Paulus van Tarsus

Pa

ulu

s van

Ta

rsus

TO

MW

RI

GH

T

EVANGELICALE

THEOLOGIE

ET

ISBN 902391867-3

9 7 8 9 0 23 9 18 6 7 7

E TPa u l u s

va n Ta rs u sEen kennismaking

met zi jn theologie

T O M W R I G H T

ETIn de vele Jezus- en Paulusstudies die in de afgelopen

jaren zijn verschenen, duikt van tijd tot tijd de gedachte

op dat niet Jezus van Nazaret, maar Paulus van Tarsus de

stichter was van het christendom. Het is echter de vraag

of deze stelling houdbaar is in het licht van het moderne

bijbels-historisch onderzoek. Is er inderdaad voldoende

grond om te stellen dat ‘Jezus geen christen was’?

In dit boek zet Tom Wright, een autoriteit op het gebied

van Paulusstudies, de argumenten nog eens op een rijtje.

Hij geeft daarbij niet alleen een helder overzicht van de

huidige stand van zaken in het onderzoek van Paulus,

maar trekt ook nieuwe lijnen. Zijn conclusie, na een

grondige studie van alle gegevens, is dat Paulus niet als de

stichter van het christendom gezien kan worden.

Hoewel de auteur op een wetenschappelijk niveau

theologie bedrijft, heeft hij kans gezien in

dit boek het onderwerp voor iedere theologisch

geïnteresseerde helder te maken.

In de vele Jezus- en Paulusstudies die in de afgelopen

jaren zijn verschenen, duikt van tijd tot tijd de gedachte

op dat niet Jezus van Nazaret, maar Paulus van Tarsus de

stichter was van het christendom. Het is echter de vraag

of deze stelling houdbaar is in het licht van het moderne

bijbels-historisch onderzoek. Is er inderdaad voldoende

grond om te stellen dat ‘Jezus geen christen was’?

In dit boek zet Tom Wright, een autoriteit op het gebied

van Paulusstudies, de argumenten nog eens op een rijtje.

Hij geeft daarbij niet alleen een helder overzicht van de

huidige stand van zaken in het onderzoek van Paulus,

maar trekt ook nieuwe lijnen. Zijn conclusie, na een

grondige studie van alle gegevens, is dat Paulus niet als de

stichter van het christendom gezien kan worden.

Hoewel de auteur op een wetenschappelijk niveau

theologie bedrijft, heeft hij kans gezien in

dit boek het onderwerp voor iedere theologisch

geïnteresseerde helder te maken.

Tom Wright is deken van Lichfield in de

Anglicaanse Kerk. Hij is als hoogleraar Nieuwe Testament

verbonden geweest aan Oxford, Cambridge en de

McGill universiteit. Van zijn hand verschijnen regelmatig

wetenschappelijke publicaties over Paulus en zijn brieven.

NUGI 632

www.boekencentrum.nl

Pa u l u s va n Ta rs u s

Paulus van Tarsus (pms) 10-01-2006 09:17 Pagina 1

Evangelicale Theologie

De reeks ‘Evangelicale Theologie’ wil een platform bieden voor kennisma-king met en bezinning op de evangelicale theologie, zoals die met name in deAngelsaksische wereld bedreven wordt. In deze reeks verschijnen toeganke-lijk-wetenschappelijke boeken over theologische thema’s, zowel vertaald alsvan Nederlandse bodem.De redactie van de reeks bestaat uit drs. H.A. Bakker, dr. H. Lalleman-deWinkel en dr. A.W. Zwiep.

Reeds verschenen:

Paul Barnett, Historische zoektocht naar Jezus

Tom Wright

Paulus van Tarsus

Een kennismaking met zijn theologie

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Ontwerp omslag: Mirella Dijkerman, Den HaagIllustratie omslag: De apostel Paulus, Corn. Willemsz. Bron: Museum Ca-tharijneconvent, Utrecht

© tekst 1997 Tom WrightDe oorspronkelijke uitgave werd gepubliceerd in het Engels onder de titelWhat St Paul Really Said door Lion Publishing in Oxford, Groot-Brittannië© 1997 Lion Publishing

Vertaling: M. Rotman, Soest

ISBN 90 239 1867 3NUGI 632

© 1998 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar ge-maakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Voorwoord 7

1. Hoofdbrekens over Paulus 11

2. Saulus de vervolger, Paulus de bekeerling 25

3. Heraut van de Koning 39

4. Paulus en Jezus 64

5. Goed nieuws voor de heidenen 78

6. Goed nieuws voor Israël 97

7. Rechtvaardiging en de gemeente 115

8. De door God vernieuwde mensheid 137

9. Het evangelie van Paulus toen en nu 153

10. Paulus, Jezus en het ontstaan van het christendom 169

Geannoteerde bibliografie 188

Voorwoord

De persoon van Paulus roept vandaag de dag al net zoveel reactie opals in zijn eigen tijd. Werd hij toen gestenigd, vandaag worden woor-den op hem afgevuurd. Sommigen vinden Paulus nog steeds een las-tig en gevaarlijk figuur. Anderen zien hem als de grootste leraar vanhet christendom na de Heer zelf. Deze verschillende denkbeeldenkomen we zowel in wetenschappelijke literatuur tegen als in het meeralgemene denken.De klassieke anglicaanse benadering van Paulus is koel en afstande-lijk. Niet te enthousiast – dat is te protestant. Niet te veroordelend –dat is te katholiek. Zijn woorden moeten niet al te letterlijk geno-men worden – dat is te conservatief. Maar hem helemaal terzijdeschuiven, dat zou weer veel te liberaal zijn. Meestal nemen wegenoegen met een paar favoriete tekstgedeelten (zoals 1 Kor. 13, datongeveer zo populair is als 1 Kor. 11 impopulair is) of een paarfavoriete thema’s (zoals het ‘in Christus zijn’, dat zo algemeenverwoord kan worden dat het elke theologie ondersteunt). Mogelijkhebben we zelfs nog een favoriete brief. Dat zal dan waarschijnlijkFilippenzen zijn, omdat het kort, bondig en opgewekt is, anders danbijvoorbeeld 2 Korintiërs, dat gezien wordt als lang, saai en somber– een goede voorbereiding op de Vastentijd, wanneer het in deAnglicaanse Kerk gelezen wordt. Bovendien gaan twee hoofdstuk-ken over geld – veel te gênant.Al meer dan twintig jaar houd ik me bezig met de studie over Paulusen ik ben deze benadering volkomen onbevredigend gaan vinden. Ikheb een dissertatie over de brief aan de Romeinen geschreven, eencommentaar op de brieven aan de Kolossenzen en aan Filemon en eenmonografie over Paulus’ visie op Christus en de wet – om nog maar tezwijgen van de diverse artikelen over verschillende tekstgedeelten enthema’s in Paulus’ brieven. Toch heb ik nog steeds het gevoel dat ikslechts halverwege op de berg ben, dat er nog altijd meer te ontdek-ken is, dat er meer mooie uitzichten zijn om van te genieten. Vaak(niet altijd) wanneer ik lees wat anderen over Paulus zeggen, heb ikmeer het gevoel naar beneden in de mist te kijken dan omhoog naarde bergtop. Telkens besef ik dat ik zelf nog altijd een behoorlijk stukverder moet klimmen.

