PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6...

28
ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﺎﻧﺖ، آداﻣﺰ و اﺳﺘﺎد ﻣﺼﺒﺎح در ﺑﺎب ﻧﺴﺒﺖ د ﻳﻦ و اﺧﻼق161 ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ي ﻋﻠﻤﻲ ـ ﺮوﻳﺠﻲ اﺧﻼقFASLNAMEH-YE AKHLAGH س2 ، ش5 ، ﺑﻬﺎر1391 A RESEACH EXTENSION QUARTERLY ﺻﻔﺤﺎت188 ـ161 VOL2, SPRING 2012, NO.5 ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﺎﻧﺖ، آداﻣﺰ و اﺳﺘﺎد ﻣﺼﺒﺎح در ﺑﺎب ﻧﺴﺒﺖ دﻳﻦ و اﺧﻼق رﺣﻴﻢ دﻫﻘﺎن ﺳﻴﻤﻜﺎﻧﻲ* ﭼﻜﻴﺪه ﻧﺴـﺒﺖ دﻳـﻦ و اﺧـﻼق و اﻳـﻦ ﻛـﻪ آﻳـﺎ اﺣﻜـﺎم اﺧﻼﻗـﻲ از دﻳـﻦ اﺧـﺬ ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﻳـﺎ زﻳﺮﺑﻨــﺎﻳﻲ ﻣﺴــﺘﻘﻞ از دﻳــﻦ دارﻧــﺪ در ﻃــﻮل ﺗــﺎرﻳﺦ ﻳﻜــﻲ از دﻏﺪﻏــﻪي ﻫــﺎي ﺟــﺪــﺐ ﮔﺮدﻳــﺪهّ ﻬﻲ ﺑــﺮ آن ﻣﺘﺮﺗ اﻧﺪﻳﺸــﻤﻨﺪان ﻣﺤﺴــﻮب ﺷــﺪه و ﺛﻤــﺮات ﻗﺎﺑــﻞ ﺗــﻮﺟ اﺳــﺖ، اﻳــﻦ ﻣﺨﺘﺼــﺮ در ﺟﻬــﺖ ﺗﺒﻴــﻴﻦ راﺑﻄــﻪ ﺑــﻴﻦ دﻳــﻦ و اﺧــﻼق از دﻳــﺪﮔﺎه اﺳــﻼم، ﻧﻈﺮﻳــﺎت اﻧﺪﻳﺸــﻤﻨﺪاﻧﻲ ﭼــﻮن ﺳــﻘﺮاط، آداﻣــﺰ و ﻛﺎﻧــﺖ از ﻋــﺎﻟﻢ ﻏــﺮبـ و ﻧﻈﺮﻳ ي ﻋﺪﻟﻴــﻪ و اﺳــﺘﺎد ﻣﺼــ ﺒﺎح در ﻋـﺎﻟﻢ اﺳــﻼم را ﺑﺮرﺳــﻲ ﻧﻤــﻮده، و ﺿــﻤﻦــ ﻧﻘــﺪ ﻧﻈﺮﻳ ي ﺳــﻘﺮاط، آداﻣــﺰ و ﻛﺎﻧــﺖ،ــ ﺑــﻪ ﺗﺒﻴــﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳ ي اﺳــﺘﺎد ﻣﺼــﺒﺎح ﺑــﻪ ﻋﻨـﻮان ﺟـﺎﻣﻊـ ﺗـﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳ ﻪ در اﻳـﻦ ﺑـﺎب ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و آن را ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻣﺒـﺎﻧﻲ اﺳـﻼم داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ. ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦـ ﻧﻈﺮﻳ ي اﺧـﻼق ﺳـﻜﻮﻻر ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﻧ ﻘﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. واژه ﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي دﻳﻦ، اﺧﻼق، وﺟﺪان، ﺴﻦ و ﻗﺒﺢ، ﺳﻜﻮﻻر. * - داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ ي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﺣﻮزه ي ﻋﻠﻤﻴﻪ ي ﻗﻢ و داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي دﻳﻦ ﭘﮋوﻫﻲ داﻧﺸﮕﺎه ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ. [email protected] ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ: 08 / 12 / 1390 ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ: 21 / 01 / 1391

Transcript of PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6...

Page 1: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

161

FASLNAMEH-YE AKHLAGH اخالق رويجيت ـ ي علميفصلنامه A RESEACH EXTENSION QUARTERLY 1391 بهار، 5، ش2س

VOL2, SPRING 2012, NO.5 161ـ 188 صفحات

بررسي تطبيقي نظريات كانت، آدامز و استاد مصباح در باب نسبت دين و اخالق

∗رحيم دهقان سيمكاني

چكيدهانــد يــا آيــا احكــام اخالقــي از ديــن اخــذ شــده كــه نســبت ديــن و اخــالق و ايــن

ــايي مســتقل از ــن زيربن ــاريخ يكــي از دغدغــه دي ــد در طــول ت هــاي جــدي دارنــده ــب گردي ــر آن مترت ــوجهي ب ــل ت ــرات قاب ــده و ثم ــوب ش ــمندان محس انديش

ــت، ــدگاه اس ــالق از دي ــن و اخ ــين دي ــه ب ــين رابط ــت تبي ــر در جه ــن مختص ايــت اســالم، ــز و كان ــقراط، آدام ــمنداني چــون س ــات انديش ــرب نظري ــالم غ از عــ ــ يهو نظري ــه و اســتاد مص باح در عــالم اســالم را بررســي نمــوده، و ضــمن عدلي

ــ ــد نظري ــت، ي هنق ــز و كان ــقراط، آدام ــ س ــين نظري ــه تبي ــه يهب ــباح ب ــتاد مص اسرا مطــابق بــا مبــاني اســالم آن ه در ايــن بـاب پرداختــه و تــرين نظريــعنـوان جــامع اخــالق ســكوالر نيــز بــه طــور مختصــر تبيــين يهنظريــچنــين هــم .دانســته اســت .قد قرار گرفته استشده و مورد ن

هاي كليدي واژه .سكوالر سن و قبح،ح وجدان، اخالق، دين،

.پژوهي دانشگاه اديان و مذاهب دكتري ديني قم و دانشجوي ي علميه ي تربيت مدرس حوزه دانش آموخته -∗

[email protected]

1391/ 01/ 21: تاريخ تأييد 1390/ 12/ 08: تاريخ دريافت

Page 2: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

162

مقدمه

جوامــع تــن بــه پــذيرش قــوانين اخالقــي داده و بــه جهــت امــروزه معمــوال ــ كـــه بتواننـــد در كنـــار يكـــديگر ت خـــود و بـــراي ايــن برقــراري نظـــم و امنيـ

حـــدودي را آميـــزي داشــته باشـــند قــوانيني را وضـــع و يــا زنــدگي مســالمت ــد بــا ص مــيمشــخ ــا همــه بتوانن ــت كامــل در جامعــه زنــدگي كننــد كننــد ت امني .

ــتص ــأله مخ ــن مس ــه اي ــان البت ــا انس ــت و طبيعت ــروزي نيس ــاي ام ــان ه ــاي انس هــ ــل م ــع ماقب ــتثني جوام ــده مس ــن قاع ــز از اي ــوده درن ني ــد؛ چرا نب ــه ان ــر ب ــه بش ك

شــده اســت در سرشــت او نهــاده نفــس كــه طبيعتــا جهــت برخــورداري از حــبــ ــال ارضــاي هب ــه دنب ــا ب گرچــه ممكــن -نيازهــاي خــود اســت طــور ابتــدايي تنه

ــو ــت و تق ــب معرف ــازي و كس ــت خودس ــه جه ــت ب ــن ااس ــود را از اي ــد خ بتوانــواني در آورد طبي ــت حي ــك -ع ــا ي ــانون و ي ــودن در ق ــدود نب و در صــورت مح

كس و خواهــد رفــت و ممكــن اســت بــه حــق هــر بــه هــر ســ چــارچوب خــاص، .كندديگري تجاوز

ــان ــن مي ــع ،از اي ــوده بعضــي جوام ــن برخــوردار ب ــدكــه از دي كــم دســت ،انمعيارهـــا و و از ديــن خـــود اخــذ نمــوده ي خــود را بخشــي از قواعــد اخالقـــ

.شــته اســت مطابقــت دا شــانهنجارهــاي اخالقــي آنهــا بــا دســتورات دينــي . آينــدمســيحي از ايــن دســت بــه شــمار مــي هنــدويي، يهــودي، اخــالق اســالمي،

مبــاحثي پديــد آمــده كــه همــواره تــالش در جهــت تبيــين رابطــه بــين ،وراز ايــنــه .قــوانين اخالقــي و تعــاليم دينــي داشــته اســت ــه، ب ســن و بحــث ح عنــوان نمون

ــا ــرن واقع ــدين ق ــي كــه در طــول چن ــبح عقل ــزاع از مباحــث جــد ق ــورد ن ي و مــه ــوده، ب ــاب عالمــان ديــن ب ــه شــمار عنــوان يكــي از مباحــث اصــلي در ايــن ب ب

.آيدميدرســت ي اخــالق تشــخيص پــس همــواره از جملــه مباحــث مهــم در فلســفه

ــوده و هــدف عمــده يرابطــه ــن و اخــالق ب ــين و بررســي يدي ــن مختصــر تبي اي

Page 3: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

163

ـ بايـــد از ديـــن ات مطـــرح در ايــن بـــاب اســت كـــه آيــا اخـــالق حتمــا نظريـبـه ايـن معنـا كـه اخـالق بـدون ديـن هـم ممكـن اسـت؟ سرچشمه گيـرد يـا ايـن

كــه يـا ايـن دسـت آيـد هبايـد از متــون دينـى بـ اخالقـى حتمـا كـه آيـا دسـتورات ــز مســتقال تــوان تشــخيص معيارهــاي انســان ــا عقــل خــود ني هــاي يــك جامعــه ب

اخالقى را دارند؟هــاي دينــي مرتبطنــد بــا آمــوزههــاي اخالقــي ، آيــا گــزارهدر صــورت امكــان

ــا ايــن ــه كــامال ي ــتند؟ و اساســا ك ــديگر جــدا هس ــالق از يك بــدون ديــن اخ چگونه اخالقي خواهد بود؟ ) سكوالر(

در ايـــن زمينـــه فيلســـوفان، متكلمـــان و انديشـــمندان علـــم اخـــالق چـــون ــتان و ــان باسـ ــقراط در يونـ ــون و سـ ــد در دورانافالطـ ــاركس و فرويـ ــاي مـ هـ

