OMGEVINGSANALYSE - Zorg en Gezondheid

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 16.12.2016 Omgevingsanalyse 1/410

/ rapport

OMGEVINGSANALYSE

Eindrapport / 16.12.2016


Inhoudstafel

Inhoudstafel 2

Afkortingenlijst 4

Beknopte samenvatting 6

Dankwoord 11

Leeswijzer 12

1 Algemeen kader 13

1.1 Inleiding 13 1.2 Evolutie bevolking in Vlaanderen 13 1.3 Gezondheidsongelijkheid 14

2 Gezondheidsdoelstellingen 15

2.1 Inleiding 15 2.2 Gezondheidsdoelstelling voor Tabak, Alcohol en illegale drugs 17 2.3 Gezondheidsdoelstelling voor Voeding en Beweging 23 2.4 Conclusie 65

3 Omvang van het gebruik of gedrag 68

3.1 Inleiding 68 3.2 Tabak 71 3.3 Alcohol 96 3.4 Illegale drugs 124 3.5 Psychoactieve medicatie 148 3.6 Nieuwe fenomenen: Gokken 161 3.7 Nieuwe fenomenen: Gamen 165 3.8 Poly- en combigebruik van middelen 170 3.9 Voeding 172 3.10 Beweging 193 3.11 Sedentair gedrag 204 3.12 Antropometrie 220 3.13 Eetstoornissen 233 3.14 Nieuwe fenomenen: Ondervoeding bij ouderen 237

4 Omvang van de gezondheidsschade 238

4.1 Inleiding 238 4.2 Effecten op de gezondheid 240 4.3 Sterfte ten gevolge van de verschillende gezondheidsthema’s 247 4.4 Verloren potentiële jaren 266 4.5 Disability-Adjusted Life Years (DALY’s) 271 4.6 Conclusie 276

5 Omvang van de maatschappelijke kost 278

5.1 Inleiding 278 5.2 Tabak, alcohol, drugs en psychoactieve medicatie 279 5.3 Gokken 285 5.4 Voeding 285 5.5 Beweging 285 5.6 Sedentair gedrag 286 5.7 Eetstoornissen 286


5.8 Ondervoeding bij ouderen 287 5.9 Antropometrie 287 5.10 Conclusie 289

6 Gebruik hulpverlening 290

6.1 Inleiding 290 6.2 Nulde lijn: Informatie en hulp binnen handbereik 291 6.3 Eerstelijnszorg 299 6.4 Tweedelijnszorg 310 6.5 Derdelijnszorg: Psychiatrische verblijven 323 6.6 Tweede- en derdelijnszorg: Gespecialiseerde behandelingscentra voor drugverslaafden 326 6.7 Conclusie 329

7 Bibliografie 332

8 Bijlagen 340

8.1 Bijlage hoofdstuk ‘Gezondheidsdoelstelling en Voeding & beweging’ 340 8.2 Bijlage hoofdstuk ‘Omvang van het gebruik’ 347 8.3 Bijlage hoofdstuk ‘Omvang van de gezondheidsschade’ 386 8.4 Bijlage hoofdstuk ‘Gebruik Hulpverlening’ 395 8.5 Bijlage aanvullende bronnen 409


Afkortingenlijst

Afkorting Betekenis

AA Anonieme Alcoholisten

ASR Age Standardized Rate

AUG Associatie Universiteit Gent

AUHA Associatie Universiteiten en Hogescholen Antwerpen

BAC Blood Alcohol Concentration

BIVV Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid

BMI Body Mass Index

CAD Centra voor Alcohol- en andere Drugproblemen

CAN Zweedse Raad voor Informatie over Alcohol en Andere Drugs

CAPI Computer Assisted Personal Interviewing

CATI Computer Assisted Telephone Interviewing

CAW Centrum Algemeen Welzijnswerk

CLICK Compulsive Computer Use and Knowledge Needs in Belgium

CLRD Chronische Longaandoeningen

COPD Chronisch Obstructief Longlijden

DALY Diability - Adjusted life years

DDD Daily Defined Doses / DoorsneeDagDosis

DRG Diagnosis Related Group

DSM-V Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

EAT Eating Attitudes Test

EPD Elektronisch Patiëntendossier

ESEMed European Study of the Epidemiology of Mental Disorders

ESPAD European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs

EWDD / EMCDDA

Europees Waarnemingscentrum voor Drugs en Drugsverslaving / European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction

GHO Global Health Observatory

HBSC Health Behaviour in School-Aged Children

IDEWE Belgische Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk

IDU Injecterende Drugsgebruikers

IMA Intermutualistisch Agentschap

IOTF International Obesity Task Force

IPAQ International Physical Activity Questionnaire

KCE Kenniscentrum voor Gezondheidszorg

KHLIM Katholieke Hogeschool Limburg

LARS Leerlingen Administratie en Registratie Systeem

MDC Major Diagnosis Categories

MET-waarde

Rustmetabolisme

MPA Matige Lichamelijke Activiteit


MPG Minimale Psychiatrische Gegevens

MSOC Medisch Sociaal Opvangcentrum

MVPA Matige tot Zware Lichamelijke Activiteit

MZG Minimale Ziekenhuisgegevens

NAO Niet Anderszins Omschreven

NIAAA National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism

NPS Nieuwe Psychoactieve stoffen

PAR Population Attributable Risk

RIZIV Rijksinstituut voor ziekte-en Invaliditeitsverzekering

RVT Rust- en Verzorgingstehuizen

SAF Substance Attributable Fractions

SPE Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie

SWVG Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin

TC Therapeutisch Centrum

TDI Treatment Demand Indicator

UAL Uitgeademde Alveolaire Lucht

VAD Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen

VAT Video Addiction Test

VCP Nationale Voedselconsumptiepeiling

VIGeZ Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie

VPA Zware Lichamelijke Activiteit

VPJ Verloren Potentiële Jaren

VTE Voltijds Equivalenten

WGO Wereldgezondheidsorganisatie

WIV / WIV-ISP

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid

YLD Years Lived with the Disease

YLL Years of Life Lost


Beknopte samenvatting

De gezondheidsdoelstelling rond tabak, alcohol en drugs die in 2009 werd vooropgesteld om gezondheidswinst te realiseren op bevolkingsniveau door tegen het jaar 2015 het gebruik van tabak, alcohol en drugs terug te dringen is gedeeltelijk gerealiseerd:

Voor tabak is één van de subdoelstellingen net wel en een andere net niet behaald.

Voor alcohol kan men stellen dat de subdoelstellingen behaald zijn, voor de doelstellingen waarvoor metingen beschikbaar zijn.

Voor illegale drugs zien we een stagnatie en op het laatstejaarsgebruik van illegale drugs bij jongeren zelfs een ongunstige trend.

De gezondheidsdoelstellingen rond voeding en beweging die in 2009 werd vooropgesteld om gezondheidswinst op bevolkingsniveau te realiseren door een stijging van het aantal mensen dat voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht na te streven werd grotendeels niet gerealiseerd

De doelstelling rond fysieke activiteit werd behaald voor de subgroep van 19- tot 59-jarige mannen en werd niet behaald voor de 12- tot 14-jarigen en de 15-tot 18-jarigen, ondanks een positieve evolutie.

De positieve evolutie op het vlak van sedentair gedrag bleek onvoldoende voor het behalen van de beoogde doelstelling met uitzondering van de groep 60- tot 64-jarige mannen.

Voor de doelstellingen van evenwichtig eten zijn er sterke verschillen tussen de groepen van voedingsmiddelen. Voor de watergroep werden alle doelstellingen op één na gehaald. Voor groenten werd bij kleuters de helft van de doelstellingen gehaald, bij adolescenten slechts één, en bij volwassenen geen enkele. Bij fruit werden alle doelstellingen gehaald bij kleuters, en bij volwassenen slechts één (ondanks de positieve evolutie). Bij adolescenten is de positieve trend minder duidelijk en werd slechts één doelstelling gehaald. Bij melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten werd er slechts in één geval de gezondheidsdoelstelling gehaald, terwijl bij de restgroep geen enkele werd gehaald.

De doelstelling voor gezond gewicht werd enkel behaald in de doelgroep van 60- tot 64-jarige mannen.

De doelstelling rond borstvoeding werd niet behaald. Het al dan niet behalen van gezondheidsdoelstellingen wordt beïnvloed door de vooropgestelde streefcijfers enerzijds en door de evolutie van de thema’s anderzijds. Als we kijken naar de prevalentie en frequentie van gebruik en gedrag voor de aan verslaving gerelateerde problematieken binnen de reikwijdte van de gezondheidsconferentie, stellen we het volgende vast:

Met één op vijf rokers blijft het aandeel rokers in Vlaanderen hoog, ondanks de daling van het aantal zware rokers én de stijging van de beginleeftijd bij jongeren. Roken blijkt uit de sterk afwijkende cijfers een aanpak op maat te vergen rekening houdend met het geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, onderwijsvorm of sector van tewerkstelling en inkomen. De e-sigaret kan een rol gaan spelen als rookstopmiddel.

Alcoholgebruik is alomtegenwoordig in Vlaanderen. Het laatstejaarsgebruik van alcohol ligt de laatste 10 jaar rond 85%. Het problematisch gebruik nam tussen 2004 en 2013 sterk toe. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik van alcohol, ook bij zwangere vrouwen. Bij jongeren zien we een stijgende beginleeftijd voor alcoholgebruik en stellen we verschillen vast tussen onderwijsvormen en geslacht. Daarnaast is er ook een daling van het


alcoholgebruik vast te stellen bij jongeren onder 16 jaar, in het bijzonder bij de 12- tot 14-jarigen. Bij studenten in het hoger onderwijs bevindt meer dan de helft zich in de risicozone van problematisch alcoholgebruik. Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is constant sinds 2009 en bedraagt 2,7%, waaronder dubbel zoveel mannen als vrouwen.

Cannabis is het meest gebruikte illegale middel in Vlaanderen: 14% van de Vlaamse bevolking experimenteerde ooit met cannabis. We zien verschillende gebruikspatronen in functie van de leeftijdsgroep én het opleidingsniveau (het aandeel bij ooit gebruik van cannabis stijgt met het opleidingsniveau (tot een drie keer zoveel), terwijl dit verschil bij het dagelijks gebruik niet aanwezig is). Bij jongeren zien we verschillen in onderwijsvorm en geslacht. Eén op de tien van de leerlingen in het secundair onderwijs en bijna een kwart van de studenten in het hoger onderwijs gebruikte het voorbij jaar cannabis. Het regelmatig gebruik van cannabis kent tussen 2005 en 2015 echter wel een gestage daling. Onder uitgaande jongeren loopt dit op tot één op drie. Ongeveer één op drie gedetineerden gebruikte tijdens hun detentieperiode cannabis.

Gebruik van andere illegale middelen dan cannabis is beperkt. Bij de algemene bevolking bleef het aandeel voor ooit gebruik constant ten opzichte van 2008, terwijl het laatstejaarsgebruik halveerde. Bij jongeren stellen we opnieuw verschillende cijfers vast in functie van de onderwijsvorm. We stellen vooral bij uitgaanders stijgend gebruik vast (na alcohol en cannabis, vooral XTC en cocaïne) en hoge prevalentiecijfers bij gedetineerden. Het aantal drugsvangsten van Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) nam met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013. Het laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking beperkt. Bij het uitgaanspubliek en injecterende druggebruikers ligt dit aandeel een stuk hoger.

Het gebruik van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) stijgt sterk met de leeftijd en is bij vrouwen tot bijna dubbel zo groot dan bij mannen. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik.

In België gokt 1,2% van de volwassenen dagelijks. Daarnaast zou 1,6% van de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar een risicogokker zijn en 0,4% kan waarschijnlijk beschouwd worden als een pathologisch gokker. Verder neemt het aantal uitsluitingen tot casino, speelautomaten of weddenschapskantoor jaar na jaar toe. Het meest populair bij jongeren zijn krasloten.

Eén op tien van de leerlingen gamet mogelijks risicovol, voor 2% is het gamen mogelijks problematisch. Het aandeel dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont, is vooral te vinden bij jongeren op jonge leeftijden (12-14-jaar), bij jongens en in de B-stroom. Bij volwassenen geeft iets minder dan de helft aan te gamen. In totaal vertoont 6% van de bevraagden compulsief gamegedrag, waarvan het merendeel mannen zijn en de gemiddelde leeftijd rond de 34 jaar bedraagt.

Als we kijken naar de prevalentie en frequentie van gebruik en gedrag voor de andere gezondheidsthema’s binnen de reikwijdte van de gezondheidsconferentie, stellen we het volgende vast:

Algemeen kan men stellen dat de voedingsgewoonten van de gemiddelde Vlaming nog verre van ideaal zijn. De voedingsgewoonten variëren doorheen de leeftijdsgroepen. In het algemeen heeft de Vlaming een vrij regelmatig maaltijdpatroon, wat positief is, met uitzondering van de adolescenten en jongvolwassenen die opvallend minder goed scoren. Hoe lager de socio-economische status, des te slechtere voedingsgewoonten stellen we vast. Meisjes en vrouwen doen het qua voedingsgewoonten en regelmaat in het maaltijdpatroon beter dan jongens en mannen.

Grote mate van fysieke inactiviteit is een probleem in Vlaanderen en in de wereld. Een kleine minderheid van de kinderen en jongeren in Vlaanderen haalt de aanbeveling. Wat volwassenen en de gezondheidsaanbeveling voor beweging betreft, besteedt iets meer


dan 40% van de volwassenen in Vlaanderen minstens 30 minuten per dag aan minimaal matig intensieve beweging. Er is een belangrijk onderscheid vast te stellen op basis van geslacht. Het verband tussen beweging en socio-economische status is minder duidelijk. Er zijn meer verbanden vast te stellen binnen specifieke bewegingscontexten zoals actieve verplaatsing, werk, vrije tijd en thuis.

Sedentair gedrag is ingebakken in onze moderne maatschappij en (zit)cultuur. Vlaamse kleuters, kinderen, jongeren maar ook volwassenen zijn 50% tot 85% van hun dag sedentair (slapen niet inbegrepen). Kleuters, kinderen en jongeren zitten gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag neer, volwassenen gemiddeld 8,3 uur per dag. Het verband tussen sedentair gedrag en socio-economische status, wat opleidingsniveau van het gezin betreft, is afhankelijk van het type sedentair gedrag. Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek betreft, wordt aangeraden om de schermtijd per dag te beperken. Bij de jeugd zien we een negatieve evolutie voor het behalen van de aanbeveling schermtijd in 2014 vergeleken met 2004.

Bij de jeugd (2-17 jaar) heeft 16,5% overgewicht en kampt 5,4% met obesitas in Vlaanderen. Er zijn hierbij duidelijke verschillen merkbaar naargelang de onderwijsvorm. Ongeveer de helft van de volwassen Vlamingen heeft overgewicht, en mannen (54%) vaker dan vrouwen (42%). 13% van de Vlamingen is zwaarlijvig (BMI > 30). Er blijkt bij kinderen, jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar is. In Vlaanderen heeft 3% van de volwassen bevolking ondergewicht. Bij de subcategorie jongvolwassenen (18-34 jaar) is het percentage met een ondergewicht het grootst, waarna het percentage daalt, om dan terug toe te nemen bij 75-plussers.

Uit Europees onderzoek blijkt dat de levensloopprevalentie van eetstoornissen bij volwassenen in België 3,5% bedraagt. Dit cijfer ligt beduidend hoger dan in Nederland en dan het Europees gemiddelde. Eetstoornissen komen het vaakst voor bij adolescente en jongvolwassen vrouwen.

Eén op tien ouderen is ondervoed. Het gaat hierbij vooral om ouderen in ziekenhuizen en woonzorgcentra. Bijna de helft van de ouderen loopt een reëel risico op ondervoeding. Ondervoeding is een probleem dat relatief ongekend is, bij oudere personen zelf, hun families en bij zorgprofessionals.

De impact van deze gezondheidsthema’s en problematieken op de gezondheid van de bevolking in het Vlaamse gewest, de gezondheidsschade schatten we als volgt in:

Wat sterfte betreft: o Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor

overlijden. In 2014 waren er in Vlaanderen bijna 8000 sterfgevallen of wel 13,8% van alle sterfgevallen toe te schrijven aan tabak. Het tabaksgerelateerde sterfterisico is relatief het grootst op middelbare leeftijd (55-74 jaar).

o Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste grootste risicofactor voor overlijden en de derde belangrijkste risicofactor voor ziekte en invaliditeit. Voor alcohol blijkt dat bij de mannen 1,2% tot 3,5% van de totale sterfte direct gerelateerd is aan alcoholgebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,5% tot 1,4%. De alcoholgerelateerde sterfte kende geen duidelijk trend over de afgelopen tien jaar.

o Bij mannen blijkt 0,1% tot 1% van de totale sterfte gerelateerd te zijn aan druggebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,04% tot 0,6%. Druggerelateerde sterfte komt relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. De sterfte door illegaal druggebruik kent geen duidelijke trend over de afgelopen tien jaar.


o Het gebrek aan fysieke activiteit vormt wereldwijd de vierde grootste risicofactor voor overlijden, overgewicht en obesitas vormen wereldwijd de vijfde grootste risicofactor voor overlijden.

o Inschattingen van de gestandaardiseerde sterfte tonen een lichte daling voor ongezonde voeding, fysieke inactiviteit en een hoog BMI.

Wat het geschatte aantal verloren levensjaren betreft: o De evolutie van het geschatte aantal verloren levensjaren kent een gelijkaardige trend

als bij de sterfte.

Wat het gezondheidsverlies uitgedrukt in DALY’s1 betreft: o Voor België werd geschat dat 15% van alle DALY’s zouden kunnen toegeschreven

worden aan middelengebruik. Tabaksgerelateerde gezondheidsproblemen zouden daarin het grootste aandeel hebben met 60,9%, gevolgd door alcohol met 32,5%.

o Voor voeding wordt het aantal verloren DALY’s in België in 2015 geraamd op 287.904. o Het aantal verloren DALY’s door fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd

op 66.814. Daarnaast zijn er indicatoren die aangeven dat fysieke inactiviteit op ongeveer dezelfde hoogte als roken kan geplaatst worden wat gezondheidsschade betreft. Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog BMI werd voor 2015 ingeschat op 95.207 voor mannen en 77.162 voor vrouwen.

o Het aantal DALY’s dat verloren zou gaan door eetstoornissen (anorexia nervosa en boulimia nervosa) in België is voor 2015 geraamd op 4.735 DALY’s.

Wat sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen betreft o Voor sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen zijn er geen studies beschikbaar

voor Vlaanderen of België. o Toch is het belangrijk te benadrukken dat voor sedentair gedrag onderzoek steeds

vaker sterke en significante causale verbanden met diverse welvaartsziekten aantonen, onafhankelijk van het behalen van de activiteitsaanbevelingen, bij jeugd en zeker bij volwassenen.

o Ondervoeding bij ouderen gaat typisch gepaard met verlies aan spiermassa en plots gewichtsverlies. De gevolgen situeren zich zowel op het vlak van de gezondheid en zelfstandigheid van de oudere.

De economische impact van deze gezondheidsthema’s en problematieken op onze maatschappij:

De directe en indirecte kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 bedragen 4,7 miljard euro. De kosten zijn het hoogst bij alcohol, gevolgd door tabak. De kosten van illegale drugs liggen een stuk lager.

Voor fysieke inactiviteit werden de directe en indirecte kosten geraamd op 347 miljoen euro. Dit zou een onderschatting zijn. Bovendien dienen de baten van het terugdringen van fysieke inactiviteit in beschouwing genomen te worden. Algemene cijfers zijn hierover niet beschikbaar.

Er zijn geen Belgische of Vlaamse cijfers beschikbaar over de kost van ongezonde voedingspatronen. Wereldwijd wordt gesteld dat de economische impact van obesitas in lijn is met deze van roken.

Voor eetstoornissen varieert de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt naargelang de studie met cijfers van 1.150 tot 7.180 euro per persoon.

De geschatte maatschappelijke kost van ondervoeding bij ouderen in België zou 417 miljoen euro bedragen

1 De ziektelast ('Burden of Disease') is de hoeveelheid gezondheidsverlies in een populatie die veroorzaakt wordt door ziekten. De ziektelast wordt

uitgedrukt in DALY's ('Disability-Adjusted Life-Years'). De DALY kwantificeert gezondheidsverlies en is opgebouwd uit twee componenten: de jaren verloren door vroegtijdige sterfte en de jaren geleefd met ziekte. Het concept is afkomstig van de 'Global Burden of Disease' studie (GBD) van de Wereldbank en de WHO (Murray & Lopez, 1996)


Het gebruik van de hulpverlening in relatie tot de gezondheidsthema’s en problematieken ziet eruit als volgt:

In de nulde lijn, waarbij de burger informatie en hulp binnen handbereik heeft, stellen we vast dat

o Het meest besproken middel bij de DrugLijn cannabis blijft, al is voor alcohol een stijging merkbaar.

o Tabakstop voornamelijk de zwaardere rokers bereikt. o Zelftests en zelfhulpprogramma’s via websites steeds meer gehanteerd worden.

In de eerstelijnszorg o heeft de behandeling van problematisch middelengebruik voornamelijk betrekking op

alcohol (70%). o zien we een stijging tussen 2010 en 2012 en een lichte daling tussen 2012 en 2014 van

het aantal rookstopconsultaties. o vormen de psycholeptica, geneesmiddelen die bepaalde geestelijke functies

onderdrukken, het grootste volume aan psychoactieve medicatie afgeleverd door openbare apotheken. Antidepressiva worden voornamelijk voorgeschreven voor behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie van deze behandelingen.

o hebben 4% van de cliënten van de Centra voor Algemeen Welzijnswerk in 2013 een verslavingsproblematiek.

o blijkt uit het contact met 3.366 gasten via straathoekwerk dat alcohol en cannabis de twee meest voorkomende middelen zijn, waarbij vooral het hoogfrequente gebruik opvalt.

o werden in 2012 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als hoofddiagnose alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Tussen 2004 en 2012 is er een daling voor de meeste leeftijdsgroepen van dit soort spoedopnames. Enkel bij de 65-plussers is er een stijging merkbaar.

In de tweede- en derdelijnszorg o In 2012 waren er in algemene ziekenhuizen

9.947 verblijven die verband hielden met ondervoeding. Zorgwekkend is het hoge aandeel van de 65-plussers ten opzichte van de andere leeftijdsgroepen.

7.551 verblijven voor alcohol. 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas. We stellen een lichte

toename van het aantal verblijven bij de min 25-jarigen vast. Dit zou kunnen wijzen op een groeiende problematiek bij de jeugd.

3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen en 355 verblijven voor eetstoornissen.

2.824 verblijven voor psychoactieve medicatie. 1.029 verblijven voor illegale drugs.

o Bij de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg stellen we 3.594 actieve zorgperiodes in 2014 vast voor alcoholgerelateerde stoornissen. 392 actieve zorgperiodes in 2015 vast met een eetstoornis als diagnose.

o Wat psychiatrische verblijven in 2013 betreft tellen we 17.388 verblijven voor alcoholgerelateerde stoornissen. 6.962 voor druggerelateerde stoornissen. 805 verblijven voor eetstoornissen.

o De verdeling van de behandelingsepisodes in RIZIV-geconventioneerde revalidatiecentra voor verslavingszorg is als volgt:

34% cannabis, 21% opiaten, 21% cocaïne, 5% alcohol.


Dankwoord

Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen. De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ, en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback. Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol & drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.