8 PAULUS VAN TARSUS

Dit boek heeft dan ook iets weg van een voorlopige tussenbalans.Mijn lijviger boekwerk, waarin ik voor Paulus hoop te doen wat ikgeprobeerd heb voor Jezus te doen in Jesus and the Victory of God(SPCK en Fortress, 1996), is nog in voorbereiding. Maar ik heb in deafgelopen jaren op verschillende plaatsen lezingen gehouden overbepaalde aspecten van Paulus’ denken en veel van mijn toehoordershebben mij aangemoedigd mijn gedachten op papier te zetten vooreen breder publiek. Ik wil mijn dank uitspreken voor de uitnodigin-gen de Selwyn Lectures te geven in Lichfield Cathedral, de GheensLectures op het Southern Baptist Theological Seminary in Louisville,Kentucky en de Prideaux Lectures op de universiteit van Exeter. Ver-der heb ik gastcolleges gegeven op Asbury Seminary, Kentucky en ophet Canadian Theological Seminary in Regina, Saskatchewan. Bij aldeze gelegenheden ben ik bijzonder gastvrij ontvangen en vond ikeen enthousiast gehoor, met scherpzinnige en veeleisende vragen. Ikwil zowel mijn gastheren als mijn toehoorders dan ook hartelijk be-danken.Bij het samenvoegen van de verschillende lezingen tot één geheel hebik me maar al te goed gerealiseerd dat grote delen van Paulus’ ge-dachtengoed nog steeds onaangeroerd zijn. Ik zie dit boek dan ookhelemaal niet als een complete of ‘uitgebalanceerde’ studie over Pau-lus. Ik wil slechts een aantal sleutels tot zijn boodschap belichten,met de implicaties ervan waarvan sommige doorgaans onopgemerktblijven, om zo te ontdekken wat Paulus nu eigenlijk wilde zeggen.Enkele belangrijke opmerkingen vooraf. Er wordt eindeloos gedis-cussieerd over de vraag in hoeverre de Paulus van de brieven al danniet overeenkomt met de Paulus die we in het boek Handelingentegenkomen. Ik zal me hier niet in deze discussie mengen, hoewel hetzou kunnen blijken dat mijn overzicht van wat Paulus op een aantalcruciale punten in zijn brieven zei er enigszins toe bijdraagt. Verder iser veel onenigheid over de vraag of al de brieven die aan Paulusworden toegeschreven ook werkelijk van zijn hand zijn. Het meestevan wat ik in dit boek zeg betreft tekstgedeelten uit de onbetwistebrieven, met name uit Romeinen, de twee brieven aan de Korintiërs,Galaten en Filippenzen. Daarnaast beschouw ik Kolossenzen als ze-ker van Paulus, en Efeziërs als waarschijnlijk van hem en niet van eenimitator. Echter, niets in mijn betoog staat of valt met dit standpunt.Op enkele belangrijke plaatsen na heb ik niet aangegeven waar ikvoortbouw op, of de strijd aanbind met collega’s in het Paulusonder-zoek. De gedetailleerde onderbouwing van mijn betoog kan in deregel gevonden worden in mijn andere publicaties. Deze en andere

9VOORWOORD

werken die nuttig kunnen zijn voor verdere studie, zijn opgenomen inde bibliografie. Collega-wetenschappers zullen beseffen dat ik metdit boek geen wetenschappelijke monografie heb willen schrijven;niet-wetenschappelijk geschoolde lezers zullen mij hopelijk niet kwa-lijk nemen dat ik zo nu en dan uitweid naar zijpaden en ingewikkeldekwesties die volgens mij onvermijdelijk zijn, al is misschien nietiedereen daarvan overtuigd.Toen het werk aan dit boek zo goed als klaar was, verscheen er een(mij in een proefstadium als manuscript toegezonden) nieuw boekvan de Engelse journalist, romanschrijver en biograaf A.N. Wilson.Hij blaast de oude stelling nieuw leven in, dat Paulus de feitelijkestichter van het christendom is en dat hij zich ten onrechte op Jezusberoept en een theologie heeft opgesteld waarin een ‘Christus’-figuurcentraal is komen te staan die in werkelijkheid niets te maken heeftmet de Jezus van de geschiedenis. Omdat deze theorie geregeld in eenof andere vorm de kop opsteekt en omdat hetgeen ik in dit boek wilzeggen de basis vormt voor de reactie op deze theorie, heb ik aan heteind van mijn boek een hoofdstuk toegevoegd dat dit hele onderwerpbehandelt en Wilsons boek in het bijzonder. Er zijn natuurlijk al tallo-ze boeken die uitgebreid op dit onderwerp ingaan. Het is dan ook nietmijn bedoeling eerder gevoerde discussies te herhalen.De Bisschop van Lichfield, zijne hoogwaardige excellentie Keith Sut-ton, heeft mij destijds uitgenodigd de Selwyn Lectures te houden,waarbij sommige gedachten die in dit boek naar voren komen voorhet eerst openbaar zijn gemaakt. Door zijn steun en vriendschap hebik sinds onze verhuizing naar Lichfield mijn onderzoek en schrijf-werk kunnen voortzetten, ondanks de eisen die deze drukke gemeenteaan een voorganger stelt. Zijn eigen voorbeeld van christelijk zen-dingswerk en van het vreugdevol dragen van het lijden dat daaruitvoortkomt, zijn voor velen een tastbaar voorbeeld van de realiteitwaarmee Paulus leefde en waarover hij schreef. Dit boek is aan hemopgedragen als een bescheiden blijk van de liefde en dankbaarheiddie mijn gezin en ik jegens hem ervaren.