ـ انـد، ح نمـوده مباحثي را مطـر ر خمتأ له كـامال ، مسـأ ا بـا ايـن حـال ام ي بـوده جـد .شودمي ديدهو ابهامات زيادي در آن

ــزاره ــاهيم و گ ــامف ــن يه ــين از دي ــرب زم ــانس در مغ ــل از رنس ــالق، قب اخــي ــوزه 1،شــد اســتخراج م ــا آم ــز ب ــدودي ني ــا ح ــه ت ــفي البت ــي و فلس ــاي عقالن ه

ــ آميختــه بــود، ــ ا در ام ر دئيســتى قــرن هجــدهم بــا ظهــور عصــر روشــنگري، تفكــه ــبت ب ــل نس ــت عق ــت و مرجعي ــترش ياف ــادى گس ــى و الح و خداشناســى طبيع

د گونــاگون اجتمــاعى و اخالقــى، عرصــه را بــراى ديــن تنــگ نمــود و ابعــاــه .اخــالق از ديــن تفكيــك شــد اخــالق يدر فلســفههنــوز هــم لهايــن مســأالبت

ــ ــوده و از اهمي ــادي برخــوردار ب ــر داده ت زي ــاب نظ ــن ب ــد انديشــمنداني در اي انــت ــواهيم پرداخ ــا خ ــرات آنه ــي نظ ــه بررس ــر ب ــن مختص ــه در اي ــدا در . ك ابت

ــ ــ راين مســأله الزم اســت بــه اختصــ جهــت تبي و اخــالق ت ديــنبــه بررســي ماهي .بپردازيم

. 239و 224، صي رحمتي، انشااهللا ، ترجمهي اخالق ي فلسفه تاريخچهمكين تاير، السدر، -1

Page 4: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

164

چيستي دين و اخالق

هر مكتب بر اساس زير بناهاي فكـري خـود و بـر اسـاس برداشـتي كـه از معموالـ كنـد، اي متفاوت تعريف مـي نهگو آن را به دين دارد، ـ ا آنچـه بـه ام ي در طـور كل

ديـن مجموعـه حقـايقى اسـت كـه از كـه، توان گفت ايـن اسـت تعريف دين ميطريق وحى توسط يك نبي منظـور مـا از ديـن در .شـود رسل به بشريت القا مـى م

قـوانين و كـه بايـد بـا متـون اصـيل دينـى بـا اسـالم اسـت؛ چرا ديـن ،اين مختصـر آن دو و حـدود هريـك تا بتوانيم ارتباط ،ي به خوبي آشنا باشيماخالق هاي گزاره

.مص بيان نماييور مشخط از آنها را بهتـوان گفـت دانشـى اسـت مشـتمل بـر قـوانين و مياخالق نيز در باب تعريف

و البتـه دهـد، ص به زندگي بشر نظم ميعنوان يك چارچوب مشخ بهاحكامي كه است، طبيعي اسـت كـه 1اخالق ياز آن جهت كه بحث ما بيشتر مربوط به فلسفه

هـاي احكـام اخالقـي ر بر معيارهـا و مـالك بيشتي خود در اين باب را لهبايد مسأ .و به نقش دين در تعيين معيارهاي اخالقي بپردازيم متمركز كنيم

مالك حسن و قبح

توانــد مــي اخــالق كجاســت، ديــن و يليــهكــه سرچشــمه و منبــع اوبحــث از ايــنــه ــين رابط ــؤ در تبي ــيار م ــالق بس ــن و اخ ــد،ثي دي ــه ر باش ــال ب ــوان مث ــر ،عن اگ

ــه ــن يريش ــاس دي ــر اس ــز ب ــالق را ني ــيم و اخ ــتجو كن ــر جس ــرت بش را در فطديـــن و اخـــالق طبيعتـــا حكـــم وجـــدان و فطـــرت درونـــي بشـــر روا بـــدانيم،

ــ .بســيار نزديكــي بــا يكــديگر خواهنــد داشــت ي رابطــه ه داشــت پــس بايــد توجــار احكــام اخالقــي و ايــن ــين مــالك و معي ــدي يــك كــه تعي ــا ب كــه خــوبي و ي

ــه ــل، ب ــول عم ــك محم ــوان ي ــزارهعن ــي يدر گ ــي مبتن ــه اساس ــر چ ــي ب اخالق

1-ethics

Page 5: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

165

ــه ــين رابط ــت، در تبي ــالق، ياس ــن و اخ ــخ دي ــأ پاس ــد منش ــاوت خواه ــاى متف هــ ــع، .دگردي ــذت، اصــالت نف ــر اصــالت ل ــا كــه اگــر اخــالق، مبتنــى ب ــدين معن ب

اصالت وجدان و يـا بـر اصـالت جامعـه تكيـه داشـته باشـد، شـايد يـا بـين اخـالق ــه ــيچ رابط ــن، ه ــا دي ــود ب ــد نداى وج ــته باش ــه اش ــراى آن، رابط ــط ب ــا فق ى و ي

ــ اى مفــروض گــردد،مبنــايى و پشــتوانه گــزارهام هــاى اخالقــى را ا اگــر مــالكــ ــنايــل شــدن بــه ق ه بــه عــدم شــناخت كامــل انســان از رب الهــى بــدانيم، بــا توج

تـــر و يجـــد طبيعتـــا رب و منزلـــت الهـــى، ارتبـــاط ميـــان اخـــالق و ديـــن، قـــ .مشهودتر خواهد بود

ــن ــاره ،رو از اي ــه پ ــن نكت ــر اي ــوفان، ب ــن فيلس ــي تأاي از اي ــد م ــه كي ــد ك كننـ در تعليــل، متــافيزيكى و دينــى مختلــف، آراي دات بــه تبيــين و توجيــه تعهـ

ايـــن صـــاحبان انديشـــه، اســـتدالل . ســـزايى دارنـــدزنـــدگى اخالقـــى، نقـــش باى مبـانى متـافيزيكى يـا دينـى، تـالش اخالقـى كننـد كـه بـدون حـداقل پـاره مى 1.ستمعنابى

ع بــر ارتبـاط مبنـايي ايــن ديــن و اخـالق متفـر يكـه روشــن شـد رابطـه حـال ــخ ــد مش ــت، باي ــالك ح دو اس ــه م ــود ك ــنص ش ــاري و س ــال اختي ــبح در افع ق

ــراهم بشــر چيســت؟ ــا ف ــراي م ــذت بيشــتري را ب ــي خــوب اســت كــه ل ــا فعل آيكـه خـوب آن اسـت كـه بـا كند و يا سود بيشـتري بـراي مـا داشـته باشـد يـا ايـن

از همــين جاســت كــه آراي هــاي دينــي مــا در تضــاد نباشــد؟ ت و ارزشكمــاالـ طـور مختلفـي پديـد آمــده اسـت كـه بــه ــ ي مــيكل ات مربـوط بــه تـوان ايـن نظري .را به دو دسته تقسيم كرد مالك اخالق دستورى و هنجارى،

.14و 13، ص »اخالق و دين«ى ، زير نظر بهاءالدين خرمشاهى، مقالهفرهنگ و دين الياده، ميرچا، -1

Page 6: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

166

2گرايانهو نظريات وظيفه 1گرايانهنظريات غايتــت ــ غاي ــى را ك ــام اخالق ــان، احك ــ امالگراي ــل مترت ــايج عم ــار و نت ــر آث ب ب

ــر اســاس ايــن مــى ــه ســازند و ب ــر شــر را يكــه كــدام عمــل بيشــترين غلب ــر ب خيچـه آن كننـد، مـي داشت، بـه خـوب و بـد يـا بايـد و نبايـد اعمـال حكـم اهد خو

ــه ــر شــر -نتيج ــل باشــد كــه - غلبــه خيــر ب خــودگروي « بــراى شــخص عامــي ــون اپي » اخالق ــرادي چ ــد و اف ــد ش ــده خواه ــور،نامي ــه آن ك ــه ب ــابز ونيچ ه

ــ لنـــد،قاي ــه نظريـ ــه بـ ــومي خواهـــد بـــود كـ ــا غايـــت عمـــل خيـــر عمـ يهو يـــي « ــروي اخالق ــه گ ــا هم ــودگروي ي ــت، »س ــروف اس ــون مع ــرادي چ ــه اف ك

3.اندبه آن پرداخته... و هيوم، بنتام، جان استوارت ميل ــار وظيفــه ــايج و غايــات و آث ــر نت ــان، درســتى و نادرســتى عمــل را ب آن گراي

ــار ــد،نمــى ب ــد كــه نفــس عمــل، ويژگــى كنن ــر آن باورن ــابلكــه ب كــه ى دارديهــان مــى ــل را نش ــودن عم ــد و نبايــد ب ــد و باي ــوب و ب ــد؛ خ ــي درده ايــن يعن

آن جهــت كــه مـا از فعـل اســت و صــرفا خــود ،مــالك خـوبي و بــدي ،ديـدگاه ـ ايـن . را انجـام دهـيم فـيم بايـد آن نسبت بـه ايـن فعـل مكل ه نيـز بـه دو قسـم نظري

كانـت مـورد بحـث مـا نيسـت، شـود كـه فعـال نگـر تقسـيم مـي نگر و قاعـده لعم .ين مكتب به شمار آوردي انمايندهعنوان توان بهرا مي

ــ ــالم يهنظري ــل تأ اس ــق و قاب ــيار دقي ــاب بس ــن ب ــدر اي ــت؛ زيــرا م از ل اســي ــي م ــوان آنجهت ــ ت ــزء نظري ــترا ج ــرا معرات غاي ــرد، چرا گ ــي ك ــهف ــر ك ب

ه افعـال بايـد بـه جهـت رضـايت ذات اقـدس الهـي انجـام شـود اساس ايـن نظريـا از جهتــي ديگــر ايــن غايــت امــ و فعــل اخالقــي هــم جــدا از ايــن معيــار نيســت،

ــل ــالي اســت كــه قاب ــالي و متع ــان نيســت بســيار ع ــات غايتگراي ــا نظري ــاس ب . قي

.teleological theories-1

deontological theories.-2

.47-45ي صادقى، هادى، ص ، ترجمهي اخالق فلسفهكى فرانكا، ويليام، -3

Page 7: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

167

ــهعل ــايي ام ــه ;طباطب ــل آي ــريف يدر ذي ــع ( :يهش ــن اتب م ــه ــه الل ــدي ب هي