Leeswijzer

Eind 2015 liepen de gezondheidsdoelstellingen met bijhorend actieplan rond Voeding en Beweging en rond Tabak, Alcohol en Drugs af. Voor het hernieuwen van de gezondheidsdoelstellingen voorziet het preventiedecreet dat dit gebeurt via een gezondheidsconferentie. Deze formuleren een voorstel van gezondheidsdoelstellingen, preventiestrategieën om die te bereiken en maken een inschatting van de benodigde middelen. In dit rapport wordt een omgevingsanalyse geschetst die kadert in het voortraject in de aanloop van de gezondheidsconferentie en geeft input voor de inhoud van deze conferentie en het toekomstige beleid. De gezondheidsthema’s die aan bod komen in dit rapport zijn onder te verdelen in twee grote luiken:

De thema’s tabak, alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gamen en gokken

De thema’s voeding, beweging, sedentair gedrag, eetstoornissen en ondervoeding bij ouderen Het doel van deze omgevingsanalyse is om met betrekking tot de thema’s binnen de scope van de gezondheidsconferentie waar mogelijk een beschrijving weer te geven van wat de omvang en evolutie van het probleem is in termen van gedrag en gebruik bij de algemene bevolking en bij specifieke doelgroepen, wat de omvang van de gezondheidsschade en de maatschappelijke kost is, welke belangrijkste nieuwe problemen en fenomenen er sinds de vorige gezondheidsconferentie ontstaan zijn, het in kaart brengen van het gebruik van de zorgvraag en de vraag naar preventie, en de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voor voeding & beweging en tabak, alcohol & drugs. Het rapport is dan ook opgebouwd om deze verschillende elementen aan bod te laten komen. Het eerste hoofdstuk schetst een algemeen kader waarbij de evolutie van de (samenstelling van de) bevolking in het Vlaamse Gewest aan bod komt, samen met het begrip gezondheidsongelijkheid. In het tweede hoofdstuk komen de gezondheidsdoelstellingen aan bod. In dit hoofdstuk wordt de evolutie weergegeven van de verschillende indicatoren sinds de vorige conferentie en wordt bekeken of de geformuleerde gezondheidsdoelstellingen al dan niet behaald werden. Dit hoofdstuk focust voornamelijk op de evolutie van de cijfers. Mogelijkse verklaringen voor het al dan niet behalen van de doelstellingen komen aan bod in het rapport van de ‘Beleidsevaluatie’. Hoofdstuk drie brengt de omvang van het gedrag of gebruik in beeld bij de algemene bevolking en bij specifieke doelgroepen en vormt het grootste luik binnen dit rapport. Waar mogelijk werden studies opgenomen die toelieten cijfers voor Vlaanderen op te nemen. Indien dit niet mogelijk was werden cijfers voor België opgenomen. Daarnaast is er ook aandacht voor studies om Vlaanderen of België internationaal te vergelijken. Het vierde en vijfde hoofdstuk vat respectievelijk de gezondheidsschade en de maatschappelijke kost samen voor de verschillende thema’s. Het laatste hoofdstuk (hoofdstuk 6) heeft dan weer als doel om het gebruik van de hulpverlening rond de gezondheidsthema’s binnen de scope van deze conferentie waar mogelijk in kaart te brengen. Het is een omstandig rapport, rond de 300 pagina’s zonder bijlage, maar het aantal thema’s dat behandeld wordt, is dan ook aanzienlijk.


1 Algemeen kader

1.1 INLEIDING

Het doel van dit hoofdstuk is om kort de blik te verruimen tot buiten de gezondheidsconferentie en tot buiten de thema’s die aan bod zullen komen op deze conferentie. Het moet enerzijds toelaten om de cijfers die in dit rapport aan bod zullen komen in een ruimer kader te kunnen plaatsen en anderzijds kan het dienen om enkele evoluties te helpen verklaren. Vooreerst komen in dit hoofdstuk kort enkele evoluties van de bevolkingsstructuur in Vlaanderen aan bod, gevolgd door het begrip van gezondheidsongelijkheid en wat dit betekent voor Vlaanderen.

1.2 EVOLUTIE BEVOLKING IN VLAANDEREN

De bevolking in Vlaanderen steeg van 6,2 miljoen in 2008 naar 6,5 miljoen inwoners in 2016. De verdeling tussen mannen en vrouwen bleven in de loop der jaren constant. Zo waren er in 2016 50,6% mannen en 49,4% vrouwen. De leeftijdsverdeling wijzigde tussen 2008 en 2016 wel. Opvallend is de daling voor de leeftijdscategorie 35- tot 44-jarigen, zoals blijkt uit Figuur 1. Vanaf 55 jaar en ouder ziet men tussen 2008 en 2016 een duidelijke toename van deze leeftijdscategorieën (FOD Economie, 2016). Kijkt men naar de nationaliteiten in Vlaanderen dan blijkt dat het aandeel ‘vreemdelingen2’ tussen 2008 en 2016 toenam van 5,8% naar 8,1% (FOD Economie, 2016). Rond armoede werd binnen het Europese beleid een indicator opgesteld ‘risico op armoede of sociale uitsluiting’ en is gebaseerd op drie subindicatoren3. Mensen die te maken krijgen met minstens één van de drie risico's, hebben volgens de Europese armoede-indicator een risico op armoede of sociale uitsluiting (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2016). De waarde van de Europese armoede-indicator 'risico op armoede of sociale uitsluiting' bedraagt in België in 2014 21,2 % van de bevolking. In 2008 bedroeg deze indicator 20,8%. In Europa bedraagt deze indicator 24,4% in 2014 (Eurostat, 2016).

Figuur 1. Evolutie van de leeftijdsverdeling in Vlaanderen voor 2008, 2012, 2016 (FOD Economie, 2016).

2 Onder vreemdelingen wordt verstaan iemand met een andere nationaliteit dan ‘Belg’ 3 1) armoederisico op basis van inkomen, 2) ernstige materiële deprivatie en 3) huishoudens met zeer lage werkintensiteit

0-14j 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65-74j 75+j

2008 16,1% 11,8% 12,4% 14,9% 14,8% 12,2% 9,2% 8,7%

2012 16,2% 11,7% 12,4% 13,4% 15,1% 12,6% 9,3% 9,2%

2016 16,2% 11,3% 12,3% 12,8% 14,7% 13,2% 9,8% 9,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%


1.3 GEZONDHEIDSONGELIJKHEID

1.3.1 Gezondheidsgradiënt

Tussen mensen die lager op de sociale ladder staan en mensen met een hogere sociale positie bestaan verschillen op vlak van gezondheid. Maatschappelijk kwetsbare groepen hebben bijvoorbeeld meer kans op langdurige ziektes of beperkingen en maken minder kans op een goede algemene gezondheid dan mensen die zich hoger op de sociale ladder bevinden (VIGeZ, 2016). Gezondheidsongelijkheid wordt dikwijls beschreven als een kloof tussen groepen met de beste en de slechtste gezondheid. Onderzoekers zijn het erover eens dat mensen met een minder gunstige sociale positie een minder goede gezondheid hebben in vergelijking met mensen die hoger op de maatschappelijke ladder staan. Deze associatie is de sociale gradiënt in gezondheid: hoe gezonder je sociale leefomstandigheden, hoe groter je kans op langer leven en gezond blijven (VIGeZ, 2016). Inkomen, opleiding, competenties, woonomgeving of dakloosheid, gezinssamenstelling of persoonlijke competenties zijn leefomstandigheden die de gezondheidsverschillen verklaren. Onderling versterken deze ‘determinanten’ elkaar nog (VIGeZ, 2016).

1.3.2 Invloed gezondheidsongelijkheid op sociaal economische status

Uit de TAHIB -studie blijkt dat de laaggeschoolde Vlaming gemiddeld 7,5 jaar vroeger sterft dan de hooggeschoolde. Van die levensjaren zijn er dan nog 11 (lager onderwijs) tot 18 (geen onderwijs) minder in goede gezondheid dan bij de hooggeschoolden. Chronische aandoeningen komen voor bij 20% van de hoger opgeleiden en bij 44% van de laagst opgeleiden (VIGeZ, 2016). 38,7% van de bevolking van 15 jaar en ouder in België met geen of lager diploma geven een redelijk tot zeer slechte subjectieve gezondheid aan. Bij personen met als opleidingsniveau hoger onderwijs bedraagt dit aandeel 13,5% (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2016). De relatie tussen armoede en gezondheid vormt een vicieuze cirkel: arm maakt ziek én ziek maakt arm. Wie ziek is, heeft hogere gezondheidskosten. Als dit tot arbeidsongeschiktheid leidt, kom je ook op de sociale ladder in een lagere categorie terecht en zie je zo ook de sociale kansen in de maatschappij drastisch verminderen. Wie arm is, heeft een grotere kans op een slechte gezondheid omdat de omgevingsfactoren een grote invloed hebben zoals ongezonde huisvesting of een beperkt sociaal netwerk. Maar ook de kansen op en de stimulansen voor een gezonde leefstijl zijn kleiner. Een ongezonder voedingspatroon, onvoldoende beweging of een langduriger zwaar rookgedrag zijn het gevolg en vormen op zich een belangrijke oorzaak van de sociale gradiënt in gezondheid (VIGeZ, 2016).

1.3.3 Wie valt onder kwetsbare groepen

Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt dan de ‘hoogste’ groep. Daarbij wordt doorgaans afgegaan op opleidingsniveau en inkomen. Twee factoren die verband houden met elkaar (VIGeZ, 2016). Alle doelgroepen die gezondheidsachterstand opliepen door sociale risico’s komen daarom in aanmerking voor extra aandacht. Laaggeschooldheid, werkloosheid, echtscheidingen en eenoudergezinnen of zelfs gezinnen met één inkomen zijn bijvoorbeeld al risico’s die invloed hebben op gezondheid en dus min of meer de sociale kwetsbaarheid aangeven. Vooral doordat de risico’s vaak samenhangen en elkaar versterken (VIGeZ, 2016). Mensen in armoede en etnisch culturele minderheden zijn binnen deze context twee kwetsbare groepen die bijzondere aandacht vereisen.


2 Gezondheidsdoelstellingen

2.1 INLEIDING

Om prioriteiten te leggen binnen het preventieve gezondheidsbeleid werkt de Vlaamse overheid met gezondheidsdoelstellingen. Dat zijn specifieke, meetbare en algemeen aanvaarde doelstellingen die men in een bepaalde periode wil realiseren om gezondheidswinst op bevolkingsniveau te realiseren. De Vlaamse overheid startte ermee in 1998, in navolging van de Wereldgezondheidsorganisatie en telt er vandaag zes (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):

Gezondheidsdoelstelling vaccinaties

Gezondheidsdoelstelling bevolkingsonderzoeken naar kanker

Gezondheidsdoelstelling zelfdoding

Gezondheidsdoelstelling voeding en beweging

Gezondheidsdoelstelling tabak, alcohol en drugs

Gezondheidsdoelstelling ongevallen in de privésfeer

Gezondheidsdoelstellingen worden openbaar gemaakt op een gezondheidsconferentie. Een gezondheidsdoelstelling wordt goedgekeurd door de Vlaamse Regering en het Vlaamse Parlement. Het werken met preventieve gezondheidsdoelstellingen is verankerd in het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Voor tabak, alcohol en illegale drugs vond de vorige gezondheidsconferentie in november 2006 plaats, voor voeding en beweging was de laatste gezondheidsconferentie in oktober 2008. Zoals reeds aangehaald in de Dankwoord Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen. De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ, en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback. Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol & drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.


Leeswijzer liepen eind 2015 de gezondheidsdoelstellingen met bijhorende actieplannen rond Voeding en Beweging en rond Tabak, Alcohol en Drugs af. Dit hoofdstuk heeft als doel de evolutie weer te geven van de gezondheidsdoelstellingen voor tabak, alcohol en drugs en van de gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging. Hiervoor wordt de evolutie voor elke subdoelstelling uitgezet sinds het startjaar ten opzichte van het te behalen streefcijfer tegen eind 2015. Dit laat toe om te bekijken of de gezondheidsdoelstellingen strikt genomen behaald zijn of niet. Mogelijke verklaringen voor het al dan niet behalen van de gezondheidsdoelstellingen komen hier niet aan bod, maar zijn eerder relevant in het rapport ‘Beleidsevaluatie’. De structuur van dit hoofdstuk bestaat dan ook uit twee grote delen: enerzijds de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voor tabak, alcohol en illegale drugs en anderzijds de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging. De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging werd niet uitgevoerd door Möbius. De projecthouders van deze evaluatie zijn drie Vlaamse universiteiten (Universiteit Gent, KU Leuven, Vrije Universiteit Brussel), het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ) en het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV).


2.2 GEZONDHEIDSDOELSTELLING VOOR TABAK, ALCOHOL EN ILLEGALE DRUGS

2.2.1 Hoofddoelstelling tabak, alcohol en illegale drugs

Op 23 en 30 november 2006 vond de Vlaamse Gezondheidsconferentie over tabak, alcohol en illegale drugs plaats te Antwerpen. Tijdens deze conferentie werd een voorstel van de gezondheidsdoelstellingen rond tabak, alcohol en illegale drugs voorgesteld in het kader van het Vlaams Actieplan Tabak, Alcohol en Drugs 2009-2015. Op 6 maart 2009 keurde de Vlaamse Regering de gezondheidsdoelstelling tabak, alcohol en drugs officieel goed. De gezondheidsdoelstelling werd geformuleerd op basis van de gezondheidsconferentie van 23 en 30 november 2006 en luidde als volgt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016): “Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door tegen het jaar 2015 het gebruik van

tabak, alcohol en illegale drugs terug te dringen”

Gebruik terugdringen betekent (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):

voorkomen dat jongeren en jongvolwassenen beginnen te roken, alcohol te gebruiken of illegale drugs te nemen

de beginleeftijd uitstellen

verantwoordelijk gedrag bevorderen

vroegtijdige aanpak stimuleren (bv. stoppen met roken, vroegdetectie)

hulp aanbieden (vroeginterventie, behandeling, terugvalpreventie)

een gezonde leefomgeving waarborgen (waarbij maatregelen verschillen van product tot product, bv. Tabak: een rookvrije omgeving garanderen, alcohol: een maximum limiet alcohol in het verkeer handhaven)

Daarnaast werden subdoelstellingen geformuleerd voor elk middel (tabak, alcohol en illegale drugs). De subdoelstellingen binnen deze thema’s worden typisch uitgedrukt als een daling in indicatoren omtrent de prevalentie en frequentie van het middelengebruik. Deze subdoelstellingen werden verder gespecifieerd naar verschillende afgebakende leeftijdsgroepen. De gebruikte baselinegegevens voor de indicatoren van de gezondheidsdoelstellingen zijn enerzijds de leerlingenbevraging 2004-2005 van het VAD en de gezondheidsenquête van het WIV uit 2004. In tegenstelling tot de leerlingenbevraging die jaarlijks afgenomen wordt, vindt de gezondheidsenquête slechts periodiek plaats. Hierdoor zijn er ten opzichte van de basismeting in 2004, voor sommige doelstellingen maar 2 bijkomende metingen beschikbaar: resultaten uit 2008 en resultaten uit 2013. Een bijkomende complexiteit is dat de vragen naar alcoholgebruik in de gezondheidsenquête grondig verschillen tussen 2004 en 2008 waardoor één doelstelling an sich niet meer vergelijkbaar is tussen 2004 en 2008. Wanneer hier sprake van is, zal dit expliciet vermeld worden bij de respectievelijke doelstelling.


2.2.2 Subdoelstellingen voor tabak

2.2.2.1 Subdoelstelling voor personen van 15 jaar en jonger Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 jaar en jonger luidde de doelstelling als volgt: “Bij personen van 15 jaar en jonger is het percentage rokers niet hoger dan 11%”. Deze subdoelstelling wordt geëvalueerd op basis van het laatstejaarsgebruik uit de Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met uitzondering van 2007. De laatste opgenomen meting is die in 2015. Resultaten en bespreking Bij de basismeting in 2005 bedroeg het percentage laatstejaarsgebruikers van tabak 14,4%. In de eerstvolgende jaren bleven de resultaten rond dit percentage schommelen. Vanaf 2011 tot 2013 daalde het laatstejaarsgebruik om daarna licht opnieuw te stijgen (VAD, 2016). In het schooljaar 2013 gaf 9,1% van de jongeren onder de 16 jaar aan het laatste jaar tabak te hebben gerookt. Hiermee werd voor de eerste keer een cijfer lager dan de doelstelling genoteerd. Dit betekent echter geen trendverandering: in 2014 gebruikte 13,7% van de jongeren onder de 16 jaar het laatste jaar tabak. Voor het huidige schooljaar daalt opnieuw het laatstejaarsgebruik tot 11,3%, waarmee de gezondheidsdoelstelling net wordt bereikt (VAD, 2016). Rekening houdend met de neerwaartse en opwaartse pieken in 2013 en 2014, daalt in het algemeen het laatstejaarsgebruik van tabak bij jongeren onder de 16 jaar (VAD, 2016).

Figuur 2. Evolutie laatstejaarsgebruik tabak bij personen van 15 jaar en jonger in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

2.2.2.2 Subdoelstelling voor personen van 16 jaar en ouder Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 16 jaar en ouder luidde de doelstelling als volgt: “Bij personen van 16 jaar en ouder is het percentage rokers niet hoger dan 20%”. Voor personen ouder dan 15 jaar wordt het percentage rokers geëvalueerd op basis van de definitie huidige rokers uit de Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liep de gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de Gezondheidsenquête.

14,4%

12,8%

15,0%13,8% 14,3%

13,5%12,6%

9,1%

13,7%

11,3%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik t

abak

(%

)

Evolutie Gezondheidsdoelstelling


Resultaten en bespreking Bij de basismeting in 2004 was het percentage rokers bij personen van 16 jaar en ouder 27,1%. Bij de eerstvolgende meting in 2008 was dit percentage teruggevallen tot 22,9%. Indien een gelijkaardige daling plaatsvond tussen 2008 en 2013 als tussen 2004 en 2008 zou de doelstelling gehaald zijn in 2013. De daling tussen 2008 en 2013 was echter minder uitgesproken als de vier voorafgaande jaren waardoor het percentage rokers van 16 jaar en ouder bleef hangen op 21,8%. Strikt genomen kan men dus stellen dat deze gezondheidsdoelstelling niet gehaald werd. Indien de dalende trend zich verderzette tot en met 2015, kon wel besloten worden dat in de buurt van de 20% gestrand werd.

Figuur 3. Evolutie huidige rokers bij personen van 16 jaar en ouder in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014).

2.2.3 Subdoelstellingen voor alcohol

2.2.3.1 Subdoelstelling voor personen van 15 jaar en jonger Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 jaar en jonger luidde de doelstelling als volgt: Bij personen van 15 jaar en jonger is het percentage dat meer dan één keer per maand drinkt niet hoger dan 20%”. Het percentage jongeren van 15 jaar en jonger dat maandelijks alcohol drinkt wordt bijgehouden door de Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met uitzondering van 2007. De laatste opgenomen meting is die in 2015. Resultaten en bespreking Bij de basismeting in 2015 dronk 26,8% van de leerlingen jonger dan 16 vaker dan één keer per maand alcohol. Dit percentage kende de afgelopen jaren een geleidelijke daling. Sinds 2010 werd de doelstelling bereikt. Voor 2015 werd een gelijkwaardig resultaat als vorig jaar behaald en bedroeg het percentage 12,9% (VAD, 2016).

2.2.3.2 Subdoelstelling voor personen van 15 tot 25 jaar Voor de leeftijdsgroep van personen van 15 tot 25 jaar luidde de doelstelling als volgt: “Bij de 15- tot 25-jarigen ligt het percentage jongeren dat minstens 1 keer per week 6 glazen op 1 dag drinkt niet hoger dan 13%”. Deze subdoelstelling werd samen met het streefcijfer bepaald op basis van de bevraging van de Gezondheidsenquête in 2004 (WIV, 2014). Tussen 2004 en 2008 werd er echter een grondige wijziging doorgevoerd in de vragen omtrent alcohol. In de vernieuwde bevraging van de Gezondheidsenquête in 2008 was deze indicator niet meer opgenomen. Hierdoor is het niet meer mogelijk de (resultaten van de) bevraging in 2004 te vergelijken met die in 2008 en 2013. Op deze manier is het dus niet mogelijk om deze gezondheidsdoelstelling te evalueren.

27,1%

22,9% 21,8%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2004 2008 2013

Hu

idig

e r

oke

rs (

%)



Figuur 4. Evolutie laatste maand gebruik alcohol bij personen van 15 jaar en jonger in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

2.2.3.3 Subdoelstelling voor personen van 16 jaar en ouder Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 16 jaar en ouder waren er twee subdoelstellingen binnen het thema alcohol, naargelang het geslacht. Deze doelstellingen luidden als volgt: “Bij de mannen van 16 jaar en ouder is het percentage dat meer dan 21 eenheden per week drinkt niet hoger dan 10%” en “Bij de vrouwen van 16 jaar en ouder is het percentage dat meer dan 14 eenheden per week drinkt niet hoger dan 4%”. Voor personen 16 jaar en ouder werd dit geëvalueerd op basis van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liepen de gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de Gezondheidsenquête. Resultaten en bespreking Sinds de basismeeting in 2004 is het percentage mannen van 16 jaar en ouder dat meer dan 21 eenheden per week drinkt bijna gehalveerd. Van een oorspronkelijk cijfer van 13,0% in 2004 naar 7,7% in 2013. Op basis van dit cijfer uit 2013 kan men dus stellen dat de doelstelling van een percentage niet hoger dan 10% gehaald is. In tegenstelling tot doelstelling bij mannen waar een scherpe daling merkbaar is, is eenzelfde daling bij het percentage vrouwen van 16 jaar en ouder dat meer dan 14 eenheden per week drinkt niet vast te stellen. Ten opzichte van 2004 is het percentage zelfs gestegen in 2008 van 5,5% naar 6,2%. De meting in 2013 geeft echter wel een daling aan tot 4,3%, waarvan we op basis van die meting kunnen concluderen dat dit in de buurt van de doelstelling van 4% strandt. Strikt genomen kan men dus stellen dat de doelstelling hierbij net gehaald werd.

26,8% 27,1%

23,5%21,4%

19,2% 19,8%17,2%

13,9% 12,8% 12,9%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

maa

nd

geb

ruik

al

coh

ol (

%)



Figuur 5. Evolutie aantal mannen en vrouwen (16 jaar en ouder) dat respectievelijk meer dan 21 en meer dan 14 eenheden per week drinkt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014).

2.2.4 Subdoelstellingen voor illegale drugs

2.2.4.1 Subdoelstelling voor personen van 17 jaar en jonger Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 17 jaar en jonger werden er twee subdoelstellingen opgesteld. Deze doelstellingen luidden als volgt: “Bij personen van 17 jaar en jonger is het percentage dat ooit cannabis of een andere illegale drug heeft gebruikt niet hoger dan 14%” en “Bij personen van 17 jaar en jonger is het percentage dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale drug heeft gebruikt niet hoger dan 7%”. Deze subdoelstellingen worden geëvalueerd op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016). De basismeting is hierbij 2005 en werd jaarlijks opgevolgd met uitzondering van 2007. De laatste opgenomen meting is die in 2015. Resultaten en bespreking In 2005 had 19,0% van de jongeren tussen 12 en 17 jaar ooit illegale drugs gebruikt. Sindsdien is dat aandeel al golvend geëvolueerd naar een aandeel rond de 16%. De laatste vijf jaar blijft het ooit gebruik zo goed als constant (VAD, 2016). De doelstelling werd niet behaald. Voor het laatstejaarsgebruik werd er de afgelopen jaren een stabiele trend opgetekend. Voor 2014 bedraagt het laatstejaarsgebruik 12,7%. Dit resultaat is hoger dan het startresultaat in 2005, toen het laatstejaarsgebruik 9,9% bedroeg. Ook het huidige resultaat leunt hierbij aan (12,2%) (VAD, 2016). De subdoelstelling rond het laatstejaarsgebruik werd overduidelijk niet gehaald.

Figuur 6. Evolutie ooit gebruik illegale drugs bij personen van 17 jaar en jonger in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

13,0%

9,9%

7,7%

0%

5%

10%

15%

2004 2008 2013

Aan

de

el b

ij m

ann

en

(%

)

MANNEN


5,5%6,2%

4,3%

0%

5%

10%

15%

2004 2008 2013

Aan

de

el b

ij vr

ou

we

n (

%)

VROUWEN


19,0%

14,4%

17,0% 16,9%18,6%

15,3% 15,7% 15,8% 16,3% 15,7%

0%

5%

10%

15%

20%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Oo

itge

bru

ik il

lega

le d

rugs

(%

)



Figuur 7. Evolutie laatstejaarsgebruik illegale drugs bij personen van 17 jaar en jonger in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

2.2.4.2 Subdoelstelling voor personen van 18 tot 35 jaar Achtergrond Voor de leeftijdsgroep van personen van 18 tot 35 jaar luidde de subdoelstelling als volgt: “Bij 18- tot 35-jarigen is het percentage dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale drug heeft gebruikt niet hoger dan 8%”. Voor personen van 18 tot 35 jaar werd dit geëvalueerd op basis van de Gezondheidsenquête (WIV, 2014). De basismeting is deze uit de Gezondheidsenquête uit 2004. Er werden twee vervolgmetingen opgenomen, namelijk in 2008 en 2013. Strikt genomen liep de gezondheidsdoelstelling tot 2015 maar cijfers uit 2014 of 2015 zijn niet beschikbaar voor de Gezondheidsenquête. Resultaten en bespreking Ondanks de initiële stijging van 10,7% in 2004 naar 11,5% in 2008 voor het percentage 18 tot 35-jarigen dat 12 maanden voor de bevraging cannabis of een andere illegale drugs heeft gebruikt, werd de doelstelling toch gehaald bij de bevraging in 2013. De resultaten van deze bevraging geven een sterke daling aan van 2008 (11,5%) tot 2013 (6,7%). Strikt genomen kan men concluderen dat de gezondheidsdoelstelling behaald werd. Aangezien het aantal vervolgmetingen beperkt zijn en er geen duidelijke trend waarneembaar is, dient dit echter bevestigd te worden in de komende edities van de Gezondheidsenquêtes.