Tom WrightLichfield‘Feest van de bekering van St. Paulus’, 1997

1. Hoofdbrekens over Paulus

We lezen in Handelingen der Apostelen dat Paulus zijn bekeerlingenwaarschuwde dat de weg naar het Koninkrijk van God door veelverdrukking heen zou gaan. Mocht iemand nog aan zijn woordentwijfelen dan liet zijn eigen leven duidelijk zien wat hij hiermee be-doelde. Hij werd bedreigd, aangevallen, verkeerd begrepen, had schip-breuk geleden, werd bekritiseerd, bespot, gekleineerd, belachelijkgemaakt, gestenigd, geslagen, mishandeld, beledigd... Tot overmaatvan ramp heeft de kerk zijn brieven uiteindelijk canoniek verklaard,zodat latere lezers hem ervan konden beschuldigen op macht uit tezijn. (Door hem als een heilige te beschouwen had de kerk tegelijker-tijd een excuus om hem óf niet te begrijpen, óf niet na te volgen.)Soms vraag ik me af wat Paulus zou zeggen over de manier waarophij in de twintigste eeuw behandeld is. Misschien wel: ‘Plus ça chan-ge, plus c’est la même chose’ [hoe meer ’t verandert, hoe meer ’t bijhet oude blijft], – ervan uitgaande dat het Frans inmiddels zou zijntoegevoegd aan de indrukwekkende lijst van talen die hij beheerste.In de twintigste eeuw wordt er niet veel anders met hem omgespron-gen dan in zijn eigen tijd. Niemand die over het christendom wilnadenken kan hem negeren. Maar je kunt hem wel misbruiken, ver-keerd begrijpen, hem je eigen denkbeelden opleggen, hem benaderenmet verkeerde vragen en je afvragen waarom hij geen duidelijk ant-woord geeft, en schaamteloos zijn woorden gebruiken om ideeën teonderbouwen waarmee hij nooit zou instemmen. Wanneer mensenluidkeels verkondigen dat ze volgelingen van Paulus zijn, dat de apos-tel hun grote voorbeeld is, dan zie je maar al te vaak dat zij één aspectvan zijn denken zo uitvergroten, dat andere aspecten, die voor hemeven belangrijk waren, onderbelicht blijven of zelfs ronduit ontkendworden.Net als bij het oproer in Efeze lijkt het er vaak op dat aan beide kantenhoog van de toren wordt geblazen door mensen die eigenlijk nietgoed weten waar ze het over hebben. Mensen die bang zijn om God ofJezus te zeggen hoe boos ze op Hem (of Hen) zijn, reageren dieboosheid maar wat graag af op iemand als Paulus, tegenover wie zijdie reserve niet ervaren. Aan de andere kant durven mensen die zichangstvallig vastklampen aan een bepaalde theologie of godsdienstige

12 PAULUS VAN TARSUS

opvatting vaak niet te zeggen dat dit Gods diepste gedachten ver-woordt. Door echter Paulus als bondgenoot op te voeren hebben zijhet geruststellende idee dat ze in goed gezelschap zijn. Waarschijn-lijk zou Paulus zich door vriend en vijand in verlegenheid gebrachtvoelen; hoewel hij er inmiddels waarschijnlijk wel aan gewend zouzijn.Het zou naïef van me zijn me in te beelden dat ik zelf al deze voetan-gels en klemmen kan vermijden. Het achteraf volgen van de gedach-tegang van een groot schrijver is een lastige en heikele onderneming.Vaak komen we niet verder dan een globale benadering, maar demaatstaf voor het welslagen moet altijd liggen in de vraag: verhelderthet passages van Paulus die eerder onoplosbaar waren? Krijgen zijnbrieven hierdoor een nieuwe samenhang, zowel in hun specifiekecontext als onderling? Geeft het een groot, samenvattend beeld vanwat Paulus bezighield, zonder de details geweld aan te doen? Ver-groot het feitelijk het belang van deze details? Wanneer we kijkennaar de manier waarop Paulus in de twintigste eeuw behandeld is,zien we keer op keer dat het antwoord op al deze vragen ‘nee’ luidt.Winst op het ene vlak gaat vaak gepaard met verlies op het andere.Mijn bescheiden hoop is dat dit niet zal gelden, of althans niet indezelfde mate, voor wat ik te zeggen heb.Schrijven over Paulus is deelnemen aan een discussie die al geruimetijd aan de gang is. Er zijn boeken vol geschreven over de geschiede-nis van het wetenschappelijk onderzoek naar Paulus en we kunnenhier dan ook niet meer doen dan een blik werpen op de belangrijkstepersonen. Maar dat is ook wel het minste dat moet gebeuren. Dit zijnimmers de mensen die bepaald hebben hoe wij Paulus tegenwoordigbenaderen, welke vragen we hem stellen en, tot op zekere hoogte,welke antwoorden we kunnen verwachten.

a. Paulus in de twintigste eeuw

SchweitzerEvenals bij de studie naar Jezus gaat het Paulusonderzoek in dezeeeuw1 terug op het monumentale werk van Albert Schweitzer. Hoe-wel zijn studie over de theologie van Paulus2 vele jaren vertraagd isdoor zijn concentratie op medisch zendingswerk, is zijn eerdere boek

1. Een meer uitgebreide beschrijving van al het onderstaande wordt gegeven inStephen Neill en N.T. Wright, The Interpretation of the New Testament, 1861-1986, 1988, 403-30.