:فرمايدمي 1)... وانه سبل السالمرضــه(ي نكتــه ايــن اســت كــه جملــه« ــه الل ــدي ب هــ )ي يبــه جملــه شــده دمقي: )انهرضو عن اتبكـه شـوند يكـه تنهـا كسـانى هـدايت مـ شـده شـرط يعنـي ؛)م

تــى وق ر،گــ شــود خــداى هــدايتمعلــوم مــى كننــد،خشــنودى خــدا را دنبــال مــىــال ــ قوههـــدايت بـ ــدا مـــاش فعليـ ــ يت پيـ ــد كـــه مكلـ ــوان و ،فكنـ پيـــرو رضـ

.شنودى او باشدخصــفت ســالم ديگــرى كــه در ايــن آيــه وجــود دارد ايــن اســت كــه ينكتــه

تــا ،اســت طــور اطــالق و بــدون قيــد آورده هرده بــهــاى خــود آورا كـه بــراى راه ــقاوت ــاى ش ــالم از انح ــبيل او س ــد س ــت بفهمان ــا و محرومي ــاه ــتيه ــه ،ى اس ك

ــر ــدگى ام ــعادت زن ــا س ــى ييدني ــل م ــر را مخت ــى بش ــازد و راهو آخرت ــاى س هكــه اســت معنــاى آيــه ايــنلــذا .نيســت ســالم او آميختــه بــا هــيچ نــوع شــقاوتى

كس را كــهغمبــرش هــرپي يكتــابش و يــا بــه وســيله يخــداى ســبحان بــه وســيله 2».سازد ميرهنمون ى هدايت ها او باشد به راه شنودىپيرو خ

ــن ــعادت راه ر ،رواز اي ــه س ــيدن ب ــت ،س ــا در جه ــه تنه ــت ك ــايي اس رفتارهــار رضــايت حــق انجــام مــي ــودن شــود و همــين مبنــاي مســتحكم معي ــي ب اخالق

.افعال از نظر اسالم است

ي دين و اخالق بررسي و نقد دو نظريه در رابطه

بــاط ديــن و عــدالت گــوى خــود بــا اوثــوفرون، از ارت و ســقراط در گفــت ن ديــن نســبت اســتنتاج ديــن از اخــالق و جــزء بــود ىهگويــد و نظريــمــيســخن

ــاور اســت كــه عــدالت، محيطــى .ســازدبــه اخــالق را مطــرح مــي ــر ايــن ب وى ب

.16/ مائده -1 .16ي ي مائده، آيه ، ذيل سوره5، جتفسير الميزانطباطبايي، محمدحسين، -2

Page 8: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

168

ــزرگ ــن ب ــر از دي ــنت ــت دارى دارد و دي ــدالت اس ــى از ع ــن 1.دارى جزئ ــه اي كــه، ــا ن ــا ايــن نظــر درســت اســت ي ــن آي ــه اي ــا چــه نگرشــي ب بســتگي دارد كــه ب

ــريم، ــوع بنگ ــان ن موض ــون بي ــا چ ــا و م ــن در اينج ــان از دي ــه منظورم ــوديم ك مم حت بگـــوييم ايـــن نظريـــه از نظـــر اســـالديـــن اســـالم اســـت بايـــد بـــه صـــرا

ــي ــت باشــد نم ــد درس ــه اد ؛ چراتوان ــه ب ــون اصــيل ك ــر مت ــاي قــرآن و ديگ عــالمي، ــه اس ــانگر برنام ــوده و بي ــامع ب ــي ج ــالم دين ــاس ــاد ى كل ــدگى و ابع ى زن

ــط انســانى ــاگون رواب ــن. اســتگون ــرآاز اي ــيرو ق ــدن م ــب وال ( :فرماي وال رط

اي از عنــوان شــاخه ديــن بــهپــس محــدود كـردن 2.)يــابس إال فــي كتــاب مبــين .كه دعوي لفظي باشدمگر اين اخالق قابل پذيرش نيست،

.) م1937( از جملــه رابــرت آدامــز ،برخــى از فيلســوفان الهــى ،بــلدر مقاهــاى اخالقــى را خداونــد متعــال زارههماننــد مكتــب اشــاعره در اســالم، منشــأ گــ

ــته ــى از دانس ــايق اخالق ــه حق ــول ب ــد و وص ــه ان ــهود را ناحي ــل و ش ــام ى عق ناتمكنــد خــوب و هــر بـه آن امــر در نظــر آنهــا هـر چيــزي كــه خداونــد . انــدشـمرده

ــود ــد ب ــد خواه ــد ب ــي كن ــاب آن نه ــا را از ارتك ــد م ــه خداون ــه .آنج ــارت ب عب .تندسن و قبح شرعي هسل به حديگر، قاي

رابــرت آدامــز، در برابــر ايــن اشــكال كــه تنهــا راه ســلب و نفــى كــردن ظلــم ــد ــتقل از خداون ــى مس ــد اخالق ــول و قواع ــه اص ــه ب ــت ك ــن اس ــد، اي از خداون

ــى ــيم، پاســخ م ــته باش ــان داش ــد اذع ــدا ده ــتلزامى ضــرورت ن ــين اس ــه چن رد؛كت خـدا بـه زيرا مـا تنهـا بـه خـداى صـرف ايمـان نـداريم، بلكـه بـه عشـق و محبـ

ــم ــان داري ــز اذع ــوع بشــر ني ــ. ن ــد محــال ر ب ــم از خداون ــن اســاس، صــدور ظل ايــار آدامــز ايــن اســت كــه بايــد 3.اســت ــه اشــكال اساســي گفت دهــد پاســخو البت

.50-49ي لطفى، محمد حسين، ص ، ترجمهمرگ سقراطرومانو، گواردينى، -1 .59/ انعام -2

3-Robert m.adams, ethics and commands of god in philosophy of religion, (oxford univer city press 1996), p:72 - 529.

Page 9: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

169

ــ از كجــا ؟كنــدت خــدا نســبت بــه بشــر اذعــان مــي كــه از كجــا بــه عشــق و محبكنــد تــا ســپس بتوانــد نتيبجــه قبــول كــرده كــه خداونــد در حــق بشــر ظلــم نمــي

آيــا چيــزي غيــر از عقــل كــه هــر آنچــه خــدا گفتــه همــان خــوب اســت؟بگيـرد كند؟ كند خدا ظلم نمي است كه حكم مي

ــي ــدودي م ــا ح ــرد ت ــي ك ــرانش همراه ــز و همفك ــا آدام ــوان ب ــه راچ ؛ت كانســـان مخلـــوق اســـت و از آن جهـــت كـــه مخلـــوق هســـت محـــدود بـــوده و

ـ توانايي درك خـوب و بـد همـه چيـز را بـا عقـل خـود نـدارد، كـه عقـل ا ايـن امســن و قــبح را در اوامــر الهــي خالصــه مــالك ح را ناديــده گرفتــه و صــرفا

هـايي ايـم؛ زيـرا گـزاره ر ظلـم كـرده رسـد بـه دسـتگاه عقـل بشـ به نظر مـي كنيم،ــل ــت «از قبي ــل نيس ــد بخي ــا » خداون ــي «ي ــم نم ــدا ظل ــدخ ــا »كن ــدا دروغ « ي خ

ــي ــد نم ــي » گوي ــي درك م ــه راحت ــل ب ــد، را عق ــتگاه رو از آن كن ــه دس ــل ك عقســنجد و پــس از جوانــب مختلــف را مــي كــه در وجــود بشــر نهــاده شــده،

الوجـود كـه از هـر جهــت يابــد كـه يـك موجـود واجــب در مـي بررسـي كامـل، ــاز اســت بــي كــه ظلــم كــردن يــا ناشــي از بخــل محــال اســت ظلــم كنــد؛ چرا ني

ــاز يــا ناشــي از حســادت اســت، يــا ناشــي از جهــل اســت، اســت، يــا ناشــي از نيــه تصــديق عقــل هــيچ كــ... اســت و ــي ه ب ــد ب ــاز يــك از آنهــا در مــورد خداون ني

.كند صدق نميي بچــه هــم ظلــم كــردن اي تنظــيم شــده كــه حتــگونــه دســتگاه عقــل بشــر بــه

و سرشــت پــاك بشــر اســت ١ايــن در حقيقــت همــان وجــدان. دانــدمــيرا قبــيح كــه انســان چــه بايــد كــه از آن تعبيــر بــه نــوعي آگــاهي و معرفــت در بــاب ايــن

در آيــات وروايــات زيــادي 2.شــودو از چــه اعمــالي بايــد پرهيــز كنــد مــي بكنــداو الهــام ه پـاكى و ناپــاكى را بـ بــا آفـرينش انســان كــه خداونـد چنـين بيــان شـده

1- conscience.

2-Douglac.Langston,conscience and other virtues(the Pennsylvania state

university press,page 1 and 2).

Page 10: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

170

ــا او عهــد و پيمــان تكــوينى بســت كــه تعــاليم فطــرى را عمــال يفرمــود، گــو ى بــا فجور(: كـــار بنـــدد و از صـــراط فطـــرت منحـــرف نشـــودهبـــ هـمفألهــا و هـ

ــا اهــذا 1.)تقو ــاز مــي و ل ــر خــالف كســانى كــه از پيمــان فطــرى ســر ب زننــد و بكننـــد در ايـــن جهـــان فرمـــان الهـــام تكـــوينى و وجـــدان اخالقـــى عمـــل مـــي

ــي ــى و اضــطراب بســر م ــواره در شــكنجه روان ــس هم ــت نف ــورد مالم ــد و م برنقـي دهـد كـه عقـل بشـر و يـا وجـدان اخال و ايـن نشـان مـي خـود هسـتند يلوامه

را ناديــده گرفتــه و االن كــرده كــه عامــل اخالقــي آنبشــر بــه چيــزي حكــم مــي .سخت پشيمان است

ــر ــ ،عكسب ــه ب ــانى ك ــد وفا ه كس ــرى خداون ــان فط ــام پيم ــداى اله ــد و ن دارنبندنـــد، بـــدون كــار مـــى هبـــ الهــى را كـــه فرمـــان وجــدان اخالقيســـت عمـــال

ــي ــدگى م ــى، زن ــى درون ــئن و آ اضــطراب و نگران ــد، نفــس مطم ــد كنن رام دارنــنفس (نــداى يــا ه و بــ ــا ال تهــةأي ــه 2)المطمئن بــا رضــايت و خشــنودى خــاطر ب

