Paulus en de rest

17
Paulus en de rest

description

Een fragment

Transcript of Paulus en de rest

Page 1: Paulus en de rest

Paulus en de rest

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 1

Page 2: Paulus en de rest

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 2

Page 3: Paulus en de rest

PAULUSVan farizeeër tot profeet van Jezus

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 3

Page 4: Paulus en de rest

www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton SinkeIllustratie omslag: Rafael, School van Athene, Vaticaans Museum, Rome.Foto: Anton Sinke

ISBN 978 90 211 4259 3NUR 703

© 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op-geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enigevorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna-men of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van

de uitgever.

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 4

Page 5: Paulus en de rest

Pro infantibus meis

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 5

Page 6: Paulus en de rest

• Rome 1) 2)

• Puteoli 1)

• Regium 1)

• Syracuse 1)

Malta 1)

A •

A •

T

• P

D

• D

• K

T

• T •

B •

K •

A

Plaatsen die het Nieuwe Testament noemt inverband met Paulus1) Genoemd in de Handelingen der Apostelen2) Genoemd in een onbetwiste brief van Paulus3) Genoemd in een betwiste brief van Paulus

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 6

Page 7: Paulus en de rest

Goede Havens 1) • • Salmone 1)

Kreta 1) 2)

Rhodos 1)

Patara 1) • •

Myra 1)

• Perga 1) Attalia 1) •

Antiochië 1) •

Antiochië 1) •

Tarsus 1) •

• Seleucia 1)

Cyprus 1) • Pafos 1)

• Salamis 1)

Sidon 1)• Tyrus 1)•

Ptolemaïs 1)• Caesarea 1)•

Jeruzalem 1)•

Damascus 1) •

De Nijl

• Iconium 1) • Lystra 1)

• Derbe 1)

• Kolosse 2) 3)

• Milete 1)

• Knidus 1)

• Efeze 1) 3) Samos 1)

Chios 1) • Mitylene 1)

• Assos 1) Troas 1)•(Alexandrië)

• Neapolis 1) Filippi 1) 2) •

Tessalonica 1) 2) 3) •

Berea1) •

Korinte 1) 2) •

Athene 1) • •

Kenchreeën 1)

G a l a t i ë 1)

P

Alexandrië •

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 7

Page 8: Paulus en de rest

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 8

Page 9: Paulus en de rest

Inhoud

Woord vooraf ....................................................................11Inleiding ..........................................................................13

leven en context1. Het vroege jodendom...................................................26

• Historisch kader ......................................................26• Stromingen .............................................................29• Overtuigingen en praktijken ......................................37

2. De Grieks-Romeinse wereld .........................................43• Urbane cultuur: het leven in de stad............................43• Religie in de Grieks-Romeinse stad............................45• Het offer..................................................................46• Filosofen .................................................................48• De positie van Joden..................................................51• Vrijwillige verenigingen ............................................53• De keizer .................................................................54

3. Paulus’ leven...............................................................56• Van vervolger tot verkondiger ....................................56• Het evangelie verkondigd ..........................................61• Chronologie van Paulus ............................................64

paulus’ optreden4. Zendeling: een ‘geroepen apostel’ .................................68

• Paulus’ zending .......................................................69• Een ‘geroepen apostel’..............................................74

5. Schrijver van brieven ....................................................81• Brieven in de oudheid ...............................................82• Het ‘corpus paulinum’ ..............................................84• Korte typering van Paulus’ brieven .............................86• De deutero-paulijnse brieven .....................................90

6. Apocalyptische ziener ..................................................93• Apocalyptiek als stroming in het vroege jodendom ......93• Paulus als apocalypticus............................................97• Paulus als ziener......................................................101

7. Wijsgerige wonderdoener...........................................105

9

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 9

Page 10: Paulus en de rest

• Wijsgeer ................................................................105• Wonderdoener ........................................................111

paulus’ ideeën8. Jezus: Gezalfde, Zoon en Heer.....................................120

