ONDERBOUWING WEET WAT JE KAN · 5.1 Opzet van de module 27 5.2 De 6 thema’s 27 5.3 De bijlages 29...

Trajectum & Transfore | maart 2015Trajectum & Transfore | maart 2015

WEET WAT JE KANIn gesprek over LVB

ONDERBOUWING

Trajectum & Transfore | maart 2015 2

COLOFON

Titel WEETWATJEKAN,ingesprekoverLVB

Auteur MarsjaMulder,KenniscentrumTrajectum

Projectgroep LenieGalema,Trajectum AkkeleenRooks,Trajectum RagnaPlomp,Transfore

Stuurgroep ChristienRippen,hoofdkenniscentrumTrajectum,voorzitterMargrietStorms,hoofdFPKDeBeuken,Trajectum

TinieHendriks,directeurbedrijfsvoeringTransfore

Klankbordgroepcliënten David,FrankenPatrick,Dinie,Jeanny,Jenneke,Marion,RichardenStefano

LaurienWoudhuizen,cliëntondersteunerencoachcliëntenraad

Adviseurs RobertDidden,hoogleraarRadboudUniversiteitNijmegen XavierMoonen,voorzitterlandelijkkenniscentrumLVB DirkDijkslag,projectleiderE-health,Transfore JoopVerschuur,coördinatorinhoudTransfore BertKruijswijk,docentSPH,coördinatorMinorLVGHogeschool

Windesheim AdelineStel,hoofddocentdeeltijdenvoltijdopleidingmwd

HogeschoolWindesheim LedenvanhetkenniscentrumTrajectum VakgroepmaatschappelijkwerkTrajectum LedenvandeverwantenraadvanTrajectum

Financiering KwaliteitForensischeZorg(KFZ)

Illustraties MECstudioMeerssen,www.mecstudio.nl

Lay-out Blacklightgrafischontwerp

Uitgave Maart2015eerstedruk

©2015Trajectum

DedocumentenvanWEETWATJEKANzijnzonderkostentedownloadenvanafdewebsitesvanhetKFZ,TrajectumenTransfore.ZemogenindeoriginelevormwordengebruiktdoorgekwalificeerdehulpverlenersbijdebehandelingenbegeleidingvanmensenmeteenLVB.Niettoegestaaniscommercieelgebruikofgebruikzonderbronvermelding.

Deontwikkelaarsstaanopenvoorfeedbackensuggestiesvoorverbetering.Ukuntcontactopnemenmetdeauteur: [email protected]: [email protected]


Voorwoord

VooruligthetverslagovereensuccesvolleeninspirerendesamenwerkingtussenmedewerkersenadviseursvanTrajectumenTransfore,leidendtoteenbehandelmoduleindeforensischezorgvoormensenmeteenLichtVerstandelijkeBeperking(LVB).Deontwikkelingvandezemodule is mogelijk gemaakt door een subsidie van de Directie Forensische Zorg van hetministerievanVeiligheid&Justitie,binnenhetinnovatieprogrammaKwaliteitForensischeZorg(KFZ).

Demethodevanpsycho-educatiebestaataltientallenjarenenwordtsuccesvoltoegepastindebehandelingvanmensenmeteen(psychiatrische)beperkingofhandicap.Demethodeisgerichtophetverwervenvankennisenvaardigheden,zodatcliëntenbeteromlerengaanmet hun beperkingen. Eén van de doelen is het verhogen van het zelfvertrouwen. Zoalsvelebehandelmethoden inde regulierezorgvraagtookpsycho-educatievandecliënteengemiddeldtaal-endenkniveau.CliëntenmeteenLVBvoldoenechternietaandezeeis.HetlerenendenkenvanmensenmeteenLVBismeergerichtophetpraktische‘hierennu’.

Indezemoduleisconsequentrekeninggehoudenmetdegevolgenvaneenlichtverstandelijkebeperkingvoorhetdenkenenleren.DeonderdelenvandemodulenzijninnauwesamenwerkingmetcliëntenvanTrajectumenTransforeontwikkeldenvervolgensuitgeprobeerd.Detrainerswarenenthousiast,enookdoordedeelnemersisdemodulepositiefontvangen.Zijwordenopeenbijhenpassendemanieraangesproken,deinformatiewordtbeterbegrepenenoverzien,endaardoorishetmogelijkdevereiste(sociale)vaardighedenteleren.

Wijdenkendatdoordeintroductievandezemoduleeenbelangrijkegedragsinterventiemogelijkisbijheelveelcliëntenindeforensischezorg,zowelbijeenklinischeopnamealsambulant.Demakersvanhetprogrammahebbendezeinterventiemodulemetveelenthousiasmeenkennisvanzakenontwikkeld.Ikbenervanovertuigddatveelcliëntenerbaatbijkunnenhebben.Hetprogrammawordtbeschikbaargesteldaandeheleforensischesector.

Ikbeveelhetprogrammadanookvanhartebijuaan!

BartGroeneweg(lidRaadvanBestuurTrajectum)


InhoudsopgaveSamenvatting,leeswijzerenverantwoording 6

1. Het ontwikkeltraject 1.1 ProbleemstellingenvraagKFZ 7 1.2 Hetprojectpsycho-educatieLVB 7 1.3 Participatievancliëntenenverwanten 8 1.4 Uitgangspunten 9 1.5 Programmavaneisen 10 1.6 Pilot 11 1.7 Terugblik 13

2. Forensische zorg voor cliënten met een LVB 2.1 HetbegripLVB 15 2.2 RichtlijneffectieveinterventiesLVB` 16 2.3 MensenmeteenLVBindeforensischezorg 16 2.4 BehandelvisieforensischeLVB 17 2.5 Psycho-educatieLVB 18

3. Theoretische en methodische onderbouwing 3.1 Demethodepsycho-educatie 19 3.2 WhatWorksprincipes 20 3.3 GoodLivesModel 20 3.4 Hetbiopsychosociaalmodel 21 3.5 Hetrehabilitatiemodel 21 3.6 Motiverendegespreksvoering 21

4. Onderzoeksliteratuur 4.1 Onderzoeknaarpsycho-educatiebijmensenmeteenLVB 23 4.2 Werkzameelementenvanpsycho-educatie 24 4.3 Instrumentenvoorhetbepalenvanuitkomsten 25 4.4 Inventarisatievandebehoefteaanpsycho-educatieLVB 25 4.5 Conclusiest.a.v.dewetenschappelijkeonderbouwing 25

5. De module psycho-educatie LVB 5.1 Opzetvandemodule 27 5.2 De6thema’s 27 5.3 Debijlages 29 5.4 Hetwerkboekvoornaasten 29 5.5 Tekstenillustraties 30 5.6 Individueelversusgroep 30 5.7 Werkvormen 30 5.8 Hettraject 31 5.9 Tijdspad 31


6. Psycho-educatie in een behandeltraject 6.1 Einddoelenwerkdoelen 33 6.2 Werkdoelen 33 6.3 Nevendoelen 34 6.4 Indicatiesencontra-indicaties 34 6.5 Motivatieproblemen 35 6.6 Systeemgerichtwerken 35 6.7 Defaseinhetzorgtraject 36 6.8 Aansluitingbijanderemethodes 36 6.9 Afrondingenoverdracht 36 6.10 Evaluatie 367. Implementatie en organisatie 7.1Beschikbaarheid 37 7.2 Toepasbaarheid 37 7.3 Doelgroep 37 7.4 Implementatietraject 37 7.5 Faciliteiten 38 7.6 Hetbetrekkenvanhetsysteem 38 7.7 Tijdsinvestering 38 7.8 Bepalenvantevredenheidenuitkomsten 38 7.9 Ontwikkelingenkennisdelen 38

8. Competenties en scholing 8.1 Selectievantrainers 39 8.2 Competenties 39 8.3 Dewerkrelatie 39 8.4 Scholingsaanbod 39 8.5 Eindtermen 40

9. Toekomstplannen 41

Literatuurlijst en referenties 43

Bijlages Bijlage1DeDROSmetingen 47 Bijlage2Scholingsprogramma 51


WEET WAT JE KAN, in gesprek over LVB

SamenvattingWEETWATJEKANiseensysteemgerichtemodulepsycho-educatieovereenlichteverstandelijkebeperking(LVB).Demodulebiedteenmethodeommetdecliënthetgesprekaantegaanoverdebeperking,hemteinformerenenteadviseren.Demoduleisontwikkeldvoordeforensischepsychiatrie,maarookgoedtoepasbaarinandereinstellingenwaarmensenmeteenLVBprofessionelehulpontvangen.Demoduleisgeschrevenvoorgebruikindevormvaneencursus.Geziendegevoeligheidvanhetonderwerpiseenindividueelaanbodvoordehandliggend.Eenaanbodineenkleinegroepisookmogelijk,maarstelteisenaandegroepssamenstelling.Demodule vereist van de trainer een HBO opleidingsniveau en bekendheidmet de LVB-doelgroep.Tervoorbereidingwordteenworkshopvaneenhalvetoteenheledagaanbevolen.Dekernvandemodulebestaatuiteenwerkboekvoordeelnemers,eenwerkboekvoornaasteneneentrainershandleiding.Hetverslagdatunuleestvormtdeonderbouwing.

LeeswijzerDe eerste vier hoofdstukken geven achtergrondinformatie: hoofdstuk 1 belicht detotstandkoming,dehoofdstukken2,3en4bevattendetheoretischeonderbouwing.Vanafhoofdstuk 5 wordt de module beschreven, gevolgd door richtlijnen en adviezen voor hetgebruik,implementatieenscholingindehoofdstukken6t/m8.Hoofdstuk9isgewijdaandetoekomstplannen.Vanwegedeleesbaarheidwordtalleengesprokenover‘hij’en‘hem’waarook‘zij’en‘haar’wordenbedoeld.Verder isgekozenvoorhetwoord ‘cliënt’,waarook ‘patiënt’ kanwordengelezen.Indewerkboekenwordtdeaanduiding‘deelnemer’gebruiktomverwarringbijdegebruikerstevoorkomen.

VerantwoordingDemoduleWEETWATJEKAN,ingesprekoverLVBistotstandgekomenmetsubsidievanhetKFZ(KwaliteitForensischeZorg).


Hoofdstuk 1: Het ontwikkeltraject

1.1 Probleemstelling en vraag KFZ (uittekstcallKFZ14-02-2013)Indeforensischezorgkomtdelaatstetijdmeeraandachtvoordegroepmensenmeteenlichteverstandelijkebeperking(LVB).MetdeafkortingLVBwordtgedoeldopeenIQtussen50en70,ofopeenIQtussen70en85incombinatiemeteenbeperktadaptiefvermogen.Hardecijfersoverhetvoorkomenvandezedoelgroepinhetforensischeveldontbreken.Schattingengaanuitvan20tot40%.

VanuithetprogrammaKwaliteitForensischeZorg(KFZ)isin2013subsidieterbeschikkinggesteldvoorhetmakenvaneenmodulepsycho-educatieLVB,vanuitdevolgendeprobleemstelling:

De belangrijkste voorwaarde voor het slagen van een behandeling is dat de cliënt begeleiding accepteert. Dit geldt in het bijzonder voor mensen met een LVB daar deze groep, qualitate qua, blijvend afhankelijk is van zijn (professionele) omgeving. Bij LVB is overschatting van de eigen mogelijkheden de grootste risicofactor voor delictgedrag. Een lichte verstandelijke beperking impliceert echter een intrinsiek gebrek aan het zelfreflexief vermogen dat nodig is om de eigen beperking in te zien. Het label ‘verstandelijke beperking’ leidt bij deze doelgroep bovendien vaak tot weerstand, omdat het ontkend wordt of als een diskwalificatie wordt ervaren. Veel LVB cliënten wijzen ook daardoor het zo noodzakelijke begeleidingsaanbod van de hand (citaat).

HetKFZriephetveldopomeenproducttemakenomdecliënttehelpenzijnbeperkingenteherkennenentebespreken,endegevolgenervanonderogentezien.Tevensisaandachtgevraagdvooreenrolvandebegeleiderbijditproces:

De (persoonlijk) begeleider zal de licht verstandelijk beperkte cliënt intensief moeten ondersteunen om meer zicht te krijgen op de eigen (on)mogelijkheden, van waaruit bereidheid en motivatie kan ontstaan om ondersteuning en toezicht duurzaam te aanvaarden (citaat).

1.2 Het project psycho-educatie LVBDemodule‘psycho-educatieLVB’isontwikkelddoorTrajectum,insamenwerkingmetTransfore.Demoduleheeftalstitelgekregen:‘WEETWATJEKAN’.(afkortingWWJK).

TrajectumTrajectum is een ketenorganisatie die behandeling en begeleiding biedt aan mensenmeteen lichte verstandelijke beperking enonbegrepenen risicovol gedrag, al of nietmet eenforensische achtergrond. Trajectum beschikt over een gesloten Forensisch PsychiatrischeKliniek(fpkteBoschoord),enoververschillendeOrthopedagogischeBehandelcentra(obc/fpa)inNoordenOostNederland.Vanuitpolikliniekenwordtextramuralebehandelingenbegeleidinggeboden.Ookzijn(F)ACTteamsinzetbaar.Trajectumbeschiktverderovergespecialiseerdeverblijfsafdelingen,ambulantewoonbegeleidingenarbeidsvoorzieningen.


TransforeTransfore is op 1 januari 2014 opgericht enmaakt onderdeel uit van de DimenceGroep.Transfore biedt poliklinische en klinische zorg aan patiënten met agressief en seksueelgrensoverschrijdend gedrag. Transfore omvat poli- en dagkliniek De Tender Ijssel-vechten De Tender Twente. Verder bestaat Transfore uit een forensisch psychiatrische kliniek(fpk) (Balkbrug), forensisch psychiatrische afdelingen (fpa), forensische ggz en forensischbeschermdwonen (fbw) Daarnaast biedt Transfore zorg volgens de FACT-methode, TACT-teamIjssel-vechtenTwente.Transforeheefteenspecifiekaanbodvoorcliëntenmeteenlichteverstandelijkebeperking.