پــاس هخداونــد بــ يهــاى واسـعه رونــد و از رحمــتپيشـگاه خداونــد بــزرگ مـي .گيرندپيمان فطرى الهى پاداش ميهوفادارى ب

:فرمايدمؤمن كامل در ضمن حديثى مي يبارهدر7امام ـه و وفــى بشــرطه و ذلــك قولــه عزو ال صــدق بعهــد « رجــال ( :جــل لـ

ــهليع ــه فــذلك الــذى اليصــيبه اهــوال الــدنيا و ال 3)صــدقوا مــا عاهــدوا الل4».ةاهوال اآلخر

ــ« ــ ]مــؤمن[ ،راســتى هب ــادار ه در عهــد پروردگــار ثابــت و ب پيمــان خــدا وف .انـد فـى شـده سـت كـه در قـرآن بـه وفـادارى معر اكسـاني ]جملـه [ او از. است

».داو در دنيا گرفتار نگرانى نيست و در قيامت نيز هراسى ندار

. 8/ شمس -1 .27/ فجر -2 .23/ احزاب -3 .50، ص15، جبحاراالنوارمجلسي، محمد باقر، -4

Page 11: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

171

اي اسـت كــه گونـه ن اسـت كـه دســتگاه عقـل بشـر بــه هـا همـه نشــانگر آ ايـن ــورت تخطــ ــديدا در ص ــردن ش ــا را ي ك ــرار م ــت ق ــت و بازخواس ــورد مالم م

ــه ــت كـ ــن اسـ ــه روشـ ــد داد و البتـ ــخت خواهـ ــدان از سـ ــذاب وجـ ــرين عـ تـ .هاست عذاب

:آمده است در حديث ديگر

وفــى للــه بشــروطه التــى اشــترطها عليــه فــذلك مــع النبيــين و الصــديقين و «ــن يشــفع و ال يشــفع ــالحين و حســن اؤلئــك رفيقــا و ذلــك مم الشــهداء و الص

1».ةله و ذلك ممن ال يصيبه اهوال الدنيا و ال اهوال اآلخراو بسته است وفا كرده و رفيق پيامبران پيمانى كه خداوند باه بانسان كامل «

شفاعت ه كند و خود نيازى بدر قيامت از ديگران شفاعت مي .خدا و پاكانست ».ستا او از هول و هراس دنيا و آخرت مصون و محفوظ .ديگران ندارد

ســـكون و آرامـــش نفـــس و ،پيـــروى از پيمـــان فطـــرى اخالقـــى ينتيجـــهپيـــروى از وجـــدان اخالقـــى ،مصـــونيت از نگرانـــى و هـــول و هـــراس اســـت

ــرت ــراف از فط ــت و انح ــيلت اس ــت و فض ــث نوراني ــه باع ــى دل و يماي تيرگــت ــاد اس ــاكى نه ــن. ناپ ــا ،رو از اي ــا فع يانبي ــى ب ــتاله ــتگى الي ــاى خس ــذير ه ناپ

ــي ــود م ــرده خ ــا پ ــيدند ت ــانى غرا كوش ــاى ظلم ــه ــره ي ــهوات را از چه يز و شــ ــار نماينــد و مــردم را متوج ــر كن هــاى فطــرى خــويش مايهه ســرپــاك فطــرت ب

ــيه ــان را از س ــيله آن ــدين وس ــد و ب ــرو كنن ــجاياى ي ــوده و س ــالص نم ــاه خ ى گنــاو انســاني اخالقــى ــلنا موســى ( :كننــد ت را در بشــر احي سأر ــد ــا أن و لق بĤياتن

ام اللهبأي مذكره إلى النور و ن الظلماتم كمقو 2).أخرج

موســى بــن عمــران امــر شــده اســت تــا قــوم خــود را از تيرگــى و هبــ ــت ــان را بــ ظلم ــد و آن ــارج كن ــراف خ ــت ه انح ــورانى حقيق ــن و ن وادى روش

.351، ص3 روايات تربيتى، ج -لحديتفريد، مرتضي، ا -1

.5/ حجر -2

Page 12: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

172

مــردم يــادآورى كنــد كــه نعمــت تــا بــه مأموريــت دارد او ،رهبــرى نمايــد ــدايت الهــى از روزگــار او ــما آفريــده شــده اســت ه ايــن و ل در سرشــت ش

كــه عقــل و وجــدان اخالقــي بــه شــما الهــام الهــى ايــن روى ازبــا پيــ يد كــهيشـما ــد شــد رســاند،مــي ــدبخت و معــذب خواهي ــا مخالفــت آن ب و از خوشــبخت و ب

.اند ا به عنوان نبي باطن معرفي نمودههمين جهت است كه عقل رــابر ــين اشــاعره گفــت كــه پــس بن ــه افــرادي چــون آدامــز و همچن اين بايــد ب

كــه در مـوارد مختلــف بــه يـاري مــا آمــده و بــا ايـن دســتگاه دقيــق عقـل ماســت ــي ــه م ــن نكت ــه اي ــق ب ــل دقي ــي تحلي ــم نم ــد ظل ــه خداون ــد ك ــد،رس دروغ كن

ــي ــد، نم ــي گوي ــادت نم ــد حس ــه ... وكن ــا را ب ــه اينه ــد ك ــل و و بع ــوان اص عنگيــرد كــه چــون خداونــد چنــين اســت در مــواردي زيربنــا پــذيرفت، نتيجــه مــي

ــ ــايي درك خـــوب و بـــد را نـ ــا توانـ ــه مـ ــان او رجـــوع هـــم كـ داريم بـــه فرمـــي ــيم م ــ ؛ چراكن ــولي را ب ــاني و اص ــل مب ــاس عق ــر اس ــه ب ــده هك ــت ش ــور ثاب ط

ــه ــم پذيرفت ــن. اي ــ ،رو از اي ــايي حت ــل توان ــه عق ــد ك ــت ش ــواردي ياف ــر م ي اگــبح آن را نداشـــت، درك ح ــن و قـ ــي وارد سـ ــبح عقلـ ــن و قـ ــه حسـ ــي بـ خللـ

.نخواهد شدــن ــيچ ،رو از اي ــ ه ــن دو نظري ــك از اي ــهي ــل ب كــه رســد؛ چرانظــر نمــي ه كامــ ي ســقراط ديــن بــا آن همــه گســتردگي و شــمول خــود در دايــره يهبنــابر نظري

ــا ــاخالقيــات خالصــه خواهــد شــد و بن ــز دســتگاه يهبر نظري آدامــز و اشــاعره ني .ي ناديده گرفته خواهد شدطور كل عقل بشر به

زيو غرا اخالقي تضاد وجدان

ــن ســؤممكــن اســت ــزاي ــا وجــود دســتگاه مطــر ال توســط آدام ح شــود كــه بعقــل در بشــر، بســياري از مواقــع اعمــال و رفتاهــاي ضــد اخالقــي را در جوامــع

بــه بــا دســتگاه عقــل هســت كــه بتوانــد آيــا در بشــر نيرويــيكنــيم، مشــاهده مــي بپردازد؟مقابله

Page 13: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

173

ــخ بايــد گفــت داراى وجــدان اخالقــى و فطــرت هــاانســانتمــام در پاسكننــد لــم و ســتم قبــيح اسـت، همــه درك مــي فهمنـد ظ مــي همــه ،انسـانى هســتند

ــي ــنود م ــداقت خش ــتى و ص ــه از راس ــت، هم ــد اس ــت ب ــت در امان ــوند، خيان شهــد دارنــد، همــه از خيانــت عهبــ يامانــت و وفـا ياداه تمـام مــردم ميــل فطــرى بــ

ســن و ح افــراد بشــر بــا نيــروى فطــرى ييــهبرنــد، و خالصــه كل و دروغ رنــج مــيــبح ــو رذا ليفضــا اصــول ،ق ــدرك مــي ل راي ــر ،دكنن ــام عمــل كمت ــى در مق ول

ــهبــ زيــرا بشــر در اطاعــت يــا ســرپيچى از اوامــر ؛نماينــدمــي هنــداى فطــرت توجهــاى نفســانى وجــدانى آزاد اســت، جــايى كــه بــين وجــدان اخالقــى و خــواهش

تزاحمــى نباشــد پيــروى از نــداى وجــدان ســهل اســت، ولــى آنجــا كــه اطاعــت ــى مســتلزم ســركوب كــردن ــزى باشــد از وجــدان اخالق يكــى از تمــايالت غري

كنــد و فطــرت كــار بــس دشــوار اســت و اغلــب نيــروى غريــزه غلبــه مــي ــي ــ وجــدانى شكســت م ــ كــهآنر خــورد، مگ ــى ب ــدان اخالق ــى ه وج ــان اله ايم

ــ ــد جهــان، از صــفات انســانى پشــتيبانى همتكــى باشــد و اعتقــاد حقيقــى ب خداونز ه سـالح ايـد خـود را بـ تـوان گفـت انسـان ب يعني به نـوعي مـي ؛ كند هـايي مجهـ

ــن صــورت دســتگاه عقــل كنــد؛ چرا ــر اي ــق ياو قــدرت محاســبه كــه در غي دقيــود را از ــار خ ــت دچ ــد داد و در نهاي ــت خواه ــتدس ــي ظلم ــا و گمراه هــا ه .خواهد شد

ــه ــه ب ــوان نمون ــوان گفــت مــي ،عن جــوانى و ييوســف صــديق در بحبوحــه تــاك ــرض خطرنـ ــى در معـ ــل جنسـ ــديدترين دوران تمايـ ــريندر شـ ــ تـ ط يراشـ

ه زن شــوهردارى عشــق ســوزان خــود را بــو ت قــرار گرفــتعمــل منــافى بــا عفــــ ــرد و از وى تمن ــه ك ــت اىاو عرض ــل داش ــد و هر . وص ــر بودن ــر دو بش ــك ه ي

در اينجــا قــدرت غريــزه، . قــدرت غريــزه و تمايــل جنســى يداراى ســرمايهــروى عفــ ــت و ني حاضــر شــد خويشــتن را او ت اخالقــى زن را در هــم شكس

ــليم ت ــى از عفــ تس ــان اله ــانى و بره ــدرت ايم ــى ق ــد، ول ــود نماي ــايالت خ ت مــزه ــرد و غري ــتيبانى ك ــف پش ــرانجا ييوس ــت داد و س ــى را شكس ــن جنس م دام

