BINAS

vmbo KGT

ten behoeve van slechtziende leerlingen

Informatieboek voorNaSk 1 en NaSk 2

2012R. van Tilburg

Voorwoord

Voor U ligt de aanpassing voor slechtzienden van het informatieboek “Binas vmbo kgt”. De aanpassingen behelzen vooral het terugdringen van het kleurgebruik.Zo zijn de kleuren voor de schema’s uit het algemeen gedeelte, het nask 1 gedeelte en het nask 2 gedeelte vervangen door respectievelijk een zwart ‘ een wit en een grijs cirkeltje boven het nummer van het schema of de tabel. De schema’s en tabellen, waarin het gebruik van kleuren niet te vermijden was, zijn wel in kleur overgenomen. Het zijn:13 kleurcodes van weerstanden (pagina 21)31 Veiligheidspictogrammen (pagina’s 44, 45)36 Zuur-base-indicatoren (pagina 54)38 Vlamkleuring (pagina 56)39 Pictogrammen gevaarlijke stoffen (pagina’s 57, 58)De paginanummers zijn hier opgegeven, zodat daar met het uitprinten rekening kan worden gehouden.

De schema’s en tabellen zijn zoveel mogelijk onveranderd opgenomen. Echter aanpassingen waren niet altijd uit te sluiten. De grootste aanpassing was nodig bij het periodiek systeem (schema 34). Om het systeem op een bladzijde A-4 te krijgen, zijn in elk vak alleen het symbool en atoomnummer van elk element gezet. Dit blad is als 34-1 genummerd. In 34-2 is in tabelvorm de informatie van atoomnummer, symbool, naam en relatieve atoommassa opgenomen.Verder is schema 41 gesplitst in 41-1 Voorbeeld van een stroomschema en41-2 Voorbeeld van een productieproces.Deze laatste is ook behoorlijk aangepast.

Achter in het informatieboek is een register opgenomen. Dat register is in dit bestand naar voren gehaald. Bij gebruik van het informatieboek als computerbestand vond ik het logischer als het register meteen voorhanden is. Als het informatieboek wordt uitgeprint kan het register altijd weer achteraan ingebonden worden.

Hoewel het uiteraard mogelijk is dit informatieboek als computerbestand te gebruiken, geeft de uitgeprinte versie een veel duidelijker beeld. De tekst, maar vooral de tekeningen zijn scherper.

25 augustus 2003,R.v.Tilburg

Letter: Arial, 18 ptGrootte: 78 pagina’s

INHOUDRegister

Algemeen1 Veelgebruikte waarden2 Omrekenregels3 Vermenigvuldigingsfactoren4 Uit het Griekse alfabet5 Omtrek, oppervlakte en inhoud

NaSk 16 Enkele grootheden7 Beweging en kracht8 Geluid9 Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen10 Energie11 Licht en beeld12 Elektriciteit13 Kleurcodes van weerstanden14 Elektrotechnische symbolen15 Gegevens van enkele vaste stoffen16 Gegevens van enkele vloeistoffen17 Rendementen bij energieomzettingen18 Verbrandingswarmte van enkele stoffen19 Luchtgeluidisolatiewaarden20 Isolatiewaarden van bouwelementen21 Doordringend vermogen van straling in enkele

stoffen22 Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid23 Symbolen van de weerkaart24 Schaal van windsnelheden25 Luchtdruk en hoogte26 Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen

27 Gehoorgevoeligheid28 Veiligheidspictogrammen29 Enkele isotopen

NaSk 2 28 Veiligheidspictogrammen29 Enkele isotopen30 Lijst van atoomsoorten31 Periodiek systeem van elementen32 Oplosbaarheid van zouten in water33 Zuur-base-indicatoren34 Samenstelling van legeringen35 Vlamkleuring36 Pictogrammen gevaarlijke stoffen37 Gevaarlijke chemicaliën38 38-1 Voorbeeld van een stroomschema 38-2 Voorbeeld van een productieproces39 Naamgeving chemische stoffen40 Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en

recycling41 De meest voorkomende E-nummers

Register

Aaardlekschakelaar 14aardverbinding 14absolute temperatuur 1activiteit 6afbraaktijd 44afgelegde weg 6alfastraling 22, 32ampèremeter 14anti-oxydanten 45arbeid 6, 7atoom

atoomnaam 34 atoomnummer 33,34 relatieve

atoommassa 30, 31 atoomsoorten 33 atoomsymbool 32/34 isotopen 32

Bbatterij 14Beaufort

windsterkte volgens Beaufort 25

beeld 11bètastraling 22, 32beweging met constante

snelheid 7bewegingsenergie 6 ,7bewolking 24

blik 43blootstellingsduur 30

Ccapaciteit 6, 10chemicaliën

gevaarlijke chemicaliën 40

chemische stoffen naamgeving chemische stoffen 42condensator 14conserveermiddelen 45

Ddichtheid 1, 6, 9

gas en damp 17 vaste stoffen 15 vloeistoffen 16

diode 14 licht uitzendende

diode (LED) 14doordringend vermogen

van straling 22draadweerstand 12draad

zonder weerstand 14 kruisende draden 14 snijdende draden 14

druk 6, 7drukschakelaar 14dubbele isolatie 14dynamo 14

E eenheden natuurkunde 6éénparig versnelde

beweging 7éénparig vertraagde

beweging 7 elektriciteit 12elektrische spanning 6elektrische stroom 6elektrische weerstand 6elektromotor 14elektrotechnische

symbolen 14element, elektrisch 14elementen

isotopen 32 periodiek systeem

van de elementen 34emulgeermiddelen 45E-nummers 45energie 6, 10, 12, 23

kinetische 6, 7 potentiële 6

energieomzettingen 18evenwichtsvoorwaarde 7

Ffactoren

vermenigvuldiging-factoren 3

formules

beweging en kracht 7 elektriciteit 12 energie 10 geluid 8 licht en beeld 11 omtrek, oppervlakte

en inhoud 5 vaste stoffen, vloei-

stoffen en gassen 9fotocel 14frequentie 6, 8

G gammastraling 22, 23, 32 gassen

formules 9 verbrandings

warmte 19 verdampings

warmte 17gehoor

beschadiging 28, 30 gevoeligheid 27 vermogen 29

geluid formules 8 geluidssnelheid 1, 8 geluidsniveau 6, 28 geluidssterkte 6 isolatiewaarden 6, 20 voortplantings

snelheid 27gelijkspanning 14

gelijkstroom 14generator 14geur- en smaakstoffen

45gevaarlijke chemicaliën

40gevaarlijke stoffen

pictogrammen ge-vaarlijke stoffen 39

gewicht 7GFT 43golven die zich voort-

planten met de licht-snelheid 23

radiogolven 23 microgolven 23

Grieks alfabet 4groente-, fruit- en tuin-

afval (GFT) 43grootheden, natuurkunde

6

Hhalfwaardetijd 32hergebruik (recycling) 43hogedrukgebied 24hoogte

luchtdruk en hoogte 26

IIndicatoren

zuur-base-indicatoren 36

infrarood 23inhoud

formules 5isobaren 24isolatie

dubbele isolatie 14isolatiewaarden

luchtgeluidisolatie-waarden 6, 20

isolatiewaarden van bouwelementen 21

isotopen 32

KKamertemperatuur 1KCA 43kilowattuurmeter 14kinetische energie 6, 7klein chemisch afval

(KCA) 43kleurcodes van

weerstanden 13kleurstoffen 45KNMI 25kookpunt 16, 17koufront 24kracht 6, 7kruisende draden 14k-waarde 21