ProjectorganisatieDeprojectgroependestuurgroepzijnsamengestelduitmedewerkersvanbeideorganisaties.Diverse adviseurs vanuit verschillende expertisegebieden zijn geconsulteerd, zowel in deeigenorganisatiesalsextern.ZijhebbenbijgedragenaandeonderbouwingophetgebiedvanLVB,forensischepsychiatrie,systeemgerichtwerken,scholingeneffectmeting.Indecolofonwordenzijgenoemd.Ookisintensiefsamengewerktmetcliëntenenverwanten.Hetprojectheefteenlooptijdgehadvanseptember2013totdecember2014.Indezeperiodeis demodule ontwikkeld, beproefd in een klinische en een ambulante pilot, en op gronddaarvanbijgesteldtotzijnhuidigevorm.

1.3 Participatie van cliënten en verwantenVanafdestartvanhetprojectwaseenbelangrijkerolweggelegdvoorcliëntenenverwanten,enzijhebbeninallefasesactiefmeegedacht.Binnen Trajectum waren twee klankbordgroepen actief, bestaande uit in totaal negenraadsleden van cliëntenraden van verschillende locaties. De projectleidster heeftmet elkeklankbordgroep acht bijeenkomsten belegd.Ook enkele raadsleden van de verwantenraadvanTrajectumhebbenopmeerderemomentenmeegedacht.Zijhaddenvooralschriftelijkhuninbreng.Transforekentgeencliëntenraad.Eenaantalcliëntenzijndaaroppersoonlijketitelgeraadpleegd.

Deconsensustussendeverschillendeklankbordgroepenwasgroot.Decliëntenhaddeneenduidelijkeinbrengoverdeinhoudendevormgevingvandemodule.OverdeinhoudvanuithunervaringsdeskundigheidmetbetrekkingtoteenLVB,enoverdevormgevingdoordatzijzichverplaatsteninderolvandetoekomstigegebruikers.

De cliëntenhebben in de inventarisatiefasemeegedacht over de keuze vande thema’s indemodule.Zijhebbenvervolgensnietzelfdethema’suitgewerktinwerkbladen,maarwelvoorstellen voorwerkbladen in verschillende ontwikkelfases van commentaar voorzien. Entenslottehebbenzijmeegedachtoverdeeindversievandewerkboeken,enoverdegewenstemaniervanaanbieden.

Ditprocesisvolgensallepartijenconstructiefverlopen.Erzijnwelmomentengeweestdatdebehandelingvanderaadsledeninterfereerdemethundeelnameaandeklankbordgroep,ennietalleraadsledenhebbenhetheletrajectmeegemaakt.HetprocesvancliëntparticipatiewasleerzaamvoorTrajectum,enhetvoornemenisdaarvakergebruikvantemakenbijhetontwikkelenvanmodules.


Wat betreft de inhoud hebben de klankbordgroepen aangegevenmeer belang te hechtenaanadviezenoverhetomgaanmetdeLVBdanaankennisoverdracht.Zowelcliëntenalshunnaastenhebbenbenoemd,datzijgraagadviezenzoudenwillenkrijgenomhetzelfvertrouwentevergrotenentelerenopkomenvoorzichzelf.Verderhebbendecliëntenaangegevenwelkethema’sgevoeliglagen,enhoedezebespreekbaargemaaktkondenworden.Tenslottewasdeinbrengvandecliëntengrootwaarhetwoordkeuzebetrof.Zobleekeengangbaarhulpverlenersbegripals‘overvraging’voorverwarringtezorgen.Ditbegripisvervangendoor‘ietsnietaankunnen’,watdichterbijdebelevingligt.

Watbetreftdevormgevingwashetadviesvandeklankbordgroepengeregeldeeneyeopener.Dit betrof niet alleen zinsbouw, typologie en bladspiegel, maar ook de wijze waaropantwoordalternatieven zijn aangegeven. Zo gaven de cliënten bijvoorbeeld de voorkeuraan duidelijk te onderscheiden antwoordalternatieven (herken je dat punt? ja/nee) bovenaankruislijstjes(welkepuntenuitdelijstherkenje?).

Deillustratieszijneenbelangrijkonderdeelgewordenvandemodule.Hetisleuktevermeldendathetideevoorhetlogovandemodulevanuitdeklankbordgroepgekomenis:hetsymboolvanderugzak.DerugzakstaatvoordedraaglasttengevolgevaneenLVB.Inhetwerkboekstaat de volgende omschrijving:Bijna iedereen heeft wel een rugzak. Zo heeft ook bijna iedereen wel een beperking. Maar niet iedere beperking is even zwaar.

1.4 UitgangspuntenIndeinventarisatiefasezijndevolgendeuitgangspuntengeformuleerd:

DoelgroepCliëntenmet een LVB die vanwege grensoverschrijdend gedrag in de strafrechtketen zijnterechtgekomen,ofdreigendaarinterechttekomen.

DoelstellingBijdragenaanverminderenvanhetrecidiverisicovaneencliëntmeteenLVBdoorhemtelerenomgaanmet zijnbeperking,endoordemensenomdeze cliëntheenhandvatten tegevenomhemdaarbijteondersteunen.

Opzet · Hetisvanbelangdatdeomgevingvandecliënterbijwordtbetrokken.Ditbetreftzowel

naastenalsprofessionalszoalsbegeleidersensociotherapeuten. · DemoduleheeftbetrekkingopdeLVB,nietophetdelictwaarvoordecliëntinzorgis.

Hetdelictkanimmerszeerdiverszijn,enisonderwerpvangesprekinandereonderdelenvanhetzorgprogramma.


Benadering · Ermoetbegripzijnvoorhetgegevendathetvooriedermensmoeilijkiszijnzwakke

kantentebespreken. · Ermoetrekeninggehoudenwordenmetdebeperktemogelijkhedentotzelfreflectiebij

decliëntmeteenLVB. · Demodulekanalleeneeningangvindenbijdecliëntalshijaansluitbijdiensbehoeftes,

ennietveelweerstandoproept. · Demoduleiseenmiddelomingesprektekomenmetdecliëntoverzijnbelevingvande

beperking. · Demodulebiedteenbegrippenkaderwaarmeeditmogelijkwordt. · Detrainerendecliëntmogenvanmeningverschillenoverhetbestaanenderolvande

beperkinginhetlevenvandecliënt. · Denadrukligtopdemogelijkhedenvooreengoedetoekomst. · Demodulebiedtdetrainereenduidelijkestructuurenwerkwijze. · Demoduleisgeenvaststaandprotocol,maarzalgeziendeverscheidenheidaancliënten

ensettingenopmaatmoetenwordenaangeboden.

Scholing en competenties · Demoduleiseentraining,geen(psycho)therapie,maarkanwelgebruiktwordenbinnen

eentherapie. · DemodulevereisteenHBOwerk-endenkniveaubijdetrainer. · Er wordt een bijscholingsprogramma gemaakt om de trainer toe te rusten voor het

gevenvandemodule.

1.5 Programma van eisenVanuitdiversebronnenisinformatieverzameldoverdeeisenwaaraandetoekomstigemodulezoumoetenvoldoen.Diebronnenwaren: · VakliteratuuroverdedoelgroepLVB,enforensischezorgvoormensenmeteenLVB(zie

hoofdstuk2). · Vakliteratuur over de in het forensisch veld gangbare theoretische en methodische

onderbouwing(ziehoofdstuk3). · Onderzoeksliteratuuroverpsycho-educatiebijdedoelgroepLVB(ziehoofdstuk4).

Vanuitdeklankbordgroepenvancliëntenenverwantenkwamendevolgendewensen: · HandvatenomdeLVBtehanteren. · Adviezenomzelfvertrouwentevergrotenenoptekomenvoorzichzelf. · KennisoverLVBvertaaldnaarhetdagelijksleven.

Ookisgekekennaartoepassingsvereisten,verzameldviainventarisatiebijcollega’s.Hieruitkwamendevolgendeeisen: · Demodulemoetflexibelintezettenzijn,vanwegedegroteheterogeniteitvanzowelde

doelgroepalsdesetting. · Demodulemoetzowelindividueelalsineenkleinegroepgebruiktkunnenworden.


1.6 Pilot Vervolgensiseenpilotversievandemodulegemaakt.Dezebestonduit: · Eenwerkboekvoorcliënten,bestaandeuitzeshoofdstukkenentwintigbijlages • Eenwerkboekvoornaasten(eenparallelversie) • Eentrainershandleiding • Eenscholingsprogramma • Middelenvoormonitoringenevaluatie

Scholing en trainerschap Hetscholingsprogramma isuitgevoerdbij zowelTrajectumalsTransfore,duszowel ineenklinischealsineenambulantesetting.Erzijnzestientrainersgeschoold.Onder de trainers waren de volgende disciplines vertegenwoordigd: basispsycholoog,orthopedagoog,GZ-psycholoog,sociotherapeut,vaktherapeut,psychosociaalwerkerenFACTmedewerker.Hetscholingsprogrammaispositiefgeëvalueerddirectnaafloop(metruimeen8).Ooknadepilotgavendetrainersaandatzijdoordescholinggoedvoorbereidwarenophuntaak.Hetscholingsprogrammaisdanookbijnaongewijzigdovergenomen(ziehoofdstuk8).Vanwegeplanningsproblemenhebbensommigegeschooldetrainersdemodulenietinpraktijkkunnen brengen. Er zijn naast geschoolde ook nog enkele ongeschooldemedewerkers alscotraineringezet.Intotaalzijnvijftientrainersactiefgeweest,achtvanTrajectumenzevenvanTransfore.

CliëntenVoor de pilot werden eenendertig cliënten uitgenodigd. Tweeëntwintig cliënten hebben demodulevoltooid:twaalfvanTrajectumentienvanTransfore.BinnendeklinischegroepvanTrajectumvielslechtsééncliëntuitdooreenoverplaatsing.In een ambulante setting is de kans op uitval groter. Bij Transfore zijn drie cliënten nietbegonnen, en vijf cliënten hebben niet het hele traject doorlopen. Deze cliënten kwamennietmeernaardebehandeling.Deredenwaaromwasnietnategaan.Deindrukwasdatdemodulenietdeoorzaakvandeuitvalwas,maarditisniettestaven.Tiencliëntenvolgdendemoduleindividueel,entwaalfnamendeelaaneenkleinegroep.Onderdedeelnemendecliëntenwasslechtséénvrouw.Erisééncliëntvanallochtoneafkomstgestart,maarhijheeftdemodulenietafgemaakt.

Naasten en begeleiders Indeklinischesettingisdeaandachtvooralgerichtgeweestophetbetrekkenvanbegeleidersvanuitdedisciplinesociotherapie.Bijéénkleinegroephadeensociotherapeutderolvancotrainer.Daarnaastwerktensociotherapeutenactiefmeedooropdrachtenmetdecliënttedoen.Indeambulantesettingisdeaandachtgerichtgeweestopdenaasten.Insommigegevallenwarenergeenmenseninhetnetwerkvandecliëntdieuitgenodigdkondenworden.Erzijnintotaalelfbijeenkomstenmetzevennaastengeweest,overwegendpartners.Tweenaastenzijndriemaalaanweziggeweest.

Monitoring en evaluatieDe pilot is in de eerste plaats gericht geweest op het evalueren van hetmateriaal en dewerkvormvandemodule.Hetverloopisgemonitord:detrainersvuldennaelkebijeenkomst


eendigitaal evaluatieformulier in.De cliëntenennaastenvuldennaelkebijeenkomst eenpapierenevaluatieformulierindatwasvormgegevenmetsmileys.Jammergenoegzijndezeevaluatiegegevensnietvolledig,maarzegevenweleenbeeld.Detrainershebbenwerkdrukbenoemdalsoorzaakvoorhetnietrapporteren.Vervolgens is bij alle trainers na afloop een gestructureerd interview afgenomen door deprojectleden.Indeklinischesettingzijnookdebetrokkensociotherapeutenbevraagd.Aldusontstaat een duidelijk beeld van het verloop en de tevredenheid over de pilotversie. Detevredenheidwasoverhetalgemeengroot,erwaszelfssprakevanenthousiasme.Deevaluatiesvanuitdeklinischesettingzijnvergelekenmetdievanuitdeambulantesetting,endatheeftgeennoemenswaardigeverschillenlatenzien.Debeoordelingenvancliënten,naastenenbegeleiders zijnoverwegendpositief.Sommigecliëntengavenaandatzenogwellangerdoorhaddenwillengaan.Er is geen fundamentele negatieve feedback gegeven over de opzet van de module. Detrainershebbenactiefmeegedachtovervormen inhoud,enbruikbaresuggestiesgegevenvooraanpassingen.

De belangrijkste aanpassingen · Meeraandachtvoordevisualisaties.Hiervooriseenprofessioneleillustratoringeschakeld. · Eenduidelijkereomschrijvingvaneenaantalabstractebegrippen.Debegrippenzijnmeer

vanuitdebelevingvandecliëntbeschreven.Zoisbijvoorbeeldhetbegrip“discriminatie”vervangendoor“buitengeslotenworden”.

· Eenconcreterehandleidingmettipsvoordetrainerperhoofdstukenwerkblad. · Verlatenvanhetideedatderolvantrainerenbehandelaarlastigverenigbaarwaren.In

depraktijkbleekditgeenbezwaar,opvoorwaardedatdewerkrelatiegoedwas (ziehoofdstuk8).

ResultaatmetingEenresultaatmetingwasnietopgenomeninhetprojectplan.Depilotisimmersindeeersteplaatsopgezetomhetmateriaalvandemoduletebeoordelen.Erisechtertijdensdepilotweleenvoor-ennametingverrichtmethetdoeltebekijkenofereengeschiktinstrumentvoorresultaatmetingvoorhandenis.GekozenisvoordeDROS(Drieschner,K.enHesper,B.,DynamicRiskOutcomeScales).DeDROSbevatvijfitemsdierelevantzijnvoorpsycho-educatieLVB(ziebijlage1).DeDROSisnietinzijngeheelafgenomen,alleendevolgendeitems. · Acceptatievaneigenbeperkingen/handicaps · Erkennenvandehuidigenoodzaakvanprofessionelezorg · Attitudetegenoverdehuidigeprofessionelezorg · Ideeënenverwachtingenoverdesituatienabehandeling:noodzakelijkezorg · Ideeënenverwachtingenoverdesituatienabehandeling:overigeaspecten(woonplaats,

contactmetouders,vriendenenkennissen,werkenbestedingvanvrijetijd)

Demetingenhaddengeenwetenschappelijkepretenties.Desteekproefwasdaarvoorteklein,eengedeeltevandebeoordelaarswassummiergeschooldinhetgebruikvanditinstrument,enbovendienwasineenaantalgevallendebeoordelaardezelfdepersoonalsdetrainer.Descoreszijnomdieredenenalleenbekekenopfacevalue.Vantwaalfvandetweeentwintigcliëntenwarendegegevensvanvoor-ennametingvolledig.Hetisbemoedigendombijdehelftvandecliënteneenverschuivingindegewensterichting


te zien. Bij één cliënt was sprake van achteruitgang. Zes cliënten waren vooruitgegaan,sommigensubstantieel.Ditwarenvooralcliëntenuitdeambulantepilot.DeindrukisdatdeDROSeenbruikbaar instrumentkanzijn,aangeziendeitemsblijkbaarhet onderwerp van de psycho-educatie ‘pakken’. Het lijkt zinvol in de toekomst dezeresultaatmetingenteherhalenopeenmeerwetenschappelijkverantwoordewijze.