Page 14: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

174

ــظ كــرد ــودگى حف ــوال أن رأى ( :خــود را از آل ــا ل به ــم هو ــه ــت ب مه ــد ولق

هبان رره1)ب .به جايي نخواهد بردآدامز راه و اشاعره يهاين نظريپس بنابر

ي دين و اخالقدر باب رابطه نظر كانتيكـــي : ر دوران فكـــري خـــود انجـــام داده اســـت كانـــت دو انقـــالب د

،ديگــري قــل نظــري بــود كــه مــورد بحــث مــا نيســت؛ ع يانقــالب او در حــوزه بــه ايــن بيــان كــه تــا قبــل از كانــت معمــوال. ي اخــالق بــودانقــالب او در حــوزهــه از ــالق برگرفت ــود اخ ــن ب ــات و دي ــثال 2،الهي ــا م ــطي غالب ــرون وس در دوران ق

ــالي ــه تعـ ــه بـ ــود كـ ــي بـ ــزاره م الهـ ــوان گـ ــود و عنـ ــده بـ ــي درآمـ ــاي اخالقـ هـحــق يكــديگر اگـر « هــاي اجرايـي آن هــم بــه ايـن شــكل بـود كــه مــثال ضـمانت

كــه گفتــه بـه ايــن معنــي . »را ضـايع كنيــد بــه عــذاب الهـي گرفتــار خواهيــد شــد ــاش چــو مــي ــي ب ــديتي و ن خــدايي هســت،شــد اخالق چــون خــدايي هســت اب

ــيم چــون ... هســت و آتــش جهنمــي هســت و يعنــي مــا بايــد اخالقــي عمــل كن .خدايي هست

عقــل ياو در حــوزه ،شــودبــرعكس مــي ا بــا آمــدن كانــت اوضــاع كــامالامــــا ــورد آن يهــايي را كــه در حــوزه پرســشعملــي كوشــيد ت عقــل نظــري در م

كــه چرا؛ انــت الهيــات تــابع اخــالق شــد بــا ك .ســكوت كــرده بــود جــواب دهــدجهــان و در نظــر كانــت اگــر بخــواهيم اخــالق داشــته باشــيم، بايــد آزادي،

ــه ــدا را ب ــيني خ ــروط پيش ــوان ش ــه عن ــا ب ــر ، و ي ــارت بهت ــهعب ــول ، ب ــوان اص عنــريم ــرض بگي ــالق ف ــوعه در اخ ــي 3؛موض ــن م ــه م ــه ب ــي ك ــون اخالق ــدچ گوي

.24/ يوسف -1

.239و 224رحمتي، انشا اهللا، ص: ،ترجمهي اخالق فلسفه تاريخچه مكين تاير، السدر ، -2

.349، ص6ي سعادت، اسماعيل، و بزرگمهر، منوچهر، ج ، ترجمهتاريخ فلسفهكاپلستون، فردريك، -3

Page 15: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

175

يعنـي بـه شـهادت ؛ اهـد بـود معنـي خو بـي اگـر بـدون آزادي باشـد » راست بگـو «پــس بايــد . اســت اخــالق بــي معنــي وجــدان مــي يــابيم كــه اگــر آزادي نباشــد،

.عنوان يك اصل موضوعه پيش فرض قرار دهيم آزادي را بهبايــد خلـود نفــس را نيـز فــرض كـه اخــالق داشـته باشـيم همچنـين بـراي ايــن

زنـدگي كـه عقـل عملـي بـه دنبـال خيـر اعلـي اسـت و از آنجـا كـه بگيريم؛ چراــن ــه اي ــت ك ــان داده اس ــه نش ــاني و تجرب ــعادت جه ــان س ــه هم ــي ك ــر اعل خي

پــس بايــد نفــس خلــود داشــته ،شــودحقيقــي اســت در ايــن جهــان محقــق نمــي .باشد تا در جهاني ديگر اين خير اعلي را دريابد

ــ او . گــرا اســت وظيفــه ه بــه ايــن نكتــه ضــروري اســت كــه كانــت البتــه توجــ نمــي ــد ب ــا باي ــال گويــد م ــااخــالق و فضــايه دنب ــه ســعادت برســيم؛ ل باشــيم ت ب

ــين تصــو ــد چن ــه يعنــي نباي ــي ب ــر اعل ــه خي ــوان نتيجــه ر شــود كــه رســيدن ب يعنــت، ــده اس ــوب ش ــي محس ــل اخالق ــ عم ــون او قاي ــ چ ــا باي ــه م ــود ك ــل ل ب د فع

ــ فقــط از آن بــاب كــه اخالقــي اســت انجــام دهــيم، اخالقــي را ا از آن جهــت امدانــد و در عمــل بــه فضــيلت مــي ينتيجــه كــه او رســيدن بــه ســعادت را ضــرورتا

بــه فــرض جــاودانگي روحلــذا تجربــي دارد،يابــد كــه ايــن ضــرورت نقـض مـي .گرا تنه غاي گراست، ه داشته باشيم كه كانت وظيفهپس توج .بردميپي

كـه مـا اخالقـي باشـيم نيـاز بـه يـك اصـل بـراي ايـن همچنين در نظـر كانـت روســت كــه خداســت؛ ايــن از آن وجــود موضــوعه ديگــر نيــز داريــم و آن

ــه فضــاي ســعادت را نتيجــه ــل ب ــم ي ضــروري عم ــي دانســتيم و ه ــين ل اخالق چنگفتــيم كــه جهــان ديگـــري را نيــز بايــد در نظــر بگيـــريم تــا ايــن ســـعادت

ــروري در آن ــود ض ــق ش ــا محق ــابراين،. ج ــ بن ــامن تحق ــز ض ــودي ني ــد موج ق بايدر آن جهــان ل و دريافــت ســعادتي ضــروري بــين عمــل بــه فضــاي ايــن رابطــه

ــه آن خداســت باشــد ــس. ك ــوعه پ ــك اصــل موض ــوان ي ــا عن ــد ب ــز باي خــدا نيــراي اخــالق ــابر. مــدنظر قــرار گيــرد ب در نظــام كــانتي چــون اخــالق ،اينبن

Page 16: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

176

ي چــون خــدا بــود مــا بايــد ا در نظــام ماقبــل كــانتامــ خــدايي بايــد باشــد، ،داريــم .بوديم اخالقي مي

قالنــى معيارهــاى اخالقــى، كــه بــر شــناخت ع بــا ايــنبــر ايــن اســاس، كانــت ـ ــتقالل تعهـ ــاختن آن اس ــتوار س ــى و اس ــان دات اخالق ــر فرم ــا ب ــل و ه ــاى عق ه

ــالش ــه ت ــى ب ــراى معنابخش ــت، ب ــد داش ــدان تأكي ــان وج ــى انس ــاى اخالق ــز ه نيتـوان گفـت در نظـر او ديـن و همـين منظـور مـي طالب اعتقـاد بـه خـدا بـود و بـه

.شودالهيات تابع اخالق ميــ ــهپــس ب ــت، اخــالق مســتلزم ديــن نيســت ز ني اطــور كل ك و محــر ظــر كان

هــا، نــه در شــناخت انســان .اتــه اســتذ نهــايى عمــل اخالقــى، تكليــف فــى حــدــاج ــه ديــن و خــدا محت ــزه وظــايف اخالقــى ب ــراى يــافتن انگي ــه ب جهــت . انــد و ن

ــازى دارنــد، بلكــه اخــالق بــه بركــت عقــل عمــل بــه وظيفــه ى خــود بــه ديــن نيكـه پـس انجـام عمـل بـه خـاطر ايـن . نيـاز اسـت ىبـ يمحض عملى، از منابع دينـ

ــر بــيخداونــد امــر نمــوده اســت ــود ، در ايــن تفك ــا خواهــد ب ــه در عــين . معن البت ــه ديــن حــال، اخــالق مــؤد ــت شــود،مــىى ب ــات اخــالق توســط بعــد از كان اثب

ــ ــار انســان و ج ــه ناچــار اختي ــد را عقــل عملــى، ب اودانگى نفــس و وجــود خداون 1.ه استعملى پذيرفت عنوان اصول موضوعه عقل به

ي كانتنقد نظريه

ـ كه تـا چـه حـد اين يكانـت قابـل پـذيرش اسـت، بسـتگي بـه نحـوه يهنظري ــه عــالم دارد نگرشــي د ــرد نســبت ب ــر ف ــ . ارد كــه ه ــن نظري ــك اگــر اي ــه ي ه را ب

فـــردي كـــه در فضـــاي اومانيســـم غـــرب رشـــد يافتـــه و تفكـــر او بـــر اســـاس طبيعتــا از آن اســتقبال خواهــد هيمخودبنيــادي بشــر شــكل گرفتــه باشــد بــد

بـه فيختـه و هگـل خـتم خواهـد شـد كـه خـدا ديـدگاه نهايتـا كرد؛ چراكـه ايـن

.357-356، ص2فروغى، محمد علي، سير حكمت در اروپا، ج -1

Page 17: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

177

ــ داننــد،انســان معاصــر مــي يرا ســاخته ــه بــه محــدوديت عقــل و ام ا اگــر بــا توجــود ــه فرم ــائيش ك ــوراني ذات كبري ــار ن ــه گفت ــان ب ــا ايم ــر و ب ــم بش ــا و(: عل م

ن العلـم يـتم مـيلـا أوتايـن ديـدگاه را مـورد بحـث قـرار دهيم،نقــدهايي 1)إال قلــوجهي ــل ت ــد قاب ــا ح ــذيرش آن را ت ــال پ ــه احتم ــد ك ــد ش ــه آن وارد خواه ب

. كاهش خواهد داد :چنين گفتتوان در نقد نظر كانت طور مختصر مي بهــوده، :الاو كانــت بــه نحــو بســيار شــديدي در اخــالق خــود متــاثر از روســو ب

ليــه و سرشــت پــاك انســان داشــته از آن جهــت كــه نظــر بــه طبيعــت او و روســوكانــت ايــن گفتــار روســو ،در حقيقــت .اســت بــراي كانــت مــورد احتــرام اســت

كـه بـه ايـن نكتـه توجــه را مبنـاي نظـام اخـالق خـود قـرار داده اسـت بــدون ايـن د پــاك از كجــا در وجــود انســان قــرار گرفتــه اســت؟ اداشــته باشــد كــه ايــن نهــ

خــود ايــن نيــرو و سرشــت پــاك را بــه انســان عنايــت كــرده اســت؟ چــه كســيكانــت اخــالق را بــا يــك ميــل درونــي آغــاز كــرده اســت كــه او را بــه ســمت