Llagedrukgebied 24LED 14LDR 14lengte 6lenzenformule 11λ-waarde 21lamp 14

signaallamp 14legering

samenstelling van legeringen 37

licht 11 lichtpunt 14 zichtbaar licht 23

lichtgevoelige weerstand (LDR) 14

lichtsnelheid 1 golven die zich

voortplanten met de lichtsnelheid 23

lineaire uitzettings-coëfficiënt 6

lineaire vergroting 11luchtdruk en hoogte 25luchtgeluidisolatiewaarde

6, 20luidspreker 14

M

MAC-waarde 40massa 6

massagetal 32 massaverbinding 14

microfoon 14microgolven 23moment 6, 7

Nnaamgeving chemische

stoffen 42neutronen 32n-p-n-transistor 14NTC 14

Oomrekenregels 2omslagtraject, indicatoren

36omtrek, formules 5omtreksnelheid 7omzetting

energieomzetting 18 rendement bij 18

oplosbaarheid van zouten in water 35

oppervlakte formules 5, 6

P

papier 43parallelschakeling 12periodiek systeem van de

elementen 34pH 33pi 1pictogrammen

veiligheidspictogram-men 31

pictogrammen ge-vaarlijke stoffen 39

plastic 43p-n-p-transistor 14potentiële energie 6, 7productieproces 41protonen 32

Rradioactiviteit 6radiogolven 23recycling (hergebruik) 43reedcontact 14regenval 23relais 14relatieve atoommassa

33, 34rendement 6, 10

energieomzettingen18

röntgenstraling 23

Ssamenstelling van

legeringen 37schaal van windsnel-

heden (Beaufort) 25schakelaar 14

aardlekschakelaar 14 drukschakelaar 14

serieschakeling 12smaakstoffen

geur- en smaakstoffen 45

smaakversterkers 45smeltingswarmte

vaste stoffen 15 vloeistoffen 16

smeltpunt gassen 17 vaste stoffen 15 vloeistoffen 16

smeltveiligheid 14snelheid 6

gemiddelde snelheid 7

voortplantingssnel-heid van geluid in enkele stoffen 27

snijdende draden 14soortelijke warmte 6

gassen 17 vaste stoffen 15 vloeistoffen 16

soortelijke weerstand 6 formule 12 vaste stoffen 15

spanningsbron 14spanningsdeler 14spoel 14

spoel met kern 14standaarddruk 1stolpunt

vloeistoffen 16

straling 32 alfastraling 23, 32 bètastraling 23, 32 doordringend vermo-

gen van straling 22 gammastraling

22,23,32 röntgenstraling 23

stroomschema 41stroomvertakkingen 12symbolen

elektrotechnische 14 van de weerkaart 24

Ttandwieloverbrenging 7temperatuur 6

absolute temp. 1terugkaatsingswet 11transformator 12, 14trillingstijd 6, 8tijd 6toerental 6

Uultraviolet 23

Vvalversnelling 1vaste stoffen 15

formules 9 verbrandingswarmte

19

variabele weerstand 14veel gebruikte waarden 1veiligheidspictogrammen

31verbinding

aardverbinding 14 massaverbinding 14

verbrandingswarmte 19verdikkingsmiddelen 45

vermenigvuldigings-factoren 3

vermogen 6, 7, 10, 12 bij ideale

transformator 12versnelling 6, 7vlamkleuring 38vloeistofdruk 9vloeistoffen 16

formules 9 verbrandingswarmte

19voedingszuren 45voltmeter 14volume 6voortplantingssnelheid

van geluid 27

Wwarmte 6

soortelijke warmte 6, 15, 16

opgenomen (afgestane) warmte 10

behoud van warmte 10

warmtefront 24warmtegeleidingscoëf-

ficiënt (λ-waarde) 6warmtedoorgangscoëf-

ficiënt (k-waarde) 6

weerkaart symbolen van de

weerkaart 24weerstand 12, 14

soortelijke weerstand 6, 12, 16

kleurcodes van weerstanden 13

variabele weerstand 14

weerstand met negatieve

temperatuur-coëfficiënt (NTC) 14

weg afgelegde weg 6

Wet van Boyle 9windrichting 24windsnelheid 24, 25windsterkte volgens

Beaufort 25wisselspanning 14wisselstroom 14

Zzekering 14zichtbaar licht 23zoetstoffen 45zouten

oplosbaarheid van zouten in water 35

zuur-base-indicatoren 36zwaarte-energie 6,7

1 Veel gebruikte waarden

2 Omrekenregels

1 m2 = 1,0 . 104 cm2

1 m3 = 1,0 . 106 cm3

1 dm3 = 1 L1 cm3 = 1mL1kWh = 3,6 . 106 J1 bar = 1,0 . 105 Pa1hPa = 100 Pa

naam symbool afgeronde waardevalversnelling g

gmaan

10 m/s2 op aarde1,6 m/s2 op de maan

dichtheid ρ 1,0 g/cm3

(water bij 277 K)lichtsnelheid c 3,0 . 108 m/sgeluidssnelheid vgeluid 343 m/s in lucht bij

293 Kstandaarddruk p0 1,0 . 105 Paabsolute temperatuur

T 0 K = – 273 °C

kamer temperatuur

T 293 K = 20 °C

pi 3,14

3 Vermenigvuldigingsfactoren

4 Uit het Griekse alfabet

naam groot klein naam groot kleinalpha Α α labda Λ λbèta Β β mu Μ μgamma Γ γ pi Π πdelta Δ δ omega Ω ωèta Η η rho Ρ ρ

factor naam symbool betekenis10-9 nano n miljardste10-6 micro miljoenste10-3 milli m duizendste10-2 centi c honderdste10-1 deci d tiende

101 deca da tien102 hecto h honderd103 kilo k duizend106 mega M miljoen109 giga G miljard

5 Omtrek, oppervlakte en inhoud

Omtrekvierkant 4 . zrechthoek 2 . l + 2 . bparallellogram 2 . l + 2 . bruit 4 . zdriehoek z1 + z2 + z3

cirkel 2 π . r = π . d

Oppervlaktevierkant z2

rechthoek l . bparallellogram b . hruit 0,5 . d1 . d2

driehoek 0,5 . b . hcirkel π . r2 = 0,25 π . d2

cilindermantel 2 π . r . h = π . d . hbol 4 π . r2 = π . d2

Inhoudkubus z3

balk l . b . hprisma G . h =

oppervlakte grondvlak x hoogtepiramide 1/3 . G . hkegel 1/3 . G . hcilinder G . h = π . r2 . h = 0,25 π . d2 . hbol 4/3 π . r3 = 1/6π . d3

6 Enkele grootheden

grootheid symbool eenheid symboolactiviteit(radioactiviteit)

A bequerel Bq

afgelegde weg s meter marbeid W joule Jbewegings-energie

Ek joule J

dichtheid ρ gram per kubieke centimeter

g/cm3

druk p pascalmillibar

Pa (=N/m2)mbar (=100 Pa)

elektrische spanning

U volt V

elektrische stroom

I ampère A

elektrische weerstand

R ohm Ω

energie E joule Jfrequentie f hertz Hzgeluidsniveau Lp decibel dB (A)geluidssterkte Li decibel dBkinetische energie

