N T R U M , Z O E T E R M E E R

L U I S T E R O E F E N I N G E N


www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag en binnenwerk: Cees van Rutten bno, Den Haag

ISBN 978 90 239 2126 4NUR 707

© 2008 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever.


Inhoud

Inleiding 7

1. Paulus in de Grieks-Romeinse wereld (a); Leiding 9

2. Pelgrim 18

3. Gemeenschap 29

4. Paulus in de Grieks-Romeinse wereld (b): Botsing 40

5. Basis 51

6. Zekerheid 62

7. Opstandingslichaam 73

8. Overwinning 85


VRAAG

Hoe leidt de Geest de gemeente en hoe leidt de Geest degelovige? Onze gedachten over hoe die leiding zou moetenzijn, hangen meestal samen met een bepaald ideaal van hoe deGeest dat zou moeten doen. Het moet op zijn minst een wegzonder kuilen of hobbels zijn. Het moet een weg zijn die glas-helder is en niet mistig. De leiding van de Geest blijkt in ditbijbelgedeelte diep verborgen te zijn en totaal anders dan wijverwachten. Verborgen en anders, als Jezus’ opstanding.

UITLEG

15:36-16:10, een nieuw team, een nieuw werkterreinDe tweede zendingsreis begint ongelukkig. Paulus en Barnabaskrijgen onenigheid. Oorzaak: de positie van Johannes Markusdie halverwege de eerste zendingsreis was afgehaakt. Barnabaswil hem een nieuwe kans geven, Paulus niet.Het gevolg van deze ruzie is, dat het team van de eerste zen-dingsreis uiteenvalt. Paulus vindt een nieuwe ‘tweede man’ inSilas die door het apostelconvent in Jeruzalem was afgevaar-digd om de genomen besluiten toe te lichten. Barnabas enJohannes Markus vertrekken naar Cyprus.In Lystrae voegt Timotheüs zich bij Paulus en Silas. Zoon vaneen gelovige Joodse moeder en een niet-Joodse vader, diedaarom niet besneden is. Vanwege zijn Joodse wortels laatPaulus hem besnijden, om onnodige discussies met de Jodente voorkomen.Voor de tweede zendingsreis staat nu een nieuw zendingsteam

9

1 Paulus in de Grieks-Romeinse wereld (a);

Leiding

Lezen: Handelingen 15:35-17:15


gereed. Het belang daarvan moeten we niet onderschatten.Paulus is geen zendeling die alleen op pad gaat (uitzondering:Athene, maar daar heeft hij weinig resultaat!), maar met eenteam dat goed op elkaar is ingespeeld en dat met elkaar eenzendingscampagne start (zie ook Hand. 17:14, 15; Hand.18:1-3, 18; 19:22).Behalve een ander team is er ook een ander werkgebied. Na degemeenten van zijn eerste zendingsreis te hebben bezocht,lijkt het of Paulus het aangrenzende gebied wil bewerken. Deeerste zendingsreis speelde zich in een cirkel rond zijn geboor-teplaats Tarsus af, Paulus’ thuisland. Frygië, Galatië, Mysië enBitynië grenzen aan zijn geboortestreek. Hij wil naar dezebuurlanden, maar de Geest laat dat niet toe. Dat is opvallend.Voor de eerste zendingsreis had de Geest de keuze van hetwerkgebied aan Paulus overgelaten. Maar hier bemoeit deGeest zich nadrukkelijk met de zendingsroute. En zo bereikenze uiteindelijk de westkust van Turkije en komen in Troas. Eenhavenplaats vanwaar de veerboot naar Griekenland vertrekt.Paulus had niet de bedoeling om de Egeïsche Zee over te ste-ken. Hij wilde zijn missie voortzetten in Klein-Azië. Maar hijmoet van de Geest naar Europa.Hoe verhindert de Geest Paulus? Dat is onduidelijk. Misschienop dezelfde wijze als waarop Hij duidelijk maakt dat Paulusnaar de overkant van de zee moet. Door een droom of visioen.Een man, herkenbaar als Macedoniër, vraagt: kom over enhelp ons. Macedonië is het land van Alexander de Grote, dewereldveroveraar, die de Griekse cultuur heeft verspreid overhet Midden-Oosten, haar heeft ‘gehelleniseerd’.Hellas is de naam die de Grieken aan hun vaderland gaven. Dedoor Alexander de Grote bij zijn verovering over het Midden-Oosten verspreide cultuur werd daarom aangeduid als de hel-lenistische cultuur. Zij bevatte de Griekse taal, filosofie, weten-schap, toneel en poëzie en religie. Denk aan Lystrae van deeerste zendingsreis waar ze Paulus Zeus en Barnabas Hermesnoemden: Griekse goden! (Hand. 14:5-18).Dat deze trotse cultuur nog eens zou smeken aan het evange-lie om te komen helpen, geeft de eigenzinnige kijk van de bij-bel op het heidendom weer. De trots van het heidendomsmeekt het evangelie om hulp.Samenvattend: een nieuw team gaat op een nieuw werkterreinaan de slag. Deze doorbraak naar het hart van Griekenland isniet door Paulus gepland. De leiding van de Geest doorkruistal Paulus’ plannen.