ــي ــوق م ــي س ــام اخالق ــد، نظ ــده ده ــاده ش ــر نه ــا در درون بش ــل از كج ــن مي ايــي نيســت كــه ذات مقد اســت؟ ــان نيروي ــن هم ــا اي ــرار آي ــاد بشــر ق ســش در نه

ــا ف( :داد و فرمــوده اســت اهتقوــا و هورــا فج همــابع 2؟)أله ــن ت ــه دي پــس چگونــن ،اخــالق باشــد ــد دي ــه و اصــلي خــود نيازمن در حــالي اخــالق در عنصــر اولي

است؟ــ ينكتــه ــز قابــل توج بــر محــدود و مخلــوق ه ايــن اســت كــه خــود كانــت ني

ــي ــت بشــر را محــدود م ــته و معرف ــان داش ــودن انســان اذع ــدب ــا نتيجــه 3،دان يام ــي اندي ــتم م ــل خ ــه هگ ــه ب ــت ك ــان اس ــت هم ــه او در نهاي ــه در آن ش ــود ك ش

. 85/ اسراء -1

. 8/ شمس -2 .206گرو استعالء، صعبدالكريمي، بيژن، هايدي -3

Page 18: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

178

ــ گونــه حــد هــيچ ي ايــن انســان اســت ي بــراي معرفــت انســان معنــي نــدارد و حت .دهدمي حد »ي خداو حت« كه به غير خود

ــا ــي :ثاني ــه آن م ــت ب ــه كان ــدايي ك ــد،خ ــام رس ــرض نظ ــك ف ــا ي ــش تنه بخــه خــداي قــوام بخــش حقيقــي؛ ضــروري اســت ــ، ن ــي كان ــنيعن ــراي اي كــه ت ب

ــد، ــل كن ــد نظــام اخــالق خــود را تكمي ــرض بتوان ــا خــدايي را ف ناچــار اســت تشـود تـا مـا كـه صـرف فـرض دليـل نمـي حـال ايـن كند كـه نظـام بخـش اسـت،

.واقعيت را عوض كنيم ،در واقــع ،دهــدقــرار مــي، دينــي را كــه كانــت تــابع اخــالق بــر ايــن اســاس

لبتــه منظــور ايــن نيســتا. ، بلكــه يــك فــرض ذهنــي اســت ديــن حقيقــي نيســتــرف ــي ص ــرض ذهن ــك ف ــدا را ي ــت خ ــه كان ــيك ــدم ــه او؛ چرادان ــدا را ك خ

ــده ــته اي ــتعاليي دانس ــه آل اس ــدت هم ــود و وح ــاي وج ــه مبن ــاظ يك ــياء لح اشگـوييم خـداي كانـت يــك مــيكـه يـن ا پـس 1.ريــك تصـو نـه صـرفا ،شـود مـي

ــ ه خــداي حقيقــي نيســت، منظــور ايــن اســت كــه كانــت از روي ناچــاري تــن بشــود كانــت بــا انقــالب كــه گفتــه مــيايــن ،رو از ايــن .چنــين خــدايي داده اســت

ــالق ــاب اخ ــت؛ ،كپرنيكــي در ب ــرار داده اس ــابع اخــالق ق ــن را ت ــك دي ــا ي تنهمتفـــاوت از كـــه تفســـير كانـــت از ديـــن كـــامال ؛ چراكـــالم مســـامحي اســـت

ــت ــيري اس ــ تفس ــي اراي ــان حقيق ــه ادي ــيك ــد،ه م ــت دهن ــير كان ــدا ،در تفس خــأول و( گــاههــيچ ــو ال ه ر وخĤــ ــاطن و الظــاهر و ال الب ــيم لع ءــي ــل ش ــو بك 2)ه

ــالق ــت، خ ــالم و نيس ــن ... و رازق و ع ــت، از اي ــي رو نيس ــين دين ــر چن ــابع ، اگ ت .امر دور از انتظاري نخواهد بود اخالق هم واقع شود،

نــه باشــد كــه گوكــه بــر فــرض كــه ديــن و الهيــات همــان اشــكال ديگــر ايــناز هــم ديــن تــابع اخــالق نخواهــد بــود؛ ولــي در عــين حــال بــ گويــد،مــي كانــت

.169ي حداد عادل، غالمعلي، ص ، ترجمهكانت ي معرفت در فلسفه نظريهيوستوس، هارتناك، -1

.3/ حديد -2

Page 19: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

179

ــ ،گراســت چــه وظيفــهچراكــه كانــت گر ظــر او عمــل بــه وظيفــه ضــرورتا ا در نامــه ــي خوانتيجـ ــه اي در پـ ــدا بـ ــدون خـ ــه بـ ــه آن نتيجـ ــت كـ ــد داشـ ــوان هـ عنـ

ــ ضــمانت ــده محق ــد شــد كنن ــابر. ق نخواه ــت بن ــام اخــالق كان ــي نظ ،اين از جهت ي بـــر اســـاس تفســـير خـــودش نيـــز تـــابع ديـــن و الهيـــات خواهـــد بـــود، حتـــ

كانـت اخـالق را چـه بدانـد و چـه ندانــد « :گفــتور مـي گونـه كـه شـوپنها همـان 1».بر اصول الهيات مبتني كرده است

اخالق سكوالر

ــ كــى ــه ريرك ــ -دراگ ــوف و مؤس ــمفيلس ــابدر -س اگزيستانسياليس ــرس كت تآن را ) بــه اعتقــاد يهوديــان(اهيم و ذبــح اســحاق ان داســتان ابــرضــمن بيــ ،و لــرز

،رو از ايـــن 2كنـــد، فـــى مـــىمصـــداق تعـــارض ديـــن بـــا قـــوانين اخالقـــى معر .ل به اخالق سكوالر دانستتوان او را قاي مي

هــاى حــاكم همچنــين مــاركس نيــز ديــن را حــامى طبقــات ذى نفــع و گــروه ــ ــى معرو در نهايــت ضــد اخــالق و تعه ــى مــىد اخالق ــدف ــز در و 3.كن ــد ني فروي

ــ »ى يــك پنــداركتــاب آينــده« د اخالقــى را ، بــر ايــن بــاور اســت كــه ديــن، تعهــى ــد، تضــعيف م ــ كن ــن ناشــي از داشــتن تفك ــاب اخــالق و اي ر ســكوالري در ب

.استهــا نســبت بــه فرويــد از شــناخت آن شــايد بتــوان گفــت ديــدگاه مــاركس و

ي بــه جهــت چراكـه از طرفــ ؛ت قــرون وسـطايى زاييــده شــده اســت ديـن مســيحيـ دادنـد، تـن بـه اخـالق مـي بشـر، نيـاز هـاي كليسـا و ا از طرفـي ديگـر تنـدروي ام

.275، صتبيين و نقد فلسفه اخالق كانتمحمد رضايي، محمد، -1

.79-76ي فاطمي، سيد محسن، ص لرز، ترجمهگارد، ترس و كي ير كه سورن -2 .221-223آوري، حسن و فيروزمند، كاظم، ص ي شمس ايشتوان مساروش، نظريه بيگا نگي ماركس، ترجمه -3

Page 20: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

180

ــ چنــين اعتقــادات صــرفاهــم فكــري چنــين افــرادي ســازگار يدي بــا روحيــهتعب .نبوده است

ــي ــر م ــه نظ ــي ب ــين اخالق ــد چن ــيچرس ــه امنيه ــه گون ــاع ب ــراي اجتم ــي را ب تــدنبــال نخواهــد داشــت و افــراد نســبت بــه انجــام كــه هــاي ضــد اخالقــيتفعالي

ــي دارد هــيچ در حقيقــت، ــه احســا ضــايع شــدن حقــوق ديگــران را در پ س گونكـــردن بـــه همـــراه زنـــدگي ،در ايـــن صـــورت. مســـؤوليتي نخواهنـــد داشـــت

.آرامش طبيعتا در چنين محيطي يافت نخواهد شدــمانت ــي از ض ــين اخالق ــه چن ــت ك ــن اس ــب اي ــن مطل ــر اي ــده ب ــل عم دلي

حسابرســي در دنيــاي ديگــر محــروم خواهــد بـــود، اجــراي پايــداري چــون ــد گرچــه ــوانيين وضــع كنن ــراد را ممكــن اســت يكســري ق ــا حــدودي اف ــه ت ك

ا از آن جهــت كــه وجــدان و طبيعــت امــ مجبــور بــه انجــام اعمــال اخالقــي كنــد،ــا آن همــراه نيســت، ــي را در مرحلــه درونــي بشــر ب ــه يمشــكالت فراوان عمــل ب

. دنبال خواهد داشتــ ــكل اساسـ ــت مشـ ــه اسـ ــا آن مواجـ ــكوالر بـ ــالق سـ ــه اخـ ــري كـ ي ديگـ

ــف ح ــ كش ــبح افع ــن و ق ــتس ــال را . ال اس ــي از افع ــدي بعض ــا ب ــوبي ي ــه خ البتــي ــ م ــوان ب ــرد، هت ــي درك ك ــثال راحت ــ م ــم را حت ــدي ظل ــم درك ب ــه ه ي بچـ كند، مي مـوارد و مصـاديقي نيـز ممكـن اسـت اتفـاق افتـد كـه ،ا بـا ايـن حـال ام

ــا او را انســان در آن واقعــا ــه شــرع دارد ت ــاز ب راهنمــايي جــا ســردرگم اســت و نيفـرض كنيـد يـك ژنـرال فـاتحي بـا ارتشـي از سـرباز وارد شـهر شـما شـده . كند

ــوار ــار دي ــر را كن ــه اي كــه ده نف ــه گون ــردم را در اســارت خــود درآورده ب و مــاران ك ــر ب ــان را تي ــا آن ــر هســتيد رديــف كــرده ت ــد و شــما يكــي از آن ده نف . ن

ــال ــما ،ح ــي ش ــما م ــت ش ــه دس ــگ را ب ــرون آورده و تفن ــف بي ــد و را از ص دهــي ــدم ــر را آزاد :گوي ــر ديگ ــت نف ــو و هش ــتي ت ــا را كش ــر از اينه ــك نف ــر ي اگــي ــ كــنم،م ــن ام ــر از اي ــك نف ــا را نكشــتي،ا اگــر ي ــو و ه ــر را ت ــه نف ــام آن ن تم

