Onderwijsontwerp voor het gebruik van mobiele technologie voor excursies en veldwerk.

Marin Groothengel1, Derek Karssenberg1, Liesbeth van de Grint2,, Jessica Hegeman2 & Wouter Marra1

1) Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht 2) Centrum voor onderwijs en leren, Universiteit Utrecht

2

Samenvatting Excursies zijn een belangrijk onderdeel van het curriculum van vakgebieden zoals Geowetenschappen. Toch worden excursies niet ten volste benut, omdat ze vaak lastig te organiseren zijn. Hierdoor zien docenten af van het organiseren van excursies of organiseren ze docent-gestuurde excursies waarbij weinig sprake is van autonomie en participatie van de student. Het is wenselijk dat studenten tijdens excursies geactiveerd worden om zelfstandig en actief aan de slag te gaan met lesstof, omdat er zo vaker een beroep gedaan wordt op hogere orde cognitieve vaardigheden en studenten op deze manier vaardigheden ontwikkelen die ze tijdens hun verdere studieloopbaan en later in het werkveld nodig hebben. Door de inzet van digitaal lesmateriaal en mobiele technologie kan de autonomie en participatie van studenten verhoogd worden. Er kan bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van digitale dataverzameling en digitaal kaartmateriaal.

Tijdens het Naar Buiten-project zijn vier excursies binnen de faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht, (her)ontwikkeld om te onderzoeken wat de meerwaarde is van digitaal lesmateriaal en mobiele technologie voor verschillende excursies. Elke excursie-ontwerp is getest in de praktijk. De meerwaarde van het digitale lesmateriaal is geëvalueerd met behulp van docenten en studenten. De evaluatieresultaten tonen dat digitaal lesmateriaal en mobiele technologie veel kunnen betekenen voor het verbeteren van excursies en om de autonomie en participatie van studenten te verhogen. Studenten en docenten zijn enthousiast over de mogelijkheden en de uitvoerbaarheid van de ontwikkelde excursies. Er worden praktische ontwerprichtlijnen gegeven voor het ontwerpen van excursies waarbij digitaal lesmateriaal en mobiele technologie wordt ingezet.

3

1 Inleiding Excursies zijn een waardevol en veelgebruikt onderdeel binnen het curriculum van vakgebieden zoals Geowetenschappen om abstracte kennis in de juiste context te bestuderen. Studenten kunnen de lesstof beter begrijpen en toepassen, doordat ze de processen en fenomenen in de werkelijke situatie observeren en bestuderen. Daarnaast leren studenten tijdens excursies verbanden te leggen tussen de theoretische kennis en de praktijk (Kern, Girardeau, & Carpenter, 1986). Ook laten verschillende onderzoeken zien dat excursies een goed middel zijn om studenten te motiveren en enthousiasmeren voor het vakgebied en om het zelfvertrouwen in eigen kunnen tijdens uitdagende veldwerkactiviteiten te stimuleren (Boyle et al., 2007; Kern et al., 1986).

Ervaring leert dat de mogelijkheden die excursies bieden niet ten volste benut worden (Boyle et al., 2007). Docenten vinden excursies voor grotere groepen studenten vaak lastig te organiseren. Hierdoor zien ze vaak af van het organiseren van een excursie of kiezen ze voor klassikale kennisoverdracht waarbij studenten vooral luisteren en zelf geen actieve rol hebben tijdens de excursie. Het is bij deze insteek lastig om iedereen te betrekken en te toetsen of alle kennis is overgekomen. Het is wenselijk dat activerende vormen van onderwijs gebruikt worden tijdens excursies waardoor studenten zelf aan de slag gaan met de lesstof. Lesmethoden waarbij studenten actief bezig zijn doen vaker een beroep op hogere orde denkvaardigheden zoals het leggen van verbanden, reflecteren en het toepassen van kennis, dan klassikale kennisoverdracht (Biggs, 1999). Ook ontwikkelen studenten vaardigheden door het zelf aan de slag gaan, welke ze tijdens hun studieloopbaan en in het werkveld nodig hebben zoals zelfvertrouwen, autonomie en samenwerkingsvaardigheden (Boyle et al., 2007).

Door het gebruik van mobiele technologie zoals tablets kunnen studenten zelfstandig op pad en ter plekke achtergrondinformatie, video-, audio-, en kaartmateriaal raadplegen. De studenten hoeven geen kaartmateriaal of studieboeken meer mee te nemen, maar kunnen de informatie op de tablet inzetten bij veldopdrachten, digitale (meer) keuzevragen of zelf data verzamelen op de tablet (France et al., 2015). Met behulp van digitaal lesmateriaal is het daarom eenvoudiger om activerende vormen van onderwijs in te zetten bij excursies en daarmee excursieactiviteiten beter af te stemmen op de leerdoelen. Met digitaal lesmateriaal kunnen onder andere autonomie (zelfstandigheid), participatie (actieve betrokkenheid) en diepgang bevorderd worden.

Een voordeel van excursies is de koppeling die studenten leren te maken tussen theorie en praktijk. Het is hiervoor belangrijk om een excursie te koppelen aan een nabespreking waarin de studenten feedback kunnen krijgen, omdat feedback zorgt voor een groter leereffect (Hattie & Timperley, 2007; Kent, Gilbertson, & Hunt, 1997). Volgens Kent et al. worden nabesprekingen en feedbacksessies in de praktijk vaak overgeslagen, wegens de complexiteit van het veldwerk en een gebrek aan tijd. Digitale dataverzameling tijdens excursies maakt het mogelijk om nabesprekingen eenvoudiger te organiseren. De digitaal verzamelde gegevens door studenten

4

kunnen direct bekeken worden tijdens een nabespreking waardoor studenten inhoudelijk feedback kunnen krijgen.

Onderzoeksopzet en doel onderwijsontwerp

Op de faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht werd binnen het project Naar Buiten! onderzocht hoe digitaal lesmateriaal en tablets kunnen bijdragen aan het verbeteren van veldonderwijs. Dit onderzoek werd uitgevoerd door vier excursies te (her)ontwikkelen met behulp van digitaal lesmateriaal voor de opleidingen Aardwetenschappen en Sociale Geografie en Planologie. De redenen waarom docenten de excursies wilden (her)ontwikkelen verschilden. Docenten gaven vaak aan dat ze hun excursie wilden innoveren om studenten actiever te laten participeren tijdens de excursies. Ook waren er docenten die de zelfstandigheid van studenten wilden verhogen. Enerzijds omdat studenten moesten leren zelfstandig tot inzichten te komen, anderzijds omdat zelfstandigheid logistieke voordelen met zich meebracht. Tot slot waren er docenten die verwachtten dat studenten gemotiveerd werden door het gebruik van mobiele technologie of wilden onderzoeken of studenten doormiddel van digitale dataverzameling meer diepgang kon worden gebracht bij het uitvoeren van onderzoek in het veld.