Ek joule J

kracht F newton Nlengte l meter mlineaire uitzet-tingscoëfficient

α per kelvin K-1

luchtgeluid-isolatiewaarde

R decibel dB

massa m kilogram kgmoment M newtonmeter Nmoppervlakte A vierkante meter m2

potentiële energie

Ep joule J

radioactiviteit A becquerel Bqrendement η %snelheid v meter per

secondem/s

soortelijke warmte

c joule per gram per kelvin

J/(g . K)

soortelijke weerstand

ρ Ohm vierkantemillimeter per meter

●mm2/m

temperatuur T graad Celsiuskelvin

oCK

trillingstijd (periode)

T seconde s

tijd t seconde stoerental n aantal omwente-

lingen per minuut

1/min

vermogen P watt W (=J/s)versnelling a meter per secon-

de kwadraatm/s2

volume V kubieke meter m3

warmte Q joule Jwarmtegeleidingscoëfficiënt

λ watt per meterkelvin

W/(m . K)

warmtedoorgangscoëfficiënt

K watt per vierkante meter kelvin

W/(m2 .K)

zwaarte-energie Ez joule J

7 Beweging en kracht1 beweging met

constante snelheid se –sb =v●t of s =v●t

2 gemiddelde snelheid

3 versnelling

4 éénparig versnelde beweging

ve = vb + a ● t ense = vb.t + 0,5● a ● t2

5 éénparig vertraagde beweging

ve = vb – a.t en se = vb.t – 0,5 ● a ●t2

6 omtreksnelheid v=π ∙ d ∙n60

7 tandwieloverbrenging n1 ● d1 = n2 ● d2

en n1 ● z1 = n2 ● z2

(z is het aantal tanden)8 kracht F = m ● a9 gewicht FG = m ● g10 druk

11 Arbeid W = F ● s12 Vermogen

13 kinetische energie(bewegingsenergie)

Ek = 0,5 ● m ● v2

14 potentiële energie(zwaarte-energie)

Ep = m ● g ● h (Ez = m.g.h)

15 moment M = F.l16 evenwichts-

voorwaardeM1 + M2 + ….. = 0 ofMlinksom = Mrechtsom

8 Geluid1 geluidssnelheid s = vgeluid ●t

2 frequentie

3 trillingstijd

9 Vaste stoffen, vloeistoffn en gassen1 dichtheid ρ=m

V

2 Wet van Boyle p ●V = constant(bij constante T en afgesloten hoeveelheid gas)

3 vloeistofdruk p = ρ ●h ● g

10 Energie1 opgenomen

(afgestane) energieQ = c ● m (Te – Tb)

2 behoud van warmte Qopgenomen = Qafgestaan

3 vermogen

4 Rendement η=PafPop×100 %

η=EafEop×100 %

T = 1f

11 Licht en beeld

1 terugkaatsingswet hoek i = hoek t i = t2 lenzenformule

3 lineaire vergroting

12 Elektriciteit

1 weerstand

2 vermogen P = U ● I3 energie E = P ● t4 Draadweerstand R=ρ∙ l

A

5 stroomvertakkingen I = I1 + I2

6 serieschakeling Rv = R1 + R2 + R3 + …7 Parallelschakeling

8 transformator

9 vermogen bij ideale transformator

Pp = Ps

13 Kleurcodes van weerstanden

waarden in Ω

kool- of metaalweerstanden

A: eerste cijferB: tweede cijferC: derde cijferD: vermenigvuldigen met 10n

T: tolerantie

A/B/C D n= T

+

14 Elektrotechnische symbolen

symbool omschrijvingdraad zonder weerstand

kruisende draden (geen elektrische verbinding)

snijdende draden (elektrisch verbonden)

variabele weerstand

weerstand

spanningsdeler

aardverbinding

massaverbinding

element, batterij

spanningsbron

gelijkspanning, gelijkstroom

wisselspanning, wisselstroom

gelijk- en wisselspanning mogelijkgelijk- en wisselstroom mogelijk

schakelaar (open en gesloten)

drukschakelaar

symbool omschrijving

wisselschakelaar

spoel

spoel met kern

lichtpunt

(signaal) lamp

dynamo (generator)

ampèremeter

voltmeter

kilowattuurmeter

elektromotor

transformator

LDR (lichtgevoelige weerstand)

NTC (weerstand met negatieve temperatuurcoëfficiënt)

smeltveiligheid (zekering)

Symbool omschrijving

microfoon

luidspreker

diode

LED (lichtuitzendende diode)

p-n-p-transistor

n-p-n-transistor

relais

reedcontact

dubbele isolatie

condensator

aardlekschakelaar

15 Gegevens van enkele vaste stoffenAls een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het interval genomen.

dichtheidbij kamer

temperatuur

smeltpunt smeltwarmte

soortelijkewarmte

soortelijkeweerstand(T=293 K)

g/cm3 K J/g J/(g . K) Ω . mm2/maluminium 2,70 933 397 0,88 0,027baksteen 1,80 - - 0,75 -beton 2,30 - - 0,99 -brons 8,90 1280 - 0,38 0,30chroom 7,19 2120 280 0,45 0,13constantaan 8,90 1540 - 0,41 0,45diamant 3,52 >3800 17000 0,49 -glas 2,60 - - 0,84 -goud 19,30 1337 66 0,129 0,022grafiet 2,25 2823 17000 0,69 10,0graniet 2,70 - - 0,82 -hout-balsahout 0,15 - - - - -ebbehout 1,26 - - - - -eikenhout 0,78 - - 2,39 - -vurenhout 0,58 - - 2,72 -

dichtheid(T=293 K)

smeltpunt smeltings-warmte

soortelijkewarmte

soortelijkeweerstand

(T=293 K)g/cm3 K J/g J/(g . K) Ω . mm2/m

keukenzout 2,17 1081 500 0,88 -koper 8,96 1356 205 0,387 0,017kurk 0,25 - - 19 -lood 11,35 601 25 0,128 0,21magnesium 1,74 922 368 1,026 -marmer 2,7 - - 0,88 -messing 8,5 1170 - 0,38 0,6nikkel 8,90 1726 310 0,46 0,078paraffine 0,85 325 147 2,9 -platina 21,5 2045 113 0,133 0,016plexiglas 1,2 - - 1,5 -porselein 2,4 1900 - 0,8 -rubber 1,2 - - 1,5 -staal (roestvrij) 7,8 1780 - 0,46 -

dichtheid(T=293 K)

smeltpunt smeltings-warmte

soortelijkewarmte

soortelijkeweerstand

(T=293 K)g/cm3 K J/g J/(g . K) Ω . mm2/m

suiker 1,58 458 56 1,2 -tin 7,28 505 59 0,22 -wolfraam 19,3 3680 192 0,135 0,055ijs (269 K) 0,92 273 334 2,2 -ijzer 7,87 1808 276 0,46 0,105zand 1,60 - - 0,80 -zilver 10,50 1234 105 0,24 0,016zink 7,13 693 107 0,386 0,062

16 Gegevens van enkele vloeistoffen

Dichtheid(T =293 K)

Smeltpuntstolpunt

smeltings-warmte

soortelijkewarmte

kookpunt

g/cm3 K J/g J/(g . K) Kalcohol 0,80 159 105 2,43 351benzine 0,72 123 - 2,10 -ether 0,71 157 115 2,30 308kwik 13,50 234 12 0,138 630melk 1,02 - 1,04 272 92 3,9 373olie 0,9 - - 1,65 570petroleum 0,79 203 - 2,14 423spiritus*) 0,84 183 - - 351Stookolie 0,95 - - - -water (277K) 1,00 273 334 4,18 373zeewater 1,02 270 334 3,93 -zwavelzuur 1,84 284 - 1,38 603

*samenstelling spiritus is vaak 85% alcohol, 10% water, 3% methanol, 1% aceton en 1% pyridine (een geurstof) en een blauwe kleurstof.