1.7 Terugblik Deontwikkelingvandemoduleisvolgensplanverlopen.Erheefteenpilotplaatsgevondenmetdescholingendemodule,endeevaluatiedaarvanwaspositief.Metdefeedbackisdemodulebijgesteldtothaarhuidigevorm.Watheeftontbrokenwaseentoetsbijcliëntenennaastenvanallochtoneafkomst.Ditwaswelgepland:detrainerskregendevraagomallochtonecliëntenuithuncaseloadbijdepilottebetrekken,maaromonduidelijke redenen isditnietgelukt.Ookhetaantalvrouwelijkedeelnemerswasgering(slechtséén)maardat is teverklarenaangezienvrouwen inbeideinstellingenzijnondervertegenwoordigd.Omtochfeedbacktekrijgenvanmensenmeteenallochtoneachtergrondisaaneennaastevan allochtone afkomst gevraagddemodule van commentaar voorzien.Dit viel buiten deofficiëlepilot,maarleverdewelzinvolleaanbevelingenop.Bijvoorbeelddeaanbevelingdathet blijvende karakter van de beperking benadruktmoet worden, aangezien naasten vanallochtoneafkomstsomsverwachtendathulpverleningdepersoonmeteenLVB‘beter’kanmaken.Het isaan tebevelendenieuweversievandemodule teblijvenmonitoren,endanextraaandachttehebbenvoordeervaringenmetcliëntenennaastenvanallochtoneafkomst.


Hoofdstuk 2: Forensische zorg voor mensen met een LVB

2.1 Het begrip LVBHet begrip licht(e) verstandelijke beperking (LVB)wordt gebruikt als een aanduiding vooreenbeperking inhet leer-enaanpassingsvermogen.Hoeweldebeperkingals ‘licht’wordtaangeduidkunnendegevolgenernstigzijn.Voorheengebruiktemendetermzwakzinnigheid(mental retardation). De afgelopen twintig jaar is echter de aanduiding ‘verstandelijkebeperking’ingebruik.UitdeclassificatiecriteriavandeDSM(DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders)blijktdateenbeoordelingvanzoweldecognitievecapaciteit(IQ)alshetadaptievefunctionerennoodzakelijkis.DematevanernstwordtbepaalddoorhetadaptievefunctionerenennietdoordeIQ-scores.

In2014iseennieuweversieuitgekomenvandeDSM,deDSM5.Dezeversieisophetmomentvanhetschrijvenvanditverslagnognietalgemeeningevoerdindehulpverleningspraktijk,vandaardatdeteksthieronderisgebaseerdopdeeerdereversie,deDSMIV.

Volgens de DSM IV wordt gesproken van een LVB wanneer het intelligentieniveau ligttussen 50/55 en 70. Een intelligentieniveau tussen de 70 en 80/85 wordt aangeduid als‘zwakbegaafdheid’.De meeste mensen met een dergelijk intelligentieniveau functioneren zonder problemenindemaatschappij.Maarerzijnookmensenmeteenzwakbegaafd intelligentieniveaudiewat betreft hun functioneren overeenkomen met de LVB groep. Zij hebben een beperktaanpassingsvermogen,wattotuitingkomtineenbeperktesocialeredzaamheid.ZijwordeninNederlandookalsLVBaangeduid,aangezienzijdaardoortoeganghebbentothetzelfdetypehulpverleningalsmensenmeteenLVB.

Meestalkomtdecognitievebeperkingvoorheteerstnaarvorenbijhet lerenopdelagereschool.Indevolwassenheidlukthetvervolgensnietomzondersteunvananderenadequaatin demaatschappij te functioneren. Het vinden vanwerk en het creëren van een sociaalnetwerkblijkenmoeilijktezijn.Ditveroorzaaktvaakfrustratie.MensenmeteenLVBhebbenindemaatschappijvaakeenlagesociaaleconomischestatus.Vaak isersprakevaneen laag inkomen,eenslechtehuisvestingenfinanciëleproblemen.GezondheidsklachtenkomenbijhenvakervoordanbijdegemiddeldeNederlander.

BijmensenmeteenLVBkomenvaakvaardigheidstekortenvoorophetgebiedvancommunicatie,zelfverzorging, zelfstandig wonen, sociale en relationele vaardigheden, gebruikmaken vangemeenschapsvoorzieningen, zelfstandig beslissingen nemen, functionele intellectuelevaardigheden,werk,ontspanning,gezondheidenveiligheid(Y.deBeer,2011).

Vaakiserooksprakevaneenverstoordeofachtergeblevensociaal-emotioneleontwikkeling.Envaakbestaatercomorbiditeitmetdiversepsychiatrischestoornissenengedragsproblematiek.Ongunstigeomgevingsfactorenkunnenhetbeeldcompliceren.Erkandangesprokenwordenvanmulticausale,meervoudigeencomplexeproblematiek(deBorg,2008).


2.2 Richtlijn effectieve interventies LVB MensenmeteenLVBhebbeneeneigenmaniervanlerenendenkenwaarmeeindehulpverleningrekeninggehoudenmoetworden.DitwordtuitgewerktindeRichtlijneffectieveinterventiesLVB(DeWit,MoonenenDouma,2011).Derichtlijnisgebaseerdopwetenschappelijkonderzoek.Hijisopgesteldvoorjongeren,maarookgoedtoepasbaarbijvolwassenen.Derichtlijngeeftdevolgendeaanbevelingen:

a)Uitgebreidediagnostiek,omsterkeenmindersterkekanteninkaarttebrengen. b)Het afstemmen van de communicatie: eenvoudig taalgebruik, checken van begrip,

visueleondersteuning. c)Deoefenstofbijhetlerenconcreetmaken:aansluitenbijdebelevingswereld,visualiseren,

latenlerendoordoen. d)Voorstructurerenenvereenvoudigen:externesturingenstructuurbieden,doserenen

ordenen,tijdgeven. e)Hetbetrekkenvanhetnetwerk:hetnetwerkverstevigen,informerenoverLVBenbetrekken

bijdegeneralisatievanwatgeleerdis. f) Eenveiligeenpositieveleeromgevingbieden:motiveren,hetpositievebenadrukken,je

opstellenalssteunenhulp. 2.3 Mensen met een LVB in de forensische zorgDeprevalentievanmensenmeteenIQonderde85isindealgemenebevolkingcirca16%.Indeforensischezorgwordtdeprevalentieechterveelhogergeschat.PrevalentieonderzoekinNederlandwijstoppercentagestussende20en40%.Aanveelonderzoekzittennogalwatmethodologischehakenenogen,waardoordeexacteprevalentie indejustitiëleketennietmetzekerheidisvasttestellen,maareriszekersprakevanoververtegenwoordiging(Kaal,2010en2014).OnderzoeknaarrisicofactorenwijstuitdatIQeenvoorspellendewaardeheeftvoorcrimineelgedrag(Kaal,2014).HetverbandtussenIQencrimineelgedragkandirectzijn,bijvoorbeeldvanwegehetslechtoverzienvandegevolgenvangedrag.Hetverbandkanechterookindirectzijn, via bijvoorbeeld opvoeding, schoolprestaties, toegang tot arbeid en sociale integratie(Kaal,Overvest,Boertjes,2014).

Heteinddoelvaneenbehandelingindeforensischezorgishetvoorkomenvandelictgedragen het verminderen van recidive. Daartoewordt de aandacht gericht op risicofactoren enbeschermendefactoren.Het isonderwerpvandiscussieof risicofactorenenbeschermendefactorenspiegelbeeldigzijn,ofdatersprakeisvanverschillendedimensies.

Alspersoonsgebondenbeschermendefactorenwordenbeschouwd:(EFPbasiszorgprogramma2014) · Eenhoogopleidings-enintelligentieniveau • Eenadequaatvermogentotaanpassing • Voldoendelerendvermogen • Voldoendeziektebesefenziekte-inzicht • Therapie-enmedicatietrouw • Zichonthoudenvanmiddelengebruik


FactorendiebeschermentegenrecidivezijndusoverhetalgemeenweinigaanwezigbijdeLVB-doelgroep.GeziendeomschrijvingvaneenLVBkunnendeeerstedriefactorenimmersalszwakwordenaangemerkt.Totopzekerehoogtekunnenhetlerendvermogenenhetvermogentotaanpassingwel ietsvergrootworden.Opde factorenziektebesefentherapietrouwkanmeerinvloedwordenuitgeoefend.ProbleembesefisoverigensbijeenLVBeenbeterwoorddanziektebesef.

Mensen met een LVB beschikken ook maar beperkt over de omgevingsfactoren die alsbeschermendwordenbeschouwd:

· Eenondersteunendsociaalnetwerk • Eenadequatedagbesteding • Adequaatomgaanmetfinanciën • Eenstabielepartnerrelatie

Wanneerhetprobleembeseftoeneemtzalnaarverwachtingookdebereidheidtoenemenomhulp te aanvaarden.Hulp die kanworden ingezet omnetwerk, dagbesteding en financiënbeterteorganiseren.

2.4 Behandelvisie forensische LVBDeLVBheeftgevolgenvoordebehandelbaarheid.ErkanbijiemandmeteenLVBinminderemate een beroep gedaan worden op zelfinzicht en zelfsturing, en ook het vermogen tottransferengeneralisatieiskleiner.Tochisbehandelingvandepsychischeproblemenzekerwelmogelijk(Hesper&Drieschner,2013),enookkandecliëntnieuwgedragenvaardighedenleren(GoedhartenRoos,2014).Debehandelingmoetdaarvoorwelaangepastwordenaanhetbegripsniveauendebelevingswereldvandecliënt.Erbestaatveelexpertisehieromtrentindezorgvoormensenmeteenverstandelijkebeperkingencomplexegedrags-enpsychiatrischeproblematiek,waartoeookTrajectumbehoort.Belangrijkisvooralomeenverbindingteleggenmethetdagelijksleven:tefocussenopconcreetgedrag,enmensenuitdeomgevingvandecliënt inteschakelen.Ook ishetbelangrijkomtewerkenmetkleinestappenenhaalbaredoelen, zodatdecliënt succeservaringenkanopdoeneneenperspectiefervaart (deBorg,2008).

Erzijnechtergrenzenaandegroeimogelijkheden:debeperkingzelf isnietteveranderen,endetekortendiedaarmeesamenhangenzijnblijvend.Decliëntzalmoetenlerenlevenmetzijnmogelijkhedenenonmogelijkheden.Dooreenbeperktzelfinzichtbestaaterechtervaakeendiscrepantietussenwillenenkunnen,meteenirreëletoekomstverwachtingalsgevolg.Decliëntwilwordengezienalseenmondigenvolwaardigburger,waarhijookrechtopheeft.Ondersteuninghoeftdaarmeenietinstrijdtezijn,maarwordtdooreenaantalcliëntenwelzoervaren.

Ookdenoodzaaktotbehandelingwordtvaaknietingezien.Decliëntgaaterdanvanuitdatdeproblemenvanzelfwegzullenblijven.Omzijnrecidiverisicoteverminderenishetechternoodzakelijkdathijzijnrisicofactorenonderkent,enmedewerkingverleentaanmanierenombeschermendefactorentevergroten.Psycho-educatieisdaarvooreengeëigendemethode.


2.5 Psycho-educatie LVB Hetontwikkelenvaneenmodulepsycho-educatieLVB isnieteenvoudig.Hetonderwerp isbeladen.Debeperkingwordtveelaldoordecliëntniet(h)erkendenzijnmogelijkhedentotzelfreflectiezijnbeperkt.Depsycho-educatiezaldanooknietprimairgerichtmoetenzijnophetvergrotenvanzelfinzicht,maarophetlerenomgaanmetdegevolgenvandebeperking.Diegevolgenzullenoverhetalgemeendoordecliëntwélwordenherkend,alkanhetzijndathijzijneigenaandeeldaarinnietkanwaarnemen.Verder is debenaderingvangrootbelang.Respect enbegrip voorde cliënt zullenvooropmoetenstaan.Vandaaruitzalinveelgevalleneengesprekmogelijkzijnoverdemoeilijkhedendieeencliëntinzijnlevenervaart.

Voordeuitwerkingnaardepraktijkkunnendeeerdergenoemderichtlijnenvooreffectieveinterventies(hoofdstuk2.2)alsvolgtwordenvertaald: a)Ermoetenduidelijkeindicatiecriteriawordenopgesteld. b)Demodulemoetgebruikmakenvaneenvoudigetaalenondersteunendevisualisaties. c)Deinhoudvandemodulemoetaansluitenbijdebelevingswereld,endemodulemoet

oefenmogelijkhedeninhetdagelijkslevenbevatten. d)Demodulemoetgestructureerdzijn,eneenoverzichtelijkehoeveelheidlesstofbehandelen

involdoendetijd. e)Hetnetwerkmoetnietalleengeïnformeerdmaarookactiefbetrokkenworden. f) Debenaderingvandemodulemoethelpendenmotiverendzijn.


