1

HET OUDSTE STENEN HUISVAN NEDERLAND A

NN

O 1

131

Huidige situatie (voorzijde vanaf Botermarkt) en situ-atie rond 1150. Links op de achtergrond de romaanse Sint Lebuinusbasiliek, rechts de bisschoppelijke Palts en op de voorgrond het romaanse poortgebouw. Te-kening door A.H.J. Meijer (1993). Wapen van het aan de Nassaus verwante geslacht van de proost-aartsdiaken Filip von Katzenelnbo-gen, de oorspronkelijke bouwheer van de ambstwo-ning uit 1131.

AN

NO

113

1

3

HET OUDSTE STENEN HUISVAN NEDERLANDPLAATSELIJK OOK WEL BEKEND ALS ‘DE BUVEBURCHT’

In het centrum van Deventer staat op de hoek van de Sandrasteeg en de Stromarkt het oudste nog bewoonde huis van Nederland. Archeologisch onderzoek heeft dit tijdens de grote restauratie begin jaren negentig uitgewezen. Deze restau-ratie door eigenaresse NV Bergkwartier, Maat-schappij tot Stadsherstel, is in 1994 bekroond met de prestigieuze Europa Nostra Award.

EEN UNIEK HUISEr bestaan oudere gebouwen in Nederland, zo-als kerken of ruïnes. Maar in Deventer bevindt zich het oudste huis dat nog altijd wordt be-woond. Bovendien heeft het huis tot en met de tweede verdieping een Romaanse structuur met (dichtgemetselde) boogramen of tweelichtven-sters, wat het tot een unicum op het Nederlandse grondgebied maakt.

De muren zijn tot en met de tweede verdiep-ing anderhalve meter dik en hadden een defen-sieve functie. Deze muren zijn opgetrokken van natuursteen (tufsteen en trachiet) die uit het Eif-felgebied moest worden aangevoerd. In de Mid-deleeuwen woonde men pas op de tweede, beter verdedigbare verdieping. De eerste verdieping,

4

waar zich tegenwoordig de woonkamer met het fraaie cassettenplafond bevindt, was toen een geheel van ramen verstoken wapenkamer.

ONDERGRONDSE KAPEL?Onder het huidige huis bevindt zich de funde-ring van wat een Karolingische kapel (ixe/xe eeuw) zou kunnen zijn. Nader onderzoek moet dit nog uitwijzen. Het niveau van de vloer van de huidige begane grond ligt een meter onder dat van het straatniveau van tegenwoordig. Dit laat zien hoezeer het niveau van de straat in de loop der eeuwen is gestegen doordat over afval, puin en gruis werd heen geplaveid.

BOUWHEERHet huis werd in 1131 gebouwd als versterkte ambtswoning (‘proosdij’) voor proost-aartsdia-ken Filip von Katzenelnbogen, afkomstig uit een illuster aan de Nassaus verwant geslacht, en na de bisschop van Utrecht de belangrijkste kerke-lijke gezagsdrager hier te lande.

Deventer was in de Middeleeuwen zowel het kerkelijke, alsook het landsheerlijke centrum van bestuur van Noord-Oost Nederland. Het bij het prinsbisdom Sticht (huidige provincie Utrecht) behorende landsdeel Oversticht omvat-te de huidige provincies Overijssel en Drenthe, de Friese Stellingwerven en liep door tot en met de stad Groningen.

DE IMMUNITEIT VAN SINT LEBUÏNUSDe proost vervulde diverse functies, ondermeer als voorzitter van het college van kanunniken dat de kapittelkerk van Sint Lebuïnus beheerde. Het huis vormde de toegang tot de zgn. ‘Immuni-teit van Sint Lebuïnus’, het ommuurde gebiedje rond de Grote of Lebuinuskerk waar zich het bis-schoppenhof bevond en waar alleen de kerk het voor het zeggen had.

5

BEROEMDE BEWONERSIn de dertiende eeuw werd de Buveburcht uitge-breid met een vroeg-gotische huiskapel voor de proost, opgetrokken uit kloostermoppen (pri-mitieve van klei gebakken rode stenen of ‘bak-stenen’ zoals die toen werden geïntroduceerd door de monniken). Ook verscheen er een grote zijaanbouw.