2. Albert Schweitzer, Die Mystik des Apostels Paulus, 1930.

13HOOFDBREKENS OVER PAULUS

over Paulus en zijn uitleggers nog steeds de moeite van het lezenwaard als we een indruk willen krijgen van wat er aan de hand was,ook al is dat vanuit een erg uitgesproken en nogal afwijkend stand-punt.3 Hij analyseert het werk van een groot aantal schrijvers doorhen twee eenvoudige vragen te stellen, die het wetenschappelijk on-derzoek sindsdien hebben beheerst en die een belangrijke rol zullenspelen in dit boek. Allereerst, is Paulus in diepste wezen een Joods ofeen Grieks denker? Ten tweede, wat is de kern van Paulus’ theologie?Is dat – om de twee mogelijkheden te noemen die voor Schweitzer inaanmerking kwamen – ‘rechtvaardiging door geloof’ of het ‘in Chris-tus zijn’? Deze twee vragen grijpen in elkaar: volgens Schweitzerwas het ‘in Christus zijn’ een voluit joods leerstuk, terwijl de ‘recht-vaardiging door geloof’ juist zware kritiek op het jodendom impli-ceerde.Schweitzer twijfelde er niet aan wat het juiste antwoord was. Hijveegde de vloer aan met degenen die maar heidense, hellenistischedenkbeelden bleven aandragen als de beste manier om Paulus te be-grijpen. Paulus is door en door joods, zei hij, ook al baande hij, juistdoor zijn werk als joods apostel voor de heidenen, de weg voor delatere hellenisering van het christendom. Schweitzer zag de recht-vaardiging door het geloof en alles wat daarmee samenhing dan ookniet als het hart van Paulus’ boodschap (het komt tenslotte maar intwee brieven voor en in een enkel tekstgedeelte van een derde). Hijzag het eerder als een polemische stellingname die te maken had methet specifieke punt van het toelaten van onbesneden heidenen in degemeente. Volgens Schweitzer lag de kern van Paulus’ denken juist inwat hij noemde de ‘Christus-mystiek’. Hiermee bedoelde hij het on-derwijs van Paulus over het ‘in Christus zijn’ en hij vatte dit op tegende achtergrond van het apocalyptische jodendom. De God van Israëlhad in de persoon van Jezus de Messias op dramatische, apocalypti-sche wijze in het wereldgebeuren ingegrepen. Het ware volk van Godwas op de een of andere manier nauw verbonden met deze Messias,deze Christus. Zij waren ingelijfd ‘in Hem’.Met dit als uitgangspunt hakte Schweitzer veel knopen door over hoeverschillende sleutelpassages in de brieven van Paulus gelezen moe-ten worden. Het meest bekend is waarschijnlijk de uitwerking vanzijn visie op hoe men de brief aan de Romeinen, algemeen beschouwdals Paulus’ meesterwerk, leest. Iemand die ‘rechtvaardiging door ge-

3. Albert Schweitzer, Geschichte der Paulinischen Forschung von der Reformationbis auf die Gegenwart, 1911.


loof’ ziet als het middelpunt van de theologie van Paulus, zal Romei-nen 1-4 benadrukken als de kern van de brief. Maar iemand die, metSchweitzer, het ‘in Christus zijn’ ziet als het centrale punt in Paulus’denken, zal juist het accent leggen op Romeinen 5-8. (Je kunt jenatuurlijk afvragen waarom het specifieke betoog van Romeinen, ofwelke andere brief dan ook, per se de hoofdlijn van de theologie vanPaulus zou moeten weergeven. Hoe dan ook, Romeinen heeft, al danniet terecht, deze rol vaak toebedeeld gekregen en Schweitzer isslechts een van de vele schrijvers die daarin meegaan.)Een derde vraag die voortvloeide uit Schweitzers studie over Pauluswas die naar de toepassing. Wat is de betekenis van Paulus voorvandaag? Voor Schweitzer waren er denk ik twee betekenissen, posi-tief en negatief. Ten eerste: als het meer gaat om het ‘in Christus zijn’dan om de discussies over rechtvaardiging waarin telkens wel weernieuwe argumenten en visies op tafel komen, dan is men vrij om hetleven met Christus een nieuwe en andere inhoud te geven. Medehieruit putte Schweitzer de motivatie voor zijn unieke en bijzonderelevenswerk. Ten tweede hoefde men zich dan niet zo druk te makenover datgene waar de officiële kerk mee bezig was, omdat die nogsteeds vastzat aan Paulus als de dogmatische theoloog. Zo gingSchweitzer zijn eigen weg door de eerste helft van deze eeuw, als eeneenzame, geleerde reus temidden van horden luidruchtige en opper-vlakkige theologische dwergen.Schweitzer heeft ons, kort gezegd, de vier vragen nagelaten die altijdgesteld worden over Paulus.1. Waar moeten we Paulus plaatsen in de godsdiensthistorie van de

eerste eeuw?2. Hoe moeten we zijn theologie verstaan, wat is het beginpunt en

wat is de kern ervan?3. Hoe lezen we de afzonderlijke brieven, zodat we eruit halen wat

Paulus ermee bedoeld heeft? (De wetenschappelijke term hiervooris ‘exegese’, in tegenstelling tot ‘eisegese’, waarbij men er eenbetekenis inlegt die Paulus niet op het oog had.)

4. Wat levert het als resultaat op voor ons eigen leven en werk van-daag?

Geschiedenis, theologie, exegese en toepassing. Iedere schrijverover Paulus houdt zich impliciet of expliciet met deze vier vragenbezig. Schweitzer is onder meer zo belangrijk omdat hij ze zoduidelijk voor ogen had. Hoewel zijn eigen oplossingen op hunmerites beoordeeld moeten worden, opende hij zo perspectievenvoor verder onderzoek.


BultmannDe volgende grote twintigste-eeuwse Pauluskenner bij wie we moe-ten stilstaan is Rudolf Bultmann. In zijn Theologie des Neuen Testa-ments4 is Paulus een van de twee peilers waar zijn gehele bouw-werk op steunt (de andere is Johannes). Paulus beschrijft, volgensBultmann, de staat waarin de mens verkeert en de manier waarophij daaruit kan ontsnappen. Bultmann spreekt de taal van Paulus enLuther met betrekking tot de grote vijanden van de mensheid (zon-de, wet en dood) en de grote oplossingen (genade, geloof, gerech-tigheid, leven). In zijn beschrijving bouwt hij veel en nadrukkelijkvoort op de eigentijdse filosofie en op historisch onderzoek. Hijontwikkelde een vorm van het Duitse existentialisme, dat bekendwas geworden door Martin Heidegger. Het blijft de vraag of detheologie van Bultmann, zijn beeld van Paulus inbegrepen, uitein-delijk een christelijk existentialisme is of een existentialistisch chris-tendom.Bultmanns antwoorden op de vragen van geschiedenis, theologie,exegese en toepassing zijn ongeveer als volgt. Paulus hoort thuis ineen hellenistische context – hij was tenslotte de apostel voor de hei-denen. Hij verliet dan ook al snel zijn vroegere, joodse gedachten-goed om zijn boodschap uit te drukken in de taal en denkbeelden vande Griekse wereld. Zo stond hij tegenover het jodendom, waarin zijnvolksgenoten door de wet te omarmen de mogelijkheid afwezen vanhet ware bestaan dat hun in Christus, het einde van de wet, gebodenwerd. Het onbetwiste middelpunt van de theologie van Paulus wasvoor Bultmann dan ook zijn beschrijving van de staat van de mens envan de beslissing (‘geloof’) waardoor men daaraan kan ontkomen.Volgens Bultmann hield Paulus vast aan de joodse opvatting dat dewereld spoedig voorbij zou gaan. Maar dit zou voor hem een redengeweest zijn om de joodse historische hoop los te laten en zijn bood-schap te vertalen in de tijdloze opvattingen van het Griekse denken.Bultmann zag (evenals Schweitzer, maar om heel andere redenen) dehoofdstukken 5-8 als de kern van de brief aan de Romeinen, en danvooral de hoofdstukken 7 en 8. Daar werd de staat van wat Bultmannnoemde ‘de mens onder de wet’ aanschouwelijk gemaakt. De beteke-nis van Paulus voor vandaag was volgens Bultmann om christenen teversterken in hun geloof, terwijl de wereld om hen heen, ook dewereld van het christendom, langzaam maar zeker afbrokkelt. Wemoeten daarbij niet uit het oog verliezen dat Bultmann, evenals Barth