• De aardse Jezus.......................................................120• ‘Gestorven voor ons’ ...............................................123• Opgestaan uit de doden ...........................................126• Zoon van God.........................................................129• De hemelse Heer Jezus Christus, ‘die komt’ ...............131

9. Gered door Jezus Christus ..........................................136• Pagane en joodse ideeën over heil en redding.............136• ‘Gered van de toorn’ – nu en nog niet ........................139• Participatie ‘in Christus’ ..........................................140• Rechtvaardiging door het geloof voor Jood én Griek ...142

10. Christus en de wet......................................................147• Farizeeër en de wet..................................................148• De wet in Galaten....................................................150• De wet in Romeinen ................................................153• Paulus en de wet .....................................................157

11. De Geest ...................................................................159• De geschiedenis van de Geest...................................159• Gave van de Geest ...................................................162• De vrijheid van de Geest: Galaten en Romeinen..........165• De werking van de Geest..........................................168

paulus en de rest12. Paulus en de rest ........................................................172

• Israël in Christus: de getrouwe rest ...........................172• Paulus en de rest van de Christusbeweging ................176• De rest van Israël .....................................................181

13. De resten van Paulus ..................................................184• Jacob Taubes ..........................................................185• Alain Badiou...........................................................188• Giorgio Agamben ...................................................190

Afronding ......................................................................193Noten ............................................................................196Register van namen en zaken ...........................................209Register van teksten.........................................................211

10

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 10

Page 11: Paulus en de rest

Woord vooraf

In 1995 begon ik mijn reis met Paulus. In het najaarvan dat jaar kreeg ik het aanbod van de Theologische Univer-

siteit Kampen om een onderzoek uit te voeren over een door mij tekiezen onderwerp. Het werd Paulus als zendeling.1 Sindsdien is defiguur van Paulus niet meer uit mijn leven weg te denken. Ik heb Pau-lus leren kennen als schrijver van uitzonderlijk gecompliceerde brie-ven, een gezant van Jezus die zijn eigen weg ging, tegen veel weer-stand in. Toen Kees Korenhof dan ook kwam met de vraag of ik eeninleiding op Paulus zou willen schrijven, heb ik daar met enigeschroom ‘ja’ op gezegd. De schroom bleek op zijn plaats, want Pau-lus blijft bijzonder gecompliceerd. Toch hoop ik met dit boek stu-denten in de theologie en religiewetenschap, maar ook andere lezers(predikanten, historisch geïnteresseerden in het algemeen) eenhandreiking te bieden om deze wonderlijke man en zijn ideeën tekunnen verstaan. Wetenschappelijk onderzoek is geen werk meer van eenlingen. Ditboek is dan ook ontstaan in een proces van nadenken over Paulus enzijn werk, dat gekleurd is door de mensen met wie ik werk en ge-werkt heb. Ik noem allereerst mijn collega’s uit Kampen die mij ge-stimuleerd hebben om deze weg te gaan: Riemer Roukema, MagdaMisset, Klaas Spronk en Dineke Houtman. Mijn collega uit Yale, DaleMartin, en mijn Kamper collega’s Gerrit Neven, Renée van Riessenen Onno Zijlstra hebben mij verder gebracht in mijn lectuur van Tau-bes, Badiou en anderen. Mijn overstap naar de Vrije Universiteit inAmsterdam (2008) bracht een nieuwe kring van mensen op mijnweg, die mij dagelijks stimuleren in mijn werk: Martin de Boer, JanKrans, Peter-Ben Smit en Arie Zwiep. Van de laatstgenoemde hoopik dat hij binnenkort vanwege dit boek zal vergeten uit de trein testappen. Het is mij een groot genoegen dit boek geschreven te heb-ben onder het decanaat van mijn voormalige Leidse collega WimJanse. In het bijzonder dank ik mijn beide meelezers, die mij gevolgden van commentaar voorzien hebben, Birgit Meyer en Paul vanGeest. Ook mijn contact met de studenten van de Vrije Universiteitheeft mij geholpen mijn gedachten over Paulus te bepalen. In het bij-