Aangezien de proost een stadhouderlijke functie had, telde het huis in de loop der eeuwen vele voorname gasten, zoals kardinaal en filo-soof Nicolaas van Cusa of Cusanus (1401–1464). In het kamertje boven de kapel heeft volgens de overlevering de beruchte Spaanse landvoogd, de derde hertog van Alva (1507–1582), nog gelo-geerd (‘Alvakamer’).

Andere bekende logés en bezoekers zijn stad-houder Maurits van Nassau (1567–1625) en de verdreven koningin Elisabeth Stuart (1596–1662), de echtgenote van Frederik van de Palts, ‘Winterkoning’ van Bohemen en hun dochter prinses Elisabeth van de Palts (1618–1680) die intensief correspondeerde met de Franse filo-soof René Descartes (1596–1650). Deze woonde enkele jaren om de hoek in de Lange Bisschop-straat. Prinses Elisabeth zou eindigen als de (protestantse) abdis van Herford in Westfalen.

Nic

olaa

s va

n C

usa

De

hert

og va

n Al

va

Mau

rits v

an N

assa

uRe

né D

esca

rtes

Elis

abet

h St

uart

6

DE SANDRAIn de zeventiende eeuw kwam in het kielzog van de Reformatie het proostambt te vervallen na de dood van proost Hendrik Bentinck.

Voortaan werd het huis door ‘leken’ bewoond, meestal graven en militaire gezagsdragers, zo-als ritmeester Hendrik de Sandra (1619–1707), gouverneur van de vesting Deventer en zijn vrouw Margareta Tortarolis (1627–1681), wier portretten door de Deventer schilder Pieter van Anraedt te zien zijn in het Historisch Museum Deventer in de Waag. De Sandra gaf de steeg achter het Papenklooster haar huidige naam. In die tijd vormde het huis samen met het Herinck-huis (kapittelhuis, nu Sandrasteeg 6) één grote hofstede.

In de achttiende en negentiende eeuw werd de Buveburcht vooral bewoond door hoogleraren aan het Athenaeum Illustre.

VROUWENKIESRECHTIn de xixe eeuw werd het door De Sandra samen-gestelde complex kadastraal in drieën gesplitst. In de oudste kern (Sandrasteeg 8) zag op 12 februari 1869 Hendrik Pieter Marchant het le-venslicht. Deze advocaat en wethouder vertegen-woordigde het kiesdistrict Deventer in de Tweede

H.P

. Mar

chan

tH

endr

ik d

e Sa

ndra

Mar

gare

ta To

rtaro

lis

7

Kamer der Staten-Generaal (1900–1918) en was fractievoorzitter (1916–1933) en politiek leider van de Vrijzinnig Democratische Bond (VDB). Marchant werd le tigre néerlandais genoemd, die zes verkiezingen op rij won en een groot stempel op de vaderlandse politiek drukte.

Door zijn in 1918 ingediende initiatiefvoorstel tot wijziging van de Kieswet werd in 1919 het Vrouwenkiesrecht in Nederland geïntroduceerd (ter vergelijking: Duitsland en Groot-Brittannië ook in 1918; de Verenigde Staten van Amerika in 1920; Polen in 1921; Frankrijk in 1945; België in 1948 en Zwitserland in 1972).

DE SPELLING-MARCHANTAls minister van Onderwijs, Kunsten en Weten-schappen (1933–1935) voerde Marchant in 1934 een van de belangrijkste taalhervormingen ooit door, de spelling-Marchant: ‘Nederlandsch zoo’ werd ‘Nederlands zo’. Ook stond hij in 1935 mede aan de wieg van het nationaal park ‘De Hoge Veluwe’.

Marchants heimelijke overgang tot het katho-licisme kostte hem politiek de kop. Voor tekst en uitleg over deze daad bij het staatshoofd ge-roepen, luidde Marchants motivatie: ‘Majesteit, ik ben teruggekeerd tot het geloof van mijn en Uw voorvaderen.’ Koningin Wilhelmina was not amused. Mr H.P. Marchant overleed te ‘s-Graven-hage op 12 mei 1956.