Figuur 8. Evolutie laatstejaarsgebruik illegale drugs bij 18- tot 35-jarigen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

9,9%

7,8%

10,2% 10,6%11,5%

9,9% 9,4% 9,9%

12,7% 12,2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik

ille

gale

dru

gs (

%)


10,7%11,5%

6,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2004 2008 2013

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik

ille

gale

dru

gs (

%)



2.3 GEZONDHEIDSDOELSTELLING VOOR VOEDING EN BEWEGING

2.3.1 Hoofddoelstelling voeding en beweging

De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging werd niet uitgevoerd door Möbius. De projecthouders van deze evaluatie zijn drie Vlaamse universiteiten (Universiteit Gent, KU Leuven, Vrije Universiteit Brussel), het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ) en het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV). De inhoud in dit luik is grotendeels overgenomen van de tekst aangeleverd door de projecthouders. Meer informatie rond de actoren binnen deze evaluatie is terug te vinden in bijlage. Op 23 oktober 2008 vond de Vlaamse Gezondheidsconferentie plaats te Oostende. Tijdens deze conferentie werd een voorstel van de gezondheidsdoelstellingen rond voeding en beweging (tweede generatie doelstellingen) en een voorstel van het Vlaams Actieplan Voeding en Beweging 2009-2015 voorgesteld. Dit actieplan heeft de primaire ambitie om alle inwoners van Vlaanderen aan te zetten tot meer lichaamsbeweging, minder sedentair gedrag en een evenwichtige voeding met als algemene leidraad de aanbevelingen van de actieve voedingsdriehoek4. Op 24 juli 2009 werd de gezondheidsdoelstelling voeding en beweging goedgekeurd door de Vlaamse regering. De gezondheidsdoelstelling luidde als volgt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016):

“Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door een stijging van het aantal mensen dat voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht nastreeft.”

Daarnaast werden subdoelstellingen geformuleerd voor specifieke gezondheidstopics. Deze subdoelstellingen situeerden zich binnen vijf gezondheidsthema’s: fysieke activiteit, sedentair gedrag, evenwichtige voeding, gezond gewicht en borstvoeding. Strategieën voor het bevorderen en aanleren van gezonde leefgewoonten, en meer bepaald voor evenwichtig eten en voldoende bewegen, moeten aangepast worden aan elke leeftijdsfase. Daarom werd ervoor gekozen om ook de subdoelstellingen te evalueren binnen verschillende afgebakende leeftijdsgroepen. Meer informatie rond de leeftijdsgroepen is terug te vinden in bijlage. De evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging steunt op het gebruik van gegevens uit reeds beschikbare onderzoeksprojecten en databanken. Bij de selectie van de databanken waren er enkele noodzakelijke voorwaarden waaraan onderzoeksgegevens moesten voldoen. Deze voorwaarden bepaalden of databanken al-dan-niet in aanmerking kwamen voor de uiteindelijke evaluatie: de evaluatieperiode, de vergelijkingsbasis en de geldende gezondheidsaanbevelingen. Uiteindelijk werden databanken gebruikt van zeven verschillende onderzoeksprojecten: de Gezondheidsenquête van het WIV, de Nationale Voedselconsumptiepeiling (VCP) van het WIV, Steunpunt Sport, de Participatiesurvey, Jongeren en Gezondheid dat deel uitmaakt van de internationale studie Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC), Voedingsprofiel van de Vlaamse Kleuter van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidskunde van de UGent, en ‘Het kind in Vlaanderen’ van Kind & Gezin. Meer informatie rond de (selectie van de) onderzoekgegevens is terug te vinden in bijlage.

4 Informatie over de actieve voedingsdriehoek is terug te vinden op http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/. Hierbij dient men op te merken dat deze aanbevelingen op termijn herbekeken worden.

http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/


2.3.2 Subdoelstellingen voor fysieke activiteit

2.3.2.1 Afbakening De WGO definieert fysieke activiteit of lichaamsbeweging als “elke lichamelijke beweging geproduceerd door skeletspieren, die resulteert in energieverbruik boven het rustmetabolisme’’. Fysieke activiteit is dus een breder begrip dan louter deelname aan sportactiviteiten, het omvat eveneens activiteiten op het werk, huishoudelijke taken, actieve verplaatsingen en activiteiten tijdens de vrije tijd. Fysieke activiteit is een complex gedrag en kan onder meer uitgedrukt en gemeten worden in functie van de duur, de frequentie en de intensiteit van de activiteiten. De intensiteit wordt in het algemeen onderverdeeld volgens lichte, matige en zwaar intensieve activiteiten en wordt meestal uitgedrukt als veelvoud van het rustmetabolisme of MET-waarde5. Licht intensieve activiteiten zijn activiteiten zoals staan, de afwas doen en traag wandelen (MET-waarde tussen 1,5 en 3,0). Activiteiten aan matige intensiteit zijn onder andere wandelen, fietsen, tuinieren, een bed opmaken en poetsen (MET-waarde tussen 3,0 en 5,9). Vanaf matige activiteiten verhoogt de hartslag en versnelt de ademhaling. Activiteiten aan zware intensiteit zijn inspanningen waarbij men buiten adem geraakt en gaat zweten, zoals joggen, mountainbiken, meubilair verhuizen en voetballen (MET-waarde vanaf 6,0 en meer) (Ainsworth, et al., 2011).

2.3.2.2 Subdoelstellingen voor adolescenten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek en de WGO moeten kinderen en adolescenten dagelijks minstens 60 minuten fysiek actief zijn aan matig tot zwaar intense activiteit. Deze activiteitsaanbeveling impliceert dat kinderen en adolescenten op elke dag van de week de 60 minuten aanbeveling dienen te behalen om als voldoende fysiek actief te worden beschouwd. De subdoelstelling voor adolescenten luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescente jongens en meisjes dat de aanbeveling haalt voor fysieke activiteit met 10%-punten”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij adolescenten werd gebruik gemaakt van gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid, die deel uitmaakt van de internationale HBSC-studie. Voor de basismeting van fysieke activiteit bij adolescenten werd beroep gedaan op de Vlaamse onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide onderzoeksronden als basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij adolescenten werd opgesplitst volgens twee leeftijdscategorieën: 12-tot 14-jarigen en 15-tot 18-jarigen. Fysieke activiteit bij 12- tot 14-jarigen Bij de basismeting was het percentage van 12- tot 14-jarige jongens dat de activiteitsaanbeveling haalde 17,3%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 19,1%. Deze stijging is echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit. Het percentage van 12- tot 14-jarige meisjes dat bij de basismeting de activiteitsaanbeveling haalde was 8,5%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 12,8%, een duidelijk positieve trend maar onvoldoende voor het bereiken van de beoogde 10% stijging.

5 In het oorspronkelijk ontwerp van de gezondheidsdoelstellingen werd de PAL (Physical Activity Level) opgenomen als evaluatieparameter. Deze parameter kon echter niet geëvalueerd worden omdat (1) hier onvoldoende gegevens van beschikbaar waren bij de vervolgmeting van 2014, (2) de PAL niet opgenomen is in de huidige aanbevelingen voor fysieke activiteit. De PAL werd dus niet opgenomen bij de uiteindelijke evaluatie van deze gezondheidsdoelstellingen.


Figuur 9. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Fysieke activiteit bij 15- tot 18-jarigen De basismeting voor fysieke activiteit bij 15- tot 18-jarigen toonde aan dat 14,3% van de Vlaamse jongens de activiteitsaanbeveling behaalde. In de recente bevraging van 2014 was dit percentage gestegen tot 15,6%. De beperkte stijging is echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit in deze doelgroep. Bij de meisjes behaalde 7,7% de richtlijn voor fysieke activiteit bij de basismeting. In 2014 daalde dit percentage tot 7,1%. Bij de 15- tot 18-jarige meisjes is dus nauwelijks een evolutie in percentage dat de fysieke activiteitsnorm haalt, waar te nemen. De beoogde stijging van 10% werd niet bereikt.

Figuur 10. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Ondanks de licht stijgende trend of status quo werd de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit voor geen enkele subgroep van adolescenten gehaald. De evolutie is enigszins positiever bij de 12- tot 14-jarigen in vergelijking met de 15- tot 18-jarige adolescenten. Vooral de stijging bij 12- tot 14-jarige meisjes is aanzienlijk. Deze laatste bevinding is hoopgevend aangezien uit de analyses blijkt dat minder meisjes de activiteitsaanbeveling halen ten opzichte van jongens in beide leeftijdsgroepen. Bij de 15- tot 18-jarigen is deze inhaalbeweging van meisjes echter niet waar te nemen. Verder blijkt dat meer 12- tot 14-jarige adolescenten de 60 minuten aanbeveling behalen in vergelijking met de 15-tot 18-jarige adolescenten op beide evaluatiemomenten. De prevalentiepercentages van 2014 zijn beduidend verschillend van de recente cijfers van de VCP 2014. Uit de rapportering van de VCP 2014 bleek slechts 4,2% van de adolescente jongens en 0,5% van

17,3%19,1%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS

Evolutie Gezondheidsdoelstelling 2014

8,5%

12,8%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES


14,3%15,6%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


7,7% 7,1%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES



de meisjes (10-17 jaar) de activiteitsaanbeveling te behalen ten opzichte van 17,2% en 12,9% van de totale groep adolescenten in de huidige analyse van 2014 (12-18 jaar) (World Health Organization, 2011). Methodologische verschillen liggen vermoedelijk aan de basis van deze discrepantie. Vooreerst zijn de resultaten van de VCP 2014 gebaseerd op een objectieve meting van fysieke activiteit door middel van accelerometers terwijl de huidige HBSC-gegevens van 2014 steunen op zelfrapportering. Daarnaast is het bekend dat de gekozen drempelwaarde voor matige fysieke activiteit bij het gebruik van accelerometers een aanzienlijke invloed uitoefent op de uiteindelijke prevalentiecijfers. Het vergelijken van deze prevalentiepercentages tussen beide studies is daarom in principe niet mogelijk. Een constante in beide studies is het relatief laag percentage van adolescenten dat de activiteitsaanbeveling behaalt. Dit heeft onder meer te maken met een strengere benadering van de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek en de WGO, waarbij niet wordt gekeken naar het behalen van gemiddeld 60 minuten aan matige tot zware intensiteit (MVPA) gespreid over zeven dagen maar eerder naar het behalen van 60 minuten MVPA op elke afzonderlijke dag van de week.

2.3.2.3 Subdoelstellingen voor volwassenen Achtergrond De gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen werd geëvalueerd aan de hand van twee verschillende aanbevelingen: de oorspronkelijke aanbeveling die vooropgesteld werd bij het formuleren van de gezondheidsdoelstellingen en de aanbeveling van het WGO. Volgens de oorspronkelijke aanbeveling moeten volwassenen minstens vijf dagen van de week minimaal 30 minuten bewegen aan matige intensiteit of drie dagen per week gedurende minstens 20 minuten aan zware intensiteit (of een equivalente combinatie van matige en zware intensiteit). De aanbeveling van de WGO luidt dat volwassenen wekelijks minstens 150 minuten aan matige intensiteit moeten bewegen of wekelijks 75 minuten aan zware intensiteit Deze laatste aanbeveling van het WGO wordt ook overwogen voor de actualisatie van de actieve voedingsdriehoek. De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fysieke activiteit met 10%-punten”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voor fysieke activiteit bij volwassenen werd gebruik gemaakt van gegevens uit verschillende grootschalige databanken die de International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) gebruiken als basis voor hun bevraging over fysieke activiteit. Voor de baselinewaarden werden de IPAQ-gegevens gebruikt van de Voedselconsumptiepeiling 2004; de Gezondheidsenquête 2004; en het Steunpunt Sport, Bewegen en Gezondheid 2002-2006. Voor de vergelijkende meting van 2014 werden de IPAQ-gegevens gebruikt van de Gezondheidsenquête 2014; de Vlaamse Participatiesurvey 2014; en het Steunpunt Sport 2012-2015. Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen werd opgesplitst volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen. Fysieke activiteit bij 19- tot 59-jarigen Bij de basismeting was het percentage volwassen mannen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor fysieke activiteit behaalde 35,4%. Bij de vergelijkende meting in 2014 was dit percentage gestegen tot 48,8%. Met deze stijging van 13,4%-punten werd de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij 19- tot 59-jarige mannen behaald. Bij de vrouwen behaalde 23,9% de activiteitsaanbeveling bij de basismeting ten opzichte van 31,6% bij de vergelijkende meting in 2014. Deze positieve evolutie was echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij de vrouwen.


Figuur 11. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we fysieke activiteit evalueren aan de hand van de meer recente WGO-aanbeveling dan krijgen we een licht ander beeld. Bij de mannen zien we een evolutie van 60,4% in 2004 naar 68,3% in 2014. Bij de vrouwen zien we een evolutie van 44,6% in 2004 naar 48,3% in 2014. Deze stijgingen zijn echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij 19- tot 59-jarigen.

Figuur 12. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de WGO-aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Fysieke activiteit bij 60- tot 64-jarigen Ook bij de oudere volwassenen is er steeds een positieve evolutie vast te stellen. Wanneer we fysieke activiteit evalueren aan de hand van de oorspronkelijke aanbeveling dan zien we een stijging van het aantal 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling haalt van 31,1% bij de basismeting tot 38,3% bij de vergelijkende meting. Bij vrouwen zien we een evolutie van 21,0% bij de basismeting naar 24,0% in 2014. In beide geslachten is deze stijging onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling.

35,4%

48,8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


23,9%

31,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


60,4%

68,3%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


44,6%48,3%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



Figuur 13. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de oorspronkelijke aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Als we de WGO-aanbeveling hanteren zien we een evolutie van 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling behaalt van 58,1% bij de basismeting tot 66,5% bij de vergelijkende meting. Bij de vrouwen stijgt het percentage van 43,8% in 2004 naar 49,2% in 2014. Zowel voor mannen als voor vrouwen is deze stijging onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling van fysieke activiteit.

Figuur 14. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de WGO-aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Er is een positieve evolutie waar te nemen in het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt. Alle subgroepen doen een stap vooruit, onafhankelijk van de gehanteerde aanbeveling. Echter, met een stijging van 13,4%-punten werd de gezondheidsdoestelling voor fysieke activiteit enkel bereikt bij de groep van 19- tot 59-jarige mannen wanneer de oorspronkelijke aanbeveling gehanteerd werd. De stijgende prevalentiecijfers tonen aan dat er positieve resultaten zijn geboekt met het beleid op Vlaams niveau. Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan zien we dat op beide meetmomenten en zowel bij de 19- tot 59-jarige als bij de 60- tot 64-jarige volwassenen aanzienlijk meer mannen de aanbeveling behalen in vergelijking met de vrouwen. Bovendien is stijging in fysieke activiteit over de

31,3%

38,3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


21,0%24,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


58,1%

66,5%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


43,8%49,2%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



evaluatieperiode van 10 jaar steeds meer uitgesproken bij mannen in vergelijking met vrouwen. Verder zien we dat de prevalentiecijfers van de 60- tot 64-jarigen over het algemeen lager liggen ten opzichte van de 19- tot 59-jarigen. Gezien de eerder beperkte steekproefomvang bij de 60- tot 64-jarigen in 2014 lijkt het ons echter aangewezen om de nodige voorzichtigheid aan de dag te leggen bij de interpretatie van de resultaten van deze leeftijdsgroep. Een bijkomende vaststelling is de invloed van de gehanteerde aanbeveling op de prevalentiecijfers van fysieke activiteit. De meer recente WHO-aanbeveling voor fysieke activiteit is duidelijk minder streng dan de oorspronkelijke aanbeveling, in die zin dat beduidend meer volwassenen de richtlijn behalen bij de WHO-aanbeveling ondanks het feit dat dezelfde proefgroep geëvalueerd werd. De evolutie in prevalentiecijfer over de tijd aan de hand van de huidige gegevens verschilt enigszins van de evolutie die gerapporteerd werd in de Gezondheidsenquête van 2013. In 2004 rapporteerde de Gezondheidsenquête een prevalentiecijfer op Vlaams niveau van 41% bij de 15- tot 75-jarigen), waarna het percentage steeg tot 45% in 2008, om daarna terug te dalen tot 40% in 2013. In tegenstelling tot de huidige resultaten (stijging van 10,9%-punten bij de 19- tot 59-jarigen bij de oorspronkelijke aanbeveling) is er bij de Gezondheidsenquête geen positieve evolutie waar te nemen over de evaluatieperiode van ongeveer 10 jaar. Een belangrijke nuance hierbij is dat het leeftijdsbereik bij de gezondheidsenquête (15- tot 75-jarigen) niet gelijkloopt met het leeftijdsbereik van de gezondheidsdoelstellingen. Daarnaast zijn er ook enkele methodologische verschillen in berekeningswijze van het prevalentiecijfer. De prevalentiecijfers van de recente VCP 2014 zijn niet vergelijkbaar met de huidige cijfers omwille van een verschillende definiëring van matige tot zware fysieke activiteit in de VCP. In de VCP werd ook de totale tijd gespendeerd aan wandelen (alle intensiteiten) opgenomen, wat tot een overschatting van de prevalentiecijfers leidt.

2.3.3 Subdoelstellingen voor sedentair gedrag

2.3.3.1 Afbakening Sedentair gedrag omvat alle activiteiten die men uitvoert in zittende of liggende houding én gekenmerkt worden door een laag energieverbruik. De slaaptijd valt hier echter niet onder. Het energieverbruik bij sedentair gedrag komt overeen met een MET-waarde6 tussen 1,0 en 1,5. Voorbeelden van sedentaire activiteiten zijn tv-kijken, computeren, tabletgebruik, zitten op school, op het werk of in de auto. Sedentair gedrag en fysieke activiteit zijn onafhankelijke gezondheidsthema’s aangezien ze elk beïnvloed worden door andere factoren. Beide gezondheidsthema’s zijn dus geen tegengestelden; personen die voldoende fysiek actief zijn kunnen tegelijkertijd ook veel zitten en omgekeerd (Van Acker & De Meester, 2015). Dit inzicht werd pas verworven tijdens de looptijd van de gezondheidsdoelstellingen. Overigens is de definitie van sedentair gedrag de voorbije jaren veranderd omwille van nieuwe inzichten binnen dit gezondheidsthema. De huidige definitie en geldende meetmeetmethoden van sedentair gedrag verschillen dan ook van de definitie en meetmethoden die oorspronkelijk werd opgenomen in het Vlaams Actieplan Voeding en Beweging.

2.3.3.2 Subdoelstellingen voor adolescenten Achtergrond Tot op vandaag bestaat er geen internationale aanbeveling met betrekking tot algemeen sedentair gedrag bij jongeren, en bijgevolg geen afgebakende definitie van ‘een sedentair adolescent’. Omdat de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag echter uitging van laag

6 In het oorspronkelijk ontwerp van de gezondheidsdoelstellingen werd de PAL (Physical Activity Level) opgenomen als evaluatieparameter. Deze parameter kon echter niet geëvalueerd worden omdat (1) hier onvoldoende gegevens van beschikbaar waren bij de vervolgmeting van 2014, (2) de PAL niet opgenomen is in de huidige aanbevelingen voor sedentair gedrag. De PAL werd dus niet opgenomen bij de uiteindelijke evaluatie van deze gezondheidsdoelstellingen.


energieverbruik en weinig fysieke activiteit (PAL of Physical Activity Level), en wegens de beperkingen van de beschikbare gegevens, werd beslist om het percentage adolescenten te berekenen die aangaven dat ze geen enkele dag van de week minstens 60 minuten actief zijn aan matige tot zware intensiteit. Voor één specifiek domein van sedentair gedrag, namelijk de schermtijd, is er wel een Vlaamse (cfr. actieve voedingsdriehoek) en internationale aanbeveling voor jongeren voorhanden. Volgens deze aanbeveling dienen kinderen en adolescenten schermtijd te beperken tot een maximum van 2 uur per dag (Tremblay, Leblanc, Janssen, Kho, & Hicks, 2011). Er waren twee subdoelstellingen voor adolescenten en deze luidden als volgt: “Tegen 2015 daalt het percentage jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl tijdens de adolescentie met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescente jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd haalt met 10%-punten”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling rond sedentair gedrag bij adolescenten werd gebruik gemaakt van gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid (HBSC). Omwille van de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag waarbij uitgegaan werd van een laag energieverbruik en weinig fysieke activiteit, werd de vraag over fysieke activiteit gebruikt om algemeen sedentair gedrag bij adolescenten na te gaan. Voor de basismeting van algemeen sedentair gedrag bij adolescenten werd beroep gedaan op de Vlaamse onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide onderzoeksronden als basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. Voor de basismeting van schermtijd werden enkel de HBSC-gegevens van 2006 opgenomen aangezien één deelaspect van de schermtijd (het spelen van computerspelletjes) niet bevraagd werd in 2002. Voor de vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de HBSC-gegevens van 2014. Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten De analyse van de gezondheidsdoelstellingen voor sedentair gedrag bij adolescenten werd opgesplitst volgens twee leeftijdscategorieën: 12- tot 14-jarigen en 15- tot 18-jarigen. Sedentair gedrag bij 12- tot 14-jarigen Bij de basismeting was het percentage 12- tot 14-jarige jongens met een sedentaire leefstijl 6,3% (interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data) ten opzichte van 3,0% in 2014. Het percentage meisjes met en sedentaire leefstijl daalde van 6,3% bij de basismeting tot 3,9% in 2014. Deze daling bij de jongens en meisjes is onvoldoende voor het behalen van de vooropgestelde gezondheidsdoelstelling van slechts 2% adolescenten met een sedentaire leefstijl in 2014.

Figuur 15. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

6,3%

3,0%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

2004 2014

Sed

en

tair

en

(%

)

JONGENS


6,3%

3,9%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

2004 2014

Sed

en

tair

en

(%

)

MEISJES



Het percentage 12- tot 14-jarige jongens dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt, bleef met 7,1% in 2004 en 7,5% in 2014 ongeveer gelijk over de evaluatieperiode. Bij 12- tot 14-jarige meisjes is er een lichte daling waar te nemen in het percentage dat de aanbeveling haalt van 10,3% bij de basismeting tot 8,6% bij de vergelijkende meting. In beide geslachten wordt de gezondheidsdoelstelling voor schermtijd bij 12- tot 14-jarigen niet gehaald.

Figuur 16. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Sedentair gedrag bij 15- tot 18-jarigen Bij de basismeting was het percentage 15- tot 18-jarige jongens met een sedentaire leefstijl 8,9% (interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data) tegenover 6,1% in 2014. Bij meisjes daalde het percentage respondenten met een sedentaire leefstijl van 11,2% bij de basismeting naar 8,0% in 2014. Ondanks de positieve evolutie werd de gezondheidsdoelstelling van slechts 2% in 2014 niet bereikt voor deze leeftijdsgroep.

Figuur 17. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes met een sedentaire leefstijl in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt, bedroeg 8,4% bij de basismeting ten opzichte van 6,5% bij de vergelijkende meting. Ook voor meisjes is er een negatieve evolutie waar te nemen met 11,9% bij de basismeting tegenover 7,0% in 2014. Met een daling van de jongens en meisjes die de aanbeveling voor schermtijd behalen, werd de gezondheidsdoelstelling voor schermtijd duidelijk niet bereikt.