Dit onderwijsontwerp geeft aan wat de meerwaarde kan zijn van digitaal lesmateriaal en mobiele apparaten voor diverse soorten excursies. De evaluaties die tijdens dit project zijn uitgevoerd, laten zien wat er werkt en wat juist niet. Het document is te gebruiken als inspiratie- en informatiebron bij het verbeteren en ontwikkelen van excursies met behulp van digitaal lesmateriaal.

2 Verbeteren van excursies met behulp van mobiele technologie en digitaal lesmateriaal

Soorten excursies

Excursieonderdelen kunnen ingedeeld worden naar de mate van participatie en autonomie van de student (Figuur 1, naar Kent, Gilbertson, & Hunt, 1997). De mate van participatie heeft als uitersten het laten zien en uitleggen van praktijkvoorbeelden (observeren) en het uitvoeren van onderzoek (deelnemen). De mate van autonomie heeft als uitersten een excursie die totaal afhankelijk van de docent en een excursie die studenten zelfstandig kunnen uitvoeren.

Bij excursieonderdelen die vooral om observeren gaan en waarbij de student een lage mate van autonomie heeft, is de docent aan het woord (‘Cook’s Tour’, in Figuur 1). De docent leidt de studenten langs alle excursiepunten met als voornaamste leerdoel het kennen en begrijpen van fenomenen, dus doelen met een cognitief niveau laag volgens de taxonomie van Bloom (Bloom, Englehard, Furst, Hill, & Krathwohl, 1956). Bij complexere kan worden afgevraagd of studenten zelf in staat zijn deze toe te passen of dat ze slechts begrijpen wat de docent uitlegt.

5

Bij een hogere mate van autonomie volgen studenten zelfstandig een excursie, maken ze zelf opdrachten, of beschrijven ze zelf de fenomenen die ze waarnemen (‘self-guided tour’, in Figuur 1). De zelfstandigheid is belangrijk om er zeker van te zijn dat studenten tot eigen inzichten komen. Dit maakt het mogelijk om leerdoelen als het toepassen van theoretische kennis op praktijkvoorbeelden te behalen. Centrale nabespreking kan gebruikt worden om tegenstrijdige ideeën te bespreken

Excursieonderdelen waarbij studenten zelf actief participeren zijn bijvoorbeeld het verzamelen van gegevens. Het leerdoel kan zijn het leren van technieken, of het analyseren van metingen (‘guided field-practical’, in Figuur 1). Bij een hogere mate van autonomie maken studenten bijvoorbeeld zelf een onderzoeksplan (‘individual research project’, in Figuur 1). Het leerdoel hiervan in een excursie of veldwerk kan het opstellen en toetsen van hypothesen met eigen observaties zijn, dus het zelfstandig komen tot nieuwe inzichten. Dit is haalbaar als studenten ook zelfstandig aan de slag gaan.

Eerder onderzoek leert dat hogere cognitieve vaardigheden aangesproken kunnen worden door studenten meer zelfstandigheid te geven, en / of ze meer te laten participeren (Biggs, 2003).

Verbeteren van excursies

Het is noodzakelijk om leeractiviteiten en leerdoelen op elkaar af te stemmen (Biggs, 1996). Wanneer van een student bijvoorbeeld wordt verwacht dat hij aan het eind van een excursie in staat is zelfstandig een situatie te analyseren, moet deze student ook tijdens de excursie de ruimte krijgen om deze competentie zelfstandig te oefenen. Als de docent of enkele studenten uit de groep het voordoen, bestaat het risico dat slechts enkele betrokken studenten het beoogde leerdoel halen.

Een van de voornaamste leerdoelen van een excursie is om de lesstof toe te passen. Het

Figuur 1 Indeling excursies naar mate van participatie en autonomie van de student (Kent

et al., 1997), met globale indeling van bijbehorende cognitieve niveaus.

6

format van de ‘Cook’s tour’ sluit meestal niet aan bij dit leerdoel en het gewenste niveau van cognitieve vaardigheden van de student. Het is daarom wenselijk om excursies te verbeteren of ontwikkelen waarbij de autonomie en participatie verhoogd worden.

2.2.1 Meerwaarde van digitaal lesmateriaal en mobiele technologie Digitaal lesmateriaal en mobiele technologie kunnen helpen om excursieactiviteiten en leerdoelen op elkaar af te stemmen door meer zelfstandigheid, autonomie en diepgang te bieden waar dat gewenst is. Mobile learning kan van meerwaarde zijn om de aspecten autonomie, participatie, hogere orde cognitieve vaardigheden, data verzamelen, feedback en delen van excursiemateriaal te bevorderen (Tabel 1).

2.2.2 Autonomie Studenten volgen bij excursies vaak de docent. Studenten hebben daardoor weinig autonomie. Ook logistiek heeft dit gevolgen: de docent moet beschikbaar zijn, de maximale groepsgrootte is

Tabel 1 - Meerwaarde van mobile learning

Aspect Meerwaarde mobiel leren voor excursies Excursies met dit aspect*

Autonomie Zelfstandig volgen van route doormiddel van digitale kaart, gps en locatie-afhankelijke uitleg (audio, tekst of video)

1, 3, 4

Participatie Interactief lesmateriaal, waaronder digitale kaarten; plaats-afhankelijke opdrachten en vragen.

1,2,3,4

Hogere cognitieve vaardigheden

Aanbieden van opdrachten die bronnen met locatie combineren, en alle studenten zelf tot inzichten laten komen.

2

Data verzamelen en gebruiken

Eenvoudig digitaal vastleggen van gegevens op locatie (gps en kaart), inclusief foto’s, en deze gebruiken bij vervolgopdrachten of onderzoek.

1,2

Feedback Snel en ter plekke bespreken van digitale veld-data, resultaten van opdrachten; geautomatiseerde feedback op formatieve toetsing tijdens excursie.

2

Delen van excursiemateriaal

Eenvoudig te delen met andere organisaties en een bredere doelgroep.

1,2,3,4

* 1 = Fietsexcursie Utrecht, 2 = Veldwerk Berlijn en Wroclaw, 3 = Stadsrondleiding Macht en Ruimte, 4 = e-Module meetonzekerheden

7

beperkt, en studenten kunnen de excursie niet op een later tijdstip inhalen. Digitaal lesmateriaal zorgt ervoor dat studenten ter plekke niet afhankelijk zijn van de docent voor de informatievoorziening. Mobile technologie kan er bovendien voor zorgen dat de docent zelf niet de hele dag vrij hoeft te houden om studenten rondt te leiden en dat studenten niet op een vast tijdstip beschikbaar hoeven te zijn.