17 Gegevens van enkele gassen en dampen

dichtheidT =293 K p = po

smeltpuntp = po

verdampingswarmte

soortelijkewarmte

kookpuntp = po

kg/m3 K J/g J/(g ●K) Kalcohol 0,80 159 105 2,43 351benzine 0,72 123 - 2,10 -ether 0,71 157 115 2,30 308kwik 13,50 234 12 0,138 630melk 1,02 - 1,04 272 92 3,9 373olie 0,9 - - 1,65 570petroleum 0,79 203 - 2,14 423spiritus*) 0,84 183 - - 351Stookolie 0,95 - - - -water (277K) 1,00 273 334 4,18 373zeewater 1,02 270 334 3,93 -zwavelzuur 1,84 284 - 1,38 603

18 Rendementen bij energieomzettingen

stoomketel 1 c b gloeilamp 5 e l

generator 18 c ezonnecollector (silicium) 18 l e tl-buis (dik) 18 e l windkrachtcentrale 25 b e motor (bromfiets) 25 c b mens 25 c b benzinemotor (auto) 30 c b

kerncentrale 33 c e dieselmotor 35 c b

conventionele krachtcentrale c e 40 raketmotor c b 48 tl-buis (dun) e l 50

zonnecollector (vlakke plaat) l e 50 sl-lamp e l 60

elektrische kookplaat e w 70 centrale-verwarmingsketel c w 74

dynamo b e 80 verbeterd-rendementsketel c w 83

gasfornuis c w 85 elektromotor e b 90

elektrisch fornuis e w 90 batterij c e 90

hoog-rendementsketel c w 92-98 waterkrachtcentrale b e 94

0 20 40 60 80 100%

b = bewegingsenergiec = chemische energiee = elektrische energiel = lichtenenergiew = warmte-energie

19 Verbrandingswarmte van enkele stoffen

Voorbeeld: bij volledige verbranding van 1 gram hout komt 16 000 J energie (warmte) vrij.

brandstof verbrandingswarmteVaste stoffen J/g hout (droog) 16 000

steenkool 29 000

Vloeistoffen (T = 293 K) J/cm3

benzine 33 000dieselolie 36 000petroleum 32 000spiritus 18 000

Gassen(T = 273 K, p = 1,0 . 105 Pa)

J/cm3

aardgas 32butaan 120,7methaan 35,8propaan 93,8waterstof 10,8

20 Luchtgeluidisolatiewaarden

R(Laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies (voor standaardspectrum wegverkeersgeluid)

Luchtgeluidisolatie R(dB) bij midden frequentie (Hz) Constructie 125 250 500 1000 2000 dB(A)Enkel glas

4 mm 19 23 26 30 32 27 8 mm 23 26 30 32 28 29

Dubbel glas4-6-4 mm 22 23 23 32 35 264-100-4 mm 24 32 40 48 50 36

Gasgevuld dubbel glas5-9-8 mm 24 22 32 39 39 30

Spouwmuur: spouw 40-65 mm160 kg/m2 36 40 43 50 57 44400 kg/m2 41 46 52 59 64 51

21 Isolatiewaarden van bouwelementen

k-waarden(warmtegeleidingscoëfficiënt)

W/(m2 . K)glasraam:raam,

enkel glas dubbel glas, 8 mm spouw

5,7 3,5

Hoogrendementsglas HRHR glas, bij 15 mm spouw raam 1,1HR glas

met hardhouten venster met aluminium venster met kunststof venster

1,7 1,9 1,7

Raam, glas met thermisch gas 1,5 met hardhouten venster met aluminium venster met kunststof venster

1,7 1,9 1,7

gevels:buitendeur, massief hout 3,5

binnenmuur: halfsteens, kalkzand steens, kalkzand

buitenmuur:

7,1 3,8

W/(m2 . K)pannendak,

enkel houten beschot, 17 mm dubbel houten beschot, 2 x 17 mm

4,52,0

pannendak met isolatie, op dakbeschot 40 mm PIR- of PUR-schuim 0,60 40 mm PS-schuim 0,73 40 mm minerale wol 0,79

pannendak met isolatie, onder dakbeschot: 40 mm PS-schuim 0,67 40 mm minerale wol 0,75

pannendak met isolatie en spouw: 40 mm Ps- schuim 0,61 40 mm minerale wol 0,67

λ-waarden (warmtegeleidingscoëfficiënt)

W/(m . K)Gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) 1,0Ander baksteenmetselwerk 0,70Metselwerk van kalkzandsteen 0,90cellenbeton 0,20gips 0,18Glaswol en steenwol 0,04spaanplaat 0,17

22 Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen

alfastraling

betastraling

röntgenstraling ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )

gammastraling ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))

neutronenstraling

aluminium lood beton

violetbauwgroengeeloranjerood

23 Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid

energiegammastraling

röntgentoestel

röntgenstraling

ultravioletlamp

ultraviolet

gloeilamp zichtbaar licht

afstandsbediening infrarood

radar

magnetron

gsm-telefoon microgolven

televisie

radioradiogolven

24 Symbolen van de weerkaart

1 Hogedrukgebieden (H) en lagedrukgebieden (L)

2 Isobaren: lijnen die plaatsen verbinden waar de druk gelijk is. De druk wordt aangegeven in hPa.

3 Koufront: scheiding tussen koude en warme lucht. De richting

waarin het zich beweegt, wordt aangegeven met de driehoekjes.

4 Warmtefront: scheiding tussen warme en koude lucht. De richting waarin het zich beweegt, wordt aangegeven met de halve schijfjes.

5 Windsnelheid en windrichting:richting: de richting naar het cirkeltje toe,snelheid: windstil 10 km/uur 20 km/uur 40 km/uur 60 km/uur 80 km/uur 100 km/uur

6 Regenval in de laatste 24 uur:

minder dan 25 mm meer dan 25 mm

7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats van het station) wordt aangegeven hoeveel bewolking er is:

onbewolkt licht bewolkt half bewolkt zwaar bewolkt geheel bewolkt

8 Tekens bij het station: mist motregen regen sneeuw hagel bui weerlicht onweer

25 Schaal van windsnelheden

Windsterktevolgens

gemiddelde windsnelheid op 10 m hoogte boven

zeeniveau (KNMI)

Beaufort m/s omschrijving toelichting

0 0 windstil rook stijgt(vrijwel) rechtomhoog

1 0-3 zwakke wind rookpluimengeven wind-richting aan

2 bladeren enwindvanenbewegen

3 3-8 matige wind bladeren entwijgen bewegen voortdurend

4 kleine takkenbeginnen tebewegen – stofen papier dwarrelt op

5 8-11 vrij krachtige wind takken metbladeren bewegen

6 11-14 krachtige wind grote takkenbewegen – windfluit en zoemt

7 14-17 harde wind bomen bewegen– wind is hinderlijk

8 17-20 stormachtige wind twijgen breken af -lopen wordt moeilijk

wind-sterkte

m/s omschrijving toelichting

9 20-24 storm weinig schade –dakpannen waaien af

10 24-28 zware storm veel schade – ontwortelde bomen

11 28-32 zeer zware storm

heel veel schade

12 32-37 orkaan ernstigeverwoesting13 37-41 orkaan

14 41-46 orkaan15 46-51 orkaan totale

verwoesting16-17 ≥51 orkaan

26 Luchtdruk en hoogte

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

100200300400500600700800900

10001100

hoog te in km

luch

tdru

k in

hP

a

27 Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen

(T = 293 K)

stof voortplantings-snelheid m/s

Vaste stoffen aluminium 5.080 beton 4.300 glas 4.300 kurk 500 steen 3.600 ijs (T=269 k) 3.280 ijzer 5.100