Hoofdstuk 3: Theoretische en methodische onderbouwing

Indithoofdstukwordteerstuitgelegdwatonderpsycho-educatiewordtverstaan.Daarna wordt aandacht besteed aan de gangbare principes enmodellen in de forensischpsychiatrische zorg, die vervolgens in verband worden gebracht met psycho-educatie.Voordezebeschrijving isvoornamelijkgebruikgemaaktvanhetEFPzorgprogramma(EFPbasiszorgprogramma, juni2014).Daarnaastzijngebruikthet theoretischeenmethodischekadervandeTrajectummethodiek(2014)endezorgprogramma’svanTransfore(‘Tothierennuverder’en‘Eenkwestievangoedezeden’2010).Aan het eind van het hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de overeenkomsten van demethodemotiverendegespreksvoeringmetpsycho-educatie.

3.1 De methode psycho-educatieErzijnveelverschillendedefinitiesvanpsycho-educatieinomloop(HoencampE.enHaffmans,P.M.J.,2008).Eengangbaredefinitievanpsycho-educatie is:eenmethodeomdecliëntteinformeren over zijn ziekte/stoornis, zijn beleving daarvan te exploreren en hem coping-mechanismesaantelerenvoorhetomgaanmetdeconsequenties.

Psycho-educatieiseenhulpverleningsvormdieisontstaanindejaren70vandevorigeeeuw,endievanafdejaren80breedwordttoegepastindegezondheidszorg.Ophetgebiedvanautismewasdemethode‘Ikbenspeciaal’toonaangevend.(Vermeulen,P.,2010).Hijgeeftdevolgendedefinitievanpsycho-educatie:‘mensen de instrumenten in handen geven om hun leven in handen te nemen: vaardigheden, kennis en zelfvertrouwen’.Volgenshemispsycho-educatievooralzinvolvoormensenmeteenblijvendeaandoening,ziekteofstoornis,dieleidttotbeperkingenenhandicaps.

Psycho-educatie heeft elementen in zich van onderwijs, van training en van therapie.Hetwoord‘educatie’geeftalaandatersprakeisvankennisoverdracht.Bijpsycho-educatiegaathetnietomfeitenkennis,maarervaringskennismetbetrekkingtotdeeigenpersoon.Bijpsycho-educatiehoorthetaanreikenvanadviezenentipsenhetgevenvanopdrachtenomteoefenen.Psycho-educatieisdaarmeeookeenvormvanvaardigheidstraining.Psycho-educatie is inde strikte zinvanhetwoordgeen therapie,aangezienernietwordtgewerkt aan verandering van de ziekte/stoornis zelf. Maar psycho-educatie kan wel eenbelangrijke eerste stap zijn in een behandeltraject. Door psycho-educatie kunnen cliëntennamelijkdesamenhangtussenhunproblemenenhunziekte/stoornisbeterbegrijpen,watdemotivatievoorbehandelingvandieproblementengoedekankomen.Omdieredenkanpsycho-educatiegezienwordenalseenbelangrijkonderdeelvaneenBasisZorgprogramma,datdientomhetbeginvanzorgenbehandelingvormtegeven(EFPzorgprogramma2014).

Bij het ontwikkelen van de module psycho-educatie LVB is de volgende werkdefinitieaangehouden:Eenmethodeomdecliënttehelpenzijn lichteverstandelijkebeperkingteherkennen,zijnbeleving daarvan te bespreken, de hulp te vragen die hij nodig heeft en die hulp ook teaanvaarden.


3.2 What Works principesDe What Works principes vormen de basis van de meeste behandelprogramma’s in deforensische zorg.Uit onderzoekblijkt dat het volgen vandezeprincipes effectief is in hetvoorkomenvanrecidive.ErzijneenaantalWhatWorksprincipesdierichtlijnenbiedenvoordebehandeling.DedriemeestbekendewordensamenaangeduidalshetRiskNeedResponsivitymodel(RNRmodel).Dezeprincipeshoudenin:

Het risicoprincipe (Risk)De intensiteitvandebehandelingmoetafgestemdwordenopdegroottevanhetrecidive-risico.

Het behoefteprincipe (Need)De doelen van de behandeling moeten aansluiten bij de veranderbare risicofactoren diesamenhangenmethetrecidive-risico.

Het responsiviteitsprincipe (Responsivity)Debehandelingmoetzowordenaangebodendatdecliënteroptimaalvankanprofiteren.Onderscheidenworden: Algemene responsiviteit:debehandelingmoetzoveelmogelijkevidencebasedzijn. Specifieke responsiviteit:debehandelingmoetaansluitenbijdekenmerkenendeleerstijlvandeindividuelecliënt.Omdittebereikeniseengoedediagnostiekvanbelang.

· Psycho-educatie LVB en specifieke responsiviteitEnerzijdszalpsycho-educatieaangepastmoetenwordenaandeleerstijlvanmensenmeteenLVB.Anderzijdslevertdemethodeookinformatieopomdebehandelingaantepassenaande individuelecliëntmeteenLVB.Decliëntendetraineronderzoekenmetbehulpvandemoduleimmersdepersoonlijkeleerstijl,enbesprekendieookmetnaasten,behandelaarsenbegeleiders.Ditzaldespecifiekeresponsiviteitvandebehandelingtengoedekomen.

3.3 Good Lives Model (GLM)HetGoodLivesmodelisontwikkeldalsaanvullingophetRNRmodel.DeontwikkelaarsmisteninhetRNRmodeldeaandachtvoorpositievefactorenalsmotivatieenpersoonlijkebehoeftenenwaarden.HetGLMrichtzichophetbevorderenvanhetwelzijnendemotivatievandecliënt,metalsuitgangspuntdatdaardoorookderisicofactorenwordengereduceerd.HetGLMrichtzich,zoalsuitdenaamalblijkt,opeengoedlevenindetoekomstwatbetreftwonen,werken,relatiesenvrijetijd.Enopdevaardighedendiedaarvoornodigzijn,endetussenstappendiegezetmoetenworden.Zelfvertrouwenenvertrouwenindebehandelaarswordengezienalsbelangrijkefactorenineenbehandeltraject.

· Psycho-educatie LVB en het Good Lives modelPsycho-educatiebesteedtaandachtaanfactorendiegeachtwordenbeschermingtebiedentegenhetoptredenvanrecidive.DemethodesluitgoedaanbijhetGLMdoordenadrukdiegelegdwordtoppersoonlijkebehoeftenenwaarden,enopeengoedetoekomstwaarstapvoorstapnaartoegewerktkanworden.Eenthemaalszelfvertrouwenkomtbijpsycho-educatienadrukkelijkaandeorde,envertrouweninhulpverlenerskomtindirectaandeordewaarhetgaatoverhetbelangvanhulpvragenenaannemen.


3.4 Het biopsychosociale modelDitiseenmodeloverhetontstaan,voortbestaanenveranderenvanmenselijkgedrag.Hetmodelgaatervanuitdatzowelbiologische,psychologischealssocialefactorendaarbijeenrolspelen,endatzeelkaaroverenweerbeïnvloeden.Vanuitditmodelkunnenverschillendeaangrijpingspunten voor de behandeling worden gekozen: bijvoorbeeld medicatie gerichtop het biologische systeem, cognitieve therapie gericht op psychologische factoren ensysteembegeleidinggerichtopsocialefactoren.

· Psycho-educatie LVB en het biopsychosociale model Psycho-educatiegrijptaanopdepsychologischefactoren,enbeoogteenveranderingingedragenbelevingopgangtebrengendooreenveranderinginperceptie.Doordepsycho-educatieooktebiedenaanmensenuitdeomgevingvandecliëntwordtookaandachtgegevenaandesocialefactoren.

3.5 Het rehabilitatiemodelHetrehabilitatiemodelheeftbetrekkingophetherstelprocesvandecliënt.Hetstrevenisdatdecliëntzijntoekomstkanvormgevenmeteenoptimalezelfstandigheidenmaatschappelijkeparticipatie. Optimale zelfstandigheid zal daarbij niet altijd overeen komenmetmaximalezelfstandigheid.Ermoetoogzijnvoordekwaliteitvanlevenvandecliënt,maarookvoorderisico’sdiezijngedragkanopleverenvoorhemzelfenzijnomgeving.Rehabilitatieiseenprocesdatplaatsvindtinsamenspraakmetdecliënt.Zijnwensen,maarookzijnbehoeftesvormenhetuitgangspunt.Datkanbetekenendatineenbepaaldematevanondersteuningen/ofbeveiligingvoorzienmoetworden.Daaromwordtookaandachtgegevenaandeondersteuningsmogelijkhedenvanuitdeomgeving.· Psycho-educatie LVB en het rehabilitatiemodelPsycho-educatieLVBiseropgerichtdewensenenbehoeftenvandecliënttenaanzienvanzijntoekomstteonderzoeken,rekeninghoudendmetzijnLVB.Uitgangspunt isdatdeLVBeenblijvendeondersteuningsbehoeftemetzichmeebrengt.EencliëntmeteenLVBzalzichdaarvaaknietvanbewustzijn,endatgeldtookvoordemensenuitzijnomgeving.Psycho-educatiekanbijdragenaandiebewustwording,envormtdaarmeeeeneerste stap ineenprocesvanrehabilitatie.

3.6 Motiverende gespreksvoeringMotiverendegespreksvoeringiseengespreksmethodeomdemotivatievoorbehandelingtevergrotendoorprobleembeseftedoenontstaanbijdecliënt.Motivatie is indeforensischezorg van belang, aangezien de cliënt doorgaans niet (geheel) vrijwillig de behandeling isaangegaan.Motiverendegespreksvoeringiseropgerichtdecliëntzelftoteenkeuzevoorveranderingtelatenkomen.Dehulpverlenersteltvragenofgeeftreactiesomdatprocesopgangtebrengen.Aansluitenbijdebelevingvandecliëntisdaarbijessentieel.

· Psycho-educatie LVB en motiverende gespreksvoeringOokpsycho-educatieiseropgerichtdemotivatievandecliëntvoorbehandelingtevergroten.Ditkanalleenbereiktwordenalsdecliëntzelfervaartdathijeenprobleemheeft,endatveranderinginzijneigenbelangis.Deattitudevaneenpsycho-educatietrainerisvergelijkbaarmetdievaneentrainerdiemotiverendegespreksvoeringtoepast.


Hoofdstuk 4: Onderzoeksliteratuur

Dithoofdstukgeeftweerwatindeonderzoeksliteratuurbekendisoverpsycho-educatieaanmensenmeteenLVB.

4.1 Onderzoek naar psycho-educatie bij mensen met een LVB (Auteur:RobertDidden)IndezorgvoormensenmeteenLVBwordtpsycho-educatiesteedsvaker ingezetvoordecliëntzelfenbelangrijkeanderenindeomgeving:gezins-enfamilieleden,vrienden,partnersenprofessionelehulpverleners.Zozijnerstudiesgedaannaarpsycho-educatieaanoudersoverdebeperkingvanhunkind.Indezestudiesispsycho-educatieeffectiefgeblekeninhetveranderenvandeattitudeenkennisbijdeouders,watgepaardgingmeteenverbeteringinhunemotioneelwelbevinden(ziebv.Schultze.a.,1993).

Desalnietteminstaathetwetenschappelijkonderzoeknaardetoepasbaarheideneffectiviteitvanpsycho-educatiebijmensenmeteenLVBnog indekinderschoenen.OokhetTrimbosInstituutsteldeineenverkennendonderzoekdaternogweinigbekendisoverdeeffectiviteitvanpsycho-educatiebijpersonenmeteenLVB (Neijmeijer,Moerdijk,Veneberg&Muusse,2010).

Eenhandvolstudiesheeftheteffectvastgesteldvanpsycho-educatieovereenpsychiatrischestoornisaancliëntenmeteenLVB.ZopastenCrowleye.a.(2008)psycho-educatietoebijachtvolwassenenmeteenpsychotischestoorniseneenIQopzwakbegaafdniveau(tussen70en85).CliëntenmeteenIQtussen50en70warenindezestudienietopgenomen.De psycho-educatie is groepsgewijs gegeven door een verpleegkundige. Gegevens zijnverzameldineenpre-post-testcontrolegroepdesign.Erwasgeendrop-out.Uitderesultatenkwamnaarvorendatdezecliëntenprofiteerdenvandepsycho-educatie:zijhaddennaafloopmeerbegripvanhunpsychotischestoornis,vandenoodzaakommedicatietenemen,vanderolvanstressenvaneerstesignalenvanterugval.

DatcliëntenmeteenLVBkunnenprofiterenvanpsycho-educatiebleekookuiteenstudievanPitzschel-Walze.a.(2009)bij116cliëntendievanwegeschizofrenieofeenschizo-affectievestoorniswarenopgenomenineenbehandelkliniek.Zijkregeneengeprotocolleerdprogrammaaangebodenvanachtsessiesgegevenineentijdbestekvanvierweken.DeuitkomstentenaanzienvankennisoverdestoornisenhoudingtenaanzienvaninnamevanmedicatielietenziendatcliëntenmeteenIQtussen70en85netzogoedprofiteerdenvanhetprogrammaalscliëntenmeteenhogerIQ.OokindezestudiezijngeencliëntenonderzochtmeteenIQtussen50en70.

Indepraktijkwordtpsycho-educatievaakingezetbijdebehandelingvangedragsstoornissen,zoalsbijverslavingsproblematiekenagressiefgedrag.BijverslavingsproblematiekvancliëntenmetLVBmaaktpsycho-educatiedoorgaansdeeluitvanklinischeenpoliklinischebehandelprogramma’sgerichtophetverminderenvanhetmisbruikvanalcoholen/ofdrugs(zieVanderNagel,Kiewik&Didden,2013).Psycho-educatieisdangerichtopdecliënten/ofbelangrijkeanderen,enwordtingezetomdecliëntteinformerenovertype,werkingenbijwerkingvanhetmiddel,temotiverenomzijngebruikteveranderen,omhetbesef teversterkendatzijngebruikproblematisch isenomkennisbij tebrengen


over risicofactoren voor eventuele terugval. Deze elementen zijn ook vaak opgenomen inprogramma’svanmotiverendegespreksvoering.Eentweetalstudiesheefthetpositieveeffectvanmotiverendegespreksvoeringopattitude,kennisengebruikvanalcohol-endrugmisbruikaangetoond(zieBombardier&Rimmele,1999;Mendel&Hipkins,2002).