2.2.3 Participatie Bij excursies kan het voorkomen dat niet elke student even betrokken is. Een deel van de studenten luistert actief en heeft interactie met docent. Een ander deel van de studenten volgt slechts passief. Wanneer iedereen actief betrokken is, kan er bij een grotere groep een hoger leerrendement worden gerealiseerd (Kent et al., 1997). Leren verloopt het beste als studenten actief bezig zijn met de leerstof, bijvoorbeeld door opdrachten te maken. Studenten leren betekenisvol en leggen relaties tussen nieuwe kennis en aanwezige voorkennis (Biggs, 1999). Via tablets kunnen uitdagende en interactieve werkvormen aangeboden worden die studenten stimuleren te participeren en de omgeving te onderzoeken, bijvoorbeeld door het gebruik van de camera en het gebruik van gps (France et al., 2015). Studenten weten door de gps waar ze zijn en kunnen observaties met de camera vastleggen. Door studenten tijdens de opdrachten samen te laten werken kunnen ze samen over de stof discussiëren, een werkvorm die actieve participatie stimuleert

2.2.4 Hogere orde denken Zoals in Figuur 1 werd aangegeven, worden er bij een hogere mate van autonomie en participatie vaker hogere orde cognitieve vaardigheden aangesproken. Studenten leren bij deze vorm van excursies, zelf verbanden en analyseren, evalueren en creëren kennis. De vorm van het onderwijs wordt hierbij aangesloten aan de leerdoelen die behaald moeten worden. Hogere orde denken kan dan ook gestimuleerd worden met digitaal lesmateriaal, door met digitaal lesmateriaal de autonomie en de participatie te vergroten.

Mobiele technologie kan goed ingezet worden bij het aanleren van deze vaardigheden, maar dit wordt nog nauwelijks gedaan (Frohberg, Göth, & Schwabe, 2009). Met mobile learning kunnen studenten bijvoorbeeld materiaal creëren in samenwerking met anderen of aan reflectie-opdrachten werken (Frohberg et al., 2009).

2.2.5 Data verzamelen en gebruiken Bij sommige excursies moeten studenten gegevens uit de omgeving verzamelen. Voor de

analyse van deze gegevens en mogelijk voor verder onderzoek is het van belang dat de waarnemingen en locaties vastgelegd worden.

Met GIS-apps is eenvoudig data uit de omgeving te verzamelen. De eenvoud van dataverzameling met tablets is voor docenten een van de belangrijkste voordelen is om tablets in te zetten bij excursies (Welsh, Mauchline, Park, Whalley, & France, 2013). Het werkt sneller en makkelijker dan met papier en maakt het mogelijk om data snel te analyseren en te vergelijken.

8

Hierdoor kan er direct na de excursie een nabespreking worden gehouden met studenten. Door het gebruik van de data krijgt deze nabespreking al snel meer diepgang dan een traditionele nabespreking en kunnen studenten gedetailleerde feedback krijgen van docenten, wat zorgt voor een groter leereffect (Hattie & Timperley, 2007).

2.2.6 Feedback Zoals in de vorige paragraaf werd aangegeven, heeft feedback een groot effect op de leerresultaten. Bij grote groepen krijgen studenten tijdens de excursie vaak weinig feedback over hun kennis en vaardigheden. Het kan in de praktijk voor een docent moeilijk zijn om tijdens de excursie inzicht te krijgen in de leerresultaten van studenten. Een docent kan een vraag stellen, maar hier wordt vaak alleen door betrokken studenten gereageerd die zeker zijn van hun antwoord. De student kan met behulp van mobile learning tijdens de tocht al inzicht krijgen in zijn kennis en vaardigheden en zijn leergedrag hierop aanpassen. Bijvoorbeeld door het gebruik van meerkeuzevragen. Ook de docent kan hiervan op de hoogte worden gesteld en acties ondernemen om het leerproces van de student te sturen. Na de excursie kan de nabespreking of eindopdracht, met behulp van door de studenten verzamelde data, meer diepgang krijgen (Welsh et al., 2013) Studenten kunnen bijvoorbeeld elkaars observaties online vergelijken. Het is daarbij mogelijk om peer feedback in te zetten of als docent feedback te geven.

2.2.7 Delen van excursies In Nederland is het beleid dat de komende jaren lesmateriaal zoveel mogelijk wordt opengesteld (Ministerie van Onderwijs Cultuur & Wetenschap, 2015).

Excursies waarbij de docent aan het woord is, zijn vaak niet of deels gedocumenteerd en daardoor lastig te delen met andere studies en instellingen. Excursies waarvan wel materiaal beschikbaar is, worden vooral informeel gedeeld, omdat de juiste kanalen niet altijd aanwezig zijn. Het openstellen en delen van lesmateriaal bevordert samenwerking in het onderwijs tussen instellingen, verhoogt de kwaliteit van onderwijs en maakt onderwijs toegankelijker.

Digitale excursies zijn eenvoudig te delen met andere studies en onderwijsorganisaties. Zo kan een kennisclip over het gebruiken van apparatuur eenvoudig ingezet worden wanneer studenten dezelfde apparatuur gebruiken. Wanneer gebruik gemaakt wordt van bestaande platforms en apps om excursies te delen, zijn ook andere doelgroepen eenvoudig te bereiken. Een rondleiding door een stad met een audio-uitleg kan bijvoorbeeld ook gedownload worden door een toerist die de stad wil verkennen.

Vormen van digitaal lesmateriaal

Digitaal lesmateriaal kan op verschillende manieren aangeboden worden bij excursies, bijvoorbeeld als digitale excursiegids, digitaal kaartmateriaal of door digitaal data te verzamelen.

9

2.3.1 Een digitale excursiegids Een digitale excursiegids kan op verschillende manieren opgezet worden. Een

excursiegids kan in zijn geheel op een mobiel apparaat gezet worden, als Word of pdf-bestand. Dit lijkt het meest op de traditionele excursiegids op papier. Excursie informatie kan ook aan een locatie gekoppeld worden. Studenten zien dan een overzichtskaart met alle excursielocaties en krijgen wanneer ze op een locatie aankomen de informatie, afbeeldingen, video’s, quizvragen en/of audio (Figuur 2). Hiervoor zijn verschillende apps beschikbaar, waaronder izi.TRAVEL1. Locaties worden herkend met behulp van gps, QR-codes of NFC-chips. Er kan gekozen worden om informatie ook al vooraf en achteraf beschikbaar te maken of juist een excursie te maken waarvan de inhoud vooraf niet te bekijken is. Het koppelen van informatie aan locaties heeft als belangrijkste voordeel dat de student de relatie tussen de locatie en lesstof duidelijk ziet. Een ander voordeel is dat er meer interactiemogelijkheden zijn door bijvoorbeeld audio- en videobestanden en quizvragen met directe feedback, wat zorgt voor meer participatie van de student.