Vloeistoffen olie 1.500 water 1.480 zeewater 1.510

Gassen aardgas 430 koolstofdioxide 259 lucht 343 lucht 340 (bij 288 K) waterstof 1.280

28 Gehoorgevoeligheidgeluids-niveaudB (A) omschrijving zone

0 absolute stilteonderste gehoorgrens

Vei

lig g

elui

d

gehoordrempel

10 vallend bladnormale ademhaling net

hoorbaar20 ruisende bladerenfluisteren op 1,5 m afstand

30 leeszaal bibliotheekfluisteren op 5 m afstand

ergstil

40 huiskamer, slaapkamerrustige woonbuurtgeroezemoes in klas

stil

50 autoverkeer op 30 m afstandkoelkast, zachte muziek,rustig gesprek rustig

55 koffiezetterelektrische tandenborstel

60 airconditioning, pianospelwasmachine en –drogerdichtbij hard roepenstraaljager 6 km hoogte

indringend

70 hard spelende radio of t.v.verkeer op snelwegelektrisch scherenstofzuigerauto op 15 m afstand storend bij

telefoneren75 elektrische mixerdruk restaurantstraaljager 6 km hoogte

80 wekkeralarm op 0,7 m, föhnzwaar verkeer of pneumatisch gereedschap op 15 m afstand

hinderlijk

85 verkeer op stadskruisingvrachtwagen dichtbij

geva

arlij

k ge

luid

,ka

ns o

p ge

hoor

besc

hadi

ging

zeer hinderlijkgehoorschade na 8 uurblootstelling

90 bromfiets dichtbij,straaljager op 1,5 km hoogtevliegtuig door geluidsbarrière

95 elektrische drilboor, viool,op snelweg met open dakstraaljager op 600 m hoogte

zeer luid100 helikopter op 30 m hoogtecirkelzaag, walkman voluit spelend

105 sneeuwblazer, tromgeroffel,helikopter 30 m hoogtestraaljager 150 m hoogte

110 heimachine, popconcert,drukke videospelhal,hard spelende radio,straaljager 90 m hoogte

toen

emen

de k

ans

op

geho

orbe

scha

digi

ng

extreem luid

115 krijsende trein- of metrowielen120 luidste mensen stem, kettingzaag

claxon op 1 m afstandstartend vliegtuig 70 m afstandsirene ambulance,gejuich in voetbalstadion.

125 autoradio, piek symfonie orkest130 startend straalvliegtuig 50 m135 sommige luide speelgoedbeestjes

perm

anen

tege

hoor

scha

de

pijngrens140 luchtalarm, straalvliegtuig 300 m

vliegtuig op vliegdekschip150 startend straalvliegtuig dichtbij

knal ballon, piek popconcert160 geweerschot, vuurwerk 1,5 m170 schot van sterk hagelgeweer180 raket lanceerplatform onherstelbare

gehoorschade194 raket (geluidsdruk is 100 kPa)

29 Veroudering gehoorgevoeligheidBij het ouder worden neemt de gehoorgevoeligheid af.

leeftijd 1.000 Hz 3.000 Hz 6.000 Hz 12.000 Hz30 jaar 1 dB 2 dB 4 dB 8 dB40 jaar 3 dB 5 dB 9 dB 20 dB50 jaar 5 dB 8 dB 16 dB 40 dB60 jaar 8 dB 13 dB 24 dB 66 dB

30 Maximale blootstellingduurBij dagelijkse blootstelling is het verstandig vanaf 80 dB altijd gehoorbescherming te dragen. en vanaf 90 dB oordoppen.Gehoorbeschadiging is meestal cumulatief, dus elke beschadiging telt op bij de al aanwezige beschadiging.

geluidsterkte in dB maximale tijdtot 89 dB onbeperkt

85- 90 8 uur92 6 uur95 4 uur97 3 uur

100 2 uur102 1,5 uur105 1 uur

110 30 min.115 15 min.120 7,5 min.130 3,5 min.

boven 135 dB 0 min.

31 Veiligheidspictogrammen

Gebod Moet!

Oog- handen- gelaats- gehoor- veiligheids- Bescherming wassen bescherming bescherming helm Verplicht verplicht verplicht verplicht verplicht

Verbod Mag niet!

roken vuur, open gsm- niet aan- verbodenverboden vlam en toestellen raken, met water

roken verboden behuizing te blussen verboden onder spanning

Waarschuwing Opgelet! niet ontvlam explosief oxiderend gassen mengen baar onder

druk

Waarschuwing Opgelet! corrosief giftig irriterend lange termijn gevaarlijk

sensibiliserend gezondheids- voor waterrijkschadelijk gevaarlijk milieu

Redding Veilige weg in geval van nood

vluchtweg (nood)- eerste ogen veiligheids- uitgang hulp spoelen douche

Brandpreventie Voorkóm brand

brand- telefoon blus- blusdeken blusslang melder voor apparaat

brandalarm

32 Enkele isotopen

stof sym-bool

massagetal

aantalpro-

tonen

aantalneu-

tronen

half-waarde-

tijd

straling

waterstof H 1 1 -- -- --deuterium H-2 2 1 1 -- --tritium H-3 3 1 2 12,3 j βhelium He 4 2 2 -- --koolstof C 12 6 6 -- --koolstof C-14 14 6 8 5730 j βstikstof N 14 7 7 -- --stikstof N-13 13 7 6 9,7 min βzuurstof O 16 8 8 -- --natrium Na 23 11 12 -- --natrium Na-22 22 11 11 2,6 j β,γmagnesium Mg 24 12 12 -- --aluminium Al 27 13 14 -- --aluminium Al-28 28 13 15 2,4 min β,γzwavel S 32 16 16 -- --chloor Cl 35 17 18 -- --chloor Cl-37 37 17 20 -- --chroom Cr 52 24 28 -- --ijzer Fe 56 26 30 -- --ijzer Fe-59 59 26 33 45 dg β,γnikkel Ni 58 28 30 -- --koper Cu 63 29 34 -- --koper Cu-64 64 29 35 12,7 u βzink Zn 64 30 34 -- --zilver Ag 107 47 60 -- --zilver Ag-110 110 47 63 24 sec β

stof sym-bool

massagetal

aantalpro-

tonen

aantalneu-

tronen

half-waarde-

tijd

straling

tin Sn 120 50 70 -- --tin Sn-121 121 50 71 22,7 u βjood I 127 53 74 -- --jood I-131 131 53 78 8,0 dg β,γwolfraam W 184 74 110 -- --goud Au 197 79 118 -- --kwik Hg 202 80 122 -- --lood Pb 208 82 126 -- --lood Pb-209 209 82 127 3,3 u βuranium U-238 238 92 146 4,47.109 j α,γuranium U-235 235 92 143 7,04.108 j αplutonium Pu-239 239 94 145 100 j α,γplutonium Pu-241 241 94 147 14 j α,β