Psycho-educatieisdoorgaansookopgenomenintherapeutischeprogramma’svooragressiefgedragbijcliëntenmeteenLVB.Tijdenspsycho-educatielerencliëntenwatwoedeenboosheidis,hoedergelijkeemotiesteherkennenenwelkegevolgenwoedeenagressiekunnenhebbenvoordeagressievepersoonzelfenvoormensenuitzijnomgeving.Psycho-educatieiseenvastonderdeelvancognitievegedragstherapieëndieeffectiefzijngeblekeninhetlerenbeheersenvanwoedeenverminderenvanagressiefgedragbijcliëntenmeteenLVB(zieDagnan,Jahoda&Kilbane,2013;Nicholl,Beail&Saxon,2013;Taylor&Novaco,2013).Inbovenstaandestudieswaspsycho-educatietelkenseenonderdeelvaneenbehandelprogrammaenkonhetaandeelvandezeinterventiesecopdeuitkomstenvanhetprogrammanietwordenvastgesteld.

Tot op heden zijn er geen wetenschappelijke studies verschenen naar de effectiviteit vanpsycho-educatieoverdelichtverstandelijkebeperkingaancliëntenmetdezebeperking.

4.2 Werkzame elementen van psycho-educatieGezocht isooknaarbeschrijvingenvandeonderzochtepsycho-educatieprogramma’s.Overhet algemeen wordt echter summier aangegeven waaruit het programma heeft bestaan.Psycho-educatiewordtblijkbaargezienalseen interventiedievoor zichzelf spreekt. Indebeschrijvingenvanpsycho-educatieprogramma’szijndevolgendeelementenbenoemd:(Delijstmetauteurspretendeertnietvolledigtezijn).

· Zoweldecliëntalszorgverlenerserbijbetrekken(deBarrosPelegrinelli,2012) · Defamilieerbijbetrekken(Pitschel-Walz,2009;Schultz,1993) · Goedetimingopeenovergangsmoment(Smith,2012) · Voorafcheckenofdecliëntkennisenabstractebegrippenkanbegrijpen(Crowley2008) · Eenkortdurendprogramma(Daele,2011) · Eenmultidisciplinaireaanpak(Colom,2009) · Eentherapeutischerelatiediegebaseerdisopvertrouwenennietopautoriteit(Colom,2009) · Eenpositieve‘peer’cultuur,elkaarhelpen,enhetlerenvansocialevaardigheden(Liau,2004) · Eenstigmavermijden(deBarrosPelegrinelli,2012) · Eenprogrammagerichtophetvergrotenvanziekte-inzicht(deBarrosPelegrinelli,2012;

Pettersen2011) · Copingmechanismenaanleren(Pelegrinelli,2012) · Aandachtvooremotioneleaspecten(Pitschel-Walz,2009;Schultz,1993) · Aandachtvoornetwerkenensocialesteun(Schultz,1993) · Aandachtvoorstressmanagement,relaxatievaardighedenenprobleemoplossingsvaardigheden

(Schultz,1993;Daele,2011) · Werkenaanzelfvertrouwen(Pettersen,2011) · Gedragsoefeningviarollenspelen(Schultz,1993) · Huiswerkopdrachtenomheteffecttevergroten(Eker,2012;Daele,2011) · Aandachtvoorhetimplementerenvanhetgeleerdeinhetdagelijksleven(Daele,2011)


Erzijngeenonderzoekenbekendwaarbijverschillendeelementenvanpsycho-educatiemetelkaarwordenvergeleken,waardoorhetmoeilijkisvasttestellenwelkeelementeneffectiefzijn. In de meeste onderzoeken heeft bij de psycho-educatie de nadruk gelegen op hetvergrotenvankennis.

4.3 Instrumenten voor het bepalen van uitkomstenIn de wetenschappelijke literatuur is ook gezocht naar de instrumenten waarmee deuitkomsten van psycho-educatie zijn bepaald. Dit vond over het algemeen plaats metkennistoetsenaangaandedebetreffendeaandoening.Verderisgebruikgemaaktvanbestaandezelfrapportagevragenlijstennaaralgemeenwelbevinden,copingmechanismen,zelfwaarderingenkwaliteitvanleven.Onderzoekmetgedragsobservatie-instrumentenisnietgevonden.

4.4 Inventarisatie van de behoefte aan psycho-educatie LVBDevraagisofpsycho-educatieovereenLVBaanmensenmeteenLVBineenbehoeftevoorziet.AandezevraagiseenmasterthesisgewijdvanuitdeR.U.Groningen(J.Brunsting,2012).ZijverrichttehaaronderzoekineensettingvoorjongemoedersmeteenLVB,aandehandvandevolgendedeelvragen:

· Waaromzoupsycho-educatieeenrelevantonderdeelbinnendebehandelingvanjongemoedersmeteenLVBkunnenzijn?

· Watzijndewerkzameingrediëntenvooreendergelijkprogrammavolgensprofessionalsbinnenhetvakgebied?

Eerst is een literatuurverkenning uitgevoerd, gevolgd door onderzoek met vragenlijstenen semigestructureerde interviews bij zowel begeleiders, vakgroepleden als cliënten. Deresultatenuitde literatuurverkenningkomenovereenmetdebevindingendieeerder indithoofdstukzijnbeschreven.Deconclusieuithetonderzoekisdatpsycho-educatiewordtgezienalseenrelevantonderdeelbinnendebehandelingvanmensenmeteenLVB.VeelcliëntenblijkenzichnietbewusttezijnvanhunLVB,terwijldeLVBdoorhunbegeleiderswelwordtgezienalseenrisicofactorvoortoekomstigeproblematiek.Opmerkelijkisdebevindingdatdemeestegeïnterviewdecliëntenpsycho-educatieoverLVBvoorzichzelfnietzinvolachten,maarvooranderemensenmeteenLVBwel.Watbetreftdewerkzameingrediëntenwordtdeaanbevelinggedaanomdepsycho-educatieindividueeltegeven,vanwegedewensvancliënten.Zijgavendaaraandevoorkeurvanwegedebeladenheidvanhet onderwerp. Indediscussiewordenkanttekeningengezetbij dezeaanbeveling.Eenanderaanbevelingisdatmedewerkersdeskundigheidsbevorderingenvaardigheidstrainingnodig hebben om psycho-educatie te kunnen geven. Het bespreekbaar maken van eenbeperkingblijkteenlastigeopgavetezijn.

4.5 Conclusies ten aanzien van de onderzoeksliteratuurOpbasisvaneenkleinaantalstudieskanmenconcluderendatpsycho-educatieaanmensenmeteenLVBtoepasbaaris.Psycho-educatiemaaktindepraktijkvandehulpverleningaanmensenmeteenLVBvaakonderdeeluitvanbehandelprogramma’svoorveelvoorkomendepsychiatrischeproblemenengedragsstoornissen.


Erisgeenonderzoekgedaannaarpsycho-educatieoverdeverstandelijkebeperkingzelfaanmensenmetdezebeperking.Erisookgeenprogrammabekend,maardaarblijktwelbehoefteaantezijn.Er zijn geen onderzoeksgegevens gevonden over de werkzame elementen van psycho-educatie bij de doelgroep, of over specifieke instrumenten om de uitkomsten te bepalen.Welkunnenuitdebeschrijvingenvanpsycho-educatieprogramma’sinzijnalgemeenheideenaantalbouwstenenwordengehaaldbetreffendeopzeteninhoud.


Hoofdstuk 5: De module psycho-educatie LVB

Indithoofdstukstaatdeopzetendewerkwijzevandemodulebeschreven.Eenconcreteuitwerkingvoordetraineristevindenindehandleiding.

5.1 Opzet van de moduleDemodulebestaatuitmateriaalwaarmeeeentrainermeteencliëntenmetdiensnaasteningesprekkangaanoverLVB.Demoduleisvormgegevenin: · Eenwerkboekvoordeelnemers(omdebegrippencliënt/patiëntteomzeilenwordtde

aanduidingdeelnemergebruikt) · Eenwerkboekvoornaasten(eenparallelversie) · Eentrainershandleiding · Richtlijnenvoorscholing(ziehoofdstuk8vanditverslag)

Hetwerkboekvoordeelnemersbestaatuitzeshoofdstukkenenbijlages(zie5.2en5.3)Hetwerkboekvoornaastenbestaatuittweegedeeltes(zie5.4)Hetmateriaal voor de trainer bestaat uit beidewerkboekeneneen losbladigehandleidingbedoeldomperbladzijdetewordentoegevoegdaandewerkbladen.Dehandleidingbevatinstructies,envormttevenshetdraaiboekvoordebijeenkomsten.

5.2 De zes thema’sDemoduleomvatzesthema’s,diezijnuitgewerktinzeshoofdstukken. · Jezelflerenkennen(inleiding) · LVBinhetdagelijksleven(kenmerken,oorzakenenbeloopvanLVB) · Zelfvertrouwen(copingstrategieën) · Verderkomen(copingstrategieën,mogelijkhedenvoorondersteuning) · Jelatenhoren(copingstrategieën,opkomenvooreigenbehoeftenenrechten) · Eengoedetoekomst(gevolgenvoordetoekomst)

Eenhoofdstuk/themaisuitgewerktindevolgendeonderdelen:Inleiding AlgemeenbekendeinformatieEducatie KennismetbetrekkingtotLVBAdviezen UitlegoverhelpendemanierenvandenkenendoenWaarschuwing Uitlegoverniet-helpendemanierenvandenkenendoenZelfonderzoek Vragennaardebeleving(gevoelengedachten)Oefenen RollenspelOpdracht Eenopdrachtomuittevoerenindewoonsituatie

Nietelkhoofdstukbevatalleonderdelen.Indeeerstehoofdstukkenwordtbijvoorbeeldmeeraandachtgegevenaaneducatie,enlatermeeraanadviezen.Hieronderstaatdeuitwerkingperhoofdstuk.


Jezelf leren kennenInleiding Iedermensenlevenheeftpluspunten,minpuntenenaandachtspunten.Educatie LVBiseenaandachtspunt,voorjezelfenanderen. LVBiseenstempeluitdehulpverlening.Adviezen Leerjeaandachtspuntkennenomergoedmeeomtegaan.Zelfonderzoek Inventarisatievandebelevingvandedeelnemerm.b.t.zijnLVB. Onderzoekenvanmotivatieenmogelijkhedentotzelfreflectie.

LVB in het dagelijks levenInleiding Iedermensheeftweleenbeperking. Nietiederebeperkingisevenzwaar. Educatie HerhalinguitlegoverhetbegripLVB. Eenbeperkingvraagthulpofeenhulpmiddel. LVBmerkjenietalleenopschool,maarookinhetdagelijksleven. OpsommingvanwatlastigisvoormensenmeteenLVB. MensenmeteenLVBhebbenooksterkekanten. VeelmensenmeteenLVBzijngevormddooreenmoeilijketijdopschool.Zelfonderzoek Inventarisatievandebelevingvandeschooltijd.

ZelfvertrouwenInleiding Zelfvertrouwenisvertrouweninjezelf. Educatie Zelfvertrouwenheefttemakenmetdenkenenvoelen. Zelfvertrouwenisteveranderen.Adviezen Doewaarjegoedinbent. Denkopeenhelpendemanier. KijkvooruitWaarschuwing Steekjekopnietinhetzand.Zelfonderzoek Inventarisatievansterkekantenvolgensdedeelnemerzelf.Opdracht Inventarisatievansterkekantenvandedeelnemervolgensanderen.

Verder komenInleiding HerhalingvanLVBalsaandachtspunt. Mensenhebbenbeschermingnodig. Educatie MensenmeteenLVBzijnvatbaarvoorproblemen. Eentekortaanbeschermingindejeugdwerktdooropdievatbaarheid. Desamenlevingkanhardzijn.Adviezen Werkaanjeproblemen. Gebruikpraktischetips. Zorgvoorbeschermendepunten: Brengjelevenopordeenmaakjezelfsterker.Zelfonderzoek Inventarisatievanbeschermendepunten.


Je laten horenInleiding MensenmeteenLVBhebbenmoeiteomzichtelatenhoren. MensenmeteenLVBwordensomsbuitengesloten.Educatie Gevoelensvanboosheidenverdrietdaaroverzijnbegrijpelijk. Hulpvragenismoeilijkdoorwatjeerbijdenkt.Waarschuwing Doorheelfelofboostereagerenwordjenietserieusgenomen.Adviezen Kiesdegoedemensenomtevertellenwatjemoeilijkvindt. Kiesookeengoedmoment. InformeerbelangrijkemensenoverjeLVB. Vraagzonodighulp. Reageeropeenrustigemanieralsjebuitengeslotenwordt. Zoekmensendiejounemenzoalsjebent.Zelfonderzoek Inventarisatieofdedeelnemerzichlaathoren.Oefenen Detraineroefentmetdedeelnemerhoedezezichmeerkanlatenhoren.

Een goede toekomstInleiding Eengoedetoekomstperpersoonverschillend. Iederlevenkentgoedetijdenenslechtetijden.Educatie Hetverschiltussenkunnenenaankunnen.Adviezen Bepaalwaarvoorjoudetopligt. Kieseenwegmettussenstops. Zorgdatjeernietalleenvoorstaat.Waarschuwing Hourekeningmettegenslageneenmogelijketerugval.Zelfonderzoek Inventarisatievanovervragingenondervraging. Vragenlijstnaartevredenheidmetsmileys. Inventarisatievandeadviezendiedeelnemerwilgaangebruiken.

5.3 De bijlagesErzijnintotaaltwintigbijlages,verdeeldoverdriegroepen: · Vragenenopdrachten · Kenniseninformatie · VoorbeeldenentipsAanheteindvanelkhoofdstukwordteenadviesgegevenover tegebruikenbijlages.Hetgebruik daarvan is optioneel. De trainer kanmet de bijlages een bijeenkomst naar wensluchtiger,informatieverofpersoonlijkermaken.Hetbetrekkenvandedeelnemerbijdekeuzevanbijlageszaldemotivatietengoedekomen.

5.4 Het werkboek voor naastenHetwerkboekdatdenaastenkrijgenbestaatuittweegedeeltes.Deel Abevatdebelangrijksteinformatievegedeeltesvanhetwerkboekvoordeelnemers.Dezezijn onveranderd overgenomen, er is alleen op sommige plekken een verklarend bijschrifttoegevoegd.Vragenenopdrachtenzijnnietovergenomen.Deel B bevat informatie specifiek voor naasten. Een gedeelte is afkomstig van de Borg,een landelijk expertisecentrum op het gebied van hulp aan mensen met een LVB engedragsproblematiek.DeBorgheefttoestemminggegevenvoorgebruik.HettaalniveauvandeelBligthogerdandatvandeelA.


