HET JAAR VAN DE RUIMTE

WATERSCHAPPEN EN DE ZEVEN ONVERMIJDELIJKE OPGAVEN

“Nederland in 2040, hoe wordt daar nu aan gewerkt?” Deze vraag staat centraal in 2015, het Jaar van de Ruimte. Een initiatief dat het maatschappelijke, politieke en professionele debat over de ruimtelijke toekomst van Nederland organiseert. Dit alles resulteerde eind 2015 in een breed gedragen manifest getiteld ‘Wij Maken Ruimte’. Hiermee wordt tevens input geleverd voor de Nationale Omgevingsvisie. In het manifest zijn zeven onver-mijdelijke opgaven geformuleerd, waar we met elkaar voor staan als we ons land leefbaar, veilig, duurzaam en welvarend willen houden. De waterschappen drukken met hun eigen opgaven voor de komende jaren een stempel op de ruimtelijke inrichting van Nederland en werken daarom graag aan de zeven opgaven mee. Zij sluiten met dit pamflet aan op het manifest. Het vertelt u in vogel-vlucht per opgave over de huidige inzet van de waterschappen, met daarbij een quote van een vooraanstaand persoon en een selectie van de vele recente voorbeelden. Tevens wordt er ingegaan op de waterschaps-invulling van de vijf ontwikkel-principes.

1 VERSTERK HET STEDEN NETWERK

“Kwaliteit van leven is internationaal het onderscheidende kenmerk van het Nederlandse stedennetwerk. Water betekent dat bijna alle steden met hun direct omliggende landschappen verbonden zijn, maak daar iets moois van!” [Paul Gerretsen – agent @ Vereniging Deltametropool]

Om het stedennetwerk te versterken is aandacht voor de samen-hang en wisselwerking tussen stad en land van cruciaal belang. De tussen de steden gelegen landschappen kunnen de verbinding tus-sen steden maken of breken. Waterschappen zorgen bij uitstek voor deze landschappen, in samenwerking met organisaties voor natuur en landbouw. Discussies over de ruimtelijke inrichting van die land-schappen en vooral de bijbehorende waterhuishouding, komen veel voor. Ook de bijdragen die water en natuur in de omgeving van de stad leveren zijn kenmerken van integratie van stad en land. Neder-land kent veel van deze overloopgebieden. Een bekend voorbeeld is het Groene Hart: al decennia het ‘gecultiveerde’ overloopgebied van de omringende steden. Bodemdaling zorgt in dit gebied echter voor de nodige waterhuishoudkundige uitdagingen. Naast inrichting is ook de verbindende factor van water op zichzelf een krachtig ver-bindingsmiddel om het netwerk van steden te versterken. Vaarwegen kunnen nog beter worden benut voor recreatie en betere bereikbaar-heid. Ook de verbinding met de stedelijke netwerken over de grens is een kracht van water. De waterschappen werken samen met an-dere overheden, NGO’s, kennisinstellingen en het bedrijfsleven om hun expertise in te zetten voor internationale waterproblematiek. We haken daarmee aan bij agenda’s van ministeries en bedrijven voor hulp en handel. Waterschappen zijn zodoende een belangrijke speler voor het beheren en creëren van ruimtelijke en omgevings-kwaliteit van het stadomringende en -verbindende land. Daarbij hebben we tevens oog voor recreatie en cultuurhistorie. Het besten-digen van de bestaande ruimtelijke kwaliteit is in feite ook een ontwikkelopgave. Maar ook in de stad wordt de rol van waterschap-pen zienderogen groter en samen met onze natuurlijke partner - de gemeente - dragen we bij aan het versterkte stedennetwerk.