33 Lijst van atoomsoorten

symboolatoom-

nummerrelatieveatoommassa

actinium Ac 89 227aluminium Al 13 27,0americium Am 95 243,0antimoon Sb 51 121,8argon Ar 18 39,9arseen As 33 74,9barium Ba 56 137,3berkelium Bk 97 247beryllium Be 4 9,0bismut Bi 83 209,0bohrium Bh 107 264boor B 5 10,8broom Br 35 79,9cadmium Cd 48 112,4calcium Ca 20 40,1californium Cf 98 251cerium Ce 58 140,1cesium Cs 55 132,9chloor Cl 17 35,5chroom Cr 24 52,0curium Cm 96 247darmstadtium Ds 110 271dubnium Db 105 262dysprosium Dy 66 162,5einsteinium Es 99 252erbium Er 68 167,3europium Eu 63 152,0

symbool atoom-nummer

symboolatoom-

nummerrelatieveatoommassa

fermium Fm 100 257fluor F 9 19,0fosfor P 15 31,0francium Fr 87 223gadolinium Gd 64 157,3gallium Ga 31 69,9germanium Ge 32 72,6goud Au 79 197,0hafnium Hf 72 178,5hassium Hs 108 265helium He 2 4,0holmium Ho 67 164,9ijzer Fe 26 55,8indium In 49 114,8iridium Ir 77 192,2jood I 53 126,9kalium K 19 39,1kobalt Co 27 58,9koolstof C 6 12,0koper Cu 29 63,5krypton Kr 36 83,8kwik Hg 80 200,6lanthaan La 57 138,9lawrencium Lr 103 257lithium Li 3 6,9lood Pb 82 207,2lutetium Lu 71 175,0magnesium Mg 12 24,3mangaan Mn 25 54,9meitnerium Mt 109 268mendelevium Md 101 257molybdeen Mo 42 95,9

symboolatoom-

nummerrelatieveatoommassa

natrium Na 11 23,0neodymium Nd 60 144,2neon Ne 10 20,2neptunium Np 93 237nikkel Ni 28 58,7niobium Nb 41 92,9nobelium No 102 255osmium Os 76 190,2palladium Pd 46 106,4platina Pt 78 195,1plutonium Pu 94 244,0polonium Po 84 209praseodymium Pr 59 140,9prometium Pm 61 145protactinium Pa 91 231radium Ra 88 226,0radon Rn 86 222,0renium Re 75 186,2rhodium Rh 45 102,9roentgenium Rg 111 272rubidium Rb 37 85,5ruthenium Ru 44 101,1rutherfordium Rf 104 259samarium Sm 62 150,4scandium Sc 21 45,0seaborgium Sg 106 263seleen Se 34 79,0silicium Si 14 28,1stikstof N 7 14,0strontium Sr 38 87,6

symboolatoom-

nummerrelatieveatoommassa

tantaal Ta 73 180,9technetium Tc 43 97telluur Te 52 127,6terbium Tb 65 158,9thallium Tl 81 204,4thorium Th 90 232,0thulium Tm 69 168,9tin Sn 50 118,7titaan Ti 22 47,9ununnillium Uum 110 271uraan U 92 238,0vanadium V 23 50,9waterstof H 1 1,0wolfraam W 74 183,9xenon Xe 54 131,3ytterium Yb 70 173,0yttrium Y 39 88,9zilver Ag 47 107,9zink Zn 30 65,4zirkonium Zr 40 91,2zuurstof O 8 16,0zwavel S 16 32,1

34-2 periodiek systeem vervolg

atoom-nr

sym-bool

naam relatieveatoom-massa

1 H waterstof 1,02 He helium 4,03 Li lithium 6,94 Be beryllium 9,05 B boor 10,86 C koolstof 12,07 N stikstof 14,08 O zuurstof 16,09 F fluor 19,0

10 Ne neon 20,211 Na natrium 23,012 Mg magnesium 24,313 Al aluminium 27,014 Si silicium 28,115 P fosfor 31,016 S zwavel 32,117 Cl chloor 35,5

18 Ar argon 39,919 K kalium 39,120 Ca calcium 40,121 Sc scandium 45,022 Ti titaan 47,923 V vanadium 50,924 Cr chroom 52,025 Mn mangaan 54,926 Fe ijzer 55,827 Co cobalt 58,928 Ni nikkel 58,729 Cu koper 63,530 Zn zink 65,431 Ga gallium 69,732 Ge germanium 72,633 As arseen 74,934 Se seleen 79,035 Br broom 79,936 Kr krypton 83,837 Rb rubidium 85,5

atoom-nr

sym-bool

naam relatieveatoom-massa

38 Sr strontium 87,639 Y yttrium 88,940 Zr zirkonium 91,241 Nb niobium 92,942 Mo molybdeen 95,943 Tc technetium 9744 Ru ruthenium 101,145 Rh rhodium 102,946 Pd palladium 106,447 Ag zilver 107,948 Cd cadmium 112,449 In indium 114,850 Sn tin 118,751 Sb antimoon 121,852 Te telluur 127,653 I jood 126,954 Xe xenon 131,3

55 Cs cesium 132,956 Ba barium 137,357 La lanthanium 138,9

72 Hf hafnium 178,573 Ta tantaal 180,974 W wolfraam 183,975 Re renium 186,276 Os osmium 190,277 Ir iridium 192,278 Pt platina 195,179 Au goud 197,080 Hg kwik 200,681 Tl thallium 204,482 Pb lood 207,283 Bi bismut 209,084 Po polonium 209,085 At astaat 21086 Rn radon 222,0

35 Oplosbaarheid van zouten in water

g = goed oplosbaar s = slecht oplosbaarm = matig oplosbaar – = bestaat niet op reageert met water

OH – O 2– Cl – Br – I – F – S 2– NO3– CO3

2– SO42– PO4

3–

Ag + – s s s s g s g s m sAl 3+ s s g g g g – g – g sBa 2+ g – g g g s m g s s sCa 2+ m – g g g s m g s m sCu 2+ s s g g – g s g s g sFe 2+ s s g g g m s g s g sFe 3+ s s g g – m s g – g sHg 2+ – s g m s – s g s – sK + g – g g g g g g g g gMg 2+ s s g g g s s g s g sNa + g – g g g g g g g g gNH4

+ – – g g g g – g – g –Pb 2+ s s m m s m s g s s sSn 2+ s s g g g g s – – g sZn 2+ s s g g g g s g s g s

36 Zuur-base-indicatoren

thymolblauw

dimethylgeel

methyloranje

methylrood

broomfenolrood

lakmoes

broomthymolblauw

fenolrood

fenolftaleïen

2 4 6 8 10 12 14

omslagtraject pH

37 Samenstelling van legeringen

legering samenstellende metalen enkele toepassingenamalgaam kwik met ander metaal Zilveramalgaam om tanden en

kiezen te vullenbrons koper en tin Munten, beelden, kerkklokkenduraluminium aluminium, koper en

magnesiumKookpannen, in de vliegtuigindustrie

messing koper en zink Waterkranennieuw zilver koper, nikkel, zink en ijzer Tafelbesteknordic gold koper, aluminium, zink en tin Eurocenten (10, 20 en 50)roestvast staal ijzer en chroom (of nikkel) en

koolstof (= niet–metaal)Tafelbestek, machineonderdelen

soldeer tin en lood Metalen solderenstaal ijzer, mangaan en koolstof

(= niet–metaal)Fietsframes, staalbalken, in de autoindustrie

38 VlamkleuringenVluchtige verbindingen (onder andere chloriden)) kunnen een kleurloze vlam eenKarakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met Geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Je kuntDan onderstaande vlamkleuringen zien:

barium

calcium

kalium

koper

metaal vlamkleuringbarium geelgroencalcium steenroodkalium zwak violetkoper groenlood zwak blauwnatrium geeltin blauwpaarszink helderblauw

lood natrium tin zink

39 Pictogrammen gevaarlijke stoffen

Etiketterings-systeem volgens Europese richtlijnen, op verpakkingen, bij gebruik, bij opslag en bij vervoer van gevaarlijke stoffen.