10



16:11-40, FilippiDe eerste stad die ze aandoen in Macedonië is Filippi. Filippiis een provinciehoofdstad, genoemd naar de vader vanAlexander de Grote, gelegen aan de grote weg die loopt vanoost naar west, de belangrijke route naar Rome. Na de slag bijActium in 31 v. Chr. tussen Marcus Antonius en Octavianus(de latere keizer Augustus), was Filippi een Romeinse koloniegeworden, waar de regels en wetten van een Romeinse stadgolden. Beroepsmilitairen sleten hier na 25 jaar dienst in hetleger hun laatste levensjaren. Een soort Torremolinos voorgepensioneerde soldaten.De stad beschikt niet over een synagoge (een verschil met alleandere steden waar Paulus tot nu toe had gewerkt) en uit denamen van de gemeenteleden, die in de brief aan deFilippenzen genoemd worden, lijken de meesten afkomstig uitde heidenen. Toch weet Paulus nog bij een groepje vrouwenaan te haken dat buiten de stad aan de rivier (daar is waternodig voor de Joodse reinigingswetten) nog iets van eenJoodse rite in stand houdt. De eerste bekeerlinge in Europa iseen vrouw: Lydia, afkomstig uit Klein-Azië, vreest God (god-vrezend is de term waarmee een proseliet werd aangeduid) enzij handelt in purper. Zij moet een welgestelde vrouw zijngeweest die na haar doop haar (ongetwijfeld ruime) huis open-stelt voor Paulus en voor de samenkomst van de gemeente (VS

40).Op weg naar de gebedsplaats aan de rivier wordt Paulus ach-ternagelopen door een jonge slavin met een pneuma puthona,een geest van waarzeggen. Die geest had haar, bezat haar (VS

16), Lukas spreekt over haar zoals hij over de bezetenen inzijn evangelie spreekt (zie bijv. Luk. 8:26-39).Deze geest van waarzeggen duidt mogelijk een orakel van degoden aan zoals die bij de tempels van Apollo en Zeus werdenaangetroffen. Ze spraken in raadselen die niet gemakkelijk teduiden waren. Voorbeeld: Oidipoes, die op zoek naar zijn her-komst bij de Pythia van Delphi te horen krijgt dat hij zijnvader zal doden en zijn moeder zal trouwen en die op devlucht daarvoor zijn ongeluk juist in de armen loopt. Als datzo is dan kan dit meisje uit Filippi beschouwd worden als eentypische voorbeeld van Grieks volksgeloof. Een bezoek aanFilippi was niet compleet zonder een bezoek aan de Pythia.Deze Pythia heeft het toerisme naar Filippi bevorderd. Danwordt het begrijpelijk dat de hele stad in opstand komt tegenPaulus en Silas na de genezing van deze slavin: er staan com-