2 MAAK RUIMTE VOOR DE ENERGIETRANSITIE

“De gemeenten werken gezamenlijk aan hun ambitie en voortrek-kersrol om (de ruimtelijke impact van) de energietransitie integraal en met draagvlak te laten plaatsvinden. Waterschappen zijn hierbij essentiële partners: water draagt niet alleen bij aan klimaatadaptatie, maar hoort ook bij de energietransitie!” [Lian Merkx – manager pro-gramma Energie @ Vereniging van Nederlandse Gemeenten]

Waterschappen hebben duurzaamheid hoog in het vaandel staan omdat zij dagelijks worden geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering. Speerpunt is de productie van duurzame energie. Waterschappen voorzien daarmee al voor bijna 30% in hun eigen energieverbruik. In 2020 moet dit minstens 40% worden (afspraak SER Energieakkoord). Tot nu toe produceren de waterschappen vooral biogas op de installaties voor rioolwaterzuivering, maar in toenemende mate worden ook andere duurzame energiebronnen ingezet bij gemalen, dijken, wateroppervlakten en waterbergingsge-bieden. Denk aan het inzetten van windmolens en zonnepanelen, waterkracht, restwarmte en warmte-/koudeopslag bij rioolwaterzui-veringen. In een aantal gevallen investeert het waterschap zelf voor de eigen energievoorziening en in andere gevallen vervult het water-schap een faciliterende rol voor derden (meervoudig ruimtegebruik). Zo wordt oppervlaktewater vaker ingezet voor systemen van warmte-/koudeopslag (Smart Polder), veelal in combinatie met de bodem. Rioolwaterzuiveringen en bergingsgebieden bieden ruimte voor zon-neweiden en bij waterkeringen is op diverse locaties plaatsing van windmolens in onderzoek. De vraag en het aanbod van energie moe-ten bij elkaar worden gebracht en daarom is nauwe samenwerking met de lokale omgeving noodzakelijk. In het voorjaar van 2016 sluiten de waterschappen met het Rijk een Green Deal Energie om op afzien-bare termijn volledig energieneutraal te worden. Ook wordt er op dit moment gewerkt aan een digitale kaart met ruim 200 duurzame energieprojecten van alle waterschappen, als bron van inspiratie en kennisdeling. Waterschappen dragen daarnaast bij aan de circulaire economie met de rioolwaterzuivering als Energie- en Grondstoffen- fabriek. Fosfaat en cellulose worden al terug gewonnen; projecten voor alginaat, bioplastic en C02 staan in de steigers.

• KAS Twente steden – zie afbeelding hierboven • www.vechtstromen.nl/projecten/projecten/klimaat-mitigatie/• Kop van de Betuwe • www.ruimtelijkeadaptatie.nl/nl/praktijkvoorbeeld-ruimtelijke-

adaptatie/121/Impact project-Kop-van-de-Betuwe• Oosterwold (Almere) • www.zuiderzeeland.nl/werk/projecten-buurt/oosterwold/

• De Energiefabriek Tilburg – zie afbeelding hierboven • www.dommel.nl/algemeen/actueel/werk-in-uitvoering/tilburg/

energiefabriek-tilburg.html• Oryon Watermill • www.wrij.nl/thema/actueel/projecten/innovatie/waterkracht/• Zonnedak ‘Blomboogerd’ • www.waterschaprivierenland.nl/nieuws/2015/10/zonnepanelen-

dak-waterschap-rivierenland-leveren-energie.html

3 ZET WATER IN ALS KWALITEITS- IMPULS

“Water is nog te weinig sturend voor keuzes in de ruimtelijke inrich-ting. De ruimtelijke inrichting, voornamelijk van stedelijke gebieden, moet veel meer robuust worden gemaakt voor overstromingen om in de toekomst schade in geval van een ramp te beperken. Het is belangrijk dat maatregelen voor waterrobuustheid onderdeel wor-den van integrale gebiedsontwikkelingen en de reconstructie van bestaande stedelijke gebieden.” [Hans van der Vlist – voorzitter @ Adviescommissie Water]