40 Gevaarlijke chemicaliën

Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Amsterdam.Toelichting op de tabel:A = MAC–waarde (maximaal aanvaardbare concentratie) in mg/m3 luchtB = giftig bij inademen van gas, damp of stofC = giftig bij inwendig gebruikD = gevaarlijk voor huid en ogenE = brand – en/of explosiegevaar

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/hoete handelen bijongelukken

aceton (propanon) 1780 x x x x zeer brandbaarammonia, ammoniak 18 x x x x gevaarlijke dampen Explosief met halogenen,

kwik of zilver(I)oxideammoniumnitraat x x x x explosiegevaar Explosief in gesmolten

toestand of met organische stoffen

ammoniumsulfide x x x x gevaarlijke dampenazijnzuur (ethaanzuur) 25 x x x x bijtend

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaarsaspect

Bijzonderheden/hoete handelen bijongelukken

barium en bariumver-bindingen (behalveBaSO4)

0,7 x x x

benzeen 30 x x x xbenzine x x x x explosiegevaarboor en boorverbin-dingen

x x

broom 0,7

x x x gevaarlijke dampen

butanolen 300

x x x x gevaarlijke dampen

calcium x x x x brandgevaar branden blussen met zandcalciumoxide 5 x x x xcarbid[calciumacetylide]

x x x x explosiegevaar branden blussen met zand;met water ontstaat het zeerbrandbare acetyleen

chloor 3 x x x x zeer giftig explosief met waterstof,acetyleen of ammoniak

chloroform 24 x x x x gevaarlijke dampen explosief met sterke basen

[trichloormethaan] 0

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/ hoete handelen bijongelukken

chroom(VI)oxide x x x x bijtend bij veel reacties kans opbrand of explosie

ethanol (ethylalcohol, alcohol)

1900 x x x x verslavingsgevaar vaak gemengd met het zeergiftige methanol (methyl-alcohol)

ether [ethoxyethaan] 1200 x x x x explosiegevaar verdampt zeer snel en de damp is met zuurstof (lucht) explosief; vloeistof na lang staan ook explosief

fluor 2 x x x zeer giftig reageert heftig met vele stoffen, onder andere met waterstof

fluoriden (oplosbare) 2,5 x x xformaldehyde [methanal] (formaline)

1,5 x x x x bijtend

fosfor (rood) x xfosfor (wit) 0,1 x x x x uiterst brandbaar Kan spontaan aan de lucht

ontbranden; onder water bewaren

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/hoete handelen bijongelukken

fosforpentoxide [difosforpentaoxide]

1 x x x bijtend reageert heftig met water

fosforzuur 1 x x x bijtendjood 1 x x x vormt met ammoniak

explosieve verbindingenkalium x x x x zeer brandbaar branden blussen met zand;

onder petroleum bewarenkaliumcarbonaat x x xkaliumchloraat x x x x explosiegevaar explosief door verhitting;

gemengd met zwavel, fosfor en andere oxideer-bare stoffen explosief bij stoten of wrijven

kaliumhydroxide, kaliloog

2 x x x bijtend

kaliumpermanganaat 1 x x x x bijtend explosief met vele stoffen onder andere met gecon-centreerd zwavelzuur

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/hoete handelen bijongelukken

koolstofdioxide 9000 x x x koolzuursneeuw kan brandwonden geven

koolstofmono-oxide 55 x x giftig Bij vergiftiging zuurstof toedienen

koperzouten x xkwik 0,05 x x x uiterst giftig explosief met ammoniak,

acetyleen of oxaalzuurkwikverbindingen(oplosbare)

0,05 x x x zeer giftig

lood en loodverbindingen

0,15 x x x zeer giftig

magnesium x x x x uiterst brandbaar fijn verdeeld magnesium kan explosief ontbranden; blussen met zand

natrium x x x x zeer brandbaar branden blussen met zand; onder petroleum bewaren

natriumcarbonaat x x xnatriumhydroxide, 2 x x x bijtend

(natronloog)

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/hoete handelen bijongelukken

zinkchloride x x x bijtendzoutzuur 7 x x x bijtendzwavel x x x brandgevaarzwaveldioxide 5 x x zeer giftigzwavelzuur 1 x x x x bijtend zwavelzuur kan huid,

kleren en dergelijke doen verkolen; altijd geconcen-treerd zwavelzuur voorzich-tig in water gieten; nooit omgekeerd

A B C D E

het meestopmerkelijkegevaaraspect

bijzonderheden/ hoete handelen bijongelukken

nitraten x x x x explosiegevaar vooral organische nitraten zijn explosief

organische halogeenverbindingen

x x x x

ozon 0,2 x x giftigpetroleum 500 x x x xsalpeterzuur 5 x x x x bijtend geconcentreerd salpeter-

zuur kan papier, hout en dergelijke doen verkolen; geeft gele vlekken op de huid

waterstof x explosiegevaar Explosief met zuurstof, chloor of fluor

waterstofperoxide 1,4 x x x x explosiegevaar explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren

Zilver(I)nitraat 0,01

x x x x bijtend geeft zwarte vlekken op de huid

41-1 Voorbeeld van een stroomschema

Stroomschema: van aardolie naar plastics

ruwe nafta etheen plastics

aardolie propeendestillatie kraken polymerisatie

chem ieflessengas

20 C O

O40 C

O70 C

O90 CO140 C

O150 CO300 C

O360 C

w egen d ijk -bek led ing

dak-bedekk ing

zw aredestilla ten sm eer-

o lie -fabriek

sm eero lie

I

b randsto f voo r:schepenfabriekenverw arm ing

kaa rsenchem iecosm eticaw as

gaso lie

kerosine

d iese lb rands to fhu isbrandolie

v liegtu igb rands to fpetro leum

naftachem ie

re for-m eren

benz ine auto -benz ine

kraken

chem ie

res idu

asfa ltb itum en

41-2 Stroomschema van een productieproces

Productieproces: destilleerkolom met producten en toepassingen

42 Naamgeving chemische stoffen

Triviale naam Rationele naamaardgas methaan *1

accuzuur zwavelzuuraceton propanonalcohol ethanolammonia oplossing van ammoniak in waterazijnzuur ethaanzuurbarietwater oplossing van bariumhydroxide in waterbietsuiker sacharosebitterzout magnesiumsulfaatheptahydraatblauwzuur waterstofcyanideboterzuur butaanzuurbroomwater oplossing van broom in waterbruinsteen mangaan(IV)oxide *1

butagas butaan *1

calciet calciumcarbonaat *1

carbid calciumacetylide *1

caustieke soda natriumhydroxide

triviale naam rationele naamchilisalpeter natriumnitraat *1

chloorwater oplossing van chloor in waterchloroform trichloormethaancitroenzuur 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuurdruivensuiker, dextrose glucoseether ethoxyethaanethylalcohol ethanolferri– ijzer(III)ferro– ijzer(II)fluoriet calciumfluoride *1

formaldehyde methanalformaline oplossing van methanalfructose 1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanongebluste kalk calciumhydroxide *1

gips calciumsulfaat-dihydraatglauberzout natriumsulfaatdecahydraatglucose 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanalglycerine 1,2,3-propaantriolglycerol 1,2,3-propaantriolglycol 1,2-ethaandiol

triviale naam rationele naamhelse steen zilver(I)nitraathoutgeest methanoljodium joodkali kaliumchloridekaliloog oplossing van kaliumhydroxide in waterkalkspaat calciumcarbonaat *1

kalksteen calciumcarbonaat *1

kalkwater oplossing van calciumhydroxide in waterkeukenzout natriumchloridekolendamp koolstofmono oxidekoningswater mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en

geconcentreerd zoutzuurkoolzuurgas koolstofdioxidekoolzuursneeuw vast koolstofdioxidekopervitriool koper(II) sulfaatpentahydraatkwarts siliciumdioxide *1

lachgas distikstofmono-oxidemagnesia magnesiumoxide *1

marmer calciumcarbonaat *1

triviale naam rationele naammelksuiker lactosemelkzuur 2-hydroxypropaanzuurmierenzuur methaanzuurmijngas methaan *1

moerasgas methaan *1

moutsuiker maltosenatronkalk mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en

calciumhydroxidenorit koolstof *1

ongebluste kalk calciumoxide *1

salmiak ammoniumchloridesalpeter kaliumnitraatsoda natriumcarbonaat (decahydraat)spiritus ethanol *1

stearinezuur octdecaanzuursteenzout natriumchloride *1

sterk water ethanol *1 of methanoloplossingsucrose, suiker sacharoseteflon polytetrafluoretheenureum diamide van koolzuur