Hetwerkboekvoornaastenbevatdevolgendeonderdelen:Inleiding Uitlegvanhetdoelvandemodule.Educatie Werkbladenuithetwerkboekvoordeelnemers. Hetbegripbeperking. KenmerkenvanLVB(deBorg). DeLFB(belangenvereniging)komtvoorjebelangenop! InformatieoverLVBinboekenenopinternet.Adviezen Adviezenvoordedagelijkseomgang(deBorg). Zorggoedvooruzelf. Staopenvoorsamenwerkingmetdehulpverlening.

5.5 Tekst en illustratiesHetvermogentotlezenenbegrijpenvangeschreventaalbehoorttotdezwakkekantenvande doelgroep. Daarom zijn de teksten van het werkboek voor deelnemers eenvoudig watbetreftwoordgebruik,zinsconstructieentypografie.Tochzullenzevoorsommigedeelnemerstemoeilijkzijn,enhetisdanaandetraineromdeuitlegopmaattemaken.Hijkanindesamenvattingenbijelkhoofdstuklezenwatdekernis.Erisveelaandachtbesteedaanvisualisatievandeteksten.Ditisnieteenvoudigbijabstractebegrippenals‘beperking’of‘zelfvertrouwen’.Vanuitdecliëntadviseursishetideegekomenom alsmetafoor de afbeelding van een rugzak te gebruiken. Zij opperden de rugzak alssymboolvoordelastdiezijmeedrageninhetleven,vanwegezowelhunbeperkingenalshunlevensverhaal.Tegelijkertijdiseenrugzakookeengewoongebruiksvoorwerp:bijnaiedereengebruiktweleenseenrugzak,netzoalsbijnaiedereenweleenbeperkingheeft.Wanneerdecliëntderugzakmetafoorbegrijptkandithelpenomdeteksttevolgen.Zoniet,danhebbendeillustratiesalleeneendecoratievefunctie.

5.6 Individueel versus groepDemodulekanzowelindividueelalsineenkleinegroepwordengegeven.Individueelgebruikheeftdevoorkeur,omdatdedeelnemerdandemeestetijdkankrijgenomzijnbelevingteonderzoeken.Eenkleinegroepvanmaximaalviermensenisookmogelijk,opvoorwaardedatdegroepwatbetreftbegripsvermogenenopenheidvrijhomogeen is.Watbetreftanderevariabelenkandegroepwelheterogeenzijn.Ineengroepzaldenadrukliggenopdelenvandebelevingmetlotgenoten.Eencotrainerisnietnoodzakelijk,maarwelwenselijkomiederedeelnemerpersoonlijkeaandachttekunnengeven,metnamebijhetzelfonderzoek.Eenbegeleiderkanderolvancotraineraannemen.Hetbetrekkenvannaastenzalindividueelmoetengebeuren,wantdemodulevoorzietnietineengroepsbijeenkomstmetdenaasten.

5.7 WerkvormenDebelangrijkstewerkvorm ishetgesprek, envragenvormendebelangrijkste ingang.Devragen zijn uitgewerkt in het zelfonderzoek dat in ieder hoofdstuk terugkomt, en in dehandleidingzijnookvragenopgenomen.Anderewerkvormenzijnoefeningenenopdrachten.Erworden suggesties gedaan voor te gebruiken videomateriaal,maar dat is niet speciaalontwikkeldvoordezemodule.


Demodulekentgeenwekelijksehuiswerkopdrachten.Devragenlijstenkunnenwelwordenmeegegeven om thuis te worden ingevuld, hetzij alleen, hetzij met hulp van naasten ofbegeleiders.Erzijnookenkeleopdrachtenominformatietevragenaannaasten,begeleidersofbehandelaar.

5.8 Het trajectEenhoofdstukkan,maarhoeftnietsamentevallenmetéénbijeenkomst.Deaanbevelingisommetiederecliëntallezeshoofdstukkentebehandelen.Vierhoofdstukkenmoetenvanwegedeopbouwindetekstindeaangegevenvolgordebehandeldworden.Metdetweeanderehoofdstukkenkangeschovenworden.Debijeenkomstenmetdecliëntwordenafgewisseld met bijeenkomsten met naasten en begeleiders (zie de handleiding voor detrainer).

5.9 TijdspadVanwegehetflexibelekaraktervandemoduleiseenstandaardtijdspadniettegeven.Derichtlijniszestottwaalfbijeenkomstenineentijdsbestekvanviermaanden.Derichtlijnvoorindividueelgebruikisdriekwartier,envoorgebruikineengroepanderhalfuurinclusiefeenpauze.


Hoofdstuk 6: Psycho-educatie in een behandeltraject

In dit hoofdstuk wordt de module beschreven vanuit de invalshoek van een forensischbehandeltraject. Aangezien er veel soorten forensische instellingen zijn met verschillendebehandeltrajectenzalwordenvolstaanmetdegrotelijn.Toepassingineenniet-forensischbehandel-ofbegeleidingstrajectzalnietwezenlijkverschillen,maarsommigetemenzullenvertalingbehoeven.

6.1 Einddoel en werkdoelenInhetbasiszorgprogrammavanhetEFPwordtheteinddoelvaneenbehandelingalsvolgtomschreven: de behandeling is erop gericht het risico op recidive te verminderen, en de (effecten van de) stoornis te verhelpen, dan wel de cliënt in staat te stellen die te beheersen. Daartoe beoogt de behandeling dynamische risicofactoren tot een aanvaardbaar risico terug te brengen, en de beschermende factoren te versterken. (EFP juni 2014)

Psycho-educatieLVBdraagtbijaanrecidivevermindering,doordathetdecliëntinstaatsteltdeeffectenvanzijnbeperkingteverhelpenoftebeheersen.Tevensispsycho-educatiegerichtophetversterkenvandebeschermendefactoren.Inhetgeheelvaneenbehandeltrajectvormtpsycho-educatieeenrelatiefkleinemaarwelessentiëlebouwsteen(ziehoofdstuk3).Indithoofdstukwordendewerkdoelenuitgewerkt.Hiermeewordenbedoelddedoelendiedirectnahetafrondenvandemodulebehaaldzoudenmoetenzijn.

6.2 WerkdoelenDewerkdoelenvanpsycho-educatieliggenvoornamelijkophetgebiedvanbewustwording,datwilzeggenophetgebiedvankennisenbeleving.Watbetreftkennisgaathetvooralomzelfkennis,ennietzozeeromfeitenkennis.Wat betreft beleving gaat het om acceptatie van de beperking. Het begrip acceptatie isechtermoeilijkteoperationaliseren,aangezienheteenprocesis,geeneindtoestand.Inelkelevensfaseenbijelketegenslagkandecliëntopnieuwworstelenmetzichzelfenzijnomgevingoverwiehijisenwathijkan.Hetdoelisdatdecliëntnademodulemeerrustenvertrouwenervaartwanneerhijdenktaanzijnbeperking.Eenveranderinginkennisenbelevingzalnaarverwachtingresulterenineenveranderingingedrag,namelijkindevaardighedenbespreken,hulpvragenenhulpaannemen.

Dezeoverwegingenhebbengeleidtotdevolgendeformuleringvandewerkdoelen:a)DecliëntkentdebetekenisvanLVBinzijnleven(kennisdoel) · DecliëntkanenkelerelevantekenmerkenvanLVBbijzichzelfherkennen. · DecliëntweetdatLVBeenrolspeeltbijzijnproblematiek. · DecliëntweetdathijvooreengoedetoekomstrekeningmoethoudenmetLVB.

b)Decliëntstaatopenvooradviesenhulp(belevingsdoel). · DecliëntvoeltzichrustigbijhetdenkenaanzijnLVB. · Decliëntervaartdatondersteuninghemkanhelpen. · Decliëntheeftvertrouweninzijntoekomstmogelijkheden.


c)DecliëntcommuniceertoverdebetekenisvanLVBinzijnleven(gedragsdoel) · DecliëntbespreektwatlastigvoorhemisdoorzijnLVB · DecliëntgeeftaanwathijnodigheeftvanwegezijnLVB · Decliëntneemtaangebodenondersteuningaan.

6.3 Nevendoelen Kennisvergroting,bewustwordingengedragsveranderingbijnaastenenbegeleiderszijngeenwerkdoeleninzichzelf,maarnevendoelendiewordennagestreefdinhetbelangvandecliënt.Dezenevendoelenzijnalsvolgtgeformuleerd: · DenaasteofbegeleiderkentdebetekenisvanLVBinhetlevenvandecliënt. · DenaasteofbegeleiderhoudtrekeningmetdeLVB · Denaasteofbegeleiderstemtgedragafopwatdecliëntnodigheeft.

6.4 Indicaties en contra-indicatiesDeindicatievoorpsycho-educatiemoetwordengestelddooreenbehandelaar,bijvoorkeurinoverlegmeteenmultidisciplinairteam.Deindicatieszijnruim,aangeziendemoduleopmaatvaneencliëntkanwordenaangeboden.Erzijnweinigcontra-indicaties.

Eengesprekovereenlevenslangebeperkingkanheftigegevoelensoproepen.Datkaneenredenzijnomeenpsychotherapeutbijdemoduletebetrekken.Hetzijdirectalstrainer,hetzijindirectalsachtervangvoordecliënt,ofalswerkbegeleidervoordetrainer.

Decontra-indicatiesstaaninverbandmethetrisicoopontregeling: · Decliëntverkeertineencrisis. · Decliëntispsychotisch. · Decliëntisernstigdepressiefen/ofsuïcidaal.

Deindicatievoordeelnamekanalsvolgtgeformuleerdworden:De cliënt heeft een LVB, en zijn manier van omgaan met zijn LVB is van negatieve invloed op zijn gedragsproblematiek. HethebbenvaneenLVBalleenisdusgeenindicatievoordemodule.AlsdecliëntomgaatmetzijnLVBzoalsgeformuleerdindewerkdoelenisergeenredenvoordeelname.

VoorwaardenErzijnenkelevoorwaardenvoordeelname.Alsdecliëntnietkanlezenen/ofschrijvenisdatnietonoverkomelijk,maardanmoethijwelinstaatzijndevisualisatiestevolgen.Enverdersteltdemoduleeisenaanconcentratieengeheugen.Debelangrijkstevoorwaardenzijndebereidheidenhetvermogenom ingesprektegaan.Decliëntmoeteenwerkrelatiekunnenaangaan,eneenrustiggesprekkunnenvoerenoverzijnbeperking.Bijeengroepsaanbodisdezevoorwaardenogvangroterbelangdanbijeenindividueelaanbod.Decliënthoeftzijnbeperkingnietteonderkennen,datisimmershetdoelvandemodule.Bij twijfel of een cliënt aan deze voorwaarden voldoet kan de eerste bijeenkomstwordeningezetalseenproefbijeenkomst.


6.5 MotivatieproblemenHetisteverwachtendateencliëntmeteenLVBenigemoeiteheeftmethetaanbodvandemodule.Devolgendesituatieskunnenzichvoordoenvooroftijdensdemodule: · Decliëntervaartgeenherkenningenverzetzichtegen‘hetstempel’. · DecliëntbeleeftLVBalseendiskwalificatieenwordtboos. · Decliëntraaktgedemotiveerddoorhetbesefvanhetblijvendzijnvandebeperking. · DecliëntgebruiktdediagnoseLVBalsalibivoorbepaaldeprobleemgedragingen.Ditzijnbegrijpelijkereactiesdieinverbandstaanmethetverwerkingsproces.Eenbegripvolleattitudevandetrainerispassend.Dezemotivatieproblemenvormenopvoorhandgeenredenomtestoppen,maaroverlegmetdebehandelaarisaanteraden.

6.6 Systeemgericht werkenSysteemgerichtwerken is eenbelangrijke component vandemodule.Debedoeling is datbelangrijkepersonenuithetnetwerkvandecliënt,actiefwordenbetrokkenbijdepsycho-educatie.Ditbetreftzowelnaastenalsbegeleiders.

Alsnaastenwordenbeschouwd familieledenofvrienden,maarbijvoorbeeldookbetrokkenvrijwilligers.Dekeuzewietebetrekkenwordtsamenmetdecliëntgemaakt,engebeurtalleenmetdienstoestemming.Naastendiedoordecliëntzijnaangemerktalsbelangrijkkomeninprincipeinaanmerking,opvoorwaardedathuninvloedopdecliëntalspositiefwordtingeschat.Ditisterbeoordelingaandebehandelaar.Eensysteemgerichtedisciplinealsmaatschappelijkwerkkanvaakeengoedeinschattingvanhetnetwerkmaken.Denaastenkrijgennietalleen informatie,maarwordenookuitgenodigdom ingesprek tegaanmetdetrainerenmetdecliënt.Hetdoel isdatzijhunverwachtingenbeterkunnenafstemmenopdemogelijkhedenenonmogelijkhedenvandecliënt,endatzijhemwaarnodigkunnenondersteunen.Hetbetrekkenvanhetsysteemkanlastiguitvoerbaarzijn.Insommigegevallenzalhethandigzijnsamentewerkenmeteendisciplinediealcontactheeftmetdenaasten,zoalsdedisciplinemaatschappelijkwerk.WanneernaastenopLVBniveaufunctionerenisdatgeencontra-indicatie.Welzaldetrainerzichersteedsvanbewustmoetenzijndatdenaastenietzijncliëntis.Deuitwerkingvoorhettrajectmetdenaastenstaatbeschrevenindehandleidingvoordetrainer.

Systeemgerichtwerkenhoudtook indatbegeleidersuithetnetwerkvandecliëntwordenbetrokken.Met ‘begeleiders’wordenprofessionalsbedoelddieeencentralehulpverlenenderol hebben in het dagelijks leven van de cliënt. Verschillende disciplines kunnen deze rolvervullen,zoalssociotherapeutenofambulantwoonbegeleiders.Detrainerbespreektmetdecliëntofenhoedebegeleiderwordtbetrokken.Het advies is debegeleider eenactieve rol te gevendoorhemenkelemalenaanwezig telatenzijnbijeengesprek.Maarookdoorhemtevragenhetwerkboek,devragenlijstenendeopdrachtenmetdecliëntdoortenemen(ziedehandleiding).Ditbevordertnietalleentransferengeneralisatie,maarmaaktookdatdebegeleiderzijncliëntgoedleertkennen.Ditzaldebegeleidingsrelatieenbegeleidingsstijltengoedekomen.Het betrekken van begeleiders houdtmeer in dan een overdracht, en is wat anders dandeskundigheidsbevorderingoverLVB.HetgaatomdeLVBinhetlevenvandezeenecliënt.