7,1% 7,5%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


10,3%8,6%

0%

10%

20%

30%

2004 2014B

eh

aalt

aan

be

velin

g (%

)

MEISJES


8,9%

6,1%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Sed

en

tair

en

(%

)

JONGENS


11,2%

8,0%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Sed

en

tair

en

(%

)

MEISJES



Figuur 18. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Bovenstaande resultaten duiden op een positieve evolutie in het totale sedentair gedrag bij Vlaamse jongeren tijdens de afgelopen 10 jaar (interpretatie van het begrip sedentair volgens de beperkingen van de beschikbare data). De daling in sedentair gedrag bleek echter onvoldoende voor het behalen van de beoogde gezondheidsdoelstelling van slechts 2% Vlaamse adolescenten met een sedentaire leefstijl. De resultaten voor schermtijd geven meteen een gedeeltelijke verklaring voor het niet behalen van de gezondheidsdoelstelling. Voor dit specifieke domein van sedentair gedrag nemen we namelijk een daling waar van het percentage jongeren dat de gezondheidsaanbeveling van maximaal 2 uur schermtijd per dag behaalt. Meer dan waarschijnlijk kan deze vaststelling verklaard worden door de almaar stijgende digitalisering en de enorme toename in het aanbod van schermactiviteiten voor jongeren tijdens het voorbije decennium. Als we kijken naar de verschillende subgroepen dan zien we dat het percentage adolescenten met een sedentaire leefstijl hoger ligt bij de 15- tot 18-jarigen in vergelijking met de 12-tot 14-jarigen. Verder zien we ook dat er in 2014 een - weliswaar beperkt - verschil waar te nemen is tussen de geslachten, waarbij er iets meer meisjes een sedentaire leefstijl op nahielden in vergelijking met jongens. De evolutie van zowel algemeen sedentair gedrag als schermtijd over de evaluatieperiode van 10 jaar is gelijklopend voor de beide geslachten en leeftijdsgroepen, enkel bij de 12- tot 14-jarige jongens zien we dat het percentage dat de aanbeveling voor schermtijd behaalt ongeveer status quo is gebleven. Uit een bijkomende analyse voor schermtijd blijkt overigens dat beduidend meer adolescenten de aanbeveling behalen op weekdagen (14,6%) ten opzichte van weekenddagen (7,0%) en dit in beide geslachten en beide leeftijdsgroepen. Uit de resultaten van de recente VCP 2014 blijkt dat 10- tot 17-jarige adolescenten gemiddeld 8 uur en 44 minuten per dag spenderen aan sedentaire activiteiten. Omwille van het verschil in definiëring van algemeen sedentair gedrag, het verschil in methodologie, en het verschil in gemeten parameters is het echter niet mogelijk om onze resultaten rechtsreeks te vergelijken met deze van de VCP 2014, maar desondanks zijn er enkele tendensen vast te stellen. Zo stelde men bij de VCP 2014 eveneens vast dat de mate van sedentair gedrag beduidend hoger lag bij oudere (14-17 jaar) ten opzichte van jongere (10-13 jaar) adolescenten en dat meisjes gemiddeld meer tijd aan sedentair gedrag spendeerden ten opzichte van jongens. Ook het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor schermtijd behaalde in de VCP lag beduidend lager op weekdagen ten opzichte van weekenddagen (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

8,4%6,5%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


11,9%

7,0%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES



2.3.3.3 Subdoelstellingen voor volwassenen Achtergrond Net zoals bij adolescenten bestaat er voor volwassenen tot op vandaag geen éénduidige aanbeveling met betrekking tot algemeen sedentair gedrag, en bijgevolg geen afgebakende definitie van ‘een sedentair volwassene’. Omdat de oorspronkelijke gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag echter uitging van laag energieverbruik (PAL of physical activity level), en wegens de beperkingen van de beschikbare gegevens, werd beslist om een sedentaire drempel te bepalen ter hoogte van het onderste tertiel in activiteitsniveau bij de basismeting. Het activiteitsniveau van de 33% minst actieve volwassenen correspondeerde met een maximum van 60 minuten fysieke activiteit per week aan matige tot zware intensiteit. Respondenten die minder dan 60 minuten actief waren op weekbasis werden aanzien als personen met een sedentaire leefstijl. De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 daalt het percentage mannen en vrouwen met een sedentaire leefstijl met 10%-punten”. De evolutie van het percentage sedentaire volwassenen werd in kaart gebracht aan de hand van dezelfde gegevens als bij de gezondheidsdoelstelling voor fysieke activiteit bij volwassenen. Voor de baselinemeting werden de IPAQ-gegevens gebruikt van de Voedselconsumptiepeiling 2004; de Gezondheidsenquête 2004; en het Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Sport, Bewegen en Gezondheid 2002-2006. Bij de vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de IPAQ-gegevens van de Gezondheidsenquête 2014; de Vlaamse Participatiesurvey 2014; en het Vlaamse Steunpunt Sport 2012-2015. Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag bij volwassenen werd opgesplitst volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen. Sedentair gedrag bij 19- tot 59-jarigen Bij de basismeting was het percentage 19- tot 59-jarige mannen met een sedentaire leefstijl 28,1% tegenover 21,1% bij de vergelijkende meting van 2014 (interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data). Ondanks de positieve evolutie is deze daling onvoldoende voor het behalen van de vooropgestelde gezondheidsdoelstelling. De prevalentiecijfers van de vrouwen tonen eveneens een daling in het percentage respondenten met een sedentaire leefstijl van 39,8% bij de basismeting ten opzichte van 36,4% in 2014. Ook hier is de daling onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag.

Figuur 19. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een sedentaire leefstijl in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

28,1%

21,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Sed

en

tair

(%

)

MANNEN


39,8%36,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Sed

en

nta

ir (

%)

VROUWEN



Sedentair gedrag bij 60-64-jarigen Bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarigen zien we een daling van 34,6% mannen met een sedentaire leefstijl bij de basismeting tot 25,0% bij de vergelijkende meting (interpretatie volgens de beperkingen van de beschikbare data). Met een daling van afgerond 10% werd de gezondheidsdoelstelling voor sedentair gedrag voor deze doelgroep bereikt. Het percentage vrouwen met een sedentaire leefstijl daalde van 47,8% bij de basismeting tot 40,1% bij de vergelijkende meting. Ondanks deze daling werd de gezondheidsdoelstelling hier echter niet bereikt.

Figuur 20. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een sedentaire leefstijl in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Sedentair gedrag evolueerde in de positieve richting bij alle subgroepen over de evaluatieperiode van 10 jaar. Bij de groep van 19- tot 59-jarigen was de daling weliswaar onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling. Bij de groep van 60- tot 64-jarigen behaalden enkel de mannen de vooropgestelde 10%-punten daling in percentage respondenten met een sedentaire leefstijl. Ook hier moeten we weer de kanttekening maken dat de proefgroep van 60- tot 64-jarigen in 2014 eerder beperkt is in omvang. Wanneer wij kijken naar verschillen in het percentage personen met een sedentaire leefstijl tussen zowel de beide geslachten als beide leeftijdsgroepen dan merken we twee constanten. Vooreerst ligt het percentage hoger bij de vrouwen in vergelijking met de mannen op alle meetmomenten en in beide leeftijdsgroepen. Daarnaast ligt het percentage van personen met een sedentaire leefstijl hoger voor de 60- tot 64-jarige volwassenen in vergelijking met de 19- tot 59-jarigen op alle meetmomenten en in beide geslachten. Uit de cijfers van de recente VCP 2014 blijkt dat Vlaamse volwassenen (18-64 jaar) gemiddeld 6 uur en 52 minuten zittend doorbrengen per dag. Omwille van het verschil in definiëring van algemeen sedentair gedrag, het verschil in methodologie, en het verschil in gemeten parameters is het echter niet mogelijk om onze prevalentiecijfers rechtsreeks te vergelijken met deze van de recente VCP 2014.Desondanks is het mogelijk om enkele tendensen te belichten. Gelijklopend met onze bevindingen, waarbij meer mannen er een sedentaire leefstijl op nahielden, was de gemiddelde zittijd van mannen in de VCP 2014 hoger dan bij de vrouwen (weliswaar niet significant). Voor leeftijd werd er bij de VCP een omgekeerde tendens in zittijd waargenomen, waarbij er een lichte daling in gemiddelde dagelijkse zittijd werd vastgesteld met stijgende leeftijd, ook hier waren deze verschillen echter niet significant.

34,6%

25,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Sed

en

tair

(%

)

MANNEN


47,8%

40,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Sed

en

nta

ir (

%)

VROUWEN



2.3.4 Subdoelstelling voor evenwichtige voeding

2.3.4.1 Afbakening Er werden subdoelstellingen geformuleerd voor vier essentiële voedingsmiddelen van de actieve voedingsdriehoek (water, groenten, fruit, en melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten) en de restgroep. Bij de kleuters (3- tot 5-jarigen) werd er geen subdoelstelling opgenomen van de restgroep en bij adolescenten van 12 tot 14 jaar waren er enkel bruikbare gegevens op populatieniveau beschikbaar voor de voedingsmiddelen groenten en fruit. Water of vocht is een essentieel onderdeel van het lichaam aangezien 65% van het volwassen menselijk lichaam bestaat uit water of vocht. Inname van voldoende voedingsmiddelen uit de watergroep is dan ook essentieel om onze natuurlijke vochtbalans op peil te houden. Voedingsmiddelen uit de watergroep zijn voornamelijk dranken die weinig of geen energie leveren (maximaal 5 kcal per 100 ml) en een laag natriumgehalte bevatten (bij voorkeur niet meer dan 20 mg per 100 ml, maximaal 100 mg natrium per 100 ml). Dranken die tot de watergroep behoren zijn water (inclusief gearomatiseerd water met een nul energie-inhoud), koffie, thee, kruidenthee en light frisdranken. Niet alle dranken behoren bijgevolg tot de watergroep. Zo zijn er ook dranken opgenomen in andere groepen van de actieve voedingsdriehoek omdat deze niet alleen vocht maar ook andere voedingsstoffen aanbrengen (VIGeZ, 2016). In de huidige evaluatie werd de samenstelling van de watergroep bij kleuters beperkt tot enkel water en gearomatiseerd water met een nul energie-inhoud is opgenomen. Groenten vormen een belangrijk onderdeel van onze dagelijkse voeding. Groenten zijn een belangrijke bron van vocht, koolhydraten, voedingsvezels, mineralen zoals ijzer, kalium, calcium en vitaminen zoals vitamine C, vitamine B1, vitamine B2, foliumzuur en bètacaroteen. Van nature zijn groenten vetarm en leveren ze bioactieve stoffen waaronder antioxidanten. Omdat niet alle groenten dezelfde soort en hoeveelheid mineralen en vitaminen bevatten, is afwisseling in consumptie van groentesoort erg belangrijk. Zowel verse groenten, diepvriesgroenten, blikgroenten, groenten uit bokaal (bij voorkeur zonder zout en room- of saustoevoegingen) en groentesoep (nettogewicht van de groenten) worden tot de groep groenten gerekend. Groentesap werd daarentegen niet opgenomen in de huidige evaluatie omdat zij

doorgaans veel minder voedingsvezels, koolhydraten, vitaminen en mineralen bevatten. Ook peulvruchten zoals kikkererwten, witte bonen, linzen, gedroogde erwten en kapucijners worden niet tot de groep groenten gerekend. Deze bevatten een aanzienlijke hoeveelheid proteïnen en zetmeel en worden bijgevolg bij de groep vlees, vis, eieren en vervangproducten ondergebracht (VIGeZ, 2016). Fruit levert net zoals groenten vocht, koolhydraten, voedingsvezels, mineralen, vitaminen en antioxidanten. In tegenstelling tot groenten die voornamelijk meervoudige koolhydraten bevatten, bevat fruit eerder enkelvoudige koolhydraten. Met fruit wordt niet alleen vers fruit bedoeld maar eveneens fruit uit de diepvries, blikfruit (op siroop, eigen sap of water), fruitmoes en gedroogd fruit. Naar voedingswaarde toe blijft vers fruit weliswaar de beste keuze. Fruitsap werd in de huidige evaluatie niet opgenomen binnen de fruitgroep omwille van de hoge caloriewaarde (40 à 45 kcal/100 ml). Ook noten worden niet tot de fruitgroep gerekend omdat ze een aanzienlijke hoeveelheid proteïnen en een hoog vetgehalte bevatten. Daarom worden noten – net zoals peulvruchten – ondergebracht bij de groep met vlees, vis, eieren en vervangproducten. Hoewel confituur gemaakt wordt op basis van fruit, behoort het niet tot de fruitgroep. Confituur bevat namelijk veel (toegevoegde) suikers en niet dezelfde vitaminen, mineralen en vezels als vers fruit. Daarom wordt confituur ondergebracht bij de restgroep (VIGeZ, 2016). Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zijn een erg belangrijke bron van mineralen (voornamelijk calcium), eiwitten en vitaminen van de B-groep (B2 en B12). Halfvolle en volle


melkproducten kunnen eveneens vitamine A en D bevatten. Calcium is een essentiële voedingsstof die bijdraagt tot de opbouw en het onderhoud van het botstelsel. Naast calcium is melk ook rijk aan de mineralen fosfor, kalium en magnesium en het sporenelement zink. Tot deze groep van voedingsmiddelen behoren melk en afleidingen (bv. chocomelk), karnemelk, gefermenteerde melksoorten zoals yoghurt en plattekaas, zuiveldesserts zoals pudding, flan en rijstpap. Sojaproducten horen thuis in deze groep indien er calcium toegevoegd werd en bij voorkeur ook vitamine B2 en B12. In deze calciumverrijkte vorm zijn sojaproducten een volwaardig alternatief voor koemelk. Kaas werd bij de huidige evaluatie niet opgenomen als onderdeel van deze groep omdat kaas over het algemeen voldoende gegeten wordt en vaak een hoog vetgehalte bevat. Ook eieren horen niet thuis in de groep van melkproducten omdat eieren in combinatie met plantaardige producten kunnen fungeren als vleesvervanger (VIGeZ, 2016). De restgroep is de top van de actieve voedingsdriehoek. In de restgroep zitten alle voedingsmiddelen vervat die strikt genomen niet essentieel zijn binnen een evenwichtige voeding. Desondanks zijn deze voedingsmiddelen niet weg te denken uit onze voedingscultuur en -gewoonten. De inname van voedingsmiddelen uit de restgroep kan best beperkt worden aangezien ze voornamelijk calorieën leveren in de vorm van vetten en suikers, en in verhouding weinig of geen voedingstoffen zoals mineralen en vitaminen (VIGeZ, 2016). Voedingsmiddelen uit de restgroep hebben hun plaats binnen een evenwichtige voeding indien ze in beperkte hoeveelheden worden geconsumeerd en als aanvulling worden gezien op het menu. Volgende voedingsmiddelen behoren tot de restgroep (VIGeZ, 2016):

Producten rijk aan suiker zoals suiker, sorbet, zoet broodbeleg, suikersnoep, …

Dranken met een energie-inhoud van meer dan 5 kcal per 100 ml of meer dan 100 mg Na per 100 ml, alcoholische dranken, energiedranken, sportdranken, …

Sauzen zoals mayonaise, dressing, …

Producten rijk aan vet en/of suiker zoals chocolade, choco, roomijs, tiramisu, …

Room en slagroom

Gebak, koek en taart

Gefrituurde aardappelbereidingen en snacks zoals frieten, chips, …

Andere producten: sojadranken en sojadesserts zonder calciumverrijking, havermelk, rijstmelk, notenmelk, …

2.3.4.2 Subdoelstellingen voor kleuters

2.3.4.2.1 Gezondheidsdoelstelling water Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek voor kleuters dienen 3- tot 5-jarigen minstens 0,5 liter water per dag te consumeren (inclusief gearomatiseerd water met een energie-inhoud van 0 kcal / 100 ml). De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot waterinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor waterinname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de waterinname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij kleuters werd als basismeting gebruik gemaakt van gegevens van het onderzoeksproject ‘Voedingsprofiel van de Vlaamse Kleuter’ van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde van de UGent uit 2002-2003. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de gegevens van de VCP 2014 (WIV-ISP). De gegevensverzameling bij kleuters gebeurde in beide onderzoeksprojecten aan de hand van een meervoudige 24-uursnavraag van de ingenomen voedingsmiddelen bij de ouders. De gegevens van


‘Voedingsprofiel van de Vlaamse Kleuter’ zijn afkomstig van een opeenvolgende driedaagse navraag, de gegevens van de VCP 2014 van een tweedaagse navraag met een meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken (Huybrechts, et al., 2008), (Bel, et al., 2016). Resultaten Bij de basismeting in 2004 behaalde 14,2% van de kleuters de aanbeveling voor waterinname. In 2014 was dit percentage gestegen tot 35,4%. De gemiddelde inname van water steeg van 218 ml/dag in 2004 tot 452 ml/dag in 2014, een stijging van 234 ml/dag. Zowel de proportie van kleuters die de aanbeveling behaalt als de gemiddelde inname is met meer dan vooropgesteld gestegen, de gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij kleuters werd dus voor beide parameters bereikt.

Figuur 21. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor waterinname (links) en van de gemiddelde waterinname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Waterinname bij kleuters is positief geëvolueerd over de evaluatieperiode van tien jaar. Zowel het percentage kleuters dat de aanbeveling behaalt als de gemiddelde waterinname van kleuters is meer dan verdubbeld ten opzichte van 2004. Voor beide parameters werd de gezondheidsdoelstelling dus ruimschoots bereikt. Toch moeten we opmerken dat nog steeds een aanzienlijke meerderheid van de Vlaamse kleuters (64,6%) onder de aanbeveling blijft voor waterinname en dat ook de gemiddelde waterinname van kleuters in 2014 onder de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek blijft.

2.3.4.2.2 Gezondheidsdoelstelling groenten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 100 g groenten per dag consumeren, wat overeenkomt met 2 à 3 groentelepels. De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot groente-inname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van gegevensinzameling gebruikt zoals beschreven in sectie 2.3.4.2.1. Resultaten In 2004 behaalde 29,4% van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname. Tien jaar later was dit percentage gestegen tot 32,3%. Deze stijging is echter onvoldoende voor het behalen van de

14,2%

35,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)


218

452

0

100

200

300

400

500

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)



gezondheidsdoelstelling. Echter, indien we kijken naar de gemiddelde inname zien we een stijging van 77 g/dag in 2004 naar 88 g/dag in 2014, een stijging van meer dan 10%-punten (+11 g/dag).

Figuur 22. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor groente-inname (links) en van de gemiddelde groente-inname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De groente-inname bij kleuters is positief geëvolueerd over de tienjarige evaluatieperiode. De gezondheidsdoelstelling werd niet bereikt voor het percentage dat de aanbeveling haalt (i.e., prevalentiecijfers) maar wel voor gemiddelde groente-inname. Ondanks de positieve evolutie zien we dat nog steeds een grote meerderheid (67,7%) van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname niet behaalt. Dit stellen we eveneens vast wanneer we kijken naar de gemiddelde inname die in 2014 met gemiddeld 88 g/dag onder de aanbeveling van 100 g/dag blijft.

2.3.4.2.3 Gezondheidsdoelstelling fruit Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 100 g fruit per dag consumeren, wat overeenkomt met 1 à 2 stuks. De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de fruitinname van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van gegevensinzameling gebruikt zoals beschreven in sectie 2.3.4.2.1.

Resultaten Bij de basismeting in 2004 behaalde 54,1% van de kleuters de aanbeveling voor de inname van fruit. In 2014 was dit percentage gestegen tot 73,9%. Deze stijging over 10 jaar kwam ook naar voor bij de resultaten voor de gemiddelde fruitinname. De gemiddelde inname bij kleuters steeg van 112 g/dag in 2004 naar 143 g/dag in 2014 (+31 g/dag). Zowel de proportie van kleuters die de aanbeveling behaalt als de gemiddelde inname is met meer dan vooropgesteld gestegen, de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij kleuters werd dus voor beide parameters bereikt.

29,4%32,3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)


77

88

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)



Figuur 23. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor fruitinname (links) en van de gemiddelde fruitinname (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De gezondheidsdoelstelling voor fruitinname werd ruimschoots bereikt voor zowel het percentage kleuters dat de aanbeveling behaalt (i.e., prevalentiecijfer) als voor de gemiddelde fruitinname. Met 73,9% behaalt een ruime meerderheid van de Vlaamse kleuters in 2014 de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Aansluitend stellen we ook vast dat de gemiddelde fruitinname in 2014 de aanbeveling van minimaal 100 g/dag ruimschoots overstijgt.

2.3.4.2.4 Gezondheidsdoelstelling melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten kleuters minstens 500 g melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor kleuters met betrekking tot inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage kleuters dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van kleuters met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters werden dezelfde bronnen en wijze van gegevensinzameling gebruikt zoals beschreven in sectie 2.3.4.2.1. Resultaten Het percentage van kleuters dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten behaalt daalde van 30,0% in 2004 naar 12,6% in 2014. Ook bij de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we een aanzienlijke daling van 421 g/dag naar 315 g/dag (-106 g/dag). Het spreekt voor zich dat voor beide parameters de gezondheidsdoelstelling niet bereikt werd.

54,1%

73,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)


112

143

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)



Figuur 24. Evolutie van het percentage kleuters dat de aanbeveling haalt voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten (links) en van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten (rechts) in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De resultaten voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters duiden op een aanzienlijke negatieve trend. Het percentage kleuters dat in 2014 de aanbeveling behaalt is meer dan gehalveerd ten opzichte van 2004 en ook de gemiddelde inname daalde met meer dan 100 g/dag. Een grote meerderheid (87,4%) van de kleuters behaalt de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten niet.

2.3.4.3 Subdoelstellingen voor adolescenten

2.3.4.3.1 Gezondheidsdoelstelling water Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten minstens 1,5 liter water (voedingsmiddelen uit de watergroep) per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot waterinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor inname van dranken uit de watergroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van dranken uit de watergroep van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd als basismeting gebruik gemaakt van gegevens van de VCP 2004. Voor de vergelijkende meting werden gegevens verkregen van de VCP uit 2014. De eigenaar van de VCP, het WIV-ISP, heeft de gegevens van de VCP 2004 opnieuw geanalyseerd zodat er volledige methodologische overeenstemming werd bekomen met de recente gegevens van 2014. De gegevensverzameling gebeurde door middel van een tweevoudige 24-uursnavraag met een meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken. De verzamelde data werden door het WIV-ISP verwerkt aan de hand van het softwareprogramma GloboDiet, vroeger EPIC-Soft genoemd (Bel, et al., 2016). Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op populatieniveau beschikbaar voor waterinname bij de leeftijdsgroep van 12- tot 14-jarige adolescenten. Resultaten Waterinname bij 15- tot 18-jarigen Bij de basismeting was het percentage van 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor waterinname behaalt 5,3%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 12,3%. Bij 15- tot 18-jarige meisjes

30,0%

12,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)


421

315

0

100

200

300

400

500

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)



steeg het percentage dat de aanbeveling behaalt van 6,7% in 2004 naar 12,5% in 2014. In beide geslachten was de stijging echter onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling.

Figuur 25. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor waterinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de gemiddelde waterinname dan zien we bij de jongens een stijging van 758 ml/dag in 2004 tot 917 ml/dag in 2014 (+159 ml/dag). Bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen we een stijging vast van gemiddeld 823 ml/dag naar 994 ml/dag (+171 ml/dag). In beide geslachten bedraagt de stijging meer dan de vooropgestelde 10%, de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde waterinname werd dus bereikt.

Figuur 26. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De inname van voedingsmiddelen uit de watergroep evolueerde positief over de tienjarige evaluatieperiode. Hoewel de gezondheidsdoelstelling voor het percentage 15- tot 18-jarigen dat de aanbeveling voor waterinname behaalt niet bereikt werd, zien we een quasi verdubbeling van het percentage in beide geslachten. De overgrote meerderheid van jongens en meisjes behaalt de aanbeveling in 2014 echter niet (respectievelijk 87,7% en 87,5%).

5,3%

12,3%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


6,7%

12,5%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES


758

917

0

300

600

900

1200

1500

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)

JONGENS


823

994

0

300

600

900

1200

1500

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)

MEISJES



De gezondheidsdoelstelling werd in beide geslachten wel bereikt voor de gemiddelde waterinname, waarbij de 15- tot 18-jarige meisjes in 2014 een licht hogere gemiddelde inname (+77 ml/dag) vertonen in vergelijking met de jongens. Met gemiddeld 917 ml/dag voor jongens en 994 ml/dag voor meisjes is de gemiddelde waterinname echter nog ver verwijderd van de geldende aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek voor adolescenten.

2.3.4.3.2 Gezondheidsdoelstelling groenten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten minstens 300 g groenten per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot groente-inname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij 12- tot 14-jarige adolescenten werd gebruik gemaakt van gegevens van de Vlaamse studie Jongeren en Gezondheid die deel uitmaakt van de internationale HBSC-studie. Voor de basismeting van groente-inname bij adolescenten werd beroep gedaan op de Vlaamse onderzoeksronden van 2002 en 2006, waarbij het gemiddelde over beide onderzoeksronden als basismeting werd gebruikt. Voor de recente en dus vergelijkende meting werd gebruik gemaakt van de Vlaamse HBSC-gegevens van 2014. De jongeren moesten aangeven op hoeveel dagen per week ze groenten eten binnen zeven antwoordcategorieën. Indien de jongeren aangaven elke dag meer dan één keer groenten te consumeren werd dit gecategoriseerd als het behalen van de aanbeveling. Bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname geëvalueerd aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1. Resultaten Groente-inname bij 12- tot 14-jarigen Bij de basismeting in 2004 was het percentage 12- tot 14-jarige jongens dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt 12,2%. In 2014 was dit percentage gestegen tot 14,2%. Bij de 12- tot 14-jarige meisjes bleef het percentage nagenoeg status quo met 12,5% dat de aanbeveling behaalde in 2004 en 12,6% in 2014. Voor beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname niet bereikt.