Waterschappen onderschrijven deze opgave zoals die in het manifest ‘Wij Maken Ruimte’ is opgenomen. Ruimte en water hebben een na-tuurlijke wisselwerking: water vraagt ruimte en ruimtelijke kwaliteit kan niet zonder water (-kwaliteit dan wel -kwantiteit). De water-schappen stellen zich steeds meer proactief op richting de ruimtelijke ordening. Zij komen graag met inspirerende ideeën en staan open voor het opdoen van nieuwe kennis en vaardigheden. Ondanks de functionele taak waar de waterschappen voor staan, zijn zij zich er bewust van dat die taak alleen vanuit een brede kijk en samen met gebiedspartners kan worden uitgevoerd. Zij weten dat de sectorale benadering niet meer voldoet voor een duurzame toe-komst van de Nederlandse delta. Voor het realiseren van integrale gebiedsontwikkeling en ruimtelijke kwaliteit kan de gebiedskennis van de waterschappen worden ingezet. Dit kan op uiteenlopend schaalniveau; van geveltuin tot integraal gebiedsproces. In het bij-zonder noemen we het werk aan de waterveiligheidsopgave: een van de grootste infrastructurele opgaven waar in Nederland de komende jaren aan wordt gewerkt. Hierbij zijn tal van voorbeelden te noemen waar de wateropgave wordt verbonden met opgaven van gebiedspartners. Neem het voorbeeld van Streefkerk, waar de aan-pak van de dijk als katalysator werkte voor de verbinding met andere opgaven in het gebied. En ook in Dalfsen, waar de versterking van de waterkering door het waterschap in de tijd naar voren is geschoven, zodat deze gekoppeld kon worden aan de herinrichting van het ge-bied. Op die manier hoefde het gebied maar één keer op de schop en bleef daardoor de overlast beperkt.

4 BRENG AGRARISCHE PRODUCTIE IN BALANS MET DE OMGEVING

“De omgevingsvisies in het Huis van Thorbecke zijn het uitgelezen moment om daadwerkelijk inhoud en richting te geven aan integrale gebiedsontwikkelingen. Het uiteindelijk mozaïek van Nederland is dan het veerkrachtige systeem waar de ontwikkelingen met elkaar in balans zijn.” [Yves de Boer – voorzitter @ Jaar van de Ruimte]

Waterschappen leveren een belangrijke bijdrage aan de voedsel-voorziening in Nederland. Immers, voor de agrarische sector is voldoende en schoon zoetwater één van de belangrijkste productie-factoren en is goed en duurzaam waterbeheer één van de belangrijkste economische vestigingsfactoren. Daarnaast is goede zorg voor waterkwaliteit en -kwantiteit essentieel voor het produce-ren van agrarische producten die wereldwijd aftrek vinden. Voor de land- en tuinbouwsector betekent dit dat een economisch sterke bedrijfstak niet mogelijk is zonder een goed functionerend water-systeem. En voor het waterschap houdt dat in dat het voorzien van de agrarische sector van voldoende (niet te veel, niet te weinig) en kwalitatief goed water een belangrijke taak is. Dit betekent in natte perioden dat wateroverlast zo veel mogelijk moet worden voorko-men en in perioden van droogte dat de agrarische sector zo lang mogelijk gebruik moet kunnen maken van water. Op dit gebied is er ook een ontwikkeling gaande richting het zelfvoorzienend maken van bedrijven. Al met al moet het water vanzelfsprekend van goede kwaliteit zijn. In deze kwaliteitsopgave ondersteunen waterschap-pen de boeren in het zoeken naar maatregelen in de bedrijfsvoering die leiden tot minder emissies. Bodemdaling in het veenweidege-bied leidt tot een steeds schevere verdeling van maatschappelijke kosten en baten. Waterschappen ondersteunen daarom de transitie naar hieraan aangepaste vormen van landbouw. Samenwerking tussen waterschappen en de agrarische sector is zodoende van groot belang. Het recent opgestelde Deltaplan Agrarisch Waterbe-heer ondersteunt dit. Het plan heeft als doel de agrarische ondernemers te faciliteren en de samenwerking met de water-schappen te bevorderen, door onder andere gebiedsprocessen te starten en door kennis en praktijkervaring te delen.