آن يـك نفــر را يـا در اينجـا شـما چگونـه عمــل خواهيـد كـرد؟ . خـواهم كشـت

Page 21: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

181

يــك انســان را از حــق حيــات محــروم ر اســاس كــدام معيــارد كشــت؟ بــخواهيــشـود كـه در آنهـا نيـاز بـه ديـن احسـاس پـس مـواردي يافـت مـي كرد؟ دخواهي

.شود و اخالق سكوالر از اين جهت با مشكل مواجه استمي ي دين و اخالق در اسالمرابطهــه ــالق رابط ــن و اخ ــا ى دي ــر علم ــث در منظ ــد در بح ــالمي را باي ــاي اس و حكم

ح ــه مــد ــن و قــبح شــرعى يــا عقلــى ك هــا در بــين دو مكتــب عدليــه و تسهــا عدليــه بــر آن باورنــد كــه انســان. غيرعدليــه مــورد بحــث اســت پيگيــري كــرد

هـــاى فقــط تــوان درك برخــى از اصــول اخالقـــى را دارنــد و ســاير گــزاره ــى و ح ــد ا اخالق ــال را باي ــبح افع ــن و ق ــه دســت س ــنت ب ــاب و س ــق كت ز طري

هــا، پــس ســعادت نهــايى انســان. ن و قــبح، ذاتــى افعــال باشــدســگرچــه حآورد؛ ـ .در گـرو عمـل كــردن بـه احكـام عقلــى و شـرعى اخالقـى اســت ه بــه ايـن نظري

ــتناد دارد ــيعه اسـ ــران شـ ــنت و متفكـ ــل سـ ــه از اهـ ــدگاه . معتزلـ ــل، ديـ در مقابــ م اخـالق بـر ديـن را نمـى هاشـاعره و غيـر عدليـه اسـت كـه نظريپــذيرد و ى تقـد

هــم در مقــام اثبــات جــزء ديــن و اســتنتاج شــده مقــام ثبــوت وهــم در اخــالق را . دانداز دين مى

ــ ــه بــراى اثبــات ح ق طوســى و ســاير محقمحق ســن و قــبح ذاتــى و قــان، عدليــان ــى را بيـ ــدمـــى عقلـــى، داليلـ ــ. كننـ ــه محقـ ــى، در از جملـ ــد ق طوسـ تجريـ

: فرمايدمى االعتقاد، نه حسن و قبح عقلى ثابت اگر حسن و قبح، شرعى باشد، در آن صورت«

شود و نه حسن و قبح شرعى؛ زيرا اگر مثال دروغ گفتن قـبح عقلـى نداشـته مىباشد و به فرض، پيغمبرى هم كه نبوت او ثابت شده، خبر دهد كه دروغ قبـيح

بدين . توان قبول كرد، چون شايد گزارش او از قبح دروغ باشداست، از او نمىچون بنا بر فرض، عمل خـالف حكمـت، ؛گردد ز ثابت نمىترتيب، نبوت او ني

گو نيز قبحى ندارد و بعيد نيست كه كسى به بر خدا قبيح نيست و تصديق دروغدروغ، دعوى نبوت كند و خداى تعالى معجزات بر دست او جارى سـازد و او

Page 22: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

182

، او هم بسيار چيزهايي را كه خدا منع كرده و يا امر نفرمـوده را تصديق نمايد وكـه وقتـى دروغ، قبـيح عقلـى خالصـه آن . براى مردم حـرام و واجـب گردانـد

1».ى اين احتماالت رواستنباشد، همهســن و قــبح عقلــى پذيرفتــه نشــود، صــدور معجــزات اگــر ح«، بــه بيــان ديگــر

ــه ــرايع ى دروغاز ناحي ــات ش ــورت، اثب ــود و در آن ص ــد ب ــاروا نخواه ــان، ن گوي 2».پذير نيست امكان

ــه ــاس هر ى رابط ــر اس ــن، ب ــالق و دي ــاوت اخ ــدگاه متف ــن دو دي ــك از اي يــالق در مقــام واقــع ــر مبنــاى عدليــه، اخ ــد شــد، ب ــوت( خواه بــا ديــن و ) ثب

يعنــي مســتقل از شــريعت خواهــد بــود، اى نــدارد و كــامالشــريعت هــيچ رابطــهه شــرع نــه از آن جهــت كــ ،ظلــم از آن جهــت كــه ظلــم اســت قبــيح اســت مــثال

ــته ا ــيح دانس ــتآن را قب ــه. س ــر ب ــارت ديگ ــه ح ،عب ــا ب ــال ذات ــبح افع ــن و ق ســ ،يابنـــدصـــاف مـــىات در بخشـــي از جزئيـــات و )اثبـــات( ا در مقـــام عمـــلامـ ،

كنــد و ارتبــاط ديــن و اخــالق اخــالق نيــاز شــديدي بــه ديــن پيــدا مــي مصـاديق، مقــام كنـد، امــا بــر مبنـاى اشــاعره، اخـالق، هــم در در اينجـا خــود را نمايـان مــي

ي از ديــن اســتنتاج كلــطــور نيازمنــد ديــن بــوده و بــهر مقــام عمــل، واقــع و هــم دــى ــودم ــأ در د .ش ــن مس ــرفت اي ــت پيش ــه جه ــر ب ــان ،لهوران معاص ــم در جه ه

ــرق ــم ش ــرب و ه ــ ،غ ــا نظري ــه طبيعت ــده ك ــرح ش ــدتري مط ــرات ات جدي از نظ .از اين نمونه است يزدي استاد مصباح يهر پذيرفته، كه نظريثقبل تأ د مصباح يزديي استانظريه

ــ ــتاد مصــباح يهنظري ــزدي اس ــه ي ــين رابط ــالق يدر تبي ــن و اخ ــاه اول دي در نگــك و ــي نزديـ ــايد بر خيلـ ــ شـ ــه از نظريـ ــاس يهگرفتـ ــه احسـ ــت و عدليـ كانـ

.303، ص كشف المراد علامه حلي، حسن بن يوسف، -1 .365، ص 1، جداليل الصدقمظفر، محمد حسن، -2

Page 23: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

183

مـا ايــن بحـث را پـس از تبيـين نظـر كانـت و عدليــه ،همـين جهـت بـه . شـود مـي .چنين است ي كنيم كه آيا واقعا همتا بررس بيان نموديم،

ــه كــه از كتــاب آن آيــد از يــزدي برمــياســتاد مصــباح »فلســفه اخــالق«گون :كهشود دين و اخالق چنين تبيين مي ينظر ايشان رابطه

ى مثبـت داشــته باشــد، خيــر اســت اگـر يــك فعــل بــا كمـال نهــايى مــا رابطــه از . كنــدو ايــن را عقــل درك مــي اســتى منفــى داشــته باشــد شــر و اگــر رابطــه

ــن ــه اي ــ ى رو الزم ــن نظري ــذيرفتن اي ــا پ ــت و ي ــا قيام ــدا ي ــود خ ــذيرفتن وج ه پــه هــم همــين را مــي - دســتورات دينــى نيســت ــا وقتــي ســؤ -گفتنــدو عدلي ال ام

ــيم لهمســأ در اينجــا بايــد شــود كــه كمــال نهــايى چيســت؟ ى خــدا را مطــرح كنــه خداســت، ــرب ب ــايى انســان، ق ــيم كــه كمــال نه ــات كن ــا اثب ــا ت ــين و دقيق هم

چنــين بــراى هــم .نــدكه بــا اعتقــاد دينــى ارتبــاط پيــدا مــىجاســت كــه ايــن نظريــــه ــر و رابط ــال خي ــخيص افع ــأ ىتش ــد مس ــان، باي ــايى انس ــال نه ــا كم ى لهآن ب

ــاره ــا پ ــر ب ــا اگ ــريم ت ــر بگي ــس را در نظ ــاودانگى نف ــود و ج ــاالت خل اى از كمى منافــات پيــدا كــرد و معــارض شــد، بــا كمــاالت ابــدى و جاودانــه بتــوانيم مــاد

نـه از آن ل شـويم و بگـوييم كـه فـالن كـار بـد اسـت، هـا قايـ ن ايـن ترجيحى بـي ــى ــه نم ــت ك ــود آورد، جه ــه وج ــا ب ــراى م ــادى ب ــال م ــد كم ــه از آن توان بلك

پـس بايـد اعتقـاد بـه معـاد هـم .اسـت جهت كه معارض بـا يـك كمـال اخـروى .و اصول موضوعه كانت هم چيزي شبيه اين بود داشته باشيم،

ى بــين افعــال و ى عقــل از رابطــهانيم بــه وســيلهتــوچــه مــا مــى بـه عــالوه، آن ــ ــاهيم كل ــرى مف ــك س ــم، ي ــت آوري ــه دس ــايى ب ــال نه ــن كم ــه اي ــت ك ى اس

ورات اخالقـــى چنـــدان كـــارايى ى، بـــراى تعيـــين مصـــاديق دســـتمفــاهيم كلـــ فهمـيم كـه عـدل، خـوب اسـت يـا پرسـتش خـدا خـوب اسـت، مـى مثال .ندارند

ــا ايــن دارد و چگونــه رفتــارى در هــر كــه عــدل در هــر مــوردى چــه اقتضــايى امــه ــل خــود ب ــوارد روشــن نيســت و عق ــه اســت، در بســيارى از م ــوردى عادالن م

كــه عــدالت چنــين اســت كــه ايــن مــثال. تشــخيص دهــد را آن توانــدخــود نمــى

Page 24: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

184

ــ ــرد در جامع ــوف زن و م ــي هحق ــل نم ــد را عق ــان نباش ــي يكس ــه راحت ــد ب توانــد؛ چرا ــال و هم درك كن ــط افع ــام رواب ــه تم ــد ب ــه باي ــايج ك ــات و نت ــين غاي چن

ــايى آن ــه نه ــين احاط ــد و چن ــته باش ــه داش ــا احاط ــر ه ــادى بش ــل ع ــراى عق اى بــن .ممكــن نيســت ــراى اي ــس ب ــه پ ــى را ب كــه مصــاديق خــاص دســتورات اخالق

ــم، ــن داري ــه دي ــاز ب ــم، ني ــي دســت آوري ــان م ــان در پاي ــذا ايش ــدل ــس « :فرماي پعتقــاد بــه خــدا و ا(ى مــا هــم در شــكل كــاملش بــه اصــول اعتقــادى ديــن هنظريــ

1».احتياج دارد) قيامت و وحىو بينـي خــاص اســالمي يــزدي مبتنـي بــر نـوعي جهــان ديـدگاه اســتاد مصـباح