2.3.2 Digitaal kaartmateriaal Naast een digitale excursiegids biedt ook digitaal kaartmateriaal mogelijkheden voor

excursies. Digitaal kaartmateriaal biedt verschillende voordelen ten opzichte van hardcopy kaartmateriaal. Het neemt tijdens de excursie minder ruimte in, er kan worden ingezoomd op details en de kaart kan gegeorefereerd worden. Zo kan de student zien waar hij zich op de kaart bevindt (Figuur 3). Dit maakt het makkelijker om de link tussen de omgeving en de kaart te leggen en om verschillende kaarten met elkaar te vergelijken. Er zijn verschillende apps waar gegeorefereerde kaarten in aangeboden kunnen worden, waaronder de app pdfMAPS2.

2.3.3 Digitaal data verzamelen Tot slot kan mobiele apparatuur ook van toegevoegde waarde zijn voor het verzamelen

van data. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van bijvoorbeeld de camera en gps van het mobiele apparaat, zodat de locatie en de observatie ook achteraf aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Er zijn apps beschikbaar, waaronder Collector for ArcGis online3, waarmee studenten locaties op een kaart kunnen markeren en hier beschrijvingen en bijlages aan toe kunnen voegen (Figuur 3). Het belangrijkste voordeel is dat verzamelde data tijdens of na de excursie gesynchroniseerd kan worden zodat studenten en de docent de gegevens online kunnen bekijken. Bij een centrale nabespreking kan daardoor sneller feedback gegeven worden, waarbij bovendien specifieker in kan worden gegaan op de details. Ook een verwerkingsopdracht krijgt

1 Izi.TRAVEL – Informap Technology Center, https://izi.travel/ 2 pdfMAPS / Avenza Maps– Avenza systems inc., http://www.avenza.com/avenza-maps 3 Collector for ArcGIS– ESRI, http://www.esri.com/products/collector-for-arcgis

10

extra diepgang door het gebruik van het verzamelde materiaal omdat studenten gedocumenteerde gegevens uit het veld eenvoudig kunnen koppelen aan de theorie.

Figuur 2 Screenshots van de app izi.TRAVEL. Een overzichtskaart met alle excursielocaties (links). Elk rondje is een excursielocatie. Per excursielocatie krijgen studenten tekst, audio, video, afbeeldingen en/of vragen aangeboden (rechts).

Figuur 3: Een ge-georefereerde hoogtekaart in pdfMAPS waarbij de locatie van de tablet

wordt aangegeven met een stip (links). Digitaal dataverzamelen met Collector for ArcGIS Online. (rechts)

11

3 Ontwikkelde excursies Bij het Naar Buiten! -project zijn vier verschillende excursies en veldwerken (her)ontwikkeld. Voor elke casus wordt in dit hoofdstuk beschreven waarom de excursie is ontwikkeld, hoe de meerwaarde van mobile technologie is ingezet en welke vormen van digitaal lesmateriaal zijn gebruikt.

Casus 1: Fietsexcursie Utrecht

Binnen het vak Geologie van Nederland doen studenten Aardwetenschappen kennis en inzicht op over geologische concepten aan de hand van de geologische en geomorfologische ontwikkeling van Nederland en het Noordzeebekken. Studenten gaven bij evaluaties in het verleden vaak aan de theorie van het vak lastig te begrijpen was. Een excursie kon volgens de docent helpen om de theorie beter te begrijpen. De excursie werd nog niet ingezet binnen het vak omdat het logistiek niet haalbaar was om als docent met een groep van 80 studenten op excursie te gaan. Met behulp van digitale technologie kon een excursie toch gerealiseerd worden.

De studenten fietsen tijdens de nieuwe excursie in tweetallen door het landschap rondom Utrecht met behulp van een digitale excursiegids. Studenten kunnen de excursie zelfstandig buiten college-uren uitvoeren, zodat het haalbaar is om de excursie uit te voeren met grote studentenaantallen. Op een tablet krijgen studenten navigatieaanwijzingen, uitleg en opdrachten gekoppeld aan specifieke locaties met behulp van gps. Tijdens opdrachten maken studenten gebruik van digitaal kaartmateriaal en verzamelen ze digitaal data op de tablets. Deze data wordt tijdens een werkcollege weer gebruikt waarbij theorie uit de voorbereidende colleges en de excursie-inhoud aan elkaar gekoppeld worden. Zo wordt er een sterke verbinding gelegd tussen de excursie inhoud en de theorie uit de colleges. Door de opdrachten en het werken in tweetallen worden actieve betrokkenheid en interactie gestimuleerd.

Casus 2: Veldwerk Berlijn (Duitsland) en Wroclaw (Polen)

Eerstejaars studenten Sociale Geografie en Planologie voeren in Berlijn en Wroclaw een veldwerk uit in groepen van vier waarbij ze onderzoek doen naar gentrificatie in twee verschillende wijken. De afgelopen jaren merkten de docenten dat het lastig was om een goede nabespreking aan het veldwerk te koppelen en diepgaande feedback te geven, omdat docenten niet altijd op de hoogte waren van de observaties die studenten hadden gedaan. Daarnaast was het lastig om studenten systematisch onderzoek te leren doen.

Tijdens het vernieuwde veldwerk in Berlijn en Wroclaw verzamelen studenten data digitaal met behulp van tablets. Digitale themakaarten kunnen als achtergrondmateriaal gebruikt worden. Doordat studenten samenwerken in groepen, foto’s kunnen toevoegen bij hun observaties en verantwoordelijk zijn voor eigen buurt in de wijk worden ze actief betrokken. De data die de groepen verzamelen wordt aan het eind van het veldwerk gesynchroniseerd waardoor alle resultaten direct kunnen worden nabesproken met de docent. Tijdens de

12

nabespreking leren studenten observaties te vergelijken en het totaalbeeld te analyseren. Dit laat studenten op een dieper niveau over de wijk nadenken. De docent beschikt tijdens de nabespreking over alle data die studenten verzameld hebben. De docent kan zo meer feedback geven dan wanneer studenten zonder tablets werken.