11

Luisteroefeningen


merciële belangen op het spel.Als het meisje Paulus na blijft roepen, legt hij haar het zwijgenop en drijft de demon uit. Bij het oproer dat volgt, valt op hoede botsing van culturen een doorslaggevende rol speelt: [‘Hetzijn Joden die zeden, een levenswijze verkondigen waarmeewij, als Romeinen, niet mogen instemmen en die we niet inpraktijk mogen brengen’] (VS 20, 21, NBV), zo luidt de aan-klacht die het volk overtuigt en die naar de zweep, het blok ende kerker leidt. Joodse en Griekse cultuur botsen hier opelkaar.Hoe zal het Paulus en Silas te moede zijn geweest? Geleiddoor de Geest via een droom kwamen zij naar Griekenland,nauwelijks daar aangekomen, belanden zij in de gevangenis.Na de nacht in de kerker, de lofzang, de aardbeving, de bevrij-ding en de bekering van de gevangenbewaarder, laat Pauluszich met beroep op zijn Romeinse burgerschap en de geldendewetten in Filippi, uitgeleide doen uit de stad. Het is eerherstelvoor Paulus, maar ook voor de kleine en kwetsbare gemeentedie achterblijft. Het Romeinse burgerrecht komt Paulus en degemeente ten goede. Zijn verblijf in Filippi is al met al vankorte duur geweest, maar lang genoeg om blijvend eengemeente te stichten.

17:1-15: Thessalonica/BereaIn Thessalonica, de hoofdstad van Macedonië, hebben deJoden wel een synagoge, zo stelt Lukas onmiddellijk vast (VS

1). Alsof hij wil onderstrepen: denk erom, het gesprek met deGrieken wil niet zeggen dat het gesprek met de Joden veron-achtzaamd wordt. Paulus’ missie verloopt hier langs de voorhem gebruikelijke weg van het synagogale gesprek. Drie sab-batten debatteert hij met de Joden over de Messias. En de eer-ste bekeerlingen zijn:• sommigen die zich laten overtuigen;• veel Grieken die God vereerden;• en een groot aantal vrouwen uit de hogere kringen.De eersten waren Joden, de tweede proselieten, alleen dederde groep lijkt van heidense komaf. Maar die komen op degebeurtenissen in de synagoge af. Aan prediking onder de hei-denen op de markt of in de straten, komt Paulus inThessalonica niet toe. Voordat het zover is, worden de span-ningen in de synagoge zo groot, dat de gemeente Paulus enSilas wegstuurt naar Berea. Opvallend is dat de broeders datdoen en dat het vertrek geen initiatief van Paulus zelf is (VS

12



10). En dat Paulus zich gewillig laat sturen. Blijkbaar hoort hijin de stem van de gemeente de stem van de Geest en wil hijdie niet ongehoorzaam zijn.In Berea herhaalt zich de geschiedenis van Thessalonica. In desynagoge wordt welwillend geluisterd, de Schriften wordenijverig bestudeerd. Velen van hen aanvaardden dan ook hetevangelie, evenals een groot aantal Griekse mannen en voor-aanstaande vrouwen (VS 12), dezelfde groepen als inThessalonica. De Joden uit Thessalonica gooien echter roet inhet eten. Zij importeren de onrust en verdeeldheid en degemeente acht het beter dat Paulus vertrekt en begeleidersbrengen hem naar de hoofdstad van Griekenland, Athene.Daar laten ze hem alleen achter terwijl Timotheüs en Silas inBerea achterblijven.

LIJNEN NAAR ONS LEVEN

In de eredienst bidden we zondag aan zondag om de leidingvan de Heilige Geest.Alleen, hoe doet de Geest dat, waar moet je dan op letten enwat is dan het teken van de Geest?Het zendingsteam van Paulus wordt ook door de Geest geleid.Maar dat is een wonderlijke weg. De Geest leidt hen langsallerlei teleurstellingen en mislukkingen. Het begint met depijnlijke ruzie tussen Paulus en Barnabas, die Paulus nood-zaakt een nieuw team te vormen.

Het zou het voor ons gemakkelijker maken als we ten minstekonden zeggen dat Paulus in dit conflict het gelijk aan zijnkant had. We konden dan ook wat gemakkelijker aannemendat hij in deze geleid werd door de Geest. De kerkgeschiede-nis stelt Barnabas in het gelijk. Johannes Markus is volgens deoverlevering de stichter van de gemeente van Alexandrië inEgypte geworden en de schrijver die uit Petrus’ mond hetevangelie optekende, dat naar hem, het Evangelie van Markuswordt genoemd. Menselijkerwijs is dat aan Barnabas en nietaan Paulus te danken.2 Aldus Eusebius van Caesarea die dat zooptekende in zijn kerkgeschiedenis.Vervolgens blijkt een van de nieuwe teamleden, Timotheüs,onbesneden en staat het wel vast dat dat een bron van onenig-