HET TESTAMENT VAN NIEUWENHUYSBij testament van 1905 bepaalde advocaat, wet-houder en schoolopziener Mr Robert Charles Nieuwenhuys (1833–1905) dat zijn onroerend goed aan de Sandrasteeg en de Stromarkt na de dood van zijn vrouw, barones Bentinck, aan de Gemeente Deventer werd geschonken om er een ‘school of museum’ van te maken. Het geschenk werd door de stad in dank aan-

8

vaard, maar werd vervolgens gewoon aan parti-culieren verhuurd, die het weer onderverhuur-den. Zo bewoonde in de jaren vijftig de Friese schrijver Gerben Colmjon (1899–1972) enige tijd een deel van het huis.

Mr R.C. Nieuwenhuys had een vooruitziende blik: hij kon in 1905 nog niet weten dat zijn huis het oudste huis van Nederland was. In de jaren negentig verwierf en restaureerde de NV Berg-kwartier het inmiddels vervallen oudste huis en na het een tijdje als directeurswoning en burelen in gebruik te hebben gehad, zorgde zij ervoor dat in 2006 de familie Buve haar intrek hier nam.

Dr J.D.J. Buve is de grondlegger van de Geert Grote Universiteit. Het universiteitssecretariaat is in het oudste huis gevestigd, alsmede de re-dactie van de Deventer Universitaire Pers. Aan-gezien de Geert Grote Universiteit aan een vorm van hoger onderwijs en onderzoek werkt, en de familie Buve op gezette tijden een deel van haar privévertrekken openstelt voor het publiek, heeft het oudste huis van Nederland toch nog de be-stemming gevonden, die Mr Nieuwenhuys een eeuw tevoren voor ogen stond.

9

Huidige situatie, v.l.n.r.: voorzijde, zicht vanaf Botermarkt; achterzijde met tuin; hoofdingang aan Sandrasteeg.—

©2010 Vereniging Beheer Buveburcht

Tekst: Sybrand Buve, Deventer

Ontwerp: Martien Yland / MWFY, Deventer

Druk: de Kroon, Olst

Afbeeldingen:

- pag. 2 en 3: (boven) foto MWFY, (onder) naar tekening

van A.H.J. Meijer;

- pag. 5: (Nicolaas van Cusa) detail altaarschildering Cusa-

nusklooster te Bernkastel-Kues, toegeschreven aan Meis-

ter des Marienlebens, (Alva) Jan Janssonius, Legermu-

seum Delft, (Maurits) Jan van de Venne, gravure op satijn,

naar schilderij van Adriaen van de Venne, privécollectie,

(Elizabeth) Michiel Jansz. van Miereveld, National Portrait

Gallery,(Descartes) Frans Hals, Musée du Louvre ;

- pag. 6: (de Sandra en Tortarolis) Pieter van Anraedt, Histo-

risch Museum de Waag, Deventer, (Marchant) auteur on-

bekend, via Instituut voor Nederlandse Geschiedenis;

- pag. 8 en 9: foto’s MWFY.

Deventer Universitaire Pers

Verschenen op 29 juni 2010:Wijsgerig Misverstand: het Probleem van het Idealisme Wetenschapsfilosofische Opstellen van Plato tot Popper — Broer JansmaGeïllustreerd, gebonden, voorzien van leeslint. 160 pp. Prijs: € 22,50 — ISBN: 978-90-79378-11-1—Gepassioneerd door de filosofie maar bovenal een geleerde in hart en ziel, ondergedoken in archieven, op het spoor van wetenschapsfilosofische ontdekkingen en ononderbroken literair-historisch geïnteresseerd — dat was Broer Jansma bij leven. Kritische geesten zullen van deze sterk geformuleerde en zorgvuldig geanalyseerde kernproblemen in filosofie en wetenschap onder de

indruk raken. Galenus, Alhazen, Thomas More, Cervantes, Descartes, Berkeley, Schopenhauer, Nabokov, Karel van het Reve en Popper passeren de revue.— De Friese filosoof Broer Kornelis Jansma (1942-2008) studeerde Engels en Filosofie in Amsterdam, Oxford en Groningen, waar hij in 1972 cum laude afstudeerde in de Geschiedenis der Wijsbegeerte.Van 1974 tot 1995 doceerde hij Filosofie aan de voorloper van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Enkele van de in dit boek bijeengebrachte opstellen zijn een bewerking van artikelen, die in die jaren in Hollands Maandblad verschenen.