Figuur 27. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor groente-inname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

12,2%14,2%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


12,5% 12,6%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES



Groente-inname bij 15- tot 18-jarigen Bij de basismeting was het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt 0,9%. Tien jaar later was dit percentage gestegen tot 2,7%. Bij de meisjes daalde het percentage dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt van 3,4% in 2004 naar 0,6% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling dus niet bereikt.

Figuur 28. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor groente-inname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de gemiddelde groente-inname dan zien we een stijging bij de 15- tot 18-jarige jongens van 130 g/dag in 2004 naar 144 g/dag in 2014. Deze stijging met 14 g/dag komt overeen met de vooropgestelde stijging, de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde groente-inname bij de jongens werd dus bereikt. Bij de 15- tot 18-jarige meisjes zien we een daling van 153 g/dag naar 116 g/dag (-37 g/dag), hier werd de gezondheidsdoelstelling dus niet bereikt.

Figuur 29. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Het percentage adolescente respondenten dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt ligt voor beide geslachten en leeftijdsgroepen erg laag en de evolutie van deze prevalentiecijfers ligt ver verwijderd van de vooropgestelde gezondheidsdoelstelling. Enkel de gezondheidsdoelstelling voor

0,9%2,7%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


3,4%

0,6%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES


130

144

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

JONGENS


153 116

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MEISJES



gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd bereikt. Desondanks blijft deze gemiddelde inname ver verwijderd van de 300 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Er kan tevens een verschillende trend vastgesteld worden tussen beide geslachten. De groente-inname bij jongens gaat in stijgende lijn over de evaluatieperiode van tien jaar terwijl de groente-inname van meisjes een daling of status quo vertoont. In 2014 is de groente-inname van meisjes lager in vergelijking met de groente-inname van jongens. Het vergelijken van de prevalentiecijfers tussen de leeftijdsgroep van de 12- tot 14-jarigen met de leeftijdsgroep van de 15- tot 18-jarigen is gegeven het verschil in meetinstrument en vraagstelling niet opportuun. De 24-uursnavraag van VCP bij de 15- tot 18-jarige jongeren is een meer nauwkeurig meetinstrument voor groente-inname in vergelijking met de vraagstelling bij 12- tot 14-jarigen.

2.3.4.3.3 Gezondheidsdoelstelling fruit Achtergrond Volgens de aanbeveling moeten adolescenten minstens 250 g fruit per dag consumeren, wat overeenkomt met minstens 2 stuks. De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de fruitinname van adolescenten met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij 12- tot 14-jarige adolescenten werd gebruik gemaakt van dezelfde bron zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.2. De jongeren moesten aangeven op hoeveel dagen per week ze fruit aten binnen zeven antwoordcategorieën. Indien de jongeren aangaven elke dag meer dan één stuk fruit te consumeren werd dit gecategoriseerd als het behalen van de aanbeveling. Bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname geëvalueerd aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1. Resultaten Fruitinname bij 12- tot 14-jarigen In 2004 behaalde 10,3% van de 12- tot 14-jarige jongens de aanbeveling voor fruitinname. Tien jaar later was dit percentage licht gedaald tot 9,6%. Bij de 12- tot 14-jarige meisjes is het percentage ongeveer constant gebleven over de evaluatieperiode, in 2004 behaalde 12,4% de aanbeveling, in 2014 12,7%. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling niet bereikt.

Figuur 30. Evolutie van het percentage 12- tot 14-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

10,3% 9,6%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


12,4% 12,7%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES



Fruitinname bij 15- tot 18-jarigen Bij de 15- tot 18-jarige jongens zien we een lichte stijging in het percentage dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt van 2,3% in 2004 naar 3,2% in 2014. Ook bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen we een stijging vast van 1,8% in 2004 naar 4,6% in 2014. Echter, de stijging is in beide geslachten onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling.

Figuur 31. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarigen dan zien we bij de jongens een stijging van 72 g/dag in 2004 tot 79 g/dag in 2014. Deze stijging is (na afronding) net voldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling (+7 g/dag). Bij de meisjes is de gemiddelde fruitinname quasi gelijk gebleven met 110 g/dag in 2004 en 109 g/dag in 2014. De gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname werd niet bereikt bij 15- tot 18-jarige meisjes.

Figuur 32. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Het percentage dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname bij 12- tot 14-jarigen over de tienjarige evaluatieperiode vertoont een quasi status quo in beide geslachten. Bij de 15- tot 18-jarigen stellen we dan weer een zeer beperkte stijging vast, die meer uitgesproken is bij de meisjes. Enkel de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruit-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd bereikt. Desondanks blijft deze gemiddelde inname nog ver verwijderd van de vooropgestelde 250 g/dag aanbeveling.

2,3%3,2%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


1,8%

4,6%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014B

eh

aalt

aan

be

velin

g (%

)

MEISJES


72

79

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

JONGENS


110 109

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MEISJES



De prevalentiecijfers van de meisjes liggen in 2014 over het algemeen iets hoger dan bij de jongens. Voor de resultaten van de fruitinname in 2004 stellen we enkele opvallende cijfers vast. Meisjes vertonen een hogere inname van fruit dan jongens, maar desondanks bevinden ze zich vaker onder de aanbeveling. Dit kan waarschijnlijk worden verklaard door het feit dat een aantal meisjes in 2004 vrij hoge innames rapporteerden waardoor de gemiddelde consumptie sterk omhoog getrokken wordt. Op de percentages van respondenten die de aanbeveling al-dan-niet behalen (i.e., de distributie) heeft dit dan weer weinig effect. Het vergelijken van de prevalentiecijfers tussen de leeftijdsgroep van de 12- tot 14-jarigen met de leeftijdsgroep van de 15- tot 18-jarigen is gegeven het verschil in meetinstrument en vraagstelling niet opportuun. De 24-uursnavraag van VCP bij de 15- tot 18-jarige jongeren is een meer nauwkeurig meetinstrument voor fruitinname in vergelijking met de vraagstelling bij 12- tot 14-jarigen.

2.3.4.3.4 Gezondheidsdoelstelling melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten Achtergrond Volgens de aanbeveling moeten adolescenten minstens 450 g melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van adolescenten met 10%”. De gezondheidsdoelstelling voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd geëvalueerd aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1. Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op populatieniveau beschikbaar voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij de leeftijdsgroep van 12- tot 14-jarige adolescenten. Resultaten Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarigen Bij de basismeting in 2004 behaalde 10,8% van de 15- tot 18-jarige jongens de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. In 2014 was dit percentage gedaald tot 7,3%. Ook bij 15- tot 18-jarige meisjes zien we een dalende trend in het percentage dat de aanbeveling behaalt van 3,7% in 2004 tot slechts 0,8% in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd niet bereikt.

Figuur 33. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

10,8%

7,3%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


3,7%

0,8%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES



Bij de resultaten voor gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we eveneens een daling in beide geslachten. De inname bij 15- tot 18-jarige jongens daalde van 228 g/dag in 2004 naar 213 g/dag in 2014 (-15 g/dag). Bij de meisjes stellen we een daling vast van gemiddeld 169 g/dag in 2004 naar 135 g/dag in 2014 (-34 g/dag). De gezondheidsdoelstelling werd ook hier niet bereikt.

Figuur 34. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Net zoals bij de kleuters stellen we bij 15- tot 18-jarige adolescenten een duidelijke negatieve trend vast in de consumptie van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. De gezondheidsdoelstelling werd dus over de hele lijn niet bereikt. Met 92,7% van de jongens en 99,2% van de meisjes behaalt de overgrote meerderheid van de 15- tot 18-jarigen de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014 niet. Wanneer we beide geslachten met mekaar vergelijken dan zien we dat 15- tot 18-jarige jongens een hoger prevalentiecijfer en een hogere gemiddelde inname vertonen in vergelijking met de meisjes.

2.3.4.3.5 Gezondheidsdoelstelling restgroep Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten adolescenten de consumptie van producten uit de restgroep bij voorkeur beperken tot maximaal 250 kcal per dag. De twee subdoelstellingen voor adolescenten met betrekking tot inname van voedingsmiddelen uit de restgroep luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage adolescenten dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep van adolescenten met 10%”. De gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 15- tot 18-jarige adolescenten werd geëvalueerd aan de hand van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.3.1. Bij de inventarisatie van de beschikbare databanken bleken er geen gegevens op populatieniveau beschikbaar voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 12- tot 14-jarige adolescenten. Resultaten De restgroep bij 15- tot 18-jarigen Het percentage 15- tot 18-jarige jongens dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep haalt is nagenoeg constant gebleven over een periode van 10 jaar. In 2004 behaalde 0,4%

228 213

0

100

200

300

400

500

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

JONGENS


169135

0

100

200

300

400

500

2004 2014In

nam

e (

g/d

ag)

MEISJES



de aanbeveling, in 2014 0,5%. Bij de 15- tot 18-jarige meisjes stellen we een lichte stijging vast van 2,3% in 2004 tot 3,4% in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd in beide geslachten niet bereikt.

Figuur 35. Evolutie van het percentage 15- tot 18-jarige jongens en meisjes dat de aanbeveling behaalt voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep dan zien we bij de jongens een daling van 1109 kcal/dag in 2004 naar 1006 kcal/dag in 2014 (-103 kcal/dag). Bij de 15- tot 18-jarige meisjes zien we een daling van 712 kcal/dag naar 644 kcal/dag (-68 kcal/dag). Deze daling van 103 kcal/dag (-9,2%) bij de jongens en 68 kcal/dag (-9,6%) bij de meisjes is nipt onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling (-10%).

Figuur 36. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 15- tot 18-jarige jongens en meisjes in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De prevalentiecijfers van het percentage 15- tot 18-jarigen dat de aanbeveling voor de restgroep behaalt is erg laag in beide geslachten en op beide meetmomenten. De evolutie van de prevalentiecijfers van de jongens vertoont een status quo, bij de meisjes zien we een beperkte stijging. Wanneer we de resultaten van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bekijken dan zien we een positieve trend (daling) in beide geslachten, net onvoldoende voor het behalen van de gezondheidsdoelstelling. Desondanks ligt de gemiddelde inname ver verwijderd van de 250 kcal/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Over het algemeen kunnen we stellen dat meer

0,4% 0,5%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

JONGENS


2,3%3,4%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MEISJES


1 1091 006

0

300

600

900

1200

1500

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

JONGENS


712644

0

300

600

900

1200

1500

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

MEISJES



meisjes de aanbeveling behalen en dat ze ook op vlak van gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep beter scoren.

2.3.4.4 Subdoelstellingen voor volwassenen

2.3.4.4.1 Gezondheidsdoelstelling water Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 1,5 liter water (voedingsmiddelen uit de watergroep) per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot waterinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van voedingsmiddelen uit de watergroep van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij volwassenen werd als basismeting gebruik gemaakt van gegevens van de VCP 2004. Voor de vergelijkende meting werden gegevens verkregen van de VCP uit 2014. De eigenaar van de VCP, het WIV-ISP, heeft de gegevens van de VCP 2004 opnieuw geanalyseerd zodat er volledige methodologische overeenstemming werd bekomen met de recente gegevens van 2014. De gegevensverzameling gebeurde door middel van een tweevoudige 24-uursnavraag met een meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken. De verzamelde data werden door het WIV-ISP verwerkt aan de hand van het softwareprogramma GloboDiet, vroeger EPIC-Soft genoemd (Bel, et al., 2016). Resultaten Waterinname bij 19- tot 59-jarigen Bij de basismeting in 2004 behaalde 23,9% van de 19- tot 59-jarige mannen de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep. In 2014 was dit percentage gestegen tot 36,6%. Bij de 19- tot 59-jarige vrouwen steeg het percentage dat de aanbeveling voor de watergroep behaalde van 28,6% in 2004 tot 38,8% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling bereikt.

Figuur 37. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor waterinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Ook bij de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de watergroep zijn de resultaten positief. Bij 19- tot 59-jarige mannen steeg de inname van 1139 ml/dag in 2004 tot 1359 ml/dag in 2014. De gemiddelde inname bij de vrouwen steeg van 1241 ml/dag in 2004 tot 1394 ml/dag in 2014. Een

23,9%

36,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


28,6%

38,8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



stijging van respectievelijk 220 ml/dag en 153 ml/dag bleek voldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de watergroep bij 19- tot 59-jarigen.

Figuur 38. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Waterinname bij 60- tot 64-jarigen Bij de basismeting van de 60- tot 64-jarige mannen behaalde 17,5% de aanbeveling voor waterinname. Tien jaar later was dit percentage meer dan verdubbeld tot 44,1%. Ook bij de 60- tot 64-jarige vrouwen zien we een stijging van 35,1% in 2004 tot 46,0% in 2014. Deze stijgingen bij de mannen en bij de vrouwen volstaat voor het bereiken van de eerste gezondheidsdoelstelling voor waterinname.

Figuur 39. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor waterinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De gemiddelde waterinname bij 60- tot 64-jarige mannen bedroeg 1040 ml/dag bij de basismeting en 1480 ml/dag bij de vervolgmeting in 2014 (+440 ml/dag). Bij de 60- tot 64-jarige vrouwen stellen we een stijging vast van 1342 ml/dag in 2004 tot 1493 ml/dag in 2014 (+ 151 ml/dag). De stijging is in beide geslachten voldoende voor het behalen van de tweede gezondheidsdoelstelling voor waterinname bij 60- tot 64-jarigen.

1 139

1 359

0

250

500

750

1 000

1 250

1 500

1 750

2 000

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)

MANNEN


1 241

1 394

0

250

500

750

1 000

1 250

1 500

1 750

2 000

2004 2014In

nam

e (

ml/

dag

)

VROUWEN


17,5%

44,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


35,1%

46,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



Figuur 40. Evolutie van de gemiddelde waterinname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Net zoals bij de resultaten van de kleuters en de adolescenten stellen we bij volwassenen een sterke positieve evolutie vast voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep. De gezondheidsdoelstellingen voor waterinname bij volwassenen werden over de hele lijn bereikt (i.e., beide geslachten, beide leeftijdsgroepen en beide parameters). Ondanks de algemeen positieve evolutie blijkt dat nog steeds een meerderheid van de volwassen respondenten de 1,5 l/dag consumptieaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek niet behaalt. Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan zien we dat vrouwen in het algemeen een hogere waterinname en een hoger prevalentiecijfer vertonen in vergelijking met volwassen mannen. Echter, de mannen hebben een aanzienlijk deel van hun historische achterstand van 2004 opgehaald tijdens de tienjarige evaluatieperiode. Voor wat betreft beide leeftijdsgroepen zien we dat in 2014 zowel de prevalentiecijfers als de gemiddelde waterinname hoger liggen bij de 60- tot 64-jarigen in vergelijking met de 19- tot 59-jarigen.

2.3.4.4.2 Gezondheidsdoelstelling groenten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 300 g groenten per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot groente-inname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor groente-inname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de groente-inname van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1. Resultaten Groente-inname bij 19- tot 59-jarigen In 2004 behaalde 5,3% van de 19- tot 59-jarige mannen de aanbeveling voor groente-inname. Bij de vervolgmeting in 2014 was dit percentage licht gedaald tot 4,5%. Een daling werd eveneens vastgesteld bij de 19- tot 59-jarige vrouwen. In 2004 behaalde 8,8% de aanbeveling, in 2014 was dit nog slechts 5,9%. De gezondheidsdoelstelling voor groente-inname werd niet bereikt in beide geslachten.

1 040

1 480

0

250

500

750

1 000

1 250

1 500

1 750

2 000

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)

MANNEN


1 342

1 493

0

250

500

750

1 000

1 250

1 500

1 750

2 000

2004 2014

Inn

ame

(m

l/d

ag)

VROUWEN



Figuur 41. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor groente-inname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Ook de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde groente-inname bij 19- tot 59-jarigen werd niet bereikt in beide geslachten. De gemiddelde inname bij mannen daalde van 171 g/dag in 2004 naar 161 g/dag in 2014 (-10 g/dag). Bij de vrouwen daalde de gemiddelde inname van 185 g/dag bij de basismeting naar 172 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (-13 g/dag).

Figuur 42. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Groente-inname bij 60- tot 64-jarigen Bij de oudere volwassen mannen daalde het percentage dat de aanbeveling voor groente-inname behaalde van 16,3% in 2004 naar 8,2% in 2014, dit is quasi een halvering. Bij de vrouwen zien we een gelijkaardige trend met 17,2% dat de aanbeveling behaalde in 2004 en 8,4% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor groente-inname niet bereikt.

5,3% 4,5%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


8,8%

5,9%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


171 161

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


185172

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN



Figuur 43. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor groente-inname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De dalende trend laat zich ook merken bij de gemiddelde groente-inname van 60- tot 64-jarigen. Bij de mannen daalde deze van 222 g/dag bij de basismeting naar 185 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (-37 g/dag). De groente-inname bij vrouwen daalde van 220 g/dag in 2004 naar 186 g/dag in 2014 (-34 g/dag). De gezondheidsdoelstelling voor groente-inname werd niet bereikt in beide geslachten.

Figuur 44. Evolutie van de gemiddelde groente-inname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De resultaten voor groente-inname bij volwassenen tonen een daling van de consumptie over de hele lijn. De gezondheidsdoelstellingen voor groente-inname bij volwassenen werden dan ook niet bereikt. Over het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een grote meerderheid van de respondenten de minimale aanbeveling voor groente-inname van 300 g/dag niet bereikt in 2014. Bij volwassen vrouwen stellen we een licht hoger prevalentiecijfer en hogere gemiddelde groente-inname vast in vergelijking met de volwassen mannen. Wanneer we de vergelijking maken tussen de leeftijdsgroepen zien we dat zowel de prevalentiecijfers als de gemiddelde inname hoger liggen bij 60- tot 64-jarigen ten opzichte van de 19- tot 59-jarigen. Tegelijkertijd stellen we vast dat de daling over de evaluatieperiode van tien jaar meer uitgesproken is bij deze oudere groep van volwassenen, waarbij het percentage dat de aanbeveling behaalt in beide geslachten gehalveerd is.

16,3%

8,2%

0%

10%

20%

30%

40%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


17,2%

8,4%

0%

10%

20%

30%

40%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


222

185

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


220

186

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN



Tot slot stellen we nog een opmerkelijk resultaat vast bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarigen in 2004. De mannen hebben in deze leeftijdsgroep een licht hogere groente-inname, maar behalen de aanbeveling tegelijk minder frequent in vergelijking met de vrouwen. Deze vaststelling kan verklaard worden doordat de variantie bij de 60- tot 64-jarige vrouwen hoger ligt dan bij de mannen. Hierdoor resulteert eenzelfde verandering in gemiddelde inname bij vrouwen in een kleinere verandering in prevalentiecijfer (i.e., het percentage dat de aanbeveling behaalt) ten opzichte van de mannen.

2.3.4.4.3 Gezondheidsdoelstelling fruit Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 250 g fruit per dag consumeren, wat overeenkomt met minstens 2 stuks. De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot fruitinname luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor fruitinname haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de fruitinname van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1. Resultaten Fruitinname bij 19- tot 59-jarigen Het percentage 19- tot 59-jarige mannen dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt steeg in beperkte mate van 5,7% bij de basismeting naar 6,4% bij de vervolgmeting. Bij de 19- tot 59-jarige vrouwen was de positieve evolutie meer uitgesproken met een stijging van 3,5% in 2004 tot 10,0% in 2014. De stijging was in beide geslachten echter onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname.

Figuur 45. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de gemiddelde fruitinname dan zien we bij de 19- tot 59-jarige mannen een quasi status quo met 102 g/dag in 2004 en 104 g/dag in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd dus niet bereikt bij de mannen. Bij de vrouwen stellen we een lichte stijging vast van 127 g/dag bij de basismeting tot 136 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (+9 g/dag). Deze stijging is echter lager dan vooropgesteld waardoor ook de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname bij 19- tot 59-jarige vrouwen niet bereikt werd.

5,7% 6,4%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


3,5% 10,0%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



Figuur 46. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Fruitinname bij 60- tot 64-jarigen Het percentage van 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt steeg van 9,1% in 2004 tot 14,5% in 2014. Bij de vrouwen steeg het percentage van 8,8% in 2004 tot 17,0% in 2014. Deze stijgingen zijn echter onvoldoende voor het behalen van de eerste gezondheidsdoelstelling voor fruitinname.

Figuur 47. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor fruitinname in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen steeg van 125 g/dag bij de basismeting tot 148 g/dag bij de vervolgmeting. Deze stijging van 23 g/dag volstaat voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor fruitinname. Bij de vrouwen stellen we een stijging van 158 g/dag in 2004 tot 170 g/dag in 2014. Deze stijging van 12 g/dag bleek onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde fruitinname.

102 104

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


127136

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN


9,1%

14,5%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


8,8%

18,0%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



Figuur 48. Evolutie van de gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Er is een duidelijk positieve evolutie vast te stellen voor de fruitinname over de evaluatieperiode van tien jaar, enkel bij de 19- tot 59-jarige mannen is deze evolutie minder uitgesproken. Ondanks deze algemeen positieve evolutie werd de gezondheidsdoelstelling louter bereikt voor de gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen. In de verschillende subgroepen van volwassenen behaalt een grote meerderheid van de respondenten (>82%) de aanbeveling voor fruitinname nog steeds niet. En ook de gemiddelde fruitinname blijft duidelijk onder de 250 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Zowel het prevalentiecijfer als de gemiddelde fruitinname in 2014 ligt over het algemeen hoger bij de vrouwen ten opzichte van de mannen. Daarnaast zien we dat de leeftijdsgroep van de 60- tot 64-jarigen hogere prevalentiecijfers en een hogere fruitinname vertonen in vergelijking met de 19- tot 59-jarigen. Voor de resultaten van de fruitinname in 2004 stellen we – net zoals bij de 15- tot 18-jarige adolescenten - enkele opvallende cijfers vast. Vrouwen vertonen een hogere inname van fruit dan mannen, maar desondanks bevinden ze zich vaker onder de aanbeveling. Dit kan waarschijnlijk worden verklaard door het feit dat een aantal vrouwen in 2004 vrij hoge innames rapporteerden waardoor de gemiddelde consumptie sterk omhoog getrokken wordt. Op de percentages van respondenten die de aanbeveling al-dan-niet behalen (i.e., de distributie) heeft dit dan weer weinig effect.

2.3.4.4.4 Gezondheidsdoelstelling melk- en calciumverrijkte sojaproducten Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen minstens 450 g melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten per dag consumeren. De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1. Resultaten

125

148

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


158170

0

50

100

150

200

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN



Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 19- tot 59-jarigen Bij de 19- tot 59-jarige mannen stellen we een daling vast van het percentage dat de aanbeveling haalt voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van 4,6% in 2004 tot slechts 2,8% in 2014. Ook bij de vrouwen zien we een dalende trend van 2,6% in 2004 tot 1,2% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten dus niet bereikt.

Figuur 49. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten van 19- tot 59-jarige mannen daalde van 162 g/dag bij de basismeting tot 157 g/dag bij de vervolgmeting in 2014 (-5 g/dag). Bij de vrouwen was er daarentegen een lichte stijging vast te stellen van 156 g/dag in 2004 tot 162 g/dag in 2014 (+6 g/dag). In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten niet bereikt.

Figuur 50. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarigen Wanneer we kijken naar de resultaten van de 60- tot 64-jarige volwassenen dan zien we bij de mannen een lichte daling van het percentage dat de aanbeveling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten behaalt van 1,5% in 2004 tot 0,9% in 2014. Bij de vrouwen stellen we

4,6%2,8%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


2,6%1,2%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


162 157

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


156 162

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN



een lichte stijging vast van 1,4% in 2004 tot 1,7% in 2014. De gezondheidsdoelstelling voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten werd niet bereikt in beide geslachten.

Figuur 51. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarige mannen is quasi status quo gebleven over de tienjarige evaluatieperiode met 116 g/dag in 2004 en 119 g/dag in 2014. De gezondheidsdoelstelling werd bij mannen niet bereikt. Bij de vrouwen zien we een totaal ander beeld waarbij de gemiddelde inname is gestegen van 138 g/dag bij de basismeting tot 189 g/dag bij de vervolgmeting in 2014. Deze stijging van 51 g/dag is voldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten.