11

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 11

Page 12: Paulus en de rest

zonder noem ik Jonne Haspels, Ruben Jansen, Jan Kieviet, Jelle Kom-merie, Christine Kranenburg, John Ojo en Gert-Jan Veldhuis. Hetwas mij een voorrecht een deel van mijn reis met Paulus samen methen te kunnen afleggen! Aan het ‘thuisfront’ ben ik de grootste dank verschuldigd. De afge-lopen jaren zijn niet de rustigste jaren van mijn leven geweest. Ik prijsmij gelukkig om het feit dat Ingrid op mijn weg is gekomen. Zij heeftmij enorm gestimuleerd om dit boek te schrijven en af te ronden.Daarnaast noem ik in het bijzonder mijn kinderen, Esther en Martin.Het is aan hen dat ik dit boek opdraag – in liefde.

Amsterdam, juni 2010

12

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 12

Page 13: Paulus en de rest

Inleiding

Dit boek begint een paar jaar nadat de rond-trekkende prediker Jezus van Nazaret in Jeruzalem aan

een kruis gestorven was. Met zijn optreden had hij een grote groepmensen op de been gebracht. Zijn volgelingen waren te vinden in Ga-lilea, maar ook in Judea en in Jeruzalem. Hij had een menigte in be-weging gebracht, maar de leiders in Jeruzalem hadden zich tegenhem gekeerd. Jezus bedreigde de stabiliteit, was een gevaar voor devrede en in ieder geval, zo dachten zij, voor hun machtspositie. Zijnvolgelingen zagen in hem een gezant van God, die gekomen was omde machthebbers te ontmaskeren. Dat bracht nog meer instabiliteitin een land dat toch al geen echte vrede kende. Zijn boodschap vanhet koninkrijk van God legde de nadruk op vrede met God als beginvan echte vrede. Een vrede die voor iedereen bereikbaar was, onge-acht rang of stand. Zo’n boodschap ondermijnde de samenleving envooral de vrede van het zwaard die door de Romeinen aan het landwas opgelegd, de pax romana. Jezus werd een politiek gevaar. Dusmoest hij sterven.Nadat Jezus gekruisigd was, hield de beweging van zijn leerlingenvreemd genoeg niet op. Ze verkondigden dat hij was opgestaan.Sommige van zijn leerlingen zeiden dat ze hem gezien hadden. Hijwas hun verschenen, vanuit een hemelse heerlijkheid. God had zijnaardse gezant, zo zeiden zij, opgewekt. ‘Hij is opgestaan!’ werd huncredo.2 En zo kwam de beweging rondom Jezus in een nieuwe fase.Zijn volgelingen begonnen hem te vereren als de hemelse Heer, deultieme gezant van God. Ze geloofden in zijn aanwezigheid in hethier en nu. Hij was niet slechts een prediker uit het verleden. Zijn op-standing zette voor hen het leven en heel de wereld in een nieuw dag-licht. Ze konden dit goede nieuws, dit ‘evangelie’ (Gr. euaggelion =‘goede boodschap’) zoals ze het noemden, niet stilhouden. Integen-deel: iedereen moest horen van het koninkrijk van God en de gezantdie dat rijk predikte. Een paar jaar later. De beweging van Jezus’ volgelingen duidt hemintussen aan als Jezus de Gezalfde, de Messias. In het Grieks: JezusChristus. De verkondiging van zijn volgelingen splijt de joodse ge-