Casus 3: Stadsrondleiding Macht en ruimte Berlijn

Eerstejaars studenten Sociale Geografie en Planologie leren tijdens een stadsrondleiding over de geschiedenis van Berlijn aan de hand van monumenten en gebouwen. Studenten werden in het verleden rondgeleid door een docent. De docenten merkten tijdens de rondleiding dat niet alle studenten betrokken waren, omdat ze niet actief luisterden of de uitleg niet goed konden verstaan. Daarnaast merkten ze dat de voorkennis van de studenten verschilde. Digitaal lesmateriaal is gebruikt om bovenstaande knelpunten op te lossen. Tijdens de vernieuwde excursie verkennen studenten zelfstandig Berlijn met behulp van een digitale excursiegids in de vorm van een audiotour met historische foto’s. De digitale excursiegids maakt gebruik van gps. Studenten werken zelfstandig en gebruiken hun eigen smartphone om de audiotour af te spelen en de excursielocaties te vinden. Studenten kunnen op deze manier hun eigen tempo bepalen en de uitleg goed verstaan. Door de opbouw van de rondleiding rondom een thema en het gebruik van historische foto’s worden studenten gestimuleerd actief en met andere ogen naar de omgeving te kijken.

Casus 4: E-module meetonzekerheden

Binnen de master Earth Sciences merkten verschillende docenten dat er weinig aandacht aan het onderwerp meetonzekerheden werd geschonken, terwijl dit voor veel studenten vaak een vereiste was om succesvol aan de slag te kunnen met hun afstudeeronderzoek. De docenten gaven aan dat het belangrijk was om studenten zelf ervaringen met het onderwerp te laten doen middels veldwerk. Er was ruimte binnen het studieprogramma beschikbaar om het onderwerp onder de aandacht te brengen. In de praktijk bleek de begeleiding van studenten bij veldwerk echter veel tijd te kosten van docenten.

Er is daarom een e-module over meetonzekerheden en het meten van bodemvocht ontworpen waarmee studenten zelfstandig veldwerk kunnen voorbereiden en uitvoeren. De e-module bundelt de opdrachtomschrijving, voorbereidende kennisclips, een inschrijftool en een inleverbox voor het eindverslag. Waar studenten normaal gesproken voorbereidende colleges krijgen en in het veld geïnstrueerd worden door een docent, wordt deze uitleg bij de e-module vervangen door kennisclips en instructievideo’s waardoor studenten zelfstandig te werk kunnen gaan. In de video’s krijgen studenten informatie over de theoretische achtergrond, en instructies voor het gebruik van apparatuur. Doordat studenten na het kijken van de video’s zelf metingen moeten uitvoeren, worden ze actief betrokken bij het verdiepen in de lesstof. Studenten kunnen de video’s ook gebruiken om informatie terug te kijken tijdens het veldwerk op hun tablet of smartphone en bij het schrijven van het verslag achteraf. De e-module is opgebouwd in

13

Blackboard. De video’s zijn ook los te bekijken en eenvoudig te gebruiken binnen een andere context. De module in Backboard is als pakket te downloaden.

4 Evaluatie Alle excursies binnen het project zijn uitgebreid geëvalueerd door het observeren van studenten tijdens de excursies, vragenlijsten en interviews met studenten en docenten na de excursies. Op deze manier werd onderzocht op welke manier digitaal lesmateriaal de excursies kon versterken. De evaluatie is gebaseerd op drie kernvragen: 1) Heeft het gebruik van digitaal lesmateriaal meerwaarde voor excursies?, 2) Zijn studenten en docenten tevreden? en 3) Zijn de excursies en veldwerken uitvoerbaar? De evaluatieresultaten worden in dit hoofdstuk samengevat (gedetailleerde rapportages met evaluatieresultaten per casus zijn apart beschikbaar). Daarnaast is gekeken of de behaalde leerresultaten overeenkwamen met de beoogde leerresultaten.

Heeft het digitaal lesmateriaal meerwaarde voor de excursies

4.1.1 Verhogen autonomie Uit de evaluaties kwamen verschillende punten naar voren die de meerwaarde van digitaal lesmateriaal voor het verhogen van de autonomie onderschrijven.

Studenten waren enthousiast over de zelfstandigheid die gerealiseerd kon worden dankzij het digitale lesmateriaal. Zo kwam naar voren dat studenten het fijn vonden om hun eigen tijd in te kunnen delen. Studenten konden doordat ze zelfstandig en zonder docent werkten, hun eigen tempo bepalen. Een nadeel dat vaak door studenten werd aangegeven, was dat er geen mogelijkheid was om tijdens de excursie vragen stellen. Bij een van de casussen (de fietsexcursie) werden een groep studenten die zelfstandig aan de excursie werkte en een groep die begeleid werd door de docent geobserveerd en vergeleken. Tijdens de begeleide excursie vroegen studenten snel de docent voor hulp, zonder dat ze eerst zelf nadachten over de opdrachten. Bij de zelfstandige groepen gingen studenten zelf op zoek naar antwoorden. Het kan daarom ook een voordeel zijn dat studenten niet direct een docent spreken die hen verder helpt.

Bij de meeste excursies gaven docenten aan dat het digitale lesmateriaal de autonomie bevorderde. Een van de docenten merkte op dat het nadeel dat studenten noemden over het geen vragen kunnen stellen, opvallend was, omdat studenten over het algemeen tijdens docent gestuurde excursies nauwelijks vragen stelden. Bij één excursie zagen de docenten niet dat de autonomie werd bevorderd, maar het bevorderen van de zelfstandigheid was hier ook geen doel van de inzet van de digitale middelen.

De docenten zagen verschillende voordelen van de toegenomen autonomie. Twee docenten gaven aan dat het dankzij het digitale lesmateriaal mogelijk was om de excursie uit te voeren, terwijl de excursie in het verleden door te weinig tijd voor begeleiding of de grote

14

groepsgrootte niet uitgevoerd kon worden. Een andere docent zag dat de zelfstandigheid het mogelijk maakte om rekening te houden met de voorkennis van studenten. Studenten met weinig voorkennis konden hun tempo verlagen. Volgens de docent die de e-module inzette konden studenten dankzij het gebruik van kennisclips zelfstandiger werken. Wel gaf deze docent aan dat er bij het gebruik van apparatuur voor het verrichten van metingen, een achterwacht beschikbaar moet zijn om eventuele problemen op te lossen.