Figuur 52. Evolutie van de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Over het algemeen is de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen weinig geëvolueerd gedurende de tienjarige evaluatieperiode. Voor wat betreft het percentage dat de aanbeveling behaalt (i.e., prevalentiecijfers) zien we een lichte daling of status quo. Voor de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we eveneens weinig evolutie, met uitzondering van de opmerkelijke stijging (+37,0%) in inname bij de 60- tot 64-jarige vrouwen. In het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een overgrote

1,5% 0,9%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


1,4% 1,7%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN


116 119

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

MANNEN


138

189

0

50

100

150

200

250

300

2004 2014

Inn

ame

(g/

dag

)

VROUWEN



meerderheid de aanbeveling niet behaalt (>95%). Ook de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten blijft in alle subgroepen ver onder de 450 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Opvallend bij deze resultaten is dat de daling van de prevalentiecijfers bij sommige subgroepen gepaard gaat met een stijging in de inname. Dit kan waarschijnlijk verklaard worden door een grote variantie van de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014. Verder zijn geen éénduidige geslachts- en leeftijdstrends waar te nemen voor de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen.

2.3.4.4.5 Gezondheidsdoelstelling restgroep Achtergrond Volgens de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek moeten volwassenen de consumptie van producten uit de restgroep bij voorkeur beperken tot maximaal 250 kcal per dag. De twee subdoelstellingen voor volwassenen met betrekking tot inname van voedingsmiddelen uit de restgroep luidden als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep haalt met 10%-punten” en “Tegen 2015 stijgt de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep van volwassenen met 10%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij volwassenen werd gebruik gemaakt van dezelfde bron en wijze van gegevensinzameling zoals beschreven in sectie 2.3.4.4.1. Resultaten De restgroep bij 19- tot 59-jarigen Het percentage 19- tot 59-jarige mannen dat de aanbeveling behaalt voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep is gelijk gebleven over de tienjarige evaluatieperiode (1,4%). Bij de vrouwen stellen we een lichte stijging vast van 7,6% bij de basismeting naar 8,1% bij de vervolgmeting in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor de inname van voedingsmiddelen uit de restgroep niet bereikt.

Figuur 53. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 19- tot 59-jarige mannen daalde van 937 kcal/dag in 2004 naar 879 kcal/dag in 2014. Bij de vrouwen stellen we eveneens een daling vast van 578 kcal/dag in 2004 naar 547 kcal/dag in 2014. Een daling van respectievelijk 58 kcal/dag en 31

1,4% 1,4%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


7,6% 8,1%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



kcal/dag is echter onvoldoende voor het bereiken van de gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep.

Figuur 54. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

De restgroep bij 60- tot 64-jarigen Het percentage 60- tot 64-jarige mannen dat de aanbeveling voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep behaalde daalde van 3,3% bij de basismeting in 2004 naar 2,9% bij de vervolgmeting in 2014. Ook bij de 60- tot 64-jarige vrouwen stellen we een daling vast van 16,5% in 2004 naar 15,4% in 2014. In beide geslachten werd de gezondheidsdoelstelling voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep niet bereikt.

Figuur 55. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen dat de aanbeveling behaalt voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Wanneer we kijken naar de resultaten voor de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep dan zien we een daling bij 60- tot 64-jarige mannen van 779 kcal/dag in 2004 naar 760 kcal/dag in 2014 (-19 kcal/dag). Bij de vrouwen is de gemiddelde inname quasi gelijk gebleven met 459 kcal/dag in 2004 en 457 kcal/dag in 2014 (-2 kcal/dag). De gezondheidsdoelstelling voor de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep werd in beide geslachten niet bereikt.

937879

0

250

500

750

1 000

1 250

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

MANNEN


578 547

0

250

500

750

1 000

1 250

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

VROUWEN


3,3% 2,9%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

MANNEN


16,5% 15,4%

0%

10%

20%

30%

2004 2014

Be

haa

lt a

anb

eve

ling

(%)

VROUWEN



Figuur 56. Evolutie van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking De resultaten voor inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bij volwassenen vertonen een erg beperkte evolutie over tien jaar. Zowel het percentage dat de aanbeveling behaalt (i.e., prevalentiecijfers) als de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep wijzigen nauwelijks. In het algemeen liggen de prevalentiecijfers erg laag, waarbij een overgrote meerderheid van de volwassenen de aanbeveling niet behaalt. Ook de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep blijft in alle subgroepen ver boven de maximaal 250 kcal/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Bij mannen ligt de consumptie van voedingsmiddelen uit de restgroep hoger in vergelijking met vrouwen, dit uit zich zowel in de prevalentiecijfers als in de gemiddelde inname. Daarnaast stellen we vast dat de consumptie van voedingsmiddelen uit de restgroep beduidend lager ligt bij de oudere volwassenen ten opzichte van de groep van 19- tot 59-jarigen.

2.3.5 Subdoelstellingen voor gezond gewicht

2.3.5.1 Afbakening Evenwichtig eten en voldoende lichaamsbeweging liggen aan de basis van het behoud van een gezond gewicht. Om die reden werd gezond gewicht opgenomen als subdoelstelling binnen de gezondheidsdoelstellingen voor voeding en beweging. Gezond gewicht werd enkel opgenomen als gezondheidsdoelstelling voor Vlaamse volwassenen en werd in kaart gebracht door middel van de Body Mass Index (BMI) of Quetelet Index. De BMI is een manier om het relatieve gewicht van personen weer te geven en wordt berekend door het gewicht in kg te delen door de lengte in meters in het kwadraat (kg/m²). Bij volwassenen is de BMI redelijk stabiel waardoor het mogelijk is om de absolute drempelwaarde van onder- en overgewicht te bepalen. Hoewel aan de hand van BMI enkel een uitspraak gedaan kan worden over de normaliteit van een bepaald gewicht (valt het al dan niet binnen bepaalde grenzen) en niet over de gezondheid van het gewicht (op welke manier werd het gewicht bereikt, zijn er psychische of fysieke comorbiditeiten), wordt het op populatieniveau gebruikt als (eenvoudige en haalbare) indicator van (on)gezondheid. Relatief meer mensen met een normaal gewicht zijn bv. metabool gezond in vergelijking met de obese populatie. Echter, gevolgtrekkingen op individueel niveau moeten zeer omzichtig genomen worden7.

7 Hoewel men bij de gezondheidsdoelstellingen over ‘gezond gewicht’ spreekt, zou men in plaats van de term ‘gezond gewicht’ op basis van voortschrijdend inzicht beter de term ‘normaal gewicht’ hanteren. BMI gaat immers over normaal gewicht, maar zegt niets over de manier waarop een bepaald gewicht bereikt wordt en de aan- of afwezigheid van comorbiditeiten en zegt dus niet over hoe gezond het gewicht is.

779 760

0

250

500

750

1 000

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

MANNEN


459 457

0

250

500

750

1 000

2004 2014

Inn

ame

(kc

al/d

ag)

VROUWEN



2.3.5.2 Subdoelstellingen voor volwassenen Achtergrond De WGO spreekt van overgewicht bij volwassenen in geval van een BMI van 25 kg/m² of meer. Ondergewicht bij volwassenen werd door de WGO gedefinieerd als een BMI van minder dan 18,5 kg/m². Om de aanbeveling voor gezond gewicht te behalen dient de BMI van volwassen mannen en vrouwen dus binnen de marge van 18,5 en 25 kg/m² te liggen. Voor ouderen dient men de minimumgrens echter hoger te leggen, daar lengte afneemt met het stijgen van de leeftijd. De subdoelstelling voor volwassenen luidde als volgt: “Tegen 2015 blijft het percentage volwassenen met een gezond gewicht minstens behouden”. Voor informatie in verband met gezond gewicht bij volwassenen werd gebruik gemaakt van de gegevens van de Gezondheidsenquête 2004 als basismeting en de Gezondheidsenquête 2014 als vergelijkende meting. Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten De analyse van de gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht bij volwassenen werd opgesplitst volgens twee leeftijdscategorieën: 19- tot 59-jarigen en 60- tot 64-jarigen. Gezond gewicht bij 19- tot 59-jarigen In 2004 had 51,8% van de Vlaamse volwassen mannen een gezond gewicht ten opzichte van 48,6% in 2014. Bij de vrouwen had 64,4% een gezond gewicht in 2004 tegenover 59,6% in 2014. Zowel bij de mannen als de vrouwen is dus een daling vast te stellen in percentage respondenten dat de aanbeveling behaalt, dit met respectievelijk 3,2% en 4,8%. De gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht werd dus niet bereikt in deze doelgroep.

Figuur 57. Evolutie van het percentage 19- tot 59-jarige mannen en vrouwen met een gezond gewicht in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Gezond gewicht bij 60- tot 64-jarigen Bij de leeftijdsgroep van 60- tot 64-jarige mannen bleef het percentage van respondenten dat de aanbeveling voor gezond gewicht behaalde nagenoeg constant met 32,6% in 2004 en 32,5% in 2014. Bij de vrouwelijk respondenten van dezelfde leeftijdsgroep zien we echter wel een daling van 45,9% in 2004 naar 42,5% in 2014. In tegenstelling tot de mannen werd de gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht bij 60-64-jarige vrouwen dus niet behaald.

51,8%48,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

2004 2014

Ge

zon

d g

ew

ich

t (%

)

MANNEN


64,4%59,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

2004 2014

Ge

zon

d g

ew

ich

t (%

)

VROUWEN



Figuur 58. Evolutie van het percentage 60- tot 64-jarige mannen en vrouwen met een gezond gewicht in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht werd enkel behaald in de doelgroep van 60 tot 64-jarige mannen. Voor de andere subgroepen daalde het percentage deelnemers met een gezond gewicht met zo’n 3 tot 5 procentpunten. We willen hier echter bij opmerken dat het percentage proefpersonen met een gezond gewicht voor de groep van 60 tot 64- jarige mannen op beide meetmomenten (respectievelijk 32,6% en 32,5%) aanzienlijk lager ligt ten opzichte van de ander subgroepen. Wanneer wij kijken naar procentuele verschillen tussen de beide geslachten en beide leeftijdsgroepen dan merken we twee constanten. Enerzijds ligt het percentage van vrouwen met een gezond gewicht hoger ten opzichte van de mannen. Anderzijds zien we dat het percentage van respondenten met een gezond gewicht hoger ligt in de groep van 19- tot 59-jarigen in vergelijking met de 60- tot 64-jarigen. Ook uit de resultaten van de VCP 2014 bleek dat de gemiddelde BMI hoger ligt bij mannen dan bij vrouwen en dat de gemiddelde BMI de neiging heeft om toe te nemen met stijgende leeftijd (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

2.3.6 Subdoelstellingen voor borstvoeding

2.3.6.1 Afbakening Borstvoeding is de meest natuurlijke en gezonde manier om een pasgeboren kind te voeden. Moedermelk levert immers alle voedingsstoffen die noodzakelijk zijn voor de ontwikkeling van het kind alsook antistoffen van de moeder die beschermen tegen allerlei infecties. Naast tal van gezondheidsvoordelen die verder in het rapport aan bod komen is ook gebleken dat het geven van borstvoeding bevorderlijk is voor de smaakontwikkeling van het kind en dat het de band moeder en kind bevordert (World Health Organization, 2014).

2.3.6.2 Subdoelstelling voor moeders Achtergrond De aanbeveling luidt dat moeders als startvoeding bij voorkeur dienen te opteren voor borstvoeding. Volgens de definitie die gehanteerd wordt door Kind en Gezin, betekent borstvoeding dat uitsluitend moedermelk gegeven wordt. Wanneer kleine hoeveelheden water, orale rehydratie, medicatie en vitamines en/of mineralensupplementen worden gegeven, dan wordt dit nog als uitsluitend borstvoeding beschouwd, evenals wanneer er wegens onvoorziene omstandigheden en éénmalig kunstvoeding wordt gegeven. Wanneer er naast moedermelk evenwel systematisch kunstvoeding of andere voedingsmiddelen worden gegeven, dan is er geen sprake meer van borstvoeding. Ter

32,6% 32,5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Ge

zon

d g

ew

ich

t (%

)

MANNEN


45,9%42,5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2004 2014

Ge

zon

d g

ew

ich

t (%

)

VROUWEN



evaluatie van deze aanbeveling wordt de startvoeding geregistreerd op de zesde levensdag van het kind. Moeders die exclusieve borstvoeding geven op dag zes behalen in dit geval de aanbeveling voor borstvoeding. De subdoelstelling voor moeders luidde als volgt: “Tegen 2015 stijgt het percentage van moeders dat met borstvoeding start van 64% naar 74%”. Voor de evaluatie van de gezondheidsdoelstelling rond borstvoeding werd gebruik gemaakt van de jaarlijkse rapporten van Kind en Gezin. Voor de cijfers van de basismeting werd teruggegrepen naar het rapport ‘Het kind in Vlaanderen 2004’, voor de vergelijkende meting werd gebruikt gemaakt van de gegevens uit het rapport ‘Het kind in Vlaanderen 2014’ (Kind & Gezin, 2004) (Kind & Gezin, 2014). Meer informatie is terug te vinden in bijlage. Resultaten In 2004 gaf 63,4% van de moeders exclusieve borstvoeding op dag zes. In 2014, was dit percentage gestegen tot 63,9%. De vooropgestelde 10%-punten stijging voor borstvoeding werd niet behaald.

Figuur 59. Evolutie van het percentage moeders dat exclusieve borstvoeding geeft op dag 6 in vergelijking met de gezondheidsdoelstelling.

Bespreking Over de evaluatieperiode van 10 jaar is het percentage kinderen dat exclusieve borstvoeding krijgt op dag 6 nagenoeg gelijk gebleven. De gezondheidsdoelstelling voor borstvoeding werd dan ook niet bereikt. Uit het rapport van Kind en Gezin uit 2014 bleek ook dat er verschillen vast te stellen zijn tussen de Vlaamse provincies. In Vlaams-Brabant lag het percentage het hoogst met 66,5% gevolgd door Oost-Vlaanderen (65,2%), Antwerpen (65,1%), Limburg (62,3%) en tot slot West-Vlaanderen (58,3%). Ook de origine van de moeder blijkt een rol te spelen. Pasgeborenen met een moeder van niet-Belgische origine (d.w.z. die bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had) krijgen vaker exclusieve borstvoeding op dag zes dan kinderen met een moeder van Belgische origine. Tot slot blijkt ook de leeftijd van de moeder een bepalende factor. Kinderen met een moeder tussen 25 en 35 jaar krijgen het vaakst exclusieve borstvoeding op dag zes (Kind & Gezin, 2014).

63,4% 63,9%

0%

20%

40%

60%

80%

2004 2014

Excl

usi

eve

bo

rstv

oe

din

g (%

)



2.4 CONCLUSIE

Voor de subdoelstellingen voor tabak kan men concluderen dat de percentages anno 2015 in de buurt liggen van het vooropgestelde streefcijfer. Zo is er voor de subdoelstellingen voor jongeren rond het laatstejaarsgebruik van tabak (doelstelling 1) en volwassenen rond het huidig aantal rokers (doelstelling 2) in de loop van de jaren een neerwaartse trend vast te stellen. Strikt genomen kan men stellen dat de subdoelstelling voor jongeren net wel werd gehaald, waar voor volwassenen de subdoelstelling nipt niet werd gehaald. Voor alcohol bleek de doelstelling rond piekdrinken bij jongeren tussen 15 en 25 jaar niet evalueerbaar te zijn (doelstelling 4). De subdoelstelling gericht op de maandelijkse alcoholconsumptie bij jongeren onder de 16 jaar (doelstelling 3) is sinds 2010 onder het streefcijfer en is sindsdien verder gedaald. Deze subdoelstelling is dus ruimschoots gehaald. Bij volwassenen was er een subdoelstelling rond overmatig alcoholgebruik voor mannen (doelstelling 5) en voor vrouwen (doelstelling 6). Bij mannen kan men concluderen dat er een neerwaartse trend zichtbaar is en de doelstelling duidelijk gehaald is. Bij vrouwen is er geen trend zichtbaar. Eén meetpunt vertoonde een stijging, het tweede meetpunt vertoonde een daling. Strikt genomen is bij dit tweede meetpunt de gezondheidsdoelstelling wel behaald, maar dit dient bevestigd te worden in een volgende meting. De subdoelstellingen rond illegale drugs kennen de minst gunstige evolutie, in het bijzonder bij jongeren. De subdoelstelling rond het ooit gebruik van illegale drugs bij jongeren (doelstelling 7) kent een stagnatie de laatste vijf jaar rond een percentage dat het streefcijfer (nipt) niet haalt. Subdoelstelling 8, rond het laatstejaarsgebruik van illegale drugs bij jongeren kent als één van de weinige doelstellingen een opwaartse, ongunstige trend in plaats van een neerwaartse trend. Deze subdoelstelling werd dus overduidelijk niet gehaald aangezien het probleem toenam over verloop van tijd. Bij de volwassenen stelt zich door het beschikbaar zijn van maar twee meetpunten problemen rond het trekken van conclusies voor de subdoelstelling rond het laatstejaarsgebruik van illegale drugs (doelstelling 9). Het ene meetpunt toont een opwaartse trend, terwijl een tweede (het meest recente) meetpunt een sterke daling laat optekenen. Op basis van dit laatste meetpunt kan men strikt genomen wel stellen dat deze subdoelstelling gehaald werd, maar dit dient bij voorkeur toch bevestigd te worden in een volgende meting. Bij de subdoelstellingen voor fysieke activiteit blijkt voor adolescenten ondanks een licht stijgende trend of status quo, voor geen enkele subgroep de vooropgestelde verbetering behaald te zijn. De evolutie is enigszins positiever bij de 12- tot 14-jarigen in vergelijking met de 15- tot 18-jarige adolescenten. Vooral de stijging bij 12- tot 14-jarige meisjes is aanzienlijk en is hoopgevend. Bij de 15- tot 18-jarigen is deze trend echter niet waar te nemen. Een positieve evolutie waar te nemen in het percentage volwassenen dat de aanbeveling voor fysieke activiteit behaalt, waar alle subgroepen een stap vooruit hebben gemaakt. De stijgende prevalentiecijfers tonen aan dat er positieve resultaten zijn geboekt met het beleid op Vlaams niveau. Ondanks deze positieve evolutie, werd de gezondheidsdoestelling voor fysieke activiteit echter enkel bereikt bij de groep van 19- tot 59-jarige mannen. Wanneer we kijken naar geslachtsverschillen dan stellen we vast dat er aanzienlijk meer mannen de aanbeveling behalen in vergelijking met de vrouwen. Bovendien is stijging in fysieke activiteit ook meer uitgesproken bij mannen in vergelijking met vrouwen. Voor sedentair gedrag is een positieve evolutie merkbaar in het totale sedentair gedrag bij Vlaamse jongeren tijdens de afgelopen 10 jaar. De daling in sedentair gedrag bleek echter onvoldoende voor het behalen van de beoogde gezondheidsdoelstelling. Een gedeeltelijke verklaring ligt hierbij het domein van schermtijd, waar er een daling is van het percentage jongeren dat de gezondheidsaanbeveling van maximaal 2 uur schermtijd per dag behaalt. Meer dan waarschijnlijk kan


deze vaststelling verklaard worden door de almaar stijgende digitalisering en de enorme toename in het aanbod van schermactiviteiten voor jongeren tijdens het voorbije decennium. Als we kijken naar de verschillende subgroepen dan zien we dat het percentage adolescenten met een sedentaire leefstijl hoger ligt bij de 15- tot 18-jarigen in vergelijking met de 12-tot 14-jarigen. Verder zien we ook dat er iets meer meisjes een sedentaire leefstijl op nahielden in vergelijking met jongens. Bij volwassenen kan men ook stellen dat sedentair gedrag in de positieve richting evolueerde over de evaluatieperiode van 10 jaar. Echter enkel de groep van 60- tot 64-jarige mannen behaalden de vooropgestelde daling. Verder valt het op dat het percentage met een sedentaire leefstijl hoger ligt bij de vrouwen in vergelijking met de mannen. Voor de gezondheidsdoelstellingen voor evenwichtige voeding zien we sterke verschillen tussen de groepen van voedingsmiddelen. Bij de watergroep zien we voor alle opgenomen leeftijdsgroepen een sterk positieve evolutie over de termijn van de gezondheidsdoelstellingen heen. Bijna alle gezondheidsdoelstellingen voor de watergroep werden dan ook gehaald. Enkel voor de 15- tot 18-jarigen werd een doelstelling niet gehaald (namelijk die op vlak van het behalen van de aanbeveling). Voor groenten zijn er duidelijke verschillen vast te stellen afhankelijk van de leeftijdsgroep. Zo is er bij kleuters een licht positieve evolutie waarneembaar, wat resulteert in een van de twee doelstellingen die werden behaald (namelijk die van de gemiddelde groente-inname). Bij adolescenten hangt de evolutie af van het geslacht: bij jongens is er een licht stijgende trend waarneembaar, bij de meisjes een dalende trend. Slechts één gezondheidsdoelstelling bij adolescenten, namelijk die voor gemiddelde groente-inname bij 15- tot 18-jarige jongens werd behaald. Bij de volwassenen is er een daling over de volledige lijn vast te stellen en werd dus geen enkele doelstelling behaald. Bij de gezondheidsdoelstellingen voor fruit is er zowel bij kleuters als bij volwassenen een sterk positieve evolutie vast te stellen (enkel bij 19- tot 59-jarige mannen is de evolutie minder uitgesproken). Bij kleuters werden dan ook alle doelstellingen gehaald. Ondanks de positieve evolutie bij volwassenen werd de doelstelling enkel gehaald voor de gemiddelde fruitinname bij 60- tot 64-jarige mannen en werden sommige andere doelstellingen net niet gehaald. Bij adolescenten is er bij de 12- tot 14-jarigen een status quo merkbaar, terwijl bij de 15- tot 18-jarigen er een zeer beperkte stijging vast te stellen is. Op vlak van gezondheidsdoelstellingen werd enkel de doelstelling voor gemiddelde fruitinname bij 15- tot 18-jarige jongens behaald. Bij kleuters en adolescenten is er een sterk negatieve trend vast te stellen voor de melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten, waardoor er dan ook geen enkele gezondheidsdoelstelling werd behaald. De evolutie is iets minder erg bij volwassenen: hier is er sprake van een status quo of lichte daling. Grote uitzondering hierop is de sterke positieve trend bij de 60- tot 64-jarige vrouwen en dit is dan ook de enige gezondheidsdoelstelling (over alle leeftijdsgroepen heen) die behaald werd. Op vlak van de restgroep is er in het algemeen weinig evolutie merkbaar bij adolescenten of volwassenen. Wegens de beperkte evolutie werd er dan ook geen enkele van de vooropgestelde doelstellingen gehaald. Uitzondering is de positieve trend (daling) die merkbaar is bij de 15- tot 18-jarigen op vlak van gemiddelde inname. Deze waren nipt onvoldoende voor het bereiken van de doelstellingen. De gezondheidsdoelstelling voor gezond gewicht, waarbij BMI als indicator werd gebruikt, werd enkel behaald in de doelgroep van 60 tot 64-jarige mannen. Voor de andere subgroepen daalde het percentage deelnemers met een gezond gewicht. We willen hier echter bij opmerken dat het percentage proefpersonen met een gezond gewicht voor de groep van 60 tot 64- jarige mannen aanzienlijk lager ligt ten opzichte van de ander subgroepen. Daarnaast ligt het percentage van vrouwen met een gezond gewicht hoger ten opzichte van de mannen. Anderzijds zien we dat het percentage van respondenten met een gezond gewicht hoger ligt in de groep van 19- tot 59-jarigen in vergelijking met de 60- tot 64-jarigen. Kanttekening hierbij is dat BMI slechts een beperkte indicator is van


gezondheid, en dat een gunstige evolutie mogelijk is in het gezondheidsgedrag van de populatie zonder vertaling in ‘normale’ BMI. Over de evaluatieperiode van 10 jaar is het percentage kinderen dat exclusieve borstvoeding krijgt op dag 6 nagenoeg gelijk gebleven. De gezondheidsdoelstelling voor borstvoeding werd dan ook niet bereikt.


3 Omvang van het gebruik of gedrag

3.1 INLEIDING

Het doel van dit hoofdstuk is om een stand van zaken te geven over het gebruik en het gedrag van Vlamingen omtrent een aantal gezondheidsthema’s. De bedoeling is om inzicht te krijgen in de gezondheidsstatus voor deze thema’s. Deze inzichten dienen als basis om het toekomstige beleid rond deze gezondheidsthema’s op te stellen. Zoals reeds aangehaald in de Dankwoord Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen. De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de professoren die betrokken waren bij de wetenschappelijke reflectie, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ, en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback. Daarnaast ook dank voor de projectgroep rond de evaluatie van de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging voor het aangeleverde rapport, de analyse van de sterftecijfers rond tabak, alcohol & drugs door het Agentschap Zorg & Gezondheid, en het aangeleverde rapport door Intego rond psychofarmaca in de huisartsenpraktijk.