6.7 De fase in het zorgtrajectDe module kan in principe op elk moment in een zorgtraject worden aangeboden. Hetrendementzalechterhetgrootstzijnaanhetbeginofheteind.Hetbeginvaneentrajectishetmeestvoordehandliggen.DatismeestalhetmomentwaaropdediagnoseLVBmetdecliëntwordtbesproken.Aanheteindvaneenzorgtrajectkandeaandachtgerichtwordenopdetoekomst.Het isgoedmogelijkdemoduleteherhalen.Deaccentenkunneneentweedekeerandersgelegdworden:deeerstekeeropeducatieenverwerking,endetweedekeeropdetoekomst.

6.8 Aansluiting bij andere methodesDemodulepsycho-educatiesluitgoedaanbijeenaantalanderemodulesdiegebruikelijkzijnin een forensisch behandeltraject. Er bestaat een overlapmetmodules als ‘delictscenario’en ‘levensverhaal’. In vergelijking tot dezemodules is psycho-educatieminder gericht opprobleemanalyse en het verleden, en meer gericht op de toekomst en op oplossingen.Verderworden indemodulemethodesaangetiptalscognitievegedragstherapieensocialevaardigheidstraining.

6.9 Afronding en overdrachtDemodulekanwordenafgerondmetdeuitreikingvaneencertificaat.Deervaringleertdatcliëntenditopprijsstellen.Daarnavolgteenafrondendgespreksamenmetdebegeleiderofdebehandelaar.Ookmetde naastewordt een afrondend gesprek gehouden. De adviezen voor nazorg, transfer engeneralisatiewordenbijvoorkeurgegeveninhetbijzijnvandecliënt.

6.10 EvaluatieDewerkboekenbevattentevredenheidsvragenlijstenvoordecliëntendenaaste,waarbijdeantwoordalternatievenzijngevisualiseerdmetsmileys.Dezelijstkanaanheteind,maarooknaiederebijeenkomstwordengegeven.Verderbevathetwerkboekvoordeelnemerseeneenvoudigekennistoetsdieaanbegineneindvandemodulekanwordenafgenomen.Dezetoetsisnietwetenschappelijkonderzocht.DemogelijkhedenvoorROMonderzoekwordenbesprokeninhoofdstuk7.


Hoofdstuk 7: Implementatie en organisatie

7.1 BeschikbaarheidDemodule psycho-educatie LVB is kosteloos te downloaden via de website van het KFZ(www.kfz.nl), de website van Transfore (www.transfore.nl) en de website van Trajectum(www.trajectum.info).

7.2 ToepasbaarheidDemoduleWWJKistoepasbaariniedereforensischesettingwaarhulpwordtverleendaancliëntenmet een LVB. Demodule is ontwikkeld voor het forensische veld,maar kan ooktoegepast worden in de Verstandelijk Gehandicaptenzorg of in de GGZ. De werkboekenrefereren aan het bestaan van psychische of gedragsproblemen, maar gebruiken niet determendelictofrecidive.Welwordt besprokendat een LVB ‘vatbaar’maakt voor problemen, en dat beschermendefactorenbelangrijkzijnomproblemenindetoekomsttevoorkomen.Doordezeinsteekisdemoduleookgeschiktvoorcliëntendie(nog)nietmetjustitieinaanrakingzijngekomen.Eengoedeindicatiestellingisuiteraardwelvanbelangomtebepalenofdemoduleineenbehoeftevoorziet(ziehoofdstuk6).De module kan in een ambulante, semi-ambulante of klinische setting worden gebruikt.Eenindividueelaanbodheeftdevoorkeur,maardemoduleisookgeschiktvooreenkleine,homogenegroep.

7.3 Doelgroep DemoduleisgeschiktvoordebrededoelgroepLVB.DatwilzeggenzowelvoorcliëntendietotdedoelgroepwordengerekendvanwegeeenIQtussen50en70,alsookvoorcliëntenmeteenIQtussen70en85.DezelaatstegroepwordtalleentotdedoelgroepLVBgerekendalsertevenssprakeisvanproblemenmethetaanpassingsvermogen.7.4 Implementatietraject Debeschrijvingvanhetimplementatietrajectiskort,aangeziendemethodepsycho-educatiegeeningrijpendeoforganisatie-bredemaatregelenvereist.Eengoedeselectievantrainerseneenkortdurendscholingsaanbodopmaatzijndebelangrijkstevereisten.Ditwordtbeschreveninhoofdstuk8.Ookzalernatuurlijkbekendheidgegevenmoetenwordenaandit(nieuwe)onderdeelvanhetzorgprogramma,omaldusdraagvlaktecreëren.Debehandelarenzullenbekendmoetenzijnmetdeindicatiecriteriaendewerkwijze.Hetadviesisomeenprogrammacoördinatoraantewijzendieverantwoordelijk isvoordezetaken.Dezepersoonkanindevoorbereidingsfasebepalenhoegrootdevraagisnaarpsycho-educatie,enwelkeinvesteringgedaanmoetwordenvoorscholingenwerkbegeleidingvanmedewerkers.Indeuitvoerendefaseishetvervolgensbelangrijkomtemonitorenofdemoduleopdejuistewijzegehanteerdwordt.Indeborgingsfasetenslottemoetwordenvastgesteldofdemoduleineenbehoeftevoorziet,enhoedeselectieenscholingvannieuwetrainersindetoekomstzalverlopen.Hetisnietnodigomintervisiegroepenopterichtenoftrainersherhaaldelijkbijtescholen.Welbelangrijkisnavraagtedoennaarwensenofsuggestiesvoorverbeteringvandemodule.


7.5 FaciliteitenHetwerkenmetdemodulevraagtgeenbijzonderefaciliteiten.Degangbarefaciliteitenvooreentrainingvolstaan:werkboeken,eenrustigeruimtemetwhiteboardofflap-over,endesgewenstdebeschikbaarheidvandigitalehulpmiddelen.

7.6 Systeemgericht werkenHetsysteemgerichtwerkenzalmogelijkwatextraaandachtentijdsinvesteringvragen,zowelvoordevoorbereidingalsvoordeuitvoering.Ditkangezienwordenalseengoedeinvestering.

7.7 Tijdsinvestering Demodule neemt meestal tussen de zes en twaalf bijeenkomsten in beslag. De richtlijnvoorde tijdsduur is drie kwartier voor een individueel aanbod, enanderhalf uur voor eengroepsaanbod. Trainers hebben daarnaast de gangbare tijd nodig voor voorbereiding,rapportageenoverdracht.Zieverderdetrainershandleidingvoorhettijdspad.

7.8 Meting van tevredenheid en uitkomstenVanuit diverse kwaliteitskaders (afhankelijk van de setting) is het belangrijk om decliënttevredenheidendeuitkomstenvandemoduletevolgen.Daarbijmoetwordenbedachtdatdemodulezichvoordekorte termijnvooral richtopeenverandering inzelfkennisenbeleving, en dat gedragsverandering soms direct,maar soms ook pas op langere termijnzichtbaarzalworden,bijvoorbeelddooreengroteremotivatievoorbehandeling.Aangezieneencliëntmeestaleenpakketaanbehandelingontvangtzalhetlastigzijnomdeuitkomstenvandemodulesecvasttestellen.

De module bevat tevredenheidsvragenlijsten voor de cliënt en de naaste. De antwoord-alternatievenzijngevisualiseerdmetsmileys.Delijstkanaanheteind,maarooknaiederebijeenkomstwordengegeven.Verderbevatdemoduleeeneenvoudigekennistoetsdieaanbegineneindvandemodulekanwordenafgenomen.Dezetoetsisnietwetenschappelijkonderzocht.

RoutineOutcomeMonitoring(ROM)isvereistbinnende(forensische)GGZ.VoordedoelgroepLVBisdeDROS(DynamicRiskOutcomeScales)hetgeëigendeROM-instrument.DeDROSbevat items op de volgende relevante gebieden: zelfbeeld, toekomstverwachting en debereidheidtothetinroepenofaannemenvanprofessionelehulp(ziebijlage1).DeDROSiskosteloosbeschikbaarviadewebsitevanTrajectum(www.trajectum.info)ofdewebsitevanDeBORG(www.deborg.nl).TrajectumbiedtscholingvaneendagaanvoorhetgebruikvandeDROS.7.9 Ontwikkeling en kennisdelingDe ontwikkelaars van Trajectum en Transfore willen graag op de hoogte blijven van deervaringenmetdemodule,enstaanopenvoorfeedback.Vandaardatgebruikersgevraagdwordtnaarhunfeedbackensuggestiesvoorverbetering.


Hoofdstuk 8: Competenties en scholing

In dit hoofdstuk wordt eerst beschreven welke eisen worden gesteld aan de toekomstigetrainers.Daarnawordtbeschrevenwathetontwikkeldescholingsprogrammakantoevoegen.

8.1 Selectie van trainersDiversedisciplineskomenvoorhettrainerschapinaanmerking.Ergeldendevolgendevereisten: · EenHBOwerk-endenkniveau. · AffiniteitmetdedoelgroepLVB. · Bekendheidmetdebelevingswereldendespecifiekemaniervanlerenvanmensenmet

eenLVB.

Verderstrekttotaanbeveling: · Ervaringalstrainer. · Ervaringmetdemethodemotiverendegespreksvoering. · Ervaringmetsysteemgerichtwerken. · Eventueel:ervaringmetgroepsgerichtwerken.

8.2 CompetentiesEentrainermoetbeschikkenoverdevolgendecompetenties:

Didactischeencommunicatievevaardigheden · Eengesprekkunnenstructurerenopdirectievewijze. · Eenvoudigenconcreetkunnenuitleggen. · Hoofdlijnenkunnenaanbrengenindecomplexesocialewerkelijkheid. · Kunnenmotiverenenondersteunen.

Sensitiviteitenflexibiliteit · Kunnenaansluitenbijdebelevingswereldvandecliënt. · Kunnenomgaanmetheftigegevoelensvandecliënt. · Hetprogrammavandemodulekunnenaanpassenaandebehoeftenendemogelijkheden

vandecliënt(zonderdehoofdlijnenuithetoogteverliezen).

8.3 De werkrelatie Voor de module is een goede werkrelatie met de cliënt een voorwaarde. De cliënt moetvertrouwen hebben in de persoon van de trainer. Het vertrouwen kan in de weg wordengestaandooreengezagsverhouding,ofdoorlopendeconflicten.Indatgevalkandebetreffendehulpverlenerbeternietderolvantraineraannemen.

8.4 ScholingsaanbodEriseenkortdurendscholingsprogrammaontwikkeldomdeaspiranttrainersvoortebereidenophuntaak.Dezescholingwordtaangeraden,maarisnietverplicht.Deprogrammacoördinatordie verantwoordelijk is voor het implementatieproces bepaalt wat in de eigen instellingwenselijkennodigis.Indiendeprogrammacoördinatoroverdebenodigdeexpertisebeschiktkanhijzelfdescholinguitvoerenmetbehulpvanhetprogrammainbijlage2.


HetisookeenmogelijkheidomdeontwikkelaarsvanTrajectumenTransforetevragenomdescholingteverzorgen,ofomdescholinginsamenwerkingtegeven.Daarvoorwordenwelkosteninrekeninggebracht.Hetscholingsprogramma-aanbodkanopmaatgemaaktworden,enwordenuitgevoerdalseentrain-de-trainerprogramma.

Hetscholingsprogrammabestaatuittweegedeeltes:eenalgemeengedeelteoverhulpverleningaanmensenmeteenLVB,eneenspecifiekgedeelteoverpsycho-educatie.Voorhetgedeelteover LVB is circa tweeuur ingeruimd.Dit gedeelte kanbij ervarenLVBhulpverleners worden overgeslagen. Wanneer de aspirant-trainer echter nog helemaalonbekendismetLVBzaltweeuurnietvoldoendezijn.Hetgedeelteoverpsycho-educatiebeslaatcircavieruur.

Het scholingsprogramma is opgezet als een workshop, wat inhoudt dat het zwaartepuntligt bij zelf ervaren en oefenen. Van de deelnemers wordt verwacht dat zij vooraf ditverantwoordingsverslag hebben doorgenomen en de werkboeken van de module hebbeningezien.VerderwordtwatbetrefthetgedeelteoverLVBenigezelfstudieverwacht.Daarvoorwordenenkeleboekenaangeraden(ziebijlage2).

Watbetreftgroepsgroottewordtaanbevolenhetaantaldeelnemersnietgroterdanzestientelatenzijn.Bijmeerdanachtdeelnemersishetinschakelenvaneentweedeworkshopleidergewenst.Eenworkshopleiderisdaninstaatomhetoefenenpersoonlijktebegeleiden.

8.5 EindtermenHetscholingsprogrammakentdevolgendeeindtermen: · Detrainerheeftinzichtindemanierwaaropdecliëntkanlerenvandemodule. · Detrainerkentdeessentievandemoduleendekaderswaarbinnenhijdemoduleop

maatkanmaken. · Detraineris,opgrondvaneigenervaring,sensitiefvoordeimpactdiehetbespreken

vanLVBopdecliëntkanhebben. · Detrainerheeftdooroefeningdebasisvaardigheidomdemoduletegeven.

Pasdoorpraktijkervaringzaleentrainerdemethodewerkelijk‘indevingers’krijgen.


Hoofdstuk 9: Toekomstplannen

DeontwikkelaarsvandemoduleWEETWATJEKANhopendatdezemethodevoorpsycho-educatiehaarwegnaarhetveldzalvinden,endattoekomstigegebruikerservaringenzullenwillendelen.Demoduleisineenjaartijdontwikkeld,beproefdineentweetalinstellingenenbijgesteld.Deversiedieernuligt isnogniet indepraktijkgebracht.Ongetwijfeldzaleennieuwepraktijkproefineengroteraantalinstellingenleidentotweernieuwebijstellingen.