13

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 13

Page 14: Paulus en de rest

meenschap. Sommigen stemmen met dit nieuwe evangelie in, ande-ren komen er fel tegen in het geweer. Het bijbelboek Handelingenbericht hoe ene Saulus de volgelingen van Jezus bestreed.3 Dan komter een vreemde wending. Saulus krijgt op weg naar Damascus eenvisioen waarin hij Jezus ontmoet en dit visioen verandert zijn leven.4

Van vervolger wordt hij verkondiger. En met dezelfde inzet waarmeehij aanvankelijk de volgelingen van Jezus vervolgde, zet hij zich vanafdie grote omwenteling in zijn leven in voor de verkondiging van hetevangelie van de opgestane Heer Jezus Christus. Deze verkondigerwordt bekend onder de naam Paulus.Er is reden tot voorzichtigheid wanneer het gaat om de weergave vanPaulus’ roeping in Handelingen (9:1-31; 22:1-16; 26:9-18). Het werkis geschreven aan het eind van de eerste eeuw, het bevat allerlei legendarische trekken en de drie verslagen van Paulus’ roeping ver-schillen onderling van elkaar. Het gaat niet om een ooggetuigen-verslag, maar om latere, verhalende versies van wat er met Paulus gebeurd is. Toch: ook al zullen details in het proces van doorvertellenvan dit verhaal zijn toegevoegd en veranderd, de omwenteling diePaulus meemaakte, was ingrijpend. De figuur van Paulus stelt ons voor vele raadselen. Er is geen schrijveruit het vroege christendom op wiens naam zo veel teksten zijn over-geleverd als deze Paulus. Ter vergelijking: Jezus zelf heeft geen en-kele tekst nagelaten. Vóór Paulus’ optreden vormden Jezus’ volge-lingen een binnen-joodse beweging die niet erg geïnteresseerd leekin het aantrekken van niet-joodse volgelingen. Wanneer Paulussterft, ergens in de jaren zestig van de eerste eeuw, bestaat de Chris-tusbeweging in ieder geval voor een deel uit niet-Joden. Uniformiteitis dan nog ver te zoeken. Van ‘christendom’ in de strikte zin is noggeen sprake. Wel van diverse Christusgroepen die samen zoekennaar eenheid in hun geloof en in hun handelen.5 De strijd om die een-heid zal uiteindelijk in de tweede en derde eeuw leiden tot het ont-staan van het zogenaamde orthodoxe christendom.6 Een kerk die inhet zoeken naar eenheid beslissingen neemt over de centrale ge-loofsvragen waarmee zij zich bezighoudt. In dat proces vallen allerleiandere groepen als gnostici, maar ook joods-christelijke stromingenbuiten boord. Ze worden soms fel bestreden.Zo ver is het nog lang niet in de dagen van Paulus, hoewel het er ooktoen hard aan toe kon gaan. Paulus kan zelf flink uithalen naar ‘col-lega’-predikers van Jezus. Hen die de besnijdenis van niet-joodse ge-lovigen voorstaan, typeert hij als ‘honden’ (Filipp. 3:2) of als mensen