Verschenen op 3 september 2009:Contra Turrim: Geert Grote en de Kredietcrisis — Jeroen BuveGeïllustreerd, gebonden, harde kaft met leeslint, 112 p. Prijs: € 19,50 — ISBN: 978-90-97378-77-7—

De Deventer magister Geert Grote (1340-1384) heeft ooit een traktaat ‘Contra Turrim’ geschreven, gericht tegen de geldverslindende bouw van de Domtoren in Utrecht. Bij nadere bestudering van ‘Contra Turrim’ ontdekte Jeroen Buve frappante overeenkomsten met de gebeurtenissen, zoals ondermeer beschreven in ‘De Prooi, blinde trots breekt ABN AMRO’ van Jeroen Smit.Onderzoeksjournalistiek van de boven-ste plank over de rol van banken, hedge fondsen en verantwoordelijke toezichthouders aan de vooravond van de

RECENT VERSCHENEN BIJZONDERE UITGAVEN

advertentie

kredietcrisis. Op een heldere manier wordt duidelijk gemaakt dat dit verloren gewaande traktaat uit 1375 van Geert Grote een krachtig en ook nu nog overtuigend pleidooi is voor een herstel van de moraal in de omgang met geld. De situatie van toen vertoont een verbluffende gelijkenis met de graaicultuur die tot de economische crisis heeft geleid en waarvan we nog decennia de gevolgen gaan voelen. — Dr J.D.J. Buve (1935) is filosoof en mede-oprichter van de Geert Grote Universiteit.

Verschenen op 29 juni 2010:Terug naar de ware Lebuïnus Hoe de Evangelisator van Saksenland vanaf de IXe eeuw werd beschreven, vereerd en miskend. Met een vertaling van de anonieme Vita Antiqua en de Vita Lebuini van Hucbaldus — Dirk OttenRijk geïllustreerd, gebonden, genaaid, voorzien van leeslint. 112 pp. Prijs: € 19,95 — ISBN: 978-90-79378-99-9

—De Angelsaks Lebuïnus van Deventer (ca. 739-773) kwam evenals de bekende Willibrord en Bonifatius uit Engeland om onder zijn verre neven het christendom te verspreiden. Het was vooral zijn bekeringsexpeditie naar de Volksvergadering van de Saksen in Marklo aan de Wezer, diep in het vijandige Saksenland, die op zijn tijdgenoten grote indruk maakte. Hij stichtte ondermeer een kerkje in Wilp en een in Deventer. In een twaalftal hoofdstukken wordt in het boek beschreven welke, voor een deel zeer tijdgebonden, voorstellingen

men zich vanaf de negende eeuw maakte van Lebuïnus’ leven en optreden. In het laatste hoofdstuk met de titel ‘Zicht op de ware Lebuïnus’ keert de levensechte Lebuïnus terug: minder verheven, minder voorbeeldig, en ook minder succesvol, maar wel iemand die in zijn tijd veel van zich deed spreken en die ook nu nog een boeiende persoonlijkheid is. Het boek is verrijkt met 25 illustraties, waaronder enkele heel bijzondere en tot op heden onbekende afbeeldingen. Als bronbijlage bevat het boek een vertaling van de Vita Antiqua en van de Vita Lebuini.— Dr D. Otten (1939) is germanist, docent Duits en redacteur van Van Dale Woordenboeken. Hij publiceerde vele werken over regionale (Saksische) geschiedenis van Overijssel, Gelderland en Westfalen.

Deventer Universitaire Pers is gevestigd in het oudste huis van Nederland:Sandrasteeg 8NL-7411 KS Deventer(+31) (0)570 - 600 134info@universitairepers.nl — www.deventeruniversitairepers.nl

*

12

RONDLEIDINGENIn de zomermaanden starten historische rondleidingen op woensdag, vrijdag en za-terdag om 16 uur bij de poort, Sandrasteeg 8. Duur: ca. 1 uur. Toegang: € 8,- inclusief een kopje koffie of thee in de tuin. Rondlei-dingen voor groepen vanaf tien personen zijn het hele jaar door op afspraak mogelijk. Zie voor de meest actuele gegevens, foto’s en routebeschrijving: www.buveburcht.nl.

Grote- of Lebuinuskerk

Vereniging Beheer BuveburchtSandrasteeg 8NL-7411 KS DeventerTel. 0570-600134

Oudste Stenen Huis