13

Luisteroefeningen

2 Eusebius Pamphilius, The Ecclesiastical history, Grand Rapids 1976, 64, 65.


heid met de Joden gaat worden. Paulus grijpt in en de heleonderneming wordt een tijdlang stilgelegd door het gene-zingsproces van Timotheüs.Daarna is de Geest het niet eens met de keuze van het werk-terrein. Hij verhindert hen te getuigen in West-Turkije. Hijdringt hen naar Griekenland waar het zowel in Filippi, als inThessalonica, als in Berea fout loopt en zij door het stadsbe-stuur of door de dreiging van de Joden al na een paar wekenworden verjaagd. Leiding van de Geest combineren wij tochniet met zoveel tegenstand en teleurstelling. Toch blijkt uitPaulus’ brieven dat zowel in Filippi als in Thessalonica/Bereablijvend gemeenten zijn ontstaan.Dat is voor ons slecht te vatten. Wij combineren de leidingvan de Geest het liefst met succes. Onenigheid past daar nietin (hoewel dat natuurlijk ook de eigen verantwoordelijkheidvan Paulus en Barnabas blijft). Maar toch: spanning en onenig-heid in de gemeente zijn voor ons het ultieme signaal dat deGeest ontbreekt!! Verhinderen om te spreken en te getuigenzoals de Geest met Paulus doet in West-Turkije, zouden wijook opvatten als een signaal dat de Geest volstrekt afwezig is,en wij zijn leiding pijnlijk moeten missen. En als de Geest jedan naar Griekenland leidt, dan verwacht je toch niet na eenpaar weken in een onderaards hol in de gevangenis te zuchten.Voor ons gevoel mag daar dan ook wel wat meer succes tegen-over staan. Vanuit dit bijbelgedeelte kunnen we over de leidingvan de Geest drie dingen leren:

1. De weg van de apostelen is de weg van Jezus Christus.Jezus’ weg naar de opstanding voert langs het kruis, daarom isook Paulus’ weg een kruisweg.Dat is vaak ons probleem: we willen de leiding van de Geestwel, maar geen kruisweg. De Zoon des mensen heeft geenplek om het hoofd neer te leggen en de dienaar is niet meerdan zijn Meester. Zou het gemis aan leiding dat wij zo vaakconstateren ook niet samenhangen met onze onwil om diekruisweg te bewandelen? Met onze onwil om ons daar aanover te geven?Wij hebben het liefst: succesvolle en groeiende gemeenten,geslaagde en gloedvolle predikanten. Waar de Geest leidt, zijnwelgebaande en zonnige wegen. Ik zal niet zeggen dat dataltijd onjuist is. Maar als de Geest de Geest van Christus is,dan brengt Hij ons onder het kruis. Kruisdragen is zelfverloo-chening, oefening in de gemeenschap met Christus’ lijden en

14



gelijkvormig worden aan zijn dood (Fil. 3:11).Het wonderlijke is nu dat deze weinig succesvolle weg weldegelijk leidt tot de stichting van de gemeenten van Filippi enThessalonica/Berea. Zoals de kruisweg leidt naar de opstan-ding. Paulus is de apostel van de opstanding en dat is zicht-baar aan de kruisweg die hij gaat. Als Ananias hem inDamaskus het Godswoord van zijn roeping brengt, dan wordtdat ook gezegd: ‘Ik zal hem tonen hoeveel hij moet lijdenvoor mijn Naam’ (Hand. 9). En Paulus zal later aan deKorinthiërs schrijven dat zijn lijden en kruis de gemeente tengoede zijn gekomen. ‘Want wij die leven, worden steeds aande dood overgegeven om Jezus’ wil, opdat ook het leven vanJezus openbaar zou worden in ons sterfelijk vlees. Zo is dande dood werkzaam in ons, maar het leven in u’ (2 Kor. 4:11,12).Kortom: leven uit de opstanding van Jezus maakt ons totkruisdragers. Als de Geest ons leidt naar de opstanding, danleidt Hij ons langs de weg van het kruis.