*1 belangrijkste bestanddeel

Triviale naam Rationele naamvinylchloride chlooretheenvitriool zwavelzuurvruchtensuiker fructosezand siliciumdioxide *1

zoutzuur oplossing van waterstofchloride in waterzuiveringszout natriumwaterstofcarbonaatzwavelwaterstof waterstofsulfidezwavelijzer ijzer(II)sulfide

43 Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recyclingWelke soort afval is het? Waar lever je het

in?Wat gebeurt *er daarna mee?

klein chemisch afval (KCA)batterijen, spaarlampen,TL-lampen, lampolie,vloeibare gootsteen-ontstopper, verf, lakken,kwastenreiniger, petroleum, benzine, motorolie, oliefilters, bestrijdingsmiddelen, kwikthermo-meter, medicijnen, foto-ontwikke-laar, zoutzuur, accu’s, zware metalen

bij een verzamelpunt van de gemeente

Speciale stortplaats, of hergebruik (recycling)

groente-, fruit-en tuinafval (GFT)aardappelschillen, fruitschillen, etensresten, snijbloemenresten, mest, strooisel van kippen en cavia’s, koffiedik, papieren filter-zakjes, theebladeren, uitgebloeide bloemen, gemaaid gras, snoei-materiaal, afgevallen blad, eierschalen

1 op je eigen compost hoop2 (in biobak) bij de vuilnisman van de gemeente

1 compost voor bemes- ting van eigen tuin- en kamerplanten2 compost voor de verkoop in winkels

* Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor hergebruik (recycling).

44 Afbraaktijden

Welke soort afval is het? Waar lever je het in? Wat gebeurt*er daarna mee?

glas glasbak (gemeente) glasfabriek, grondstof voor nieuwe glasproducten

plasticflessen, folie, plastic tassen,zeepflacons, sausflessen

plasticbak (gemeente) kunststoffabriek, grondstof voor kunststofverpakkingen, fleece kleding, speelgoed, bekertjes, tennisballen

papier/karton papierbak (gemeente), vereniging, school, kringloopbedrijf, oud-papierhandel

papierfabriek, grondstof voor karton en kringlooppapier

blik blikbak (gemeente), oud-metaalhandel, kringloopbedrijf

metaalsmelterij, grondstoffen ijzer en tin worden hergebruikt

aluminium en kopermelkdoppen, folie, lege tubes, pannen. bromfietsplaatjes

oud-metaalhandel, kringloopbedrijf, verzamelpunt van de gemeente

metaalsmelterij, grondstoffen aluminium en koper warden hergebruikt

materiaal afbraaktijd informatieklokhuis van appel 14 dagen

kranten (papier) paar dagen – 6 maanden afhankelijk van weerkarton (koffiebeker, dozen) minimaal 6 maanden met coating nog langernatuurrubber 1 jaarsinaasappelschil 1 – 3 jaar afhankelijk van weerbananenschil 1 – 3 jaar afhankelijk van weersigarettenpeuk 2 jaarpetfles 5 jaar in de zonpetfles 10 jaar in de schaduwPVC 5 – 10 jaarkauwgum 20 – 25 jaarblikje (fris, bier) 50 jaar het stalen gedeelteblikje (fris, bier) langer dan 100 jaar het aluminium gedeeltenylon (koord) 1 – 500 jaarkoffiebeker, plastic langer dan 1000 jaarpatatbakje, plastic langer dan 1000 jaarpiepschuim langer dan 1000 jaarplastic voor het bij elkaar houden van een sixpack

langer dan 1000 jaar

45 De meest voorkomende E-nummers

Opmerking: Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd als E-210/13.

KleurstoffenConserveermiddelen

E-nr naam functieE-150 caramel bruine kleurstofE-151 briljantzwart zwarte kleurstofE-153 actieve kool zwarte kleurstofE-160 carotenoïden oranje kleurstofE-162 bietenrood rode kleurstofE-163 anthocyanen rode/paarse

kleurstof

E-nr naam functieE-100 curcumine gele kleurstofE-101 riboflavine gele kleurstofE-102 tartrazine gele kleurstofE-104 chinoline gele kleurstofE-110 oranjegeel gele kleurstofE-120 cochenille rode kleurstofE-122 azorubine rode kleurstofE-123 amarant rode kleurstofE-124 cochenillerood rode kleurstofE-127 erythrosine rode kleurstofE-131 patentblauw blauwe kleurstofE-132 indigotine blauwe kleurstofE-140/41 chlorophyllen groene kleurstof

E-nr naam FunctieE-200/03 sorbinezuur Tegen schimmelsE-210/13 benzoaten Tegen bacteriënE-214/19 parabenen Tegen schimmelsE-210/28 sulfieten Ook bleekmiddelE-230 bifenyl Tegen schimmelsE-249/50 nitrieten Tegen bacteriënE-251/52 nitraten Kleur-behoudend

Voedingszuren en anti-oxydanten

E-nr naam functieE-260/63 azijnzuur conserveermiddelE-270 melkzuur conseveermiddel/

anti-oxydantE-280/83 propionzuur conserveermiddelE-300 Ascorbinezuur anti-oxydantE-306/09 tocoferol anti-oxydantE-310/12 gallaten/

BHA-Tanti-oxydant

E-225/27 lactaten (resp.Na, K en Ba

conserveermiddel/anti-oxydant

E-230/33 citroenzuur anti-oxydantE-334/37 wijnsteenzuur conserveermiddel/

anti-oxydantE-338 fosforzuur smaakstofE-350/52 appelzuur stabilisator

Emulgeermiddelen en Verdikkingsmiddelen Zoetstoffen

Geur- en smaakstoffen, Smaakversterkers

E-nr naam functieE-620/25 glutamaat smaakversterkerE-626/29 guanylzuur smaakversterkerE-630/33 inosinaat smaakversterker

vanilline geur/smaakstofkaneelaldehyde geur/smaakstofanethol anijsgeur/smaak

E-nr naamE-420 sorbitolE-421 mannitolE-422 glycerol

aspartaamsacharine

E-nr naam functieE-322 lecithine emulgeermiddelE-339/41 fosfatenE-400/05 alginaten emulgeermiddelE-406 agar-agar verdikkingsmiddelE-410 johannesbrood verdikkingsmiddelE-414 arabische gom verdikkingsmiddelE-440 pectinen verdikkingsmiddelE-460-66

celluloses verdikkingsmiddel

E-485 gelatine verdikkingsmiddel