Voordenabijetoekomstbestaandevolgendeplannen:

· Desgewenstmedewerkingverlenenaandeimplementatiebijandereinstellingen. · OnderzoekenofomzettingnaareenE-healthmodulemogelijk is.Hieroverbestaanal

ideeënbijTransfore. · Ontwikkelenvanbeknopter informatiemateriaalvoorcliënten,naastenenbegeleiders

voorwiedehuidigecursusvormvandemoduleteuitgebreidis. · Onderzoek naar de tevredenheid en de resultaten bij zowel cliënten, naasten als

begeleider.


Literatuurlijst en referenties

De Barros Pellegrinelli, K., Costa , L.F. de O, Silval K.I.D., Dias, V.V., Roso, M.C., Bandeira, M., Colom, F., Moreno, R.A.(2012)Efficacy of psychoeducation on symptomatic and functional recovery in bipolar disorder ActapsychiatricaScandinavica

De Beer, Y.(2011).De kleine gids. Mensen met een licht verstandelijke beperking 2011moeilijke zaken makkelijk uitgelegd. Amsterdam,Nederland:Kluwer

De Borg(2013)Hoe herken ik mensen met een lichte verstandelijke beperking?DenDolder,deBorgDe Borg(2014)De complexe behandelvraag van (forensische) SGLVG cliënten. DenDolder,deBorg

Bombardier, C., & Rimmele, C.(1999).Motivationalinterviewingtopreventalcoholabuseaftertraumaticbraininjury.Rehabilitation Psychology, 44,52-67

Brunsting, J., (2012) Psycho-educatie aan jonge moeders met een licht verstandelijke beperking. Masterthesis orthopedagogiek.Groningen,Rijksuniversiteit

Colom, F., Vieta, E, Sanchez-Moreno J. et al..(2009)Group psychoeducatio, for stabilised bipolar disorders: a 5 year outcome of a randomised clinical trial. BrJPsychiatry,194:260-5

Crowley, V., Rose, J., Smith, J. Hobster, K. & Ansell, E.(2008).Psycho-educational groups for people with a dual diagnosis of psychosis and mild intellectual disability : A preliminarystudy. JournalofIntellectualDisabilities, 12, 25-39

Daele, T. van, Hermans, D., Van Audenhove, C. van & Van den Bergh, O.(2011)Stress reduction through psycho-education: a meta-analytic review KatholiekeUniversiteitLeuven,BelgiumDagnan, D., Jahoda, A., & Kilbane, A.(2013).Preparingpeoplewithintellectualdisabilitiesforpsychologicaltreatment.In:J.Taylor,W.Lindsay,R.Hastings&C.Hatton,(Eds.)(2013).Psychological therapies for adults with intellectual disabilities (pp. 55-68). London:Wiley-Blackwell.

Dijk, F.A. van, Storms, M., Terpstra, E.A.M., Verberne G.J.C.M. & Roos, J.L. (red.)(2008)Behandelvisie (forensische) SGLVG. DenDolder:DeBorg

DSM 5 (2014) Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen, Nederlandse vertaling van de publicatie van de American Psychiatric Association Amsterdam:uitgeverijBoom

DSM IV (2007) beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de DSM IV-TR,Nederlandse vertaling van de publicatie van de American Psychiatric Association Amsterdam:Harcourtbookpublishers


Eker, F. and Harkin, S.(2012)Effectiveness of a six-week psycho-education program on adherence of patients with bipolar affective disorder. Journal of Affective Disorders, 138(2012),nr.3,409-416

Expertise Centrum Forensische Psychiatrie (EFP) Basis Zorgprogramma, landelijke zorgprogramma voor forensisch psychiatrische patiënten, versie 2014, Utrecht

Goedhart, L. en Roos, J., Behandelinstellingen voor volwassen delinquenten met een licht verstandelijke beperking (2014) in: Beperkt in de keten, mensen met een licht verstandelijke beperking in de strafrechtketen. DenHaag:BoomLemmauitgevers

Hesper, B. & Drieschner, K.(2013)Effectevaluatie SGLVG (+) behandeling De Borg 2007 – 2012Amersfoort:Bergdrukkerij

Hesper, B. en Grand, B. le(2014)Theoretisch en methodisch kader voor behandeling en begeleiding Trajectum. Zwolle: Trajectum

Hoencamp, E., Haffmans, P.M.J.(2008)Psycho-educatie in de GGZ en de verslavingszorg. Theorie en praktijk. Assen: VanGorcum.

Kaal, H.L.(2013)Ongewoon moeilijk: jeugdige delinquenten met een LVB als (voortdurende) bron van zorg.DenHaag:BoomLemmauitgevers

Kaal, H., Overvest, N. en Boertjes, M.(red.)(2014)Beperkt in de keten, mensen met een licht verstandelijke beperking in de strafrechtketen. DenHaag:BoomLemmauitgevers

Liau, A.K., Shively, R., Horn, M. Landau, J., Barriga, A., Gibbs J.C.,(2004)Effects of psycho-education for offenders in a community correctional facility. Journal of communitypsychologyVol32No5543-558

Mendel, E., & Hipkins, J.(2002).Motivatinglearningdisabledoffenderswithalcohol-relatedproblems:Apilotstudy.British Journal of Learning Disabilities, 30,153-158.

Nagel, J. van der, Kiewik, M., Didden, R.(2012)Iedereengebruikt,toch?HandboekLVBenverslaving,Amsterdam:BOOM

Neijmeijer, L., Moerdijk, L., Veneburg, G. & Muusse, C. (2010). Licht verstandelijk gehandicapten in de GGZ. Een verkennend onderzoek. Utrecht,Nederland:Trimbos-instituut.

Nicoll, M., Beail, N., & Saxon, D. (2013). Cognitive behavioural treatment for anger inadultswithintellectualdisabilities:Asystematicreviewandmeta-analysis.Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 26,47-62.

Niehof, H, Didden, R., Hazel, T. van den, Storms, M., Hoffs, J., Rutten, E. en Valenkamp, M.,Grip op agressie (2013) Zwolle,Trajectum


Nieuwenhuizen, M. van,(2010)De herkenning van jongeren met een lichte verstandelijke beperking. UitgeverijSWP

Pettersen, G., Rosenvinge, J.H. and Wynn, R.(20n)Eating disorders and psychoeducating: patients’ experiences of healing processes. , Scandinavian Journal of Caring Science, 25(2011),nr.1,12-18

Pitschel-Walz, G., Bäuml, J., Froböse, T., Gsottschneider, A. & Jahnt, T. (2009).Do individuals with schizophrenia and a borderline intellectual disability benefit frompsychoeducationalgroups?Journal of Intellectual Disabilities, 13, 305-320

Ponsioen, A.(2010)Een kind met mogelijkheden. Bohn,Stafleu,vanLoghum

Schultz, C., Schutz, N., Bruce, E., Smyrnios, K., Carey, L, en Carey, C. (1993)Psychoeducational support for parents of children with intellectual disability: an outcome study. International journal of disability, development and education. Vol. 40No 3, pp 205 – 216 University of Queensland Press

Smith, E. Greenberg, J. S., Mallich, M.R. (2012) Adults with autisme: outcomes, family effects, and the multi-family psycho-educationmodel. PublishedonlineSpringerscience

Taylor, J., Lindsay, W., Hastings, R., & Hatton, C.(Eds.)(2013).Psychological therapies for adults with intellectual disabilities.London:Wiley-Blackwell.

Taylor, J., & Novaco, R.(2013).Angercontrolproblems.In:J.Taylor,W.Lindsay,R.Hastings&C.Hatton(Eds.)(2013).Psychological therapies for adults with intellectual disabilities(pp.134-155).London:Wiley-Blackwell.

Tenneij, N. en Koot, H.Doelgroep in beeld. DenDolder:deBorg

Verschuur, J.A.M, Hendriks, T.,Tot hier en nu verder! (2010) Zorgprogramma GewelddadigGrensoverschrijdend Gedrag.UitgavePoli-enDagkliniekDeTender,Deventer

Verschuur, J.A.M, (2010) Een kwestie van goede zeden, Zorgprogramma Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag UitgavePoli-endagkliniekDeTender,Deventer

Vermeulen, P. (2010). Ik ben speciaal 2. Werkboek Psycho-Educatie Voor Mensen Met Autisme. Leuven,België:Epo

Wit, M. de, Moonen, X. & Douma, J.(2011).RichtlijnEffectieveInterventies:aanbevelingenvoorhetontwikkelen,aanpassenenuitvoerenvangedrags-veranderende interventiesvoorjeugdigenmeteenlichtverstandelijkebeperking.Utrecht:LandelijkKenniscentrumLVG.

Wolde, A.C. ten, Le Grand, B, Slagter, J. & Stoms, M.(2006) Vaardig en Veilig: Behandeling van sterk gedragsgestoorde licht verstandelijk gehandicapte mensen met risicovol gedrag.Boschoord:HoeveBoschoord.


Geraadpleegde websites www.deborg.nlwww.efp.nlwww.kfz.nlwww.lfb.nl

Gebruikt meetinstrumentDrieschner,K.enHesper,B.DROS(2008)Dynamic Risk Outcome Scales


Bijlage 1: De DROS metingen (Dynamic Risk Outcome Scales)

DevolledigeDROSbevat39items,voordepilotiseenselectiegemaaktinoverlegmetdeafdelingOnderzoekvanTrajectum.Deschaalscore looptvan1naar5,waarbij5demeestpositievescoreis.(Deaanduidingenvandecliëntenzijnwillekeuriggekozen)

Cliënt A Boschoord 1e meting 2e meting verschil

1.3Acceptatievaneigenbeperkingen/handicaps 3 3 0

2.1.Erkennenvandehuidigenoodzaakvanprofessionelezorg 5 5 0

2.2Attitudetegenoverdehuidigeprofessionelezorg 4 4 0

3.1Ideeënenverwachtingenoverdesituatienabehandeling:noodzakelijkezorg

4 4 0

3.2Ideeënenverwachtingenoverdesituatienabehandeling:overigeaspecten(woonplaats,contactmetouders,vriendenenkennissen,werkenbestedingvanvrijetijd)

3 3 0

totaal 0

Cliënt B Boschoord 1e meting 2e meting verschil

1.3 Acceptatie van eigen beperkingen/handicaps 2 3 +1




3 3 0


3 3 0

totaal +1

Cliënt C Boschoord 1e meting 2e meting verschil





2 2 0


2 2 0

totaal 0


Cliënt D Boschoord 1e meting 2e meting verschil





4 4 0


3 3 0

Totaal 0

Cliënt E Boschoord 1e meting 2e meting verschil


2.1. Erkennen van de huidige noodzaak van professionele zorg

2 3 +1



3 3 0


3 3 0

totaal +2

Cliënt F Boschoord 1e meting 2e meting verschil



2 3 +1



3 3 0


3 3 0

totaal +2


Cliënt 1 Transfore 1e meting 2e meting verschil



2.2 Attitude tegenover de huidige professionele zorg 3 5 +2


4 4 0

3.2 Ideeën en verwachtingen over de situatie na behandeling: overige aspecten (woonplaats, contact met ouders, vrienden en kennissen, werk en besteding van vrije tijd)

2 4 +2

totaal +4




4 3 -1

2.2 Attitude tegenover de huidige professionele zorg 3 2 -1

3.1 Ideeën en verwachtingen over de situatie na behandeling: noodzakelijke zorg

4 3 -1


4 4 0

totaal -3


1.3 Acceptatie van eigen beperkingen/handicaps 2 5 + 3


4 5 +1



3 4 +1


3 4 +1

totaal +7





3 4 +1



2 5 +3


2 5 +3

totaal +8






4 4 0


4 5 +1

totaal +3






3 3 0


3 3 0

totaal +1


Bijlage 2: Scholingsprogramma

Workshop: het zal je gezegd worden…

VoorafHetisaandeprogrammacoördinatoromtebepaleninwelkematezelfstudieentheoretischescholingzinvolzijnindeeigeninstelling,enofeentoetsdaarbijnutkanhebben.

Voorwerkvoorhetpsycho-educatiegedeelte: · Bekijkenvandewerkboeken · Lezenvandetrainershandleiding · Eventueel:lezenvandelenvandeonderbouwing

ZelfstudiemogelijkhedenvoorhetLVBgedeelte(zieliteratuurlijst): · DeKleineGids,2011,Y.deBeer · DeBorgpublicatie:behandelvisie(forensische)SGLVG · Beperktindeketen,selectievanhoofdstukken

Programma in grote lijnen09.30uur Welkom,kennismaking,opzetvandedag09.45uur BesprekingliteratuurmetPowerPoint,ruimtevoorvragen10.15uur BeeldvormingoverLVBaandehandvaneigenervaringen Inventariserenvanspecifiekeproblemenbijdezedoelgroep10.45uur Pauze11.00uur Richtlijneneffectievehulpverleningenbejegening11.30uur Ervaringsoefeningm.b.t.eenbeperking12.15uur Vertalingvandeervaringsoefeningnaardepsycho-educatieLVB12.30uur Pauze13.15uur InleidingmetPowerPointoverzelfbeeldenpsycho-educatie13.45uur Besprekenopzetvandemoduleengebruikwerkboeken14.15uur Oefenentrainersvaardighedenmethetwerkboekencasussen14.45uur Pauze15.00uur Vervolgoefenen15.45uur Vooruitbliknaardepraktijk16.00uur Evaluatie16.15uur Afronding

UitvoeringInoverlegiseenverdereuitwerkingvanditscholingsprogrammateverkrijgenbijTrajectumenTransfore.Ditprogrammaisnamelijkopmaatgemaaktvoordemedewerkersvandezebeide instellingen, uitgaande hun kennis, ervaring en competenties. Dat maakt het nietzondermeeroverdraagbaar.Verder ishetnietwenselijkomhetverrassingselementvandeervaringsoefeningwegtenemen.Beschikbaarzijn: · EenPowerPoint · Eenglobaaldraaiboek · Materiaalvoordeervaringsoefening

ONDERBOUWING WEET WAT JE KAN · 5.1 Opzet van de module 27 5.2 De 6 thema’s 27 5.3 De bijlages 29...

Documents

Transcript of ONDERBOUWING WEET WAT JE KAN · 5.1 Opzet van de module 27 5.2 De 6 thema’s 27 5.3 De bijlages 29...