2. Het tweede dat we kunnen leren van de leiding van deGeest, is, hoe de Geest dat doet:• uit de onoverzichtelijke situatie van onenigheid tussen

Paulus en Barnabas groeit een nieuw zendingsteam;• het nieuwe zendingsteam bestaat uit Silas, uitgezonden

door het apostelconvent (Hand. 15) en Timotheüs, doorPaulus gevonden op zijn eerste zendingsreis in Lystre;

• dit team wil aan het werk in West-Turkije, maar de Geestverhindert dat;

• in Thessalonica en Berea wordt Paulus door de sinds drieweken bekeerde christenen weggestuurd omdat zij datbeter achten voor hem en hij laat zich door hen sturen.

Het zijn al met al wonderlijke en onverwachte wegen (voorons gevoel: zijwegen en dwaalwegen!) waarlangs Paulus geleidwordt. Wie leiding van de Geest verwacht, moet wel open-staan voor dit onverwachte en verrassende. Dat de grote apos-tel zich door de nog maar pasbekeerde broeders en zusters uitThessalonica en Berea weg laat sturen! In dat laatste heeft hijook de leiding van de Geest vernomen. Niet zelden wordenambtsdragers door jonge en eenvoudige gemeenteleden op deleiding van de Geest gewezen. Wij willen nog wel eens hoogopgeven van mensen die ‘diep doorgeleid’ zijn door de Geesten die ons dus de allerbeste adviezen kunnen geven. Paulus,

15

Luisteroefeningen


de ‘diep doorgeleide’ laat zich door kinderen in het geloof bijde hand nemen en wegsturen uit Thessalonica. Het zou kun-nen dat wij de leiding van de Geest missen omdat wij de kin-deren over het hoofd zien. Paulus verstaat de tekenen om zichheen omdat hij niet hoogmoedig is. Nederigheid ziet veelscherper dan hoogmoed.

3. Een derde punt van de leiding van de Geest zien we in demensen die Paulus ontmoet. Die worden door de Geest opzijn weg geplaatst. De roeping van de kerk is haar zending.Getuige zijn op de plaats waar God ons stelt. In onze gesecu-lariseerde en postmoderne tijd. Altijd zal zij daarbij tweegesprekspartners hebben. De eerste is Israël, het Jodendom.De tweede zijn de volkeren met hun heidense goden en leef-wijze. Beide werelden blijkt Paulus te kennen. De eerstegesprekspartner is hem uiteraard zeer vertrouwd. In hetJodendom is Paulus gepokt en gemazeld. Het is verleidelijkom het maar bij die groep te houden: hij kent ze, hij kent huntaal, hij weet hoe ze denken. Maar als hij op de Areopaguskomt in Athene, blijkt hij ook op de hoogte van de wereld vande Grieken.De kerk kan haar roeping niet uitvoeren als zij naast kennisvan de Schriften, ook niet kennis van Israël en van de volkerenheeft (hoewel kennis van de Schriften voor een groot deel ken-nis van Israël is).De Geest brengt mensen op het pad van de kerk. Willen wijdie wel ontmoeten of zien wij ze voortdurend over het hoofdomdat wij gespitst zijn op die ene bevolkingsgroep waar wealtijd mee in gesprek zijn? Paulus moet na zijn eerste zen-dingsreis duidelijk de steven wenden naar de heidenen. Het isniet zijn keuze om naar Griekenland te gaan. Zag hij daar tezeer tegenop? Was hij bang dat hij dat niet aankon?

Als kerk stuiten wij vandaag ook op mensen die we misschienliever willen ontwijken: de liberale, geseculariseerde mens, degeharnaste atheïst, de fundamentalistische moslim, de winti-aanhanger, de bezoeker van Jomanda. Allerlei vormen vangodsdienstigheid komen op onze weg. Durven we dat gesprekaan? Je kan niet zeggen dat het voor Paulus een gemakkelijkeweg was, maar er ontstaan wel nieuwe gemeenten. Je laten lei-den door de Geest wil ook zeggen dat we met Jood en Griekhet gesprek willen aangaan in het vertrouwen dat de Geest onsde woorden in de mond zal leggen.

16



Paulus en de opstanding

Documents

Transcript of Paulus en de opstanding