Leeswijzer zijn de gezondheidsthema’s die aan bod komen in dit hoofdstuk onder te verdelen in twee grote luiken:

De thema’s tabak, alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gamen en gokken

De thema’s voeding, beweging, sedentair gedrag, eetstoornissen en ondervoeding bij ouderen In dit hoofdstuk is de opbouw volgens gezondheidsthema. Per gezondheidsthema is de opbouw licht anders tussen beide grote luiken:

Voor het luik rond middelengebruik en gedragsverslavingen wordt er per gezondheidsthema een beschrijving gegeven voor de algemene bevolking, gevolgd door een beschrijving volgens enkele specifieke doelgroepen zoals bijvoorbeeld jongeren, ouderen, zwangere vrouwen of de rol van de socio-economische status. Vervolgens wordt binnen elke groep dieper ingegaan op de verschillende niveaus van middelengebruik.

Voor het luik rond voeding en lichaamsbeweging wordt er binnen elk thema een beschrijving gegeven volgens verschillende leeftijdscategorieën (baby’s en peuters, kleuters, kinderen en jongeren, volwassenen, en ouderen). Per thema kan de afbakening tussen de leeftijdscategorieën licht verschillen omwille van de gehanteerde studie. Daarnaast is er ook aandacht voor de socio-economische status door een aparte sectie per gezondheidsthema hieraan te wijden.

De reden voor deze licht andere insteek is een betere afstemming met hoofdstuk 2.3 (het hoofdstuk rond de gezondheidsdoelstellingen voeding en beweging) dat werd aangeleverd door de KU Leuven en ook een gelijkaardige opdeling volgde voor voeding en beweging. Daarnaast heeft het ook minder zin om deze opdeling te maken voor middelengebruik en gedragsverslavingen omdat deze problematiek typisch pas start in het begin van de adolescentie en niet bij baby’s, peuters of kleuters. Er wordt bij de opbouw van dit hoofdstuk met andere woorden rekening gehouden met de verschillende contexten van beide grote luiken van gezondheidsthema’s. Om de gezondheidsstatus in kaart te brengen werd er beroep gedaan op verschillende studies die momenteel voorhanden zijn. Deze studies werden samengebracht en gesynthetiseerd binnen dit hoofdstuk. Een overzicht met korte beschrijving van de opgenomen studies is weergegeven in bijlage van dit hoofdstuk. De focus van dit overzicht lag hierbij op het beschrijven van de gezondheidsstatus in Vlaanderen. Waar geen data voor beschikbaar is op Vlaams niveau, werd beroep gedaan op data voor België. Daarnaast werd ook aandacht besteed aan het internationaal vergelijken van Vlaanderen of België. Voor sommige doelgroepen zoals jongeren zijn vele (ook internationale) gegevens beschikbaar. Aan de andere kant dient men bij de selectie van de doelgroepen ook rekening te houden met het feit dat niet voor elke doelgroep cijfers beschikbaar zijn. Zoals reeds aangehaald in sectie 1.3 worden bijvoorbeeld kwetsbare groepen door een veelheid aan karakteristieken bepaald. Vaak is echter enkel het opleidingsniveau (en in sommige gevallen het inkomen) de enige parameter voor handen om kwetsbare groepen in kaart te brengen. De etnische afkomst in kader van etnisch-culturele minderheden komt zelden tot nooit aan bod. Ondanks de synthese die gebracht wordt binnen dit hoofdstuk blijven bepaalde delen erg omvangrijk. Om het overzicht te behouden werd getracht zoveel mogelijk structuur aan te brengen binnen de verschillende delen, onder meer door in de tekst steeds te duiden welke studie op dat moment beschreven wordt. Daarnaast werd om dezelfde reden geopteerd om de cijfers zo visueel mogelijk weer te geven. Waar mogelijk werd ook de evolutie opgenomen om zo de trends in kaart te brengen.


Voor het luik rond het gezondheidsthema eetstoornissen lag een tekst aangeleverd door Eetexpert aan de basis. Aanvullingen en wijzigingen die in deze tekst gebeurd zijn ten opzichte van de tekst aangeleverd door de Eetexpert zijn doorgevoerd in kader van de afstemming met de andere gezondheidsthema’s in dit hoofdstuk. Gedeeltelijk overlap met Hoofdstuk 2: Gezondheidsdoelstellingen is onvermijdelijk aangezien in de gezondheidsdoelstellingen ook een (beperkte) selectie aan gezondheidsindicatoren aan bod komen. De bespreking van dit hoofdstuk rond de omvang van gebruik of gedrag gaat echter breder: zo komen er onder meer per gezondheidsthema meer indicatoren aan bod en er wordt waar mogelijk internationaal vergeleken.


3.2 TABAK

3.2.1 Algemene bevolking

3.2.1.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de algemene bevolking. De algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Jongeren komen samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug. Op Vlaams niveau wordt er enerzijds beroep gedaan op de Rookenquête van Stichting tegen Kanker, en anderzijds op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Om een internationale vergelijking mogelijk te maken wordt gekeken naar een Eurobarometer uitgevoerd in opdracht van de Europese Commissie. Deze studie bevat geen cijfers op Vlaams niveau, maar wel op Belgisch niveau.

3.2.1.2 Huidige rokers Rookenquête Uit de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker (2015) blijkt dat 17% van de Vlaamse bevolking tussen 15 en 75 jaar op dit moment rookt. Gezondheidsenquête De Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) geeft aan dat in het Vlaams Gewest in 2013 21,8% rookte op het moment van de bevraging. Tegenover 2004 betekent dit dat de proportie huidige rokers gedaald is met 15% zoals weergegeven op Figuur 60, tegenover 2008 is dit slechts 4,4%. De proportie rokers ligt hoger bij mannen (25,0%) dan bij vrouwen (18,9%). De prevalentie van roken is het hoogst binnen de actieve leeftijd van 25 tot 64 jaar, zoals blijkt uit Figuur 61. Opvallend op deze figuur is ook de omgekeerde leeftijdsgradiënt die speelt tussen mannen en vrouwen vanaf de leeftijdscategorie 25-34 jaar tot aan de leeftijdscategorie 55-64 jaar. In de leeftijdsgroepen 25-34 jaar en 35-44 jaar kan de grootste proportie mannelijke rokers teruggevonden worden, waarna deze proporties met de leeftijd dalen. Bij vrouwen is het omgekeerd: een lagere prevalentie in de leeftijdsgroep van 25-34 jaar (17,5%), maar een stijging met de leeftijd tot de leeftijdsgroep van 55-64 jaar tot een percentage van 24,4%. Het hoge aandeel huidige rokers bij vrouwen tussen 15 en 24 jaar (24,0%) kan ook als opvallend beschouwd worden. Eurobarometer Op Europees niveau verschaft de Eurobarometer inzichten (European Commission, 2015). Hieruit blijkt dat in 2014 België net onder het Europees gemiddelde blijft. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.2.1.3 Ooit gebruik van tabak Rookenquête Volgens de studie van Stichting tegen Kanker (2015) heeft 45% van de Vlaamse bevolking tussen 15 en 75 jaar ooit gerookt. Gezondheidsenquête Uit de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) blijkt dat 44,0% van de Vlaamse bevolking ooit tabak heeft gebruikt, een daling van 7,4% ten opzichte van 2004 zoals geïllustreerd op Figuur 60. Bij mannen bedraagt dit percentage 53,6%, bij vrouwen 35,1%. Eurobarometer


Uit een internationale vergelijking van België blijkt dat België lager dan het Europees gemiddelde scoort en lager dan zijn buurlanden (European Commission, 2015). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 60. Evolutie huidig en ooit gebruik tabak in Vlaanderen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker) en de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 61. Huidige rokers per leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.2.1.4 Beginleeftijd Voor de beginleeftijd van het regelmatig gebruik van tabak werd enkel beroep gedaan op de cijfers uit de Gezondheidsenquête en de Eurobarometer aangezien de Rookenquête hier geen cijfers over rapporteerde. Gezondheidsenquête De leeftijd waarop ooit-rokers begonnen met regelmatig8 roken in het Vlaamse Gewest bedraagt 17,9 jaar. Bij vrouwen ligt dit iets hoger dan bij mannen (18,7 jaar tegenover 17,4 jaar). Eurobarometer Het Europees gemiddelde wat betreft de beginleeftijd waarop zowel huidige rokers als rokers die gestopt zijn begonnen zijn met roken op een regelmatige basis is 17,6 jaar (European Commission, 2015). Voor de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar ligt deze beginleeftijd op 17,1 jaar, zoals weergegeven op Figuur 62.

8 Minstens 1 keer per week

46% 44%

50% 50%45%

47,5% 47,2%44,0%

20% 20%25% 25%

17%26,8%

22,8% 21,8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

2004 2005 2006 2006 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ge

bru

ik t

abak

(%

)

Ooit gebruik (Rookenquête) Ooit gebruik (Gezondheidsenquête)

Huidige rokers (Rookenquête) Huidige rokers (Gezondheidsenquête)

15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65-75j 75+j

Man 20,80% 30,50% 31,30% 27,30% 24,60% 20,90% 10,60%

Vrouw 24,00% 17,50% 22,20% 24,00% 24,40% 13,80% 1,50%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Hu

idig

e r

oke

rs (

%)


Figuur 62. Overzicht beginleeftijd regelmatig roken van ooit-rokers per regio en land op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014) en de Eurobarometer (European Commission, 2015).

3.2.1.5 Dagelijks gebruik Rookenquête Op Vlaams niveau rookt 14% van de bevraagde bevolking dagelijks (Stichting tegen Kanker, 2015). Met een aandeel van 17% huidige rokers kan men dus stellen dat het overgrote deel van de huidige rokers dagelijks rookt. Gezondheidsenquête De Gezondheidsenquête van het WIV-ISP (2014) geeft aan dat er 17,7% van de Vlaamse bevolking ouder dan 15 jaar dagelijks rookt. Dit is een daling van zo’n 22% ten opzichte van 2004 zoals samengevat op Figuur 63. Net zoals bij de Rookenquête blijkt dat het overgrote deel van de rokers dagelijks rookt. Het verschil tussen mannen en vrouwen is het meest uitgesproken tussen 25 en 34 jaar. Aangezien het overgrote deel van de huidige rokers ook dagelijks rookt is er net zoals bij de huidige rokers een opvallende omgekeerde leeftijdsgradiënt die speelt tussen mannen en vrouwen vanaf de leeftijdscategorie 25-34 jaar tot aan de leeftijdscategorie 55-64 jaar. Eurobarometer Met de Eurobarometer bekijkt men internationaal het aantal dagelijkse rokers uitgedrukt als aandeel van het aantal rokers. In 2014 bedroeg dit 89% in België, tegenover 95% in 2006. Tussen de buurlanden zijn er weinig verschillen merkbaar. Enkel Nederland heeft een iets lager aandeel dan de andere landen.

Figuur 63. Evolutie dagelijkse rokers in Vlaanderen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker) en de Gezondheidsenquête (WIV-ISP).

3.2.1.6 Zware rokers (>20 sigaretten per dag) Rookenquête

17,9 18,1 17,1 17,6 17,2 17,3 17,8

0

5

10

15

20

Vlaanderen België België EU Nederland Duitsland Frankrijk

WIV Eurobarometer

Be

gin

lee

ftijd

(ja

ar)

17% 16%

21% 20%

14%22,6%

18,6% 17,7%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2004 2005 2006 2006 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Dag

elij

kse

ro

kers

(%

)

Rookenquête Gezondheidsenquête


Volgens de Rookenquête roken de dagelijkse rokers gemiddeld 15 sigaretten per dag in Vlaanderen (Stichting tegen Kanker, 2015). Bij deze groep van dagelijkse rokers geeft in totaal 16% aan meer dan 20 sigaretten per dag te roken. Gezondheidsenquête In het Vlaams Gewest rookt de bevolking dagelijks gemiddeld 15,8 sigaretten (Gisle & Demarest, 2014). Bij de mannen ligt dit met 17 sigaretten per dag hoger dan bij vrouwen (14,2 sigaretten per dag). Als gekeken wordt naar het aandeel zware rokers dan blijkt dat 5,8% van de bevolking in het Vlaams geweest aangeeft meer dan 20 sigaretten per dag te roken (Gisle & Demarest, 2014). Een overzicht van de evolutie is weergegeven op Figuur 64. Op deze figuur is vast te stellen dat er relatief bekeken een sterke reductie is van het aantal zware rokers. Tussen 2004 en 2013 daalde het aantal zware rokers van 9,1% naar 5,8%, ofwel een relatieve daling van 34%. Verder blijkt uit Figuur 64 dat bij de mannen er meer zware rokers kunnen teruggevonden worden dan bij vrouwen (respectievelijk 7,3% en 4,3%) (Gisle & Demarest, 2014). Volgens leeftijdscategorie is de sterke daling toe te wijzen aan de leeftijdscategorieën van 25 tot en met 54 jaar. Bij 65-74-jarigen is het aantal zware rokers gestegen van 2,9% naar 4,9%. Eurobarometer Op Belgisch en Europees niveau blijkt uit de Eurobarometer dat een roker gemiddeld respectievelijk 14,1 en 14,4 sigaretten elke dag rookt (European Commission, 2015). Specifieke gegevens rond zware rokers zijn niet opgenomen in deze studie.

Figuur 64. Evolutie aandeel zware rokers per geslacht en per leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.2.1.7 Stoppogingen Rookenquête Figuur 65 geeft de evolutie weer sinds 2011 van het aantal rokers dat wenst te stoppen (Stichting tegen Kanker, 2015). Sinds 2012 is er een stijging vast te stellen van het aantal rokers in Vlaanderen dat wenst te stoppen. Gezondheidsenquête Bij de dagelijkse rokers heeft 72,8% reeds ooit gepoogd te stoppen met roken. 24,4% heeft dit geprobeerd in de periode van 6 maanden voorafgaand aan het interview. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Eurobarometer

VlaamsGewest

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65-74j 75+j

Geslacht Leeftijdscategorie

2004 9,1% 10,6% 7,7% 6,0% 7,7% 15,0% 14,1% 8,2% 2,9% 1,6%

2013 5,8% 7,3% 4,3% 5,8% 4,4% 6,0% 9,3% 6,6% 4,9% 0,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

Zwar

e r

oke

rs (

%)


Op Europees niveau blijkt 59% van de bevraagde rokers ooit geprobeerd te hebben om te stoppen met roken waarvan 19% in de laatste 12 maanden (European Commission, 2015). In België geeft 72% van de rokers aan ooit getracht te hebben om te stoppen met roken, tegenover 21% in het afgelopen jaar.

Figuur 65. Evolutie aantal rokers in Vlaanderen dat wenst te stoppen op basis van de Rookenquête (Stichting tegen Kanker, 2015).

3.2.1.8 Conclusie Het aandeel huidige rokers blijft hoog (20 à 25%) met een opvallende stijging bij jonge vrouwen tussen 2008 en 2013. Verder rookt het overgrote deel van de huidige rokers dagelijks (ca. 90%). Bij zowel de huidige rokers als de dagelijkse rokers is de omgekeerde leeftijdsgradiënt tussen mannen en vrouwen frappant. Het illustreert de nood aan een genderspecifieke aanpak. Het gemiddeld aantal geconsumeerde sigaretten bij dagelijkse rokers is ongewijzigd over de tijd. Er is in het algemeen wel een sterke terugval waar te nemen bij de zware rokers t.o.v. 2004. Het aandeel zware rokers is bij mannen hoger dan bij vrouwen.

58%

49%

58%63% 62%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

2011 2012 2013 2014 2015

Aan

tal r

oke

rs d

at

we

nst

te

sto

pp

en

(%

)


3.2.2 Jongeren

3.2.2.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD), die 12- tot 18-jarigen omvat. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar de HBSC-studie en de ESPAD-studie. De HBSC-studie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen, terwijl de ESPAD-studie 15-16-jarigen aan bod laat komen. Deze cijfers worden echter verzameld in scholen. Om kwetsbare jongeren buiten scholen, zoals in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen wordt er op het einde van dit luik rond jongeren een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere jeugdzorg.

3.2.2.2 Ooit gebruik van tabak Leerlingenbevraging De evolutie sinds 2005 voor het ooit gebruik bij de Vlaamse scholieren (12-18-jarigen) is weergegeven op Figuur 66. Volgens de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) is het ooit gebruik van tabak sinds 2005 gedaald van 45,6% naar 28,6% in 2015. Wanneer er per leeftijdsgroep wordt gekeken, blijkt het grootste verschil in ooit gebruik plaats te vinden tussen de 12-14-jarigen en de 15-16-jarigen: 10,2% van de 12-14-jarigen heeft ooit al eens tabak gerookt, tegenover 37,1% van de 15-16-jarigen. HBSC De internationale vergelijking op basis van de HBSC-studie leert dat het ooit gebruik van tabak in Vlaanderen bij 13- en 15-jarigen nog steeds onder het HBSC-gemiddelde over alle landen heen ligt in 2014. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD Volgens de ESPAD-studie (ESPAD, 2016) heeft 31% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren ooit tabak gerookt. Een sterke terugval met de vorige edities in 2007 en 2011 toen dit 47% bedroeg. In vergelijking met het Europees gemiddelde van 46% scoort Vlaanderen dus lager. Ten opzichte van de buurlanden heeft Vlaanderen het laagste percentage scholieren die ooit tabak gerookt hebben. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 66. Evolutie ooit en laatstejaarsgebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016).

45,6%

39,4%37,8%

35,8%37,4%

33,7% 32,7%29,7%

32,1%28,6%

24,6%21,4%

24,9% 23,6%25,2%

22,8% 21,9%19,4%

25,1%21,9%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ge

bru

ik t

abak

(%

)

Ooit gebruik Laatstejaarsgebruik


3.2.2.3 Beginleeftijd Leerlingenbevraging De gemiddelde leeftijd waarop jongeren9 voor het eerst een sigaret roken is 14,9 jaar volgens de Leerlingenbevraging van de VAD (2016). Een stijging van 0,8 jaar in vergelijking met 2011 zoals getoond op Figuur 67. 14,8% had vroeger dan gemiddeld (voor de leeftijd van 14 jaar) een eerste keer gerookt. HBSC Uit de internationale vergelijking blijkt een sterke terugval voor het aandeel 15-jarige jongens en meisjes in Vlaanderen dat een eerste keer rookte op de leeftijd van 13 jaar of jonger. Dit is een trend die ook zichtbaar is bij de buurlanden. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD De ESPAD-studie geeft aan dat 14% van de bevraagde Vlaamse 15-16-jarigen een eerste sigaret gerookt heeft op de leeftijd van 13 jaar of jonger. Dit ligt lager dan het Europese gemiddelde van 23%. In vergelijking met de buurlanden scoort Vlaanderen hier het laagst (ESPAD, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 67. Detail van de evolutie van de beginleeftijd tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.2.2.4 Laatstejaarsgebruik Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien voor de ESPAD- en HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in de internationale rapporten. Bij de Vlaamse scholieren blijkt dat 21,9% van de leerlingen het afgelopen jaar tabak gerookt hebben (VAD, 2016). Wordt er gekeken naar de evolutie sinds 2005 in het laatstejaarsgebruik op Figuur 66, dan is er in tegenstelling tot het ooit gebruik van tabak geen duidelijke daling merkbaar. In grote lijnen blijft het laatstejaarsgebruik schommelen tussen de 20% en 25%. Uit de cijfers voor laatstejaarsgebruik van tabak per leeftijdsgroep, per geslacht en per onderwijsvorm blijkt dat er een sterke stijging zichtbaar is tussen de verschillende leeftijdsgroepen. Waar bij de 12-14-jarigen 6,6% aangeeft het afgelopen jaar tabak te hebben gebruikt, is dit bij de 15-16-jarigen 29,8%. Dit stijgt verder naar 42,4% voor de leeftijdsgroep van 17-18-jarigen. Ten opzichte van TSO (35,8%) en BSO (41,1%) ligt het percentage van de leerlingen dat het afgelopen jaar tabak heeft gebruikt een stuk lager bij de leerlingen uit het ASO (21,3%). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

9 Gemiddelde beginleeftijd werd berekend op de antwoorden van de groep 17-18-jarigen

14,114,4 14,5

14,714,9

12

13

14

15

16

2011 2012 2013 2014 2015

Be

gin

lee

ftijd

(ja

ar)


3.2.2.5 Occasioneel en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het occasioneel gebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien voor de ESPAD- en HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in de internationale rapporten. Voor het regelmatig gebruik werd beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien voor de ESPAD- studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationale rapport. Leerlingenbevraging Van de Vlaamse scholieren geeft 5,1% aan occasioneel tabak te gebruiken in 2015 (VAD, 2016). 7,8% van de bevraagde scholieren gaf aan op regelmatige basis tabak te gebruiken. Gekeken naar Figuur 68, kende het occasioneel gebruik bij de Vlaamse scholieren eerst een lichte stijging tussen 2005 en 2008, om vanaf 2013 opnieuw te dalen. Het regelmatig gebruik volgt in grote lijnen een gelijkaardige trend. In het TSO (8,9%) ligt het percentage van de leerlingen die occasioneel tabak gebruiken hoger bij de leerlingen uit het ASO (6,1%) en het BSO (6,9%). Waar bij de 12-14-jarigen het regelmatig gebruik 2,1% bedraagt, ligt dit bij de 15-16-jarigen en de 17-18-jarigen op respectievelijk 9,8% en 17,2%. Leerlingen uit het BSO (21,5%) geven vaker aan een regelmatige roker te zijn dan in de andere onderwijsvormen TSO (12,8%) en ASO (4,3%). Meer details zijn terug te vinden op de figuren in bijlage. HBSC Vergelijkt men het regelmatig gebruik in Vlaanderen met andere landen voor 15-jarigen, dan stelt men vast dat Vlaanderen met 10% voor zowel jongens als meisjes beter doet dan zijn buurlanden en het HBSC-gemiddelde (11 en 12%). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 68. Evolutie occasioneel en regelmatig gebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016).

3.2.2.6 Dagelijks gebruik Voor het dagelijks gebruik van tabak werd beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien voor de ESPAD- studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationale rapport. Leerlingenbevraging Uit de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) blijkt dat in 2015 5,5% van de bevraagde Vlaamse scholieren dagelijks tabak rookt. Hieruit blijkt dat van het percentage regelmatige rokers (7,8%), het

7,4%

9,0%

10,7% 10,1% 10,6%9,6% 10,0%

9,0%

5,6% 5,1%

17,2%

12,4%

14,3%13,6%

14,6%

9,1%

11,9%10,4% 9,9%

7,8%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

20%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ge

bru

ik t

abak

(%

)

Occasioneel gebruik Regelmatig gebruik


merendeel ook dagelijks rookt. Gekeken naar Figuur 69, kende het dagelijks gebruik bij de Vlaamse scholieren vooral een daling vanaf 2011. In de periode 2005-2009 schommelde dit percentage steeds ronde de 9 à 10%. De cijfers voor dagelijks tabaksgebruik per leeftijdsgroep, per geslacht en per onderwijsvorm worden samengevat op Figuur 70. Waar in het ASO slechts één op vijftig scholieren dagelijks rookt, stijgt dit bijna tot één op tien scholieren en één op vijf scholieren voor respectievelijk TSO (9,2%) en BSO (17,5%). Bij de dagelijkse rokers geeft 30,1% aan meer dan 10 sigaretten te roken per dag. HBSC Internationaal blijkt dat het aantal dagelijks gebruikers van tabak bijna halveerde tussen 2006 en 2014. In vergelijking met de buurlanden scoort Vlaanderen in 2014 beter als Frankrijk en Duitsland, en even hoog als Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 69. Evolutie dagelijks gebruik tabak bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (2005-2015) (VAD).

Figuur 70. Dagelijks gebruik tabak bij de Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.2.2.7 Tabaksgebruik bij jongeren in bijzondere jeugdzorg Om het tabaksgebruik bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen wordt geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015). Bij de jongeren in bijzondere jeugdzorg heeft 71,7% ooit tabak gebruikt. Het ooit gebruik van tabak neemt toe met de leeftijd en ligt hoger bij meisjes (75,0%) dan bij jongens (68,0%). Meer dan de helft van de jongeren (55,2%) rookt regelmatig. Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat jongeren in bijzondere jeugdzorg meer regelmatige rokers bevat en dat deze gemiddeld meer sigaretten roken dan schoolgaande scholieren.