4. Rudolf Bultmann, Theologie des Neuen Testaments, 1948-1953.


en anderen, zijn theologische volwassenheid bereikte in de tijd dat deNazipartij in opmars was.De prijs voor Bultmanns briljante betoog is erg hoog. Sommige delenvan Paulus’ onderwijs pasten gewoonweg niet in zijn visie. Die de-gradeerde hij dan ook eenvoudig: hij stelde dat het hier ging óf om‘glossen’ (woorden of zinnen die door latere schrijvers aan Paulus’tekst zijn toegevoegd), óf om resten van Paulus’ joodse achtergrond,die Paulus zelf nog niet goed had doordacht in het licht van zijnuitgekristalliseerde theologie (overigens vind ik de bewering dat wijPaulus’ gedachten beter zouden kunnen doorgronden dan Paulus zelfuiterst dubieus, maar daarover later meer).

DaviesGedurende meer dan de helft van deze eeuw was Bultmann erg popu-lair in de nieuwtestamentische wetenschap. Zijn werk zorgde ervoordat Schweitzers pleidooi om Paulus te lezen in zijn joodse contextmaar al te vaak aan dovemansoren gezegd werd. De gedachte datPaulus zijn ideeën, thema’s en theologie had ontleend aan het helle-nisme en niet aan het jodendom bleef in het werk van heel wat schrij-vers overeind, gesterkt als ze waren door een verkeerd beeld van hetjodendom zelf, zoals hieronder zal blijken. Maar kort na de TweedeWereldoorlog keerde het tij door toedoen van het werk van een jonge-man, afkomstig uit Wales, die het grootste deel van zijn leven in deVerenigde Staten zou doorbrengen.W.D. Davies bestudeerde de joodse rabbi’s op een manier die toenter-tijd door nog maar weinig nieuwtestamentici werd gedaan. Toen hijhen vergeleek met Paulus, ontdekte hij dat het ene na het anderegegeven dat Bultmann en anderen aan Paulus’ Griekse achtergrondhadden toegeschreven, minstens even duidelijk in het jodendom aan-wezig was. Davies betoogde in zijn belangrijkste werk, Paul andRabbinic Judaism,5 dat Paulus ten diepste een joodse rabbi was, diegeloofde in Jezus van Nazaret als de joodse Messias.Davies zette een lijn uit waarop veel naoorlogse wetenschappers rea-geerden, hetzij om deze verder uit te werken, hetzij als tegenreactie.Anders dan Schweitzer, zag hij Paulus niet als een apocalyptischeJood die verwachtte dat de wereld elk moment tot een einde konkomen. Maar toch is zijn werk een terugkeer in Schweitzers richting.Davies verwerpt iedere poging om het gedachtengoed van Paulus uithet hellenisme af te leiden, en plant hem stevig terug in de bodem van

5. W.D. Davies, Paul and Rabbinic Judaism, 1980 (derde druk; eerste druk 1948).


het jodendom. Het is belangrijk om op te merken dat Davies, net alsSchweitzer, in zijn theologie en exegese geen ruimte geeft voor kri-tiek van Paulus op het jodendom. De Paulus van Davies benadruktjuist dat met Jezus de door de Joden lang verwachte ‘toekomendeeeuw’ was aangebroken. Daardoor was een nieuw volk van God ont-staan, met een nieuwe thora (wet), namelijk ‘de wet van Christus’(Gal. 6:2).Davies’ werk markeert een nieuwe benadering van het jodendom inde naoorlogse wetenschap. Tot dan toe werd het jodendom door demeeste uitleggers van Paulus beschouwd als hét grote voorbeeld vande verkeerde soort van godsdienst. Het stond voor menselijke zelfver-werkelijking, wetticisme, vooroordeel en trots. Paulus moest zijnideeën wel uit het hellenisme hebben afgeleid, zo dacht men, want dejoodse denkbeelden waren onherroepelijk besmet. Zelfs het gebruikervan deed al af aan het geloof. Maar Davies was een andere meningtoegedaan. Hij stelde zichzelf daarmee in de lijn van Karl Barth en dezogeheten ‘bijbelse-theologie’ beweging en uiteraard van de naoor-logse reactie tegen het antisemitisme dat ten grondslag lag aan deHolocaust. Het jodendom was opeens ‘in’; joodse ideeën werdenbeschouwd als goed, hellenistische werden bestempeld als ‘heidens’en dus (impliciet) slecht. De vragen van geschiedenis, theologie, exe-gese en toepassing kwamen dan ook stuk voor stuk in een totaal anderlicht te staan als gevolg van Davies’ werk. De meeste wetenschapperszijn hem niet tot het einde toe gevolgd in zijn pogingen het enePaulinische punt na het andere af te leiden uit rabbijnse bronnen (veledaarvan moeten tenslotte een paar eeuwen na Paulus gedateerd wor-den, zoals hij overigens wel wist). Maar hij heeft op zijn minst aange-toond dat Paulus niet losgemaakt kan worden uit zijn joodse omge-ving zonder hem ernstig geweld aan te doen.