ايشـان در مقـام تبيـين ارتبـاط ديـن حقيقـي بــا . متفـاوت از ديـدگاه كانـت اسـت ــه اخــالق هســتند ــي كــه خــدا در آن ب ــه دين ــرض نظــام بخــش ، ن ــوان يــك ف عن

عـال اخالقــي در جهـت رسـيدن بــه كمـال نهــايي و در نظــر ايشـان اف . ي شـود تلقـ ســـش گونــه كــه ذات مقد آن شــوند، تحصــيل رضــايت خداونــد انجــام مـــي

التي و ( :كه فرمود إن صـ ي وك نسـ و اي يـحين مالم العـ بر لـهي لات مــ 2،)م ا ام ــراي خــود ــد ب ــد عمــل را باي ــت خواســتار آن اســت كــه بگوي عمــل انجــام كان

،كــه بــر اســاس حكــم عقــل؛ چرابــا مشــكل مواجــه خواهــد بــود د كــه طبيعتــاداـ البتـه . و نتيجـه انجـام شـود عبـث خواهـد بـود ه بـه غايـت كـاري كـه بـدون توج

ــه ــن ب ــا غايتگرا اي ــودن ب ــق ب ــاي مواف ــامعن ــي ي ــام اخالق ــاي احك ــاب مبن ن در ب گيـرد و يـا ت كـه كـار بـدون انگيـزه يـا شـكل نمـي بلكه منظـور ايـن اسـ ،نيست

.اگر هم شكل بگيرد عبث خواهد بودــتاد مصــباح ــر اس ــين در نظ ــزدي، همچن ــر ي ــل بش ــدوديت عق ــه جهــت مح ب

ــور، ــات امـ ــياري از جزئيـ ــه درك بسـ ــبت بـ ــي الزم نسـ ــواهي الهـ ــر و نـ اوامـــوده و هر االجراســت چــه در جهــان اســت از ؛ يعنــي چــون انســان فقــر محــض ب

.199 -197، صي اخالق فلسفهدروس مصباح يزدى، محمد تقى، -1 .162/ انعام -2

Page 25: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

185

ــراء إ(: گونــه كــه فرمــودآن خداســت آن ــتم الفق ــه وأن ــى الل ــي ل الغن ــو ه ــه الل

ــد ــابع 1،)الحمي ــود را ت ــرا داده و خ ــوش ف ــي گ ــي اله ــه وح ــد ب ــان باي ــذا انس للي كــه عقــل در آن راه بــه جــايي ويــژه در مســاي بدانــد، بــه الهــي اوامــر محــض

ــنمــي ــرد، ام ــين شــريعتي يافــت نمــي ب ــات ا در نظــر كانــت چن ــا در جزئي شــود تشـريعت بعــد از اخــالق معنــي بلكــه در نظــر او ،و نهـي كنــد مــا را امــر اخالقـي،

ــ پــس بــه .كنــداخــالق معنــي پيــدا مــي؛ چراكــه خــدا بعــد از يابــدمــي ي طــور كلــ ــباح يهنظري ــتاد مص ــزدي اس ــوردار ي ــه برخ ــر عدلي ــاي نظ ــت از زيربناه و اس

ــدگاه ــ ،اســت ياســالم يدي ــا نظري ــذا ب ــاوت يهل ــايي متف ــت، از لحــاظ مبن كان .ان آنها را با هم قياس كردتوبوده و نمي

نتيجه

ــ ـ هنتيجـه ب ــايــن اســت كــه ات دســت آمــده از تبيــين ايــن نظرييهبــر اســاس نظري ــا را ــرتبط و از جهتــي آنه ــا هــم م حــق بايــد از يــك جهــت ديــن و اخــالق را ب

. مستقل دانستــه ــن اســت ك ــه اي ــا ب ــاط آنه ــواب و ،الاو: وجــه ارتب ــد و ث ــه خداون ــاد ب اعتق

رى در تحقــــق دســــتورهاى اخالقــــى دارد و قــــش مــــؤثعقــــاب اخــــروى، نــم ــوزه ض ــردن آم ــي ك ــت عمل ــوبي در جه ــت؛ انت خ ــي اس ــاي اخالق ــاه ،ثاني

ى تكــوينى ميــان ى قــرب الهــى و كمــال نهــايى و اعتقــاد بــه رابطــه انگيــزهــ و ؛ر اســتهــاى اخالقــى مــؤث ق فرمــاناعمــال اخالقــى و كمــال انســانى در تحق

كــه نيــز نقــش محــورى دارد؛ زيــرا بــا وجــود ايــن ن اخــالق ديــن در تكــو ،ثالثــاــات را دارد، ــى و كلي ــول اخالق ــوان درك اص ــى ت ــدان آدم ــى و وج ــل عمل عق

. نــاتوان اســتولــى در تشــخيص مصــاديق و انطبــاق اصــول بــر مصــاديق خــاص ــد بـــه آمـــوزهبشـــر در جهـــت ،رو از ايـــن بايـــد بـــه روش هـــاي اخالقـــي،تعهـ

.15/ فاطر -1

Page 26: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

186

ــه ــى ب ــمانى و اله ــل آس ــوان تكمي ــده عن ــد و كنن ــه كن ــدان مراجع ــل و وج ى عق .ساير بايدها و نبايدها را كشف نمايد

قــبح داشــتن افعــال اخالقــي و ســنوجــه اســتقالل اخــالق از ديــن هــم در حعدليه از آن بحث شد يهاست كه در نظري.

ــن ــ ،رو از اي ــان نظري ــوقدر مي ــ ،ات ف ــباح يهنظري ــتاد مص ــزدي اس ــه در ي ككـه هـم ؛ چرارسـد تـر بـه نظـر مـي جـامع اب اسـت، اسالم در ايـن بـ يهواقع نظري

ــالق و ح ــتقالل اخ ــه اس ــم وج ــر دارد و ه ــورد نظ ــال را م ــي افع ــبح ذات ــن و ق ســاز ــوزه ني ــن و آم ــه دي ــك فيلســوف اخــالق ب ــي و ي ــاي اله ــين ه آســماني را تبي

.نموده است

Page 27: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ت دسبب ن

ر باح د

صباد م

ستاو ا

مز آدا

ت، كان

ت ريا

نظقي

طبيي ت

رسبر

الق اخ

ن وي

187

منابع

.كريم قرآن .1ــاير، .2 ــين تـ ــدر مكـ ــهالسـ ــفه ي تاريخچـ ــالق ي فلسـ ــه، اخـ ــي، :ترجمـ رحمتـ

.ش1379، انتشارات حكمت: انشااهللا، تهرانــر نظــرفرهنــگ و ديــناليــاده، ميرچــا، .3 : الــدين، تهــران خرمشــاهى، بهــاء: ، زي

.ش1374انتشارات طرح نو، : صـــادقى، هـــادى، قـــم: ، ترجمـــهاخـــالق ي فلســـفهفرانكــا، ويليـــام كـــى، .4

ش1383طه، ي سهمؤس. .5، جلميزاناتفسيرحسين، امه طباطبايي، محمدعل .5ــانو، .6 ــواردينى، رومـ ــقراط گـ ــرگ سـ ــهمـ ــى: ، ترجمـ ــين، د، محملطفـ حسـ

.ش1376 ،انتشارات طرح نو: تهرانــ .7 ــي، محمـ ــاراالنوارباقر، دمجلسـ ــران15، جبحـ ــالميه، : ، تهـ ــي اسـ كتابفروشـ

.ش1355

ــي، .8 ــد، مرتضـ ــديتافريـ ــى -لحـ ــات تربيتـ ــران، 3 ، جروايـ ــر : تهـ ــر نشـ دفتـ .ش1373فرهنگ اسالمي،

ــتون، فرد .9 ــك، كاپلسـ ــفه ريـ ــاريخ فلسـ ــتـ ــماعيل و :ه، ترجمـ ــعادت، اسـ ســـوچهر، ج ــران6بزرگمهـــر، منـ ــى و : ، تهـ ــى و فرهنگـ ــارات علمـ ــركت انتشـ شـ

.انتشارات سروش .انتشارات زوار ،2، جسير حكمت در اروپافروغى، محمد على، .10ــژن، .11 ــرهايـــديعبـــدالكريمي، بيـ ــتعالء و گـ ــراناسـ ــد: ، تهـ فرهنـــگ، نقـ

.ش1381ــاك، .12 ــتوس، هارتن ــيوس ــت نظري ــفه كان ــت در فلس ــهه معرف ــداد: ، ترجم ح

.ش1378انتشارات فكر روز، : عادل، غالمعلي، تهران

Page 28: PA 2 $ ˇ+L5 ˆ ˚˜ ! - ˙ A+ Mˆ ˙ N+O ˙7 ! 6 ˙Iakhlagh.morsalat.ir/article_21125_5dafb964bea4b732a0a53ed56c75… · ˘ 4 ˇ*2 1U !. r X D’˜) >? { D2ˆ43 DVˇJˆ D>L. ,7ˆ†˘

ال س

ومد

اره

شمـ

ي جم

پن

ـ بار

ه13

91

188

ــد، محمد .13 ــايي، محمـ ــت رضـ ــالق كانـ ــفه اخـ ــد فلسـ ــين و نقـ ــمتبيـ : ، قـ .انتشارات دفتر تبليغات اسالمي

ــرز، ترجمــه .14 ــرس و ل ــاطمي،: ســورن كــي يركــه گــارد، ت ــيد محســن، ف س .ميي هنري سازمان تبليغات اسالحوزه: قمــتوان، .15 ــاروش، ايش ــا مس ــه بيگ ــاركسنظري ــهنگي م ــمس :، ترجم آوري، ش

.ش1380نشر مركز، : حسن و فيروزمند، كاظم، تهرانانتشــارات شــكوري، : ، قــمكشــف المــرادامــه حلــي، حســن بــن يوســف،عل .16

.ش1372ــر، محمد .17 ــن، مظف ــدق حس ــل الص ــروت1 ، جدالي ــراث دار: ، بي ــاء الت االحي

.ش1370العربي، ــزدى، .18 ــباح ي ــدمص ــفهتقى، محم ــالق ي دروس فلس ــراناخ ــارات : ، ته انتش

.ش1367اطالعات 19. Robert m.adams, ethics and commands of god in philosophy of religion, (oxford univer city press 1996) 20. Douglac.Langston_conscience and other virtues(the Pennsylvania state university presspage 1 and 2)