14

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 14

Page 15: Paulus en de rest

die zich ‘moesten laten castreren’ (Gal. 5:12). Wanneer hij de ge-schiedenis van de Christusbeweging binnenstapt, gaat het nog omeen in hoofdzaak joodse beweging. Maar wanneer hij sterft, heeft hijer op een beslissende manier aan bijgedragen dat deze bewegingover de etnische grenzen van het jodendom heen groeit en zich gaan-deweg kan presenteren als een nieuwe religie, open voor mensen vaniedere etnische achtergrond. De Christusbeweging is in die jaren altraceerbaar in grote delen van het Romeinse rijk en heeft de grenzenvan Palestina allang achter zich gelaten.Dit boek zoekt naar een antwoord op de vraag welke de bijdrage vanPaulus geweest is binnen dit proces. Wat heeft Paulus nou preciesgedaan? Welke ideeën heeft hij ingebracht in de vroege Christusbe-weging? Wat is het belang van die ideeën geweest? En hoe heeft Pau-lus zich verhouden tot de rest? De titel van het boek is bewust dubbelzinnig: Paulus en de rest. Hetgaat erom Paulus te verstaan als joodse theoloog die de Christusbe-weging neerzette als de ‘rest’ van Israël. Dat deel van Israël, dat trouwbleef aan JHWH en zijn gezant. Niet-Joden incluis! Het gaat er ookom Paulus te bezien in zijn verhouding tot de rest van de Christus-beweging. Hoe heeft hij zich verhouden tot andere volgelingen vanJezus Christus en wat is zijn bijdrage geweest aan het proces van los-making van de Christusbeweging uit de joodse godsdienst? Om de vragen van dit boek te kunnen beantwoorden, zullen we eerstenkele beginstappen moeten zetten. Zo moet allereerst inzichtelijkworden welke bronnen we hebben wanneer het gaat om Paulus. En:hoe kunnen we die bronnen gebruiken? Verder staat dit boek niet opzichzelf. Het staat in een lange traditie van onderzoek naar Paulus.Een korte inleiding in dit onderzoek is daarom van belang om ditboek te kunnen plaatsen. Ten slotte, het laatste onderdeel van dezeinleiding, zullen de hoofdlijnen van dit boek kort weergegeven moe-ten worden. Daarmee is voor u als lezer de structuur van het boek danook duidelijk.

De bronnen

Het Nieuwe Testament, de verzameling teksten die het tweede deelvan de christelijke bijbel beslaat, bevat dertien brieven op naam vanPaulus. Bovendien is Paulus de hoofdpersoon in het grootste ge-deelte van het boek Handelingen der apostelen. Daarnaast is er eenbrief die al eeuwenlang door sommigen ten onrechte aan Paulus toe-

15

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 15

Page 16: Paulus en de rest

geschreven wordt — de brief aan de Hebreeën — maar van deze tekstschreef de kerkvader Origenes rond 200 al: ‘Wie Hebreeën schreef,alleen God weet het.’7 Niet Paulus in ieder geval. Hebreeën kan dusuitgesloten worden als bron van kennis over Paulus. Maar hoe zit hetmet de andere brieven en met Handelingen?Laten we beginnen met de brieven. Hierbij gaat het om teksten dieop naam van Paulus gesteld zijn en pretenderen door hem geschre-ven te zijn. Van de dertien brieven op zijn naam zijn er zeven waar-over de wetenschappelijke wereld het eens is: deze zijn daadwerkelijkvan Paulus. Het gaat daarbij om (in mogelijke historische volgorde):1 Tessalonicenzen, 1 en 2 Korintiërs, Galaten, Romeinen, Filippen-zen en Filemon. Zes andere brieven staan wel op naam van Paulus,maar er heerst bij velen twijfel of hij wel de auteur was: 2 Tessaloni-cenzen, Kolossenzen, Efeziërs, 1 en 2 Timoteüs en Titus. De laatstedrie brieven worden wel aangeduid als de ‘pastorale brieven’: brievenop naam van Paulus die als ‘pastor’ (= herder) schrijft aan een indi-viduele medewerker.De twijfel omtrent de authenticiteit van deze laatste zes brieven be-staat al geruime tijd. Welke redenen zijn er dan om aan deze brievente twijfelen? Ze noemen toch zelf Paulus als auteur? Allereerst be-stond er in de oudheid het gebruik dat men het gezag van belangrijkepersonen, als bijvoorbeeld invloedrijke filosofen, gebruikte dooronder hun naam, pseudoniem dus, brieven te schrijven. Soms ge-beurde dit zelfs lang na hun dood.8 In de oudheid zegt de naam vaneen auteur in een brief dus niet direct dat die auteur de brief ookschreef. Is er iets in deze zes brieven wat erop wijst dat zij uit dit ge-bruik (‘pseudepigrafie’) ontstaan kunnen zijn? Ja, tamelijk veel zelfs.Allereerst verschillen deze brieven in stijl van Paulus’ onbetwistebrieven. Het Grieks is duidelijk anders. Ook de woordenschat ver-schilt. Twee van deze brieven lijken geschreven naar het voorbeeldvan een andere brief: 2 Tessalonicenzen lijkt een kopie van 1 Tessa-lonicenzen, maar met een tegengestelde inhoud. En Efeziërs is waar-schijnlijk geschreven naar het voorbeeld van Kolossenzen. Verderweerspiegelen met name de pastorale brieven een kerkelijke hiërar-chie-in-wording die in de authentieke brieven van Paulus nog nietbestaat. Ze moeten dus haast wel van later datum zijn. Ook inhou-delijk bestaan er – soms grote! – verschillen tussen de twee groepenbrieven. De kwestie komt in het hoofdstuk over Paulus’ brievennader aan de orde en daarom is het voor nu voldoende om te zeggendat de zes brieven in kwestie terecht worden aangeduid als ‘deutero-