KäsemannDe vierde wetenschapper naar wie we kort moeten kijken, is ErnstKäsemann, hoogleraar te Tübingen in de zestiger en zeventiger jaren.In een groot aantal publicaties, met als hoogtepunt zijn meesterlijkecommentaar op Romeinen, geeft hij een nieuwe visie op de theologievan Paulus.6 Käsemann probeerde de sterke punten van zowelSchweitzer als Bultmann vast te houden. Enerzijds was hij metSchweitzer eens dat Paulus tegen de achtergrond van het apocalyp-

6. Ernst Käsemann, Exegetische Versuche und Besinnungen, 1960; PaulinischePerspektiven, 1969; An die Römer, 1973.


tische jodendom gezien moet worden. Maar hij stemde ook metBultmann en andere Lutheranen in dat de kern van Paulus’ denkengezocht moet worden in zijn rechtvaardigingsleer, die de genadeslaggeeft aan alle menselijk wetticisme en godsdienstige trots. Op diemanier kon Käsemann veel meer recht doen aan de details vanPaulus’ brieven dan Bultmann. Hij kon veel brokstukken van Paulusbijeenrapen die Bultmann links had laten liggen en ze ergens op hunoorspronkelijke plaats terugzetten. Hij benadrukte vooral dat Pauluszich in de eerste plaats bezighield met de overwinning van de wareGod over de machten van het kwaad en de opstandige wereld. Godhad in Christus de grote strijd tegen het kwaad gewonnen en zorgde ernu voor dat deze overwinning door de prediking van het evangeliegestalte kreeg. Menselijke hoogmoed (vooral godsdienstige hoog-moed) wil deze overwinning liever zelf behalen dan nederig de over-winning van God aanvaarden. Maar de rechtvaardiging van de godde-lozen (Rom. 4:5) zet iedereen weer op zijn plaats.Bij Käsemann vinden we voor het eerst een gedachte die naar mijnmening heel belangrijk is voor ons begrip van Paulus: dat Paulus,vanuit zijn joodse context, kritiek leverde op het jodendom. Tot nu toeleken nieuwtestamentici te veronderstellen dat een joods denker wei-nig of geen kritiek kon hebben op het jodendom – en dat, omgekeerd,kritiek op het jodendom altijd ergens anders vandaan moest komen,van buiten het jodendom. Käsemann lijkt in te zien – wat in feite aloverduidelijk is in de oudtestamentische profeten, om nog maar tezwijgen van Johannes de Doper en Jezus – dat kritiek van binnenuitaltijd al een centraal gegeven binnen het jodendom is geweest. Zijnapocalyptisch ingestelde Paulus verkondigde dan ook aan de werelddat de gekruisigde Jezus de rechtmatige Here is, die alle menselijketrots en rebellie ter verantwoording zal roepen, ook joodse trots enrebellie (die zich vooral uitte in de houding ten opzichte van de wet).Voor Käsemann lag de toepassing van deze opvatting deels in eensterker gefundeerde politieke theologie dan de meeste van zijn voor-gangers hadden. Käsemann had behoord tot de Duitse BelijdendeKerk onder het Derde Rijk, en was zelfs gevangengezet voor zijnanti-nazistische activiteiten. Het beeld van zoveel Duitse kleinburger-lijke religie, die gedwee Hitler volgde en godsdienstige taal gebruikteom dit te onderbouwen, bracht hem in opstand. Zijn levenswerk kandan ook voor een deel gezien worden als een verwoede poging omzijn sociaal-politiek protest te onderbouwen met een serieuze en ge-detailleerde exegese van Paulus.Als ik de werken van één exegeet van Paulus zou moeten kiezen om


mee te nemen naar een onbewoond eiland, dan koos ik die van Käse-mann. De kracht, de gedrevenheid, de exegetische eerlijkheid en gron-digheid en de drang naar waarheid en vrijheid zijn geweldig om telezen, en doen me Paulus keer op keer met andere ogen zien. Dat ikaanzienlijk met hem van mening verschil, mag deze grote bewonde-ring en dankbaarheid niet verhullen. Maar degene die de huidigePaulinische wetenschap meer heeft beïnvloed dan alle anderen sa-men, is Ed P. Sanders, een oud-collega van mij in Oxford, tegenwoor-dig hoogleraar aan de Duke University in Durham, North Carolina.7

SandersDe grootte van Sanders’ prestatie blijkt uit het gegeven dat Paulus-onderzoekers over de hele wereld het tegenwoordig hebben over ‘derevolutie van Sanders’ alsof het de normaalste zaak van de wereld is.Ook zij die zijn theorieën verwerpen, kunnen niet ontkennen dat erinderdaad een grote ommekeer is gekomen in de wetenschap. Het iszelfs zo dat veel boeken die geschreven zijn vóór Sanders, of vanuiteen pre-Sanders standpunt, nu verouderd zijn en in feite saai overko-men – wat geen enkele studie over Paulus zou mogen zijn! Hoewelikzelf op sommige punten sterk met Sanders van mening verschil enop andere punten nog wel veel verder zou willen gaan dan hij, moetgezegd worden dat hij uittorent boven het laatste kwart van dezeeeuw, zoals Schweitzer en Bultmann dat deden boven de eerste helft.De titel van Sanders’ belangrijkste werk over Paulus luidt Paul andPalestinian Judaism. Hij wilde daarmee bewust de herinnering aanDavies oproepen; Davies was een van Sanders’ docenten en Sanderszag zichzelf als degene die zijn visie verder uitbouwde. Maar daarinbewandelde hij wel nieuwe wegen. In plaats van Paulus te lezen tegeneen rabbijnse achtergrond, schetste hij een veel breder beeld van hetjodendom in het Palestina van Paulus’ dagen. Hij hield daarbij reke-ning met de Dode-Zeerollen (die natuurlijk nog niet beschikbaarwaren toen Davies begon te schrijven), de apocriefen en pseudepi-grafen, de wijsheidsliteratuur, enzovoorts. Zijn belangrijkste stelling,waaraan hij al het andere ondergeschikt maakte, kan vrij eenvoudiguiteengezet worden. Het jodendom van Paulus’ dagen was niet eenreligie van wettische gerechtigheid door werken, hoewel dit vaakverondersteld werd. Als we het ons toch zo voorstellen en Paulus’prediking daarop betrekken, doen we zowel het jodendom als Paulus

7. E.P. Sanders, Paul and Palestinian Judaism: A Comparison of Patterns of Reli-gion, 1977; Paul, the Law, and the Jewish People, 1983; Paul, 1991.