4.1.2 Participatie De evaluatieresultaten laten zien dat digitaal lesmateriaal meerwaarde heeft voor het verhogen van de participatie van studenten. Deze meerwaarde werd op verschillende manieren gerealiseerd. Bij drie van de vier excursies werd gebruik gemaakt van opdrachten zoals digitale dataverzameling, opdrachten om foto’s te maken of meerkeuzevragen. Bij één van deze excursies (de fietsexcursie) werkten studenten zelfstandig in tweetallen en moesten ze onder andere meerkeuzevragen beantwoorden over de lesstof. Tijdens de observaties kwam naar voren dat studenten hierdoor in discussie gingen over de lesstof en veel leerden. Studenten bleken achteraf erg enthousiast over deze meerkeuzevragen en de directe feedback die ze digitaal kregen na het beantwoorden van een meerkeuzevraag. De stadsrondleiding door Berlijn maakte gebruik van dezelfde app als de fietsexcursie maar zonder dat er vragen werden toegevoegd. De docenten merkten bij deze excursie dat het tempo van de studenten erg hoog lag. Mogelijk kon de participatie en de betrokkenheid ook hier verhoogd worden door het toevoegen van (meerkeuze)vragen.

Bij twee excursies kregen studenten voorafgaand aan de excursie al de opdracht om digitaal lesmateriaal te gebruiken. Bij een van deze excursies (de fietsexcursie) moesten studenten een video kijken met een uitleg over de app die ze tijdens de excursie moesten gebruiken, bij de andere excursie (de e-module) moesten studenten korte video’s kijken met instructie over meetapparatuur en uitleg over de theorie. Waar veel studenten uit de eerste excursie de video niet bekeken, bekeken alle studenten van de tweede excursie wel de video’s. Mogelijk ligt dit aan de manier waarop de video’s een onderdeel vormden van de opdracht. Bij de e-module vormden video’s en het veldwerk samen een e-module. Het bekijken van de video’s was een voorwaarde voor het succesvol afronden van de opdracht, omdat studenten de kennis uit de video nodig hadden tijdens een opdracht. Bij de fietsexcursie, dachten studenten dat ze de kennis uit de video niet nodig hadden of vergaten ze de video te bekijken.

4.1.3 Aanspreken van hogere orde cognitieve vaardigheden De inzet van mobiele technologie en digitaal lesmateriaal kan ervoor zorgen dat hogere orde cognitieve vaardigheden worden aangesproken. Bij één casus (veldwerk Berlijn en Wroclaw) werd het bevorderen van hogere orde cognitieve vaardigheden met behulp van digitaal lesmateriaal, onderzocht.

Docenten signaleerden dat studenten door het gebruik van de tablets bij het verzamelen van data, systematischer gingen werken, dan in het verleden zonder tablets. De studenten

15

konden op de digitale kaart overzichtelijk zien waar ze al geweest waren en onderzoeken of ze patronen in hun observaties konden waarnemen. Door het gebruik van digitale themakaarten konden studenten al tijdens het veldwerk achtergrondinformatie raadplegen en daardoor verbanden vinden tussen de lesstof en de observaties in het veld. Bij de nabespreking werd alle data van de studenten getoond in één kaart, en werden hier ruimtelijke analyses op gedaan. Er kwam door de data en foto’s meer diepgang in de nabespreking. Studenten leerden de wijken beter te begrijpen, konden op elkaars observaties reageren en konden door de foto’s door elkaars ogen kijken.

Alhoewel het vooraf geen doelstelling was van de inzet van digitaal lesmateriaal, werd ook bij een andere casus (de fietsexcursie) opgemerkt dat het digitale lesmateriaal hogere orde cognitieve vaardigheden hielp ontwikkelen. Studenten beschikten net als bij de andere casus tijdens de excursie over digitaal kaartmateriaal en maakten hier tijdens de opdrachten gebruik van. Hierdoor werden studenten gestimuleerd om zelf verbanden te leggen tussen de omgeving en gegevens op de kaart en deze relatie te onderzoeken.

4.1.4 Data verzamelen en gebruiken Bij twee excursies werd digitaal data verzameld en gebruikt in een afsluitende opdracht of nabespreking. Uit de observaties en de gesprekken met docenten kwam naar voren dat data verzamelen met behulp van tablets verschillende voordelen heeft. Studenten observeerden systematischer, leerden kritischer kijken, koppelden theorie en praktijk aan elkaar en de nabespreking werd makkelijker. Bij het verzamelen van de data ontstonden nauwelijks problemen. De data werd bij de excursies achteraf gebruikt tijdens een nabespreking of afsluitende opdracht.

Bij één excursie (de fietsexcursie) merkten we dat het belangrijk is om het gebruik van de digitale data expliciet op te nemen in de afsluitende opdracht, zodat het opzoeken van de verzamelde data een belangrijk deel van de opdracht vormt. Tijdens de evaluatie bleek nu dat veel studenten de digitale data niet opzochten tijdens het maken van de opdracht. Bij de andere excursie (veldwerk Berlijn en Wroclaw) werd de verzamelde data gebruikt tijdens een centrale nabespreking, waardoor de docent de controle had over het gebruik van de verzamelde data.

4.1.5 Feedback De meerwaarde van digitaal lesmateriaal voor het verbeteren van feedback, werd getest bij een van de excursies (veldwerk in Berlijn en Wroclaw). Bij deze excursie was de kwaliteit van de feedback verbeterd ten opzichte van vorige jaren. Het digitale component van de veldwerken droeg hier volgens de docenten aan bij. De feedback kon veel sneller gegeven worden omdat alle verzamelde data na synchroniseren via wifi direct voor de docenten en de studenten beschikbaar was voor analyses. Hierdoor kon beter feedback worden gegeven en kon een snelle terugkoppeling van de resultaten plaatsvinden. Door de foto’s die studenten bij de dataverzameling hadden gemaakt, konden docenten en studenten gemakkelijker over observaties in gesprek gaan en zagen docenten dat analyses die studenten schreven soms niet

16

overeenkwamen met de foto’s die ze maakten. De nabespreking was een waardevolle toevoeging aan de veldwerken. Bij twee andere excursies was geen nabespreking. Studenten gaven aan hier wel behoefte aan te hebben.

4.1.6 Delen van excursiemateriaal Alle ontwikkelde excursies en veldwerken zijn te gebruiken voor andere partijen. Voor elke excursie is een lespakket gemaakt. De fietsexcursie en de stadsrondleiding in Berlijn zijn ook via een app (izi.TRAVEL) te vinden en te gebruiken door derden. Derden kunnen de excursies niet zelf aanpassen op het platform van izi.TRAVEL. Er is daarom gekozen om ook de brondocumenten beschikbaar te stellen. Ook de e-module is eenvoudig door andere instellingen in te zetten, mits zij beschikken over vergelijkbare apparatuur voor tijdens een veldwerk. Bij de ontwikkeling van de excursies bleek het selecteren van foto’s en afbeeldingen een uitdaging. Bij bestaande excursies was een deel ven het materiaal niet gevrijwaard van copyrights, hiervoor zijn alternatieven gezocht.