16

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 16

Page 17: Paulus en de rest

paulijnse’ brieven. Het Griekse woord deuteros betekent ‘tweede’. Zezijn dus van een ‘tweede’ Paulus, niet van de echte Paulus. Wat zeggen deze deutero-paulijnse brieven dan over de echte Paulus?Daarover kunnen we eigenlijk weinig zekerheid krijgen. Willen wekennismaken met Paulus zelf, dan is het dus veiliger deze zes brievenin eerste instantie buiten beschouwing te laten en ons te richten opde zeven onbetwist authentieke brieven van Paulus. Daar is de manzelf aan het woord. Uit wat hij daar schrijft, kunnen we ons een beeldvormen over wie hij was en wat hij deed. Naast de brieven is onze belangrijkste bron over Paulus het boekHandelingen. Dit boek is van dezelfde auteur als het evangelie naarLucas. Onzeker is of de auteur ook daadwerkelijk ‘Lucas’ heette,maar laten we hem voor het gemak maar zo aanduiden. De auteurschrijft met duidelijk grote kennis van zaken. Hij weet veel over Pau-lus te vertellen. Toch lijkt hij, ondanks berichten uit de vroege kerk,geen ooggetuige of reisgenoot van Paulus geweest te zijn.9 Er zijn bo-vendien grote verschillen tussen het beeld van Paulus dat oprijst uitHandelingen en de informatie die we krijgen uit Paulus’ eigen werk.Twee voorbeelden mogen dit punt duidelijk maken. In de brieven ar-gumenteert Paulus herhaaldelijk tegen de noodzaak van niet-Jodenom zich te moeten laten besnijden bij hun toetreding tot de Chris-tusbeweging. Desondanks bericht Handelingen 16:1-5 dat Paulus ditbij een van zijn medewerkers, Timoteüs, liet doen. Verder beroeptPaulus zich bij voortduring op zijn titel ‘apostel’. Het boek Hande-lingen vermijdt juist iedere aanduiding van Paulus met deze term engebruikt de titel uitsluitend voor de twaalf directe leerlingen vanJezus.10

Er is dus reden om voorzichtig met de informatie uit Handelingenom te gaan. Het boek vertelt veel over Paulus, maar de betrouwbaar-heid ervan moet telkens getoetst worden aan het beeld uit de brievenvan Paulus. Een reconstructie van Paulus zal dus in eerste instantie gebaseerdmoeten worden op de zeven brieven die zeker van zijn hand zijn.Daarnaast is, met de nodige voorzichtigheid, informatie uit Hande-lingen beschikbaar. De zaak ligt bij de deutero-paulijnse brieven in-gewikkelder, omdat de gegevens uit deze brieven vrijwel zeker eenlater ontwikkelingsstadium van de Christusbeweging weerspiege-len. Van deze brieven zal in dit boek dan ook nauwelijks gebruikge-maakt worden.

17

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 17