zelf ernstig geweld aan. De meeste protestantse exegeten hadden totdan toe het jodendom van Paulus’ dagen opgevat als een vorm van hetoude, ketterse Pelagianisme, waarbij mensen zichzelf in moreel op-zicht uit het moeras omhoog moesten trekken om zo rechtvaardiging,gerechtigheid en redding te ontvangen. Nee, zei Sanders, het houdenvan de wet heeft in het jodendom altijd een functie gehad binnen eenverbondsrelatie.8 God nam het initiatief toen Hij een verbond slootmet Israël. Gods genade gaat dus vooraf aan alles dat mensen (ookJoden) doen als reactie daarop. De Jood houdt de wet uit dankbaar-heid, als een gepast antwoord op genade – dus, anders gezegd, nietom het verbondsvolk binnen te komen, maar om erin te blijven. In hetverbondsvolk ‘zijn’ was in de eerste plaats Gods gave. Deze opvattingwerd door Sanders prachtig aangeduid als ‘verbondsnomisme’ (vanhet Griekse nomos, wet). Het houden van de joodse wet was de men-selijke reactie op Gods verbondsinitiatief.Sanders zaagde op die manier de poten onder de stoel van de algeme-ne opvatting over Paulus vandaan, vooral in de hoofdstroom van hetprotestantisme. Het jodendom, zo beweerde hij, was en is een volle-dig legitieme en gepaste vorm van godsdienst. Volgens Sanders wasPaulus’ enige echte kritiek op het jodendom dat het ‘geen christen-dom’ was. Paulus, die zijn heil had gevonden in het christelijk geloof,moest wel concluderen dat het jodendom niet toereikend was. Dekern van Paulus’ gedachtengoed (hier staat Sanders pal naastSchweitzer) was niet rechtvaardiging, evenmin als zijn kritiek opIsraël. De kern was wat Sanders ‘participatie’ noemt, zijn woordvoor de Paulinische gedachte van het ‘in Christus zijn’.Ironisch genoeg heeft Sanders zijn hervorming nooit echt doorge-voerd in een grondige herziening van Paulus’ eigen denken. Hij steltzichzelf tevreden met een nogal onsystematische benadering van ver-schillende Paulinische thema’s. Ook biedt hij niet veel vers-voor-vers-exegese, wat tenslotte de echte toets is van hoe een bepaaldeopvatting in de praktijk uitwerkt. Maar zijn praktische boodschap isoverduidelijk: christenen moeten Joden met veel meer respect bekij-ken dan in het verleden, en hen vooral niet betichten van een vormvan godsdienst waaraan zij part noch deel hebben. Paulinische chris-tenen en de nakomelingen van Joden uit het Palestina van de eersteeeuw moeten elkaar niet verketteren, zoals ze al zo vaak gedaanhebben.

8. Zie hoofdstuk 2 van dit boek, ‘Saulus’ overtuiging en verwachting’, voor eenverdere uitleg van het verbond.


Het is onthullend de reacties te zien op de omwenteling die doorSanders is ingezet. Sommigen wilden overhaast van de partij zijn –gretig wellicht om zijn relativerende conclusies te omarmen, onge-acht zijn exegetische onderbouwing, zijn historische reconstructie, ofzijn (mager) theologisch ontwerp. Anderen, vooral in behoudendekringen, reageerden afwijzend en deden hun uiterste best de oudevisie op het jodendom als een vorm van proto-Pelagianisme nieuwleven in te blazen. Zij hielden vast aan de oude opvatting over Paulus,dat hij rechtvaardiging door geloof als heilsweg predikte en menselij-ke zelfverwerkelijking (‘werken van de wet’) afkeurde. In Duitslandbeschouwen veel Paulusonderzoekers Sanders eenvoudigweg als eengevaarlijke lastpost die niet weet waar hij het over heeft. Toch domi-neert hij het veld. En zolang zijn kerngedachte niet overtuigend weer-legd is, gebiedt de eerlijkheid rekening met hem te houden. Ik geloofniet dat een dergelijke weerlegging kan of zal geboden worden; be-langrijke aanpassingen zijn nodig, maar ik beschouw zijn belangrijk-ste punt als bewezen.

b. De vragen van vandaag

In het Paulusonderzoek klinken vandaag de dag vele geluiden. Het zalwel nooit anders geweest zijn; pas achteraf worden hoofdstromingen enbelangrijke veranderingen van inzichten duidelijk. De meningen overPaulus lopen tegenwoordig sterk uiteen, zoals dat waarschijnlijk altijdal het geval was. Alle vier de hoofdvragen worden bestudeerd. Aan elkvan deze vragen moet een enkel woord gewijd worden.

GeschiedenisVrijwel alle wetenschappers zien Paulus tegenwoordig als een joodsdenker, hoewel omstreden is met welke groepering binnen het joden-dom hij het meest verwant is en hoeveel van zijn joodse denken in hetlicht van het evangelie hergeformuleerd is. (We weten nu uiteraardheel wat meer over het jodendom in de eerste eeuw dan zelfs nogmaar een generatie geleden het geval was.) Maar ook zijn anderezaken naar boven gekomen, die belangrijk zijn om Paulus historischte kunnen plaatsen. Sociologie en de studie van oude schrijftechnie-ken (‘retoriek’) proberen hem op verschillende plaatsen te lokalise-ren binnen de cultuur van zijn tijd. Er zijn nog steeds schrijvers diePaulus zien als een doorgewinterde hellenist (anders dan eerder indeze eeuw het geval was, wordt dit meestal gebruikt om hem in dis-krediet te brengen), maar zij vinden niet veel instemming.


TheologieEr is geen overeenstemming over de kern van de theologie vanPaulus. De meeste Duitse schrijvers over Paulus en sommigen inconservatieve Noord-Amerikaanse kringen houden nog steeds vastaan rechtvaardiging en het kruis als de kern van zijn denken, maardit wordt alom betwist. Overigens houdt de vraag hoe we kunnenvaststellen wat de kern van iemands denken is, of zelfs of dezevraag wel zinvol is, veel wetenschappers in de laatste decenniabezig. Het tegenwoordig populaire genre van ‘vertelling’ of ‘ver-haal’ wordt gebruikt om een ingang te vinden in de theologie vanPaulus, hoewel er nog geen overeenstemming is over hoe dit genregebruikt moet worden, of wat dit voor consequenties heeft. Descheiding tussen theologie en bijbelwetenschap, vooral in veelNoord-Amerikaanse instellingen – waar het grootste deel van dehuidige bijbelwetenschap plaatsvindt – zorgt ervoor dat Paulus vaakbestudeerd wordt door mensen die geen filosofische of theologischescholing hebben gehad en ook het nut daarvan niet inzien. Veelnieuwtestamentici proberen met gedetailleerde exegese te ontsnap-pen aan het dogmatisme, dat zij zien als zwaar op de hand enachterhaald. Iedere poging om een omvattende theologie van Pauluste verwoorden is in hun ogen een poging om weer een systeem teconstrueren waarvan ze zichzelf net bevrijd hebben. Net als in som-mige andere wetenschappelijke disciplines wordt hier de histori-sche wetenschap gebruikt om af te rekenen met iemands eigenverleden – kennelijk een aantrekkelijke, hoewel doorgaans ineffec-tieve, vorm van therapie.