Tevredenheid studenten en docenten

Studenten waren enthousiast over de nieuwe excursies en veldwerken waarbij gebruik gemaakt werd van digitale middelen. Bij drie van de vier casussen waren studenten heel enthousiast. Bij deze casussen (fietsexcursie, stadsrondleiding en veldwerk) zag 97% tot 100% van de studenten de excursies als waardevolle toevoeging van het vak. Bij een van deze casussen (veldwerk Berlijn en Wroclaw) gaf 96% van de studenten aan gemotiveerd te zijn door het gebruik van de tablets. Bij de andere casussen was deze vraag niet gesteld. Bij de vierde casus (de e-module) waren de meeste studenten ook enthousiast. Zevenenzeventig procent van de studenten die de e-module hadden gevolgd, zou het iemand anders aanraden. Echter, uit de evaluatie kwam wel naar voren dat studenten het belangrijk vonden om excursies klassikaal voor te bereiden en na te bespreken. Bij excursies waar geen voorbespreking of nabespreking was gaven studenten vaak aan een voorbespreking of nabespreking te missen. Bij excursies met nabespreking waardeerden studenten de bespreking.

Alle docenten geven aan verder te willen met de ontwikkelde excursies en veldwerken, en het gebruik van apps of e-modules voor excursies uit te willen breiden, wat de tevredenheid van de docenten onderschrijft. Verschillende docenten willen meer excursies en veldwerken digitaliseren.

Uitvoerbaarheid

De ontwikkelde excursies en veldwerken verliepen soepel en er ontstonden geen problemen die studenten belemmerden tijdens de excursies. Bij de start van de excursies moesten de meeste studenten even wennen aan de apps.

Bij twee casussen maakten studenten gebruik van hun eigen smartphone, waarop studenten een app en audiotour moesten installeren (stadsrondleiding en fietsexcursie). Dit

17

werkte prima, alhoewel enkele studenten gebruik maakten van tablets omdat de telefoons te weinig geheugenruimte over hadden.

Bij de twee excursies die bestonden uit een rondleiding met audio (stadsrondleiding en fietsexcursie) bleek het voor het zelfstandig uitvoeren belangrijk dat in de digitale excursie op de juiste manier naar de omgeving verwezen wordt, omdat studenten anders niet weten waar ze naar moesten kijken, en om te voorkomen dat ze met name op het scherm kijken.

5 Conclusie Tijdens het Naar Buiten-project is onderzocht hoe verschillende soorten excursies verbeterd kunnen worden door het inzetten van digitaal lesmateriaal en mobiele apparaten. De conclusies zijn gebaseerd op evaluatieresultaten van vier verschillende (her)ontworpen excursies waarbij gebruik is gemaakt van digitaal lesmateriaal en mobiele apparaten.

Excursieonderdelen kunnen ingedeeld worden naar de mate van participatie en autonomie van de student. In dit onderzoek is gekeken of digitaal lesmateriaal en mobiele apparatuur kan helpen om de autonomie en participatie van studenten te verhogen. Uit de evaluatie kwamen verschillende punten naar voren die de meerwaarde van digitaal lesmateriaal en mobiele apparatuur voor het verhogen van de autonomie onderschrijven. Studenten vinden de autonomie en het actief aan de slag gaan met de digitale lesstof vaak prettig. Een aandachtspunt is dat studenten tijdens de uitvoering vaak geen direct contact hebben met de docent. Dit kan een nadeel zijn, maar kan soms ook positief uitpakken omdat studenten niet direct teruggrijpen naar de expertise van de docent maar juist aanspraak doen op hun eigen kennis en vaardigheden en informatiebronnen die ze zelf kunnen raadplegen. Studenten worden door de inzet van opdrachten actiever betrokken tijdens de excursie of het veldwerk. Mobiele apparaten maken het mogelijk om studenten actief te betrekken door onder andere het gebruik van foto-opdrachten en audio-instructie.

Eerder onderzoek leert dat hogere cognitieve vaardigheden aangesproken kunnen worden door studenten meer zelfstandigheid te geven, en / of ze meer te laten participeren. De inzet van mobiele apparaten kan ervoor zorgen dat hoger orde cognitieve vaardigheden nog sterker aangesproken kunnen worden, bijvoorbeeld door studenten digitaal systematisch data te laten verzamelen. Studenten kunnen al tijdens het verzamelen van de data patronen ontdekken in hun observaties. Tijdens een gezamenlijke nabespreking en door de beschikbaarheid van achtergrondinformatie kunnen studenten structuren en patronen in de data dieper analyseren en de koppeling tussen theorie en praktijk inzien. Nabesprekingen krijgen door het gebruik digitale data meer diepgang. Studenten leren op deze manier door de ogen van de docent en medestudenten naar observaties te kijken. Docenten geven aan meer diepgaande feedback te kunnen geven omdat ze beschikken over gedetailleerde observatiedata.

Excursie of veldwerken zijn niet opzichzelfstaand. De inbedding in curriculum is belangrijk om het leerresultaat te realiseren, maar ook om bijvoorbeeld autonomie, participatie

18

en diepgaande feedback mogelijk te maken. De nabespreking vormt de afsluiting van een excursie waarbij bijvoorbeeld analyses worden uitgevoerd en conclusies worden getrokken. Voorbereidende bijeenkomsten met inhoudelijke en praktische informatie, een verwerkingsopdracht en een nabespreking, zijn onderdelen die kunnen zorgen dat de meerwaarde die digitaal lesmateriaal kan bieden optimaal kan worden benut.

6 Ontwerprichtlijnen Op basis van het ontwerpproces en de evaluaties van de excursies en veldwerken kunnen we aangeven op welke manier digitaal lesmateriaal en tablets kunnen bijdragen aan het verbeteren van veldonderwijs. De volgende ontwerprichtlijnen zijn ingedeeld naar de categorieën in Figuur 1.

In dit onderzoek is gekeken of digitaal lesmateriaal en mobiele apparatuur kan helpen om de autonomie en participatie van studenten te verhogen. Het verhogen van de autonomie en participatie is van belang omdat er bij deze vorm van excursies vaker een beroep gedaan wordt op hogere orde denkvaardigheden, zoals het leggen van verbanden of het toepassen van kennis, dan bij klassikale kennisoverdracht (Biggs, 1999). Daarnaast ontwikkelen studenten door de autonomie zelfvertrouwen en bijvoorbeeld samenwerkingsvaardigheden (Boyle et al., 2007).