wUrckarchitectuur stedenbouw landschap

• Waterfront Dalfsen • www.hoogwaterbeschermingsprogramma.nl/nieuws/341528.

aspx?t=eerste+project+hwbp+opgeleverd%3A+feestelijk+3- in-1-moment+waterfront+dalfsen

• HoWaBo’ (Den Bosch) • www.aaenmaas.nl/pagina/bij-u-in-de-buurt/werk-in-uitvoe-

ring/s-hertogenbosch/hoogwateraanpak-s-hertogenbosch/hoogwateraanpak-s-hertogenbosch-howabo.html

• Randweg Zundert – zie afbeelding hierboven • www.zundert.nl/randweg-zundert/

• ‘Sturen met water’ – zie afbeelding hierboven • www.veenweiden.nl/sturen-met-water/• Nieuw Limburgs peil • www.wpm.nl/artikel/beleid/nieuw-limburgs-peil.html• Traject ‘Goede grond: goed voor landbouw, natuur én water-

beheer’ • www.stowa.nl/bibliotheek/publicaties/goede_grond__goed_voor_

landbouw__natuur_en_waterbeheer

5 ZORG VOOR EEN GEZONDE LEEFOMGEVING

“Bescherming tegen overstromingen, inzameling en afvoer van re-gen- en afvalwater en beschikbaarheid van gezond drinkwater vormen de basis voor een gezonde leefomgeving, nu en in de toe-komst. Ook is water als structuur en inrichtingselement van de stad net zo belangrijk voor een aantrekkelijke, gezonde leefomgeving.” [André van der Zande – directeur-generaal @ RIVM]

Een van de belangrijkste bijdragen van waterschappen aan een ge-zonde leefomgeving, is zorg voor goede waterkwaliteit. Zonder waterschappen geen schoon water om in te zwemmen. Maar ook de zuivering van afvalwater is een waterschapstaak, waarbij continu gestreefd wordt naar optimalisatie. In het rioolslib dat overblijft, zit-ten veel nuttige stoffen die worden teruggewonnen en opnieuw in de kringloop worden gebracht. Dit rioolslib wordt door de water-schappen steeds meer gezien als een bron van schaarse grondstoffen (fosfaat, cellulose, bioplastics, alginaat, CO2) en duurzame energie (biogas en warmte). Fosfaat wordt al op een groot aantal installaties teruggewonnen. Grote projecten voor de terugwinning voor de andere stoffen zijn in voorbereiding. Daarnaast werken waterschappen aan de mogelijkheid huishoudelijk en tuinbouwafvalwater optimaal te hergebruiken in de teelt van groenten en sierteeltgewassen. Maar ook het afvalwater van de glastuinbouwbedrijven kan worden her-gebruikt door het ter plaatse te zuiveren, in de bodem op te slaan en opnieuw te gebruiken in de kassen. Op die manier behoeven de glastuinbouwbedrijven zelf geen grond- en/of oppervlaktewater meer te onttrekken en wordt verzilting van de bodem tegen gegaan. In de stedelijke omgeving zijn waterschappen voor gemeenten dé natuurlijke partner voor ruimtelijke adaptatie. Dit gaat over groen-blauwe verbindingen, het voorkomen van wateroverlast door piekbuien, hittestress, droogte, enzovoort. Samen werken gemeen-ten en waterschappen aan de waterrobuuste en klimaatbestendige stad van de toekomst: zij zorgen er voor dat adaptatie en mitigatie in samenhang worden gebracht.