ExegeseHet meer gedetailleerd bestuderen van Paulus’ brieven gaat gestaagdoor. Steeds meer primaire bronnen worden geraadpleegd, zowel uitde joodse als uit de heidense wereld, om parallellen te vinden voorPaulus’ ideeën en taalgebruik. Tegelijkertijd is er een stortvloed ont-staan aan secundaire literatuur van zeer uiteenlopende kwaliteit, zo-dat een commentaarschrijver die grondig te werk wil gaan zich voorde enorme taak gesteld ziet zich door bergen vaktijdschriften heen teworstelen, om zo recht te kunnen doen aan wat hij daar vindt. Recentecommentaren hebben dan ook meer weg van pakhuizen vol weten-schappelijke details dan van belangrijke theologische stellingnames.Dit hoeft op zich niet verkeerd te zijn, zolang we ons maar realiserendat deze de weg moeten banen voor verdere theologische uiteenzet-tingen in de toekomst, voortbouwend op (hopelijk) het beste uit de


enorme massa detailstudies die nu zo overvloedig, maar ook zo over-weldigend, voorhanden is.

ToepassingDe vraag naar Paulus’ betekenis voor vandaag blijft even actueel alsooit. Sommigen dansen nog steeds naar de pijpen van de reductionis-ten, door te zeggen dat we Paulus in zijn historische context moetenplaatsen en dat hij daar ook maar moet blijven. Dat is op zichzelf aleen interpretatievoorstel, namelijk om Paulus buiten beschouwing telaten in het samenstellen van ons wereldbeeld en onze theologie.Anderen blijven hem gebruiken om ‘die goede oude evangeliepredi-king’ te rechtvaardigen, waarin menselijke zonde en hoogmoed hetgrote probleem zijn en het kruis van Christus het grote antwoord is.Weer anderen worstelen, zonder Paulus’ boodschap op dit punt teontkennen, om recht te doen aan het bredere beeld en de groterevragen die onherroepelijk aan het hele onderwijs van Paulus verbon-den lijken te zijn. Dit is in feite de groep waarin ik mezelf zou plaat-sen, zoals uit dit boek blijkt. Deze houding biedt alle mogelijkhedenom in te gaan op de specifieke vragen van de jaren negentig en daar-na, waarbij de relevantie duidelijk wordt van aspecten van Paulus dievoorheen onduidelijk waren. Wanneer we bijvoorbeeld de confronta-tie aangaan met het bedenkelijke neo-paganisme van de Westersewereld, met het voortwoekerende materialisme aan de ene kant en de‘new age’-filosofieën aan de andere, is het zinvol om erbij stil te staan(zoals we in een volgend hoofdstuk zullen doen) dat Paulus zichvooral richtte tot de heidenen in zijn omgeving en niet tot de Joden.Daarvan uitgaande zou hij ook wel eens iets te zeggen kunnen hebbentot de ‘heidenen’ van deze tijd. Maar meer hierover later.Als we onze wetenschappelijke lenzen scherpstellen om Paulus zelfin beeld te krijgen, ontwaren we op de achtergrond een grotere vraagwaarvan hij een belangrijk onderdeel vormt. Welke rol heeft Paulusgespeeld in het ontstaan van het christendom? Vertolkte hij inderdaadJezus? Of was hij een radicale vernieuwer die een nieuwe religieuitvond, volkomen los van wat Jezus bedoeld had, waarin de ‘Jezus’-figuur toevallig een centrale rol speelde?Dit is de gedachte van enkele hedendaagse schrijvers over Paulus,vooral van sommigen met een joodse achtergrond. Hyam Maccoby,een bekend joodse wetenschapper en apologeet, betoogt in een aantalboeken dat Jezus, die (volgens hem) door de evangelisten vakkundigvermomd is, in feite een Farizeeër was. Hij was een goede en getrou-we Jood, die er niet aan zou denken op enig punt met het jodendom te


breken, laat staan een nieuwe godsdienst te willen stichten. MaarPaulus zou nooit een Farizeeër zijn geweest (ook al geeft hij dit zelfuitdrukkelijk aan). Hij bevond zich altijd al in de marge van hetjodendom en was een door en door hellenistisch denker die Jezusheeft ‘geherinterpreteerd’ in een Grieks, misschien zelfs gnostischdenkkader. Hij slaagde er slechts in een ‘Jezus’ voort te brengen diehet product was van zijn eigen, merkwaardige godsdienstfilosofischevoorstelling, een figuur die volkomen losstaat van Jezus zelf en diethuishoort in de wereld van de Griekse religie; een cultus-god. Vol-gens Maccoby heeft Paulus zo de weg gebaand voor het latere wester-se antisemitisme.A.N. Wilson, een schrijver en journalist die enkele jaren geleden in hetopenbaar het christendom heeft afgezworen en vervolgens een boekover Jezus schreef, deels om zijn persoonlijke keuze te onderbouwen,heeft onlangs een boek over Paulus gepubliceerd dat grotendeels in de-zelfde categorie thuishoort. Hij was zich kennelijk niet bewust vanSchweitzers waarschuwingen tegen degenen die hellenistische denk-beelden aandragen om Paulus uit te leggen, terwijl zonneklare joodsedenkbeelden meer voor de hand liggen. Daarom beschrijft hij Paulusnogal vanuit de hoogte als een zeer groot denker – die echter niet be-greep waar het bij Jezus om draaide. Paulus is in werkelijkheid de‘stichter van het christendom’, die op een nogal warrige maar enthou-siaste manier in hellenistische denkbeelden vertolkte wat hij dacht datJezus’ bedoeling was. Naar aanleiding van deze twee voorbeelden, envan vele andere die erop lijken, zullen we in de loop van dit boek ziendat dergelijke theorieën blijven hangen in de mistige, onderste regionenvan de discussie, terwijl zich ver daarbovenuit, helder en schitterend, debergtoppen en de gletschers, de rotswanden en de richels bevinden diede ware hoogvlakte vormen van Paulus’ denken.Paulus is in de twintigste eeuw net zo gebruikt en misbruikt als in deeerste. Zijn wij, op de drempel naar de volgende eeuw, in staat ombeter naar hem te luisteren? Kunnen we ons op de een of anderemanier bekeren van de wijze waarop we hem mishandeld hebben enzijn eigen benadering wat meer respecteren? Dit boek is een pogingom juist dát te bereiken: om een stap terug te doen van de manierenwaarop we Paulus tot nu tot gelezen hebben, en een beetje meer teontdekken welke richtlijnen hij zelf geeft over hoe we hem moetenlezen. Het is een poging om Paulus te zien vanuit zijn eigen oogpunt,om helder te krijgen wat hij werkelijk zei.

Paulus van Tarsus

Documents

Transcript of Paulus van Tarsus