Als je autonomie wilt stimuleren tijdens excursies en veldwerk, dan kan je:

• Studenten zelf de starttijd, pauze, eindtijd van hun excursie laten bepalen, • Een ruime periode plannen waarin de excursie uitgevoerd kan worden, • Een handleiding beschikbaar stellen, zodat studenten zelf kunnen inloggen/installeren, • Video’s inzetten ter voorbereiding van veldwerk of excursies.

Als je participatie wilt stimuleren, dan kan je:

• Studenten meerkeuzevragen en foto of video opdrachten laten maken, • Studenten zelf gegevens laten verzamelen via apps, • Studenten laten samenwerken in groepen met één apparaat, • In de instructie duidelijk verwijzen naar fysieke locaties en beschrijven waar te kijken, • De opdrachten koppelen aan een verwerkingsopdracht of nabespreking achteraf.

Zoals hierboven beschreven, kan meer autonomie en participatie het hogere orde denken stimuleren. Daarnaast kwamen uit de casussen verschillende andere richtlijnen naar voren voor het stimuleren van hogere orde denken:

Als je hogere orde denken wilt stimuleren tijdens excursies en veldwerk, dan kan je:

• Studenten aan de hand van vooropgestelde categorieën zelf data (foto’s/ locaties) laten verzamelen

19

• Een kaart met eigen observatielocaties beschikbaar stellen zodat studenten overzichtelijk zien waar ze tijdens het veldwerk al geweest zijn,

• Een feedbacksessie of verwerkingsopdracht koppelen aan de verzamelde data. • Achtergrondinformatie (kaarten/ bronnen) beschikbaar stellen voor tijdens het veldwerk

of de excursie.

Een succesvolle manier om hogere orde denken te stimuleren, studenten autonomie te geven en te laten participeren is het verzamelen van data door studenten en studenten hier vervolgens gebruik van laten maken.

Als je data verzamelen en gebruiken wilt stimuleren, dan kan je:

• Een duidelijke structuur opbouwen zodat studenten weten hoe de data verzameld moet worden,

• Een opdracht of discussie koppelen aan de verzamelde gegevens (niet verzamelen om verzamelen),

• Gegevens online verzamelen voor gebruik en analyse achteraf.

Het is belangrijk om studenten feedback te geven tijdens en na de excursie, omdat feedback zorgt voor een groter leereffect (Hattie & Timperly, 2007). De ervaringen in het veld kunnen met behulp van de feedback succesvol gekoppeld worden aan de voorkennis van de student en de theorie van het vak. Digitaal lesmateriaal kan helpen om het geven van de feedback te vergemakkelijken en de kwaliteit van de feedback te verbeteren.

Als je goede feedback wilt geven op excursies en veldwerk, dan kan je:

• Zorgen voor een ruimte, beamer en internetverbinding nabij de excursielocatie, • Op korte termijn zorgen voor een nabespreking, mogelijk op dezelfde dag, • Verzamelde data van studenten nabespreken, • Meerkeuzevragen met directe feedback toevoegen aan een zelfstandige excursie.

Een voordeel van digitaal lesmateriaal is dat het eenvoudig te delen is met anderen. Er zijn enkele aandachtspunten waarmee rekening gehouden moet worden bij het delen van digitaal lesmateriaal.

Als je je lesmateriaal voor excursies en veldwerk wilt delen, dan kan je:

• Rekening houden met copyright op materiaal in excursiegidsen/ en kaarten, • Een app gebruiken die gratis te downloaden is voor andere partijen, • Een bronbestand gebruiken waarin alles is opgeslagen, • Niet (teveel) verwijzen naar andere onderdelen in het curriculum.

20

7 Slot Al het materiaal beschreven in dit onderwijsontwerp zijn vrij te gebruiken, daarnaast zijn werkbeschrijvingen rapportages per excursie beschikbaar via de projectwebsite fieldwork.geo.uu.nl.

Referenties Biggs, J. (1999). What the Student Does: teaching for enhanced learning. Higher Education

Research & Development, 31(1), 39–55. http://doi.org/10.1080/0729436990180105 Biggs, J. (2003). Aligning Teaching and Assessing To Course Objectives, 13–17. Retrieved from

http://www.ut.ee/htay/Biggs.pdf Bloom, B. S., Englehard, M. D., Furst, E. J., Hill, W. H., & Krathwohl, D. R. (1956). Taxonomy of

educational objectives: The classification of educational goals: Handbook I, cognitive domain. New York (Vol. 16). http://doi.org/10.1300/J104v03n01_03

Boyle, A., Maguire, S., Martin, A., Milsom, C., Nash, R. H. U., Rawlinson, S., … Conchie, S. (2007). Fieldwork is Good : the Student Perception and the Affective Domain, 31(2), 299–317. http://doi.org/10.1080/03098260601063628

France, D., Whalley, W. B., Mauchline, A., Powell, V., Welsh, K., Lerczak, A., … Bednarz, R. S. (2015). Enhancing Fieldwork Learning Using Mobile Technologies. Springer. http://doi.org/10.1007/978-3-319-20967-8

Frohberg, D., Göth, C., & Schwabe, G. (2009). Mobile Learning projects - a critical analysis of the state of the art: Original article. Journal of Computer Assisted Learning, 25(4), 307–331. http://doi.org/10.1111/j.1365-2729.2009.00315.x

Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The Power of Feedback. http://doi.org/10.3102/003465430298487

Kent, M., Gilbertson, D. D., & Hunt, C. O. (1997). Fieldwork in geography teaching: A critical review of the literature and approaches. Journal of Geography in Higher Education, 21(3), 313–332. http://doi.org/10.1080/03098269708725439

Kern, E. L., Girardeau, C., & Carpenter, J. R. (1986). Effect of Field Activities on Student Learning, (1984), 1984–1987.

Ministerie van Onderwijs Cultuur & Wetenschap. (2015). De waarde(n) van weten: Strategische Agenda Hoger Onderwijs en Onderzoek 2015-2025, 1–100.

Thijs, A., & van den Akker, J. (2009). Leerplan in ontwikkeling. Enschede: SLO. Welsh, K. E., Mauchline, A. L., Park, J. R., Whalley, W. B., & France, D. (2013). Enhancing

fieldwork learning with technology: practitioner’s perspectives. Journal of Geography in Higher Education, 37(3), 399–415. http://doi.org/10.1080/03098265.2013.792042