6 ANTICIPEER OP NIEUWE TECHNOLOGIE

“Waterschappen zijn volop bezig met het integreren van nieuwe technologie in hun activiteiten. Met meer uitwisseling zouden ande-re ruimtelijke disciplines daarvan kunnen leren en wellicht levert dat ook nieuwe raakvlakken op. Innovatie ontstaat daar waar veschillende disciplines samenwerken.” [Judith Lekkerkerker – hoofdredacteur @ RUIMTEVOLK]

Nieuwe technologieën voorzien waterschappen van hulpmiddelen om weersomstandigheden te voorspellen, om rampen zoals over-stromingen te kunnen reconstrueren en – beter nog – te kunnen voorkomen. Door de digitale informatierevolutie verandert ook de interactie tussen overheid, bedrijven en burgers in rap tempo. De waterschappen staan voor de uitdaging om informatie duurzaam te bewaren en toegankelijk te houden. Zij geven hier invulling aan door het laagdrempelig, digitaal beschikbaar te stellen van water- en klimaatdiensten. Zij hebben instrumenten ontwikkeld die het voor burgers mogelijk maken om real time informatie over de leef-omgeving in te zien, om 24 uur per dag, zeven dagen in de week vergunningen aan te kunnen vragen en om continu mee te denken over de inrichting van een gebied. Op die manier kan de burger ge-makkelijk toegang krijgen tot de juiste informatie over regelgeving, bouwwerkzaamheden en andere activiteiten, zijn zij zich meer be-wust van het water en zijn de waterbeheerders in staat efficiënter te werken bij het uitoefenen van hun waterbeheertaken. Waterschap-pen investeren in innovaties richting duurzaamheid, hergebruik van grondstoffen en energiezuiniger werken. Jaarlijks steken zij ruim twee miljard euro in het beheren, onderhouden, verbeteren en vernieuwen van het watersysteem. Een fors gedeelte daarvan wordt gebruikt voor het ontwikkelen van nieuwe methoden, technieken en technologieën. Zo wordt telemetrie gebruikt voor het aansturen van stuwen en gemalen en worden drones ingezet voor metingen over waterkwaliteit en -kwantiteit. De waterschappen stellen daar-naast hun objecten, terreinen en installaties beschikbaar aan het be-drijfsleven, zodat ideeën getest kunnen worden en tot werkelijkheid komen (het ‘launching customer’ principe). Op deze manier leveren de waterschappen tevens een bijdrage aan het exportpotentieel van Nederland, door bedrijven een etalage voor hun geslaagde pilot te bieden.

• ‘AquaReUse’ • www.aquareuse.nl/• Amsterdam Rainproof • www.rainproof.nl/• Nereda zuiveringstechnologie – zie afbeelding hierboven • www.neredannop.nl/

• LiveDijken • www.floodcontrolijkdijk.nl/nl/livedijken• Applicatie ‘Meten en melden’ • www.geomobiel.nl/meten-en-melden/• Water drones – zie afbeelding hierboven • www.waterschappen.nl/waterschap-werkt-sneller-door-drone/

7 BENUT BESTAANDE BEBOUWING

“Hergebruik van gebouwen is eerder haalbaar wanneer ze nabij water staan. Steden als Rotterdam of Dordrecht zijn rondom het water gebouwd en staan vol panden met karakter. Het aanwezige water draagt bij aan dat karakter; dat biedt een niet te missen kans.” [Hamit Karakus – directeur @ Platform31]

Leegstaande gebouwen, vrijkomende ruimtes, krimpregio’s: bij de aanpak van deze opgave wordt er doorgaans niet aan de water-schappen gedacht. Daar willen zij verandering in brengen. Het betreft dan wel geen directe kerntaak, maar dergelijke situaties bieden wel degelijk kansen voor de waterschappen om als gebieds-partner op te treden en er gezamenlijk iets moois van te maken. Van een probleem een kans maken, daar dragen de waterschappen graag aan bij als we daarmee ook waterbelangen kunnen dienen. Er vinden in Nederland nog maar weinig grootschalige bouwprojecten plaats, dus juist deze ontwikkelingen rondom hergebruik bieden de kansen waar we graag de synergie opzoeken. In dichtbebouwd gebied is in het verleden weinig rekening gehouden met de water- opgave. Door hergebruik en herinrichting kan midden in deze stede-lijke omgeving water weer de plek krijgen die het verdient. Water is daarmee zelfs een nieuwe parel, waar het altijd goed toeven is. De vraag is echter wat er met leegstaande kantoorgebouwen gaat gebeuren. Zijn er functies die daar een plek krijgen, zoals stadsland-bouw, waardoor op andere plekken functies wijzigen? En wat betekent dat voor de waterhuishouding? Overigens komen ook in landelijk gebied door schaalvergroting in de landbouw steeds meer boerenschuren leeg te staan. En wat zijn de kansen van krimp? Ook dit betekent beweging. Waterschappen denken graag mee. Zo is er bijvoorbeeld in Zeeland veel ruimte voor natuurontwikkeling waar waterberging aan kan worden gekoppeld. Tegelijkertijd is er het dilemma van de enorme dijkversterkingsopgave met een steeds kleiner wordende bevolking. De zoektocht naar ‘win-win’ gaat door.

Bronvermeldingen:Foto bij nr 4: Bron: Veenweiden Innovatiecentrum (VIC)Foto bij nr 7: Bron: architects Moederscheim Moonen

VIJF PRINCIPES OM SAMEN TE WERKEN AAN DE WOON- EN LEEFOMGEVING VAN 2040

De vijf principes uit het manifest van het Jaar van de Ruimte zijn herkenbare principes waar water-schappen mee aan de slag willen en al stappen in hebben gezet. Zij zien het als een groeimodel, waarin fouten gemaakt mogen worden en waar-voor men gezamenlijk de durf moet hebben om elkaar niet de maat te nemen, maar juist aan te moedigen.

OPGAVEN VERBINDENWater verbindt en versterkt. Waterschappen hebben een stevige agenda voor de komende jaren, die mede sturend is voor de ruimtelijke inrichting van Nederland. Deze agenda willen zij verbinden met de agenda van de ruimtelijke ordening en andere thema’s die de komende jaren spelen.

VERTROUWEN IN PARTICULIER INITIATIEFEen nieuwe rol, waar de overheid zoekend in is. Zo ook de water-schappen. Maar waarvoor zij wel met elkaar ambities hebben om met lef ruimte te geven aan particuliere initiatieven.

REGELS IN DIENST VAN ACTIEEen spannende ontwikkeling, die waterschappen graag met anderen verkennen. Het betekent meer durven loslaten binnen heldere kaders, waarbij het einddoel voorop wordt gesteld.

OMGEVINGSKWALITEIT BEHEREN EN CREËRENNederland is boven alles Waterland. Waterschappen hebben een groot deel van het landschap vorm gegeven en beheren dat ook, samen met andere partijen. Zij willen hun verantwoorde-lijkheid daarin blijven nemen en stellen dan ook dat wateropgaven de omgevingskwaliteit moeten versterken.

LEREND ONTWIKKELENWaterschappen hebben innovatie hoog in het vaandel staan en dragen internationaal hun steentje bij. Zij zijn daarin graag dienstbaar en staan open voor het leren van de aanpak van anderen. Waterschappen willen open staan voor en transparant zijn naar hun omgeving en ontvangen graag inspiratie van stakeholders om beter te kunnen functioneren.

• Benthemplein (Rotterdam) • www.schielandendekrimpenerwaard.nl/over-ons/ruimtelijke-

ordening-1/benthemplein• Blauwestad (Groningen) • www.blauwestad.nl/• De Leeuw Brouwerij (Valkenburg) – zie afbeelding hierboven • www.moederscheimmoonen.nl/project/herontwikkeling-leeuw-

terrein-valkenburg-ad-geul/

BEZOEKADRESKoningskade 402596 AA Den Haag070 351 97 51Nederland

POSTADRESPostbus 932182509 AE Den HaagNederland

info@uvw.nlwww.uvw.nl

December 2015