13,9%

9,6% 10,1% 9,6% 10,3%9,1%

8,1%7,3% 7,0%

5,5%

0%

5%

10%

15%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Dag

elij

ks g

eb

ruik

tab

ak

(%)

6,9%4,2%

2,0%

17,5%

9,2%

1,0%

7,0%

13,1%

0%

5%

10%

15%

20%

Jongens Meisjes ASO BSO TSO 12-14j 15-16j 17-18j

Geslacht Onderwijstype Leeftijdscategorie

Dag

elij

ks g

eb

ruik

tab

ak

(%)


3.2.2.8 Conclusie Bij jongeren neemt de beginleeftijd van het gebruik van tabak toe over de jaren, maar deze beginleeftijd blijft lager dan het gemiddelde in de EU. Het laatstejaarsgebruik blijft met 22% nagenoeg constant, terwijl tussen 2010 en 2015 het aandeel dagelijkse rokers halveerde bij jongeren. Er is echter een sterk verschil tussen de onderwijsvormen. Dit verschil is het sterkst uitgesproken bij het dagelijks gebruik van tabak waar één op vijftig in het ASO dagelijks rookt, één op tien in TSO en bijna één op vijf in het BSO.


3.2.3 Ouderen

3.2.3.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij de doelgroep ouderen. De doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker en de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP.

3.2.3.2 Huidige rokers Rookenquête Volgens de Rookenquête rookte in 2014 13% van de ouderen op het moment van de bevraging (Stichting tegen Kanker, 2015). Gezondheidsenquête Volgens de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest) in 2013 waren er bij ouderen 11,4% huidige rokers. De evolutie van de huidige rokers zoals weergegeven op Figuur 71 kent een duidelijk verschil tussen de twee leeftijdscategorieën bij ouderen in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Waar er bij leeftijdscategorie 65-74-jarigen geen duidelijke trend zichtbaar is, is er bij de leeftijdscategorie ouder dan 74 jaar wel een daling merkbaar. In 2013 is het aandeel huidige rokers (5,2%) binnen deze leeftijdscategorie gehalveerd ten opzichte van 2004 (10,9%).

3.2.3.3 Ooit gebruik van tabak Rookenquête Uit de Rookenquête blijkt dat 51% van de ouderen in 2014 aangaf ooit tabak te hebben gebruikt (Stichting tegen Kanker, 2014). Gezondheidsenquête Bij de Gezondheidsenquête uit 2013 ligt het percentage ooit gebruik van tabak bij ouderen op 39,8% (Gisle & Demarest). Verder is er enkel een duidelijk verschil merkbaar tussen de jaren 2008 en 2013. Voor de leeftijdscategorie 65-74 jaar is een stijging vast te stellen (van 43,8% naar 52,5%), terwijl voor de personen ouder dan 74 jaar een daling zichtbaar is (van 34,4% naar 26,9%).

3.2.3.4 Dagelijks gebruik Rookenquête Uit de Rookenquête blijkt dat 11% van de ouderen dagelijks rookt (Stichting tegen Kanker, 2015). Gezondheidsenquête Volgens de Gezondheidsenquête rookt 9,5% van de ouderen dagelijks (Gisle & Demarest, 2014). Ook bij ouderen vormt het grootste aandeel van de huidige rokers dus de dagelijkse rokers, zoals blijkt op Figuur 71. Voor de 64-74-jarigen is geen duidelijke daling of stijging zichtbaar, terwijl voor de inwoners van het Vlaams Gewest ouder dan 74 jaar een daling te zien is.

3.2.3.5 Zware rokers (>20 sigaretten per dag) Rookenquête Het aandeel van de dagelijkse rokers bij ouderen dat meer dan 20 sigaretten per dag rookt bedraagt 20% (Stichting tegen Kanker, 2015). Gezondheidsenquête


Het aandeel van de inwoners van 65 jaar of ouder in het Vlaams Gewest dat meer dan 20 sigaretten per dag rookt bedraagt 2,8% volgens de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014). Als er naar de evolutie wordt gekeken op Figuur 71, is een sterke relatieve stijging zichtbaar bij de leeftijdscategorie 65 - 74-jarigen tussen 2008 en 2013. Bij de leeftijdscategorie ouder dan 74 jaar ziet men een daling tussen 2004 en 2013. Het is moeilijk hier sterke conclusies aan vast te koppelen. Per leeftijdscategorie bestaan er immers andere gewoontes, waardoor een onderzoek naar de evolutie binnen een leeftijdscategorie zinvol zou zijn.

Figuur 71. Evolutie periode 2004-2013 huidige, dagelijkse en zware rokers per leeftijdscategorie bij de ouderen in het Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.2.3.6 Stoppogingen Voor stoppogingen werd enkel beroep gedaan op de Gezondheidsenquête aangezien in het rapport van de Rookenquête geen cijfers rond de intentie om te stoppen met roken zijn opgenomen die specifiek gericht zijn op ouderen vanaf 65 jaar. De proportie dagelijkse rokende ouderen in het Vlaamse gewest dat ooit getracht heeft te stoppen met roken bedraagt 68,9%, in de periode van 6 maanden voorafgaand aan het interview bedraagt dit 11,7% (Gisle & Demarest, 2014). Deze cijfers moeten echter wel met de nodige voorzichtigheid bekeken worden, wegens het laag aantal respondenten.

3.2.3.7 Conclusie Eén van de meest opvallende cijfers bij ouderen is de sterke stijging voor zware rokers bij de 65-74-jarigen tussen 2008 en 2013. Bij de 75-plussers ziet men over de jaren heen een daling wat betreft het tabaksgebruik, binnen de groep van 65- tot 74-jarigen is er minder een lijn te trekken in de evolutie van het tabaksgebruik.

15,5%

12,9%

17,4%

13,6%

11,2%

14,7%

2,9%1,6%

4,9%

10,9%

5,3% 5,2%7,2%

3,4% 4,2%

1,6% 0,8% 0,7%

0%

5%

10%

15%

20%

2004 2008 2013 2004 2008 2013 2004 2008 2013

Huidige rokers Dagelijkse rokers Zware rokers

Tab

ak g

eb

ruik

(%

)

65-74j 75+j


3.2.4 Zwangere vrouwen

3.2.4.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie tabaksgebruik bij de doelgroep zwangere vrouwen. Hierbij komt door het specifiek karakter van de doelgroep het ooit gebruik, laatstejaarsgebruik en andere frequentiematen niet aan bod in dit hoofdstuk. Enkel het aandeel dat actief rookt tijdens de zwangerschap en hoeveel ze roken per dag komt aan bod in deze sectie. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op cijfers uit de JOnG!-studie en op cijfers afkomstig uit de jaarrapporten van het Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie (SPE). Een deel van deze cijfers van het SPE werden specifiek opgevraagd in kader van deze conferentie bij Kind & Gezin.

3.2.4.2 Prevalentie tabaksgebruik tijdens zwangerschap JOnG! Binnen de JOnG!-studie werd gepeild naar het aantal moeders van kinderen geboren in 2008-2009 dat rookte tijdens de zwangerschap (Hoppenbrouwers, et al., 2011). Uit deze bevraging blijkt dat 12,3% van de bevraagde moeders rookte tijdens de zwangerschap. Bovendien is er een heel sterke link tussen enkele sociaaleconomische indicatoren en het roken tijdens de zwangerschap, zoals geïllustreerd op Figuur 72. De prevalentie van roken tijdens de zwangerschap is duidelijk hoger bij vrouwen met een lagere scholingsgraad, of bij vrouwen met een lager globaal gezinsinkomen. Van de moeders die aangaven dat ze rookten tijdens de zwangerschap blijkt dat slechts 14,1% minder dan 1 sigaret rookte per dag. 2,4% geeft aan zwaar te roken tijdens de zwangerschap (meer dan 20 sigaretten per dag). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie Op basis van de evolutie sinds 2011 blijkt dat waar in 2011 nog bijna één op tien moeders rookte tijdens de zwangerschap, dit in 2014 is gedaald naar 8,1% (Devlieger, Martens, Martens, Van Mol, & Cammu, 2015). Hierbij dient wel de kanttekening gemaakt te worden dat dit wegens schroom een onderrapportage zou kunnen zijn. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 72. Het aandeel moeders van kinderen geboren in 2008-2009 dat aangaf gerookt te hebben tijdens de zwangerschap, opgesplitst volgens enkele sociaaleconomische indicatoren (Hoppenbrouwers, et al., 2011).

3.2.4.3 Conclusies Sinds 2011 is er een lichte daling betreffende het aantal vrouwen dat rookt tijdens de zwangerschap. Men stelt bovendien een heel duidelijk verband vast volgens opleidingsniveau en inkomen.

12,3%

34,3%

19,5%

3,9%

31,5%

14,3%

5,4%

0%

10%

20%

30%

40%

Ge

en h

oge

r se

cun

dai

ro

nd

erw

ijs

Ho

ger

secu

nd

air

on

de

rwijs

Ho

ger

on

de

rwijs

< 1

50

0 e

uro

15

00

- 3

00

0 e

uro

> 3

00

0 e

uro

Totaal Opleidingsniveau Gezinsinkomen per maand

Ro

ken

tijd

en

s zw

ange

rsch

ap (

%)


3.2.5 Studenten hoger onderwijs

3.2.5.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij studenten in het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.

3.2.5.2 Ooit gebruik van tabak Bij de Vlaamse studenten geeft 50,4% van de respondenten aan ooit tabak te hebben gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Bij de mannelijke studenten zijn er iets meer die ooit gerookt hebben in vergelijking met de vrouwelijke studenten: 55,2% tegenover 46,6%.

3.2.5.3 Beginleeftijd Uit de bevraging bij de Vlaamse studenten blijkt dat 20,6% een eerste sigaret gerookt hebben voor de leeftijd van 15 jaar (Rosiers, et al., 2013). 10,5% van deze rokers hebben hun eerste sigaret gerookt na de leeftijd van 18 jaar.

3.2.5.4 Laatstejaarsgebruik Uit de bevraging naar middelengebruik bij Vlaamse studenten blijkt op de totale steekproef dat 30,8% van de studenten de afgelopen 12 maanden gerookt heeft (Rosiers, et al., 2013). Net zoals bij het ooit gebruik ligt het percentage hier hoger bij de mannen dan bij de vrouwen: in het voorgaande jaar rookte 38,1% van de mannen en 25% van de vrouwen.

3.2.5.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik Van de studenten die afgelopen 12 maanden tabak hebben gebruikt, blijkt 39,4% dit occasioneel te doen tijdens het academiejaar (Rosiers, et al., 2013). Tijdens de vakantieperiode ligt dit op 38,7% en in de examenperiode valt dit terug tot 16,8%. Bij de Vlaamse studenten blijkt uit de studentenbevraging dat 50,7% van de studenten die het afgelopen jaar tabak gerookt hebben, dit op een regelmatige basis te doen tijdens het academiejaar (Rosiers, et al., 2013). Tijdens de vakantieperiode stijgt dit licht tot 54,6%. In tegenstelling tot bij het occasioneel tabak gebruik, valt het regelmatig tabaksgebruik in de examenperiode (47,7%) slechts beperkt terug ten opzichte van het academiejaar.

3.2.5.6 Dagelijks gebruik Bij de Vlaamse studenten varieert het dagelijks tabaksgebruik slechts beperkt over de drie verschillende hoofdperiodes. Voor het academiejaar, de examenperiode en de vakantieperiode is het aandeel dagelijkse rokers van de rokers die de afgelopen 12 maanden gerookt hebben respectievelijk 33,3%, 33,7% en 33,5%. Ten opzichte van de totale steekproef rookt 8,5% dagelijks, over alle drie de hoofdperiodes bekeken.

3.2.5.7 Conclusie In tegenstelling tot het occasioneel gebruik en in mindere mate tot het regelmatig gebruik, valt het dagelijks gebruik van tabak niet terug tijdens examenperiode.


3.2.6 Uitgaanspubliek

3.2.6.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik bij het uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.

3.2.6.2 Ooit gebruik Uit het meest recente Uitgaansonderzoek (2015) blijkt dat 67,1% van de bevraagde uitgaanders ooit tabak heeft gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). In het Uitgaansonderzoek van 2012 bedroeg dit nog 70,2%.

3.2.6.3 Laatstejaarsgebruik Van de bevraagden in het Uitgaansonderzoek gaf 53,4% aan in het afgelopen jaar tabak te hebben gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Tegenover 2012 is dit een lichte daling toen dit 55,6% bedroeg. Bij mannen (60%) ligt dit laatstejaarsgebruik bovendien hoger dan bij vrouwen (45%).

3.2.6.4 Occasioneel gebruik en regelmatig Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Het occasioneel gebruik van tabak bedraagt bij het uitgaanspubliek 10,9% (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Het occasioneel gebruik ligt net iets hoger bij mannen als bij vrouwen (12,1% versus 9,2%). Het regelmatig gebruik van tabak bedraagt bij het uitgaanspubliek 42,9%. Net zoals bij het laatstejaarsgebruik en het occasioneel gebruik ligt het regelmatig gebruik bij mannen (48%) hoger dan bij vrouwen (36%) zoals te zien op Figuur 73. Uit deze figuur blijkt ook dat het regelmatig gebruik een pak hoger ligt bij iemand die werkloos is dan bij iemand die werkt. Binnen de verschillende leeftijdscategorieën valt de sterke terugval op voor de 35-jarigen en ouder in vergelijking met andere leeftijdscategorieën.

3.2.6.5 Dagelijks gebruik Het grootste deel van het regelmatig gebruik is toe te kennen aan het dagelijks gebruik van tabak, dat op 30,4% ligt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). In 2012 bedroeg het dagelijks gebruik 32,1%.

Figuur 73. Het regelmatig gebruik van tabak in 2015 bij het uitgaanspublieken (Rosiers, 2016).

3.2.6.6 Conclusie Het dagelijks gebruik van tabak ligt hier met 30% erg hoog. Bij het regelmatig gebruik valt vooral het hoge aandeel bij werklozen op (67,6%).

48,2%35,6%

46,9% 42,1%

26,4%37,6%

42,9%

67,6%

0%

20%

40%

60%

80%

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35j+ Student Werkend Werkloos

Geslacht Leeftijd Beroepsstatus

Re

gelm

atig

ge

bru

ik

(%)


3.2.7 Gezin

3.2.7.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van tabaksgebruik binnen het gezin. Op Vlaams niveau hanteert men de cijfers uit een onderzoek van Kom Op Tegen Kanker (Kom Op Tegen Kanker, 2015). In dit onderzoek werd gekeken naar het rookgedrag binnen gezinnen met kinderen jonger dan 15 jaar. Hierbij gaat er speciale aandacht naar roken in aanwezigheid van het kind.

3.2.7.2 Prevalentie van roken binnen het gezin De cijfers op Figuur 74 geven de evolutie weer van het aantal gezinnen waarin er gerookt wordt in Vlaanderen. In 2014 werd er in 26,5% van de gezinnen van de respondenten gerookt, tegenover 32,2% in 2008 (Kom Op Tegen Kanker, 2015). Het overgrote aandeel is afkomstig van minstens 1 rokende ouder: in 2008 rookte minstens 1 ouder binnen het gezin in 31% van de gevallen. In 2014 was dit 25%. Als de cijfers vergeleken worden per onderwijsniveau en per sociale groep, stelt men vast dat de sociale ongelijkheid toeneemt. Waar in het onderwijsniveau lager en lager secundair het percentage toeneemt, neemt dit af binnen de onderwijstypes hoger en hoger secundair. Een gelijkaardige trend is vast te stellen per sociale groep. Bij de hogere (midden)klasse is de daling sterker ten opzichte van de lagere sociale klasse. In de lage sociale klasse stijgt zelfs het aantal gezinnen waarin er gerookt wordt.

Figuur 74. Percentage respondenten die aangeven dat er bij hun in het gezin gerookt wordt, opgesplitst volgens onderwijsniveau en sociale groep voor 2008 en 2014 (Kom Op Tegen Kanker, 2015).

3.2.7.3 Prevalentie en frequentie van roken in aanwezigheid van een kind Van de rokende ouders in een gezin doet 46% dit in aanwezigheid van een kind. In vergelijking met 2008 kent dit een sterke daling, toen nog 65% van de rokende ouders dit deed in aanwezigheid van een kind zoals weergegeven op Figuur 75. Als gekeken wordt bij de ouders die roken in aanwezigheid van een kind naar hoe vaak dit gebeurt, dan is er een verschuiving merkbaar van dagelijks naar wekelijks en maandelijks roken in aanwezigheid van een kind. Indien in 2008 een ouder rookte in aanwezigheid van een kind, gebeurde dit in 59% van de gevallen dagelijks. In 2014 is dit 51%. Als er gekeken wordt naar de locaties waar ouders roken in aanwezigheid van het kind, stelt men een sterke terugval vast voor het roken in eigen woning en bij publieke plaatsen binnen. Waar in 2008 60% van de ouders die rookten in aanwezigheid van het kind dit deed binnen de eigen woning, halveerde dit aandeel in 2014 (31%). Daar tegenover staat een toename van het aandeel ouders dat buiten in open lucht rookt in aanwezigheid van het kind. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

AllenLager + lager

secundairHoger

secundairHoger

Lage socialeklasse

Lageresociale klasse

Hogeremiddenklass

e

Hogereklasse

Onderwijsniveau Sociale groep

2008 32,2% 50,5% 39,8% 21,9% 44,9% 41,5% 36,4% 22,0%

2014 26,5% 54,5% 32,5% 16,1% 50,2% 38,9% 28,3% 14,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Hu

idig

e r

oke

rs (

%)


Figuur 75. Aandeel rokende ouders die roken in aanwezigheid van een kind, samen met de frequentie waarmee dit gebeurt (Kom Op Tegen Kanker, 2015).

3.2.7.4 Conclusie Het aandeel ouders dat rookt in aanwezigheid van een kind viel tussen 2008 en 2014 duidelijk terug. Er blijft echter een sterke link tussen roken in aanwezigheid van een kind en het opleidingsniveau en sociale groep van de ouders.

65%59%

27%

8% 6%

46%51%

33%

10%5%

0%

15%

30%

45%

60%

75%

Aandeel ouders datrookt in aanwezigheid

kind

Dagelijks Wekelijks Maandelijks Minder danmaandelijks

Frequentie

2008 2014


3.2.8 Werknemers

3.2.8.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie van tabaksgebruik bij werknemers. Op Belgisch niveau zijn hier cijfers over beschikbaar op basis van onderzoeken uitgevoerd door IDEWE naar de gezondheidstoestand van werknemers.

3.2.8.2 Prevalentie tabaksgebruik Tussen 2011 en 2014 is het aantal rokers binnen de onderzochte werknemers gedaald van 29,7% naar 28,8% (IDEWE, 2014). In 2014 rookte bovendien 21,9% van de onderzochte vrouwen, bij mannen was dit 34,6%. Per sector is de prevalentie van tabaksgebruik weergegeven op Figuur 76. Hieruit blijkt dat het onderwijs het minst aantal rokers telt, gevolgd door de gezondheidszorg. Het meest wordt er gerookt binnen de bouw (42,7%) en binnen de transportsector (42,1%).

Figuur 76. Evolutie aantal huidige rokers bij werknemers, opgesplitst volgens sector (IDEWE, 2014).

3.2.8.3 Conclusie De bouwen de transportsector blijven de sectoren waar het grootste aandeel huidige rokers zich bevinden. De gezondheidszorg en het onderwijs zijn sectoren waar het aandeel rokers het laagst is.

Gezondheidszorg

Industrie Handel Overheid Diensten Bouw Onderwijs Transport Horeca

2011 23,0% 33,0% 32,7% 25,0% 40,0% 45,0% 18,7% 45,0% 40,4%

2014 21,2% 31,8% 32,2% 25,4% 39,3% 42,7% 17,7% 42,1% 40,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Hu

idig

e r

oke

rs (

%)


3.2.9 Socio-economische status

3.2.9.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt, meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om het gebruik van tabak binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Deze indicator kwam reeds aan bod bij de bespreking van andere doelgroepen binnen het luik tabak zoals bij zwangere vrouwen, het uitgaanspubliek en het gezin. In deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest.

3.2.9.2 Huidige rokers In het Vlaams Gewest zijn er proportioneel minder huidige rokers bij de bevolking van 15 jaar en ouder in de hoogst opgeleide milieus (14,4% huidige rokers) dan in de lager opgeleide milieus (16,6% à 30,2% huidige rokers naargelang het opleidingsniveau) zoals blijkt uit Figuur 79 op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014). Ook bleef het aandeel huidige rokers constant tussen 2004 en 2013 voor de opleidingsniveaus lager en hoger secundair, terwijl voor de andere opleidingsniveaus een duidelijke daling was vast te stellen.

3.2.9.3 Ooit gebruik In 2004 schommelde het ooit gebruik bij de bevolking ouder dan 15 jaar op basis van de Gezondheidsenquête voor alle opleidingsniveaus tussen de 45% à 50% (Gisle & Demarest, 2014). Uit Figuur 78 blijkt dat de ongelijkheid tussen de opleidingsniveaus is toegenomen. Waar het lager en hoger secundair opleidingsniveau blijft schommelen rond de 50% is dit voor overige opleidingsniveaus teruggevallen naar 37-38%.

3.2.9.4 Beginleeftijd Op basis van Figuur 77 kan men vaststellen dat personen met een lager opleidingsniveau vroeger beginnen met roken en beginnen met regelmatig roken dan personen met een hoger opleidingsniveau. Binnen het opleidingsniveau hoger onderwijs rookt men gemiddeld op 16,2 jaar voor het eerst een volledige sigaret, mensen met enkel een lager secundair diploma rookten voor het eerst een volledige sigaret op 15,8 jaar (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 77. Overzicht beginleeftijd voor het roken van 1 volledige sigaret en het regelmatig beginnen roken van ooit-rokers per opleidingsniveau in het Vlaams Gewest in 2013 op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

16,7 15,8 16,0 16,218,3 17,6 17,7 18,3

0

5

10

15

20

Lager / geen diploma Lager secundair Hoger secundair Hoger onderwijs

Be

gin

lee

ftijd

(ja

ar)

Beginleeftijd 1 volledige sigaret Beginleeftijd minstens 1 keer per week


3.2.9.5 Dagelijks gebruik Wanneer er naar de evolutie tussen 2004 en 2013 per opleidingsniveau wordt gekeken op Figuur 78, is een sterke daling vast te stellen binnen het opleidingsniveau lager / geen diploma en hoger onderwijs. Binnen het opleidingsniveau lager secundair en hoger secundair zijn er slechts beperkte vooruitgangen geboekt op vlak van daling dagelijks gebruik tabak.

Figuur 78. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit en dagelijks gebruik van tabak in het Vlaams Gewest per opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.2.9.6 Zware rokers De hoogst opgeleiden hebben relatief bekeken de kleinste proportie zware rokers (3,0%) in vergelijking met de andere opleidingscategorieën (4,6% à 10,9%), zoals samengevat op Figuur 79. Tussen 2004 en 2013 is er een sterke divergentie tussen de opleidingsniveaus lager en hoger secundair enerzijds en hoger onderwijs anderzijds. Bij de eerst vernoemde opleidingsniveaus bleef het aandeel zware rokers constant of steeg het licht, terwijl bij het hoger onderwijs het aandeel zware rokers met 67% terugviel.

Figuur 79. Overzicht percentage huidige en zware rokers in het Vlaams Gewest per opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.2.9.7 Conclusie Het aandeel ooit gebruikers van tabak, huidige rokers, dagelijkse rokers en zware rokers ligt hoger bij personen met een lager opleidingsniveau. Daarnaast beginnen laaggeschoolden op jongere leeftijd te roken. Opvallend is echter dat tussen 2004 en 2013 voor de zware rokers een sterke daling waar te nemen is binnen de opleidingsniveaus ‘lager / geen diploma’, net zoals bij het opleidingsniveau ‘hoger onderwijs’.

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Ooit gebruik Dagelijks gebruik

2004 46,0% 49,2% 50,2% 44,4% 23,2% 26,6% 26,3% 17,3%

2013 37,5% 51,5% 50,2% 38,2% 14,9% 26,3% 23,9% 10,8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Oo

it e

n d

age

lijks

ge

bru

ik (

%)

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Huidige rokers Zware rokers

2004 24,9% 29,7% 30,2% 22,6% 10,2% 11,1% 6,2% 9,2%

2013 16,6% 30,2% 29,4% 14,4% 4,6% 10,9% 7,8% 3,0%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Hu

idig

e e

n z

war

e r

oke

rs (

%)


3.2.10 Nieuwe fenomenen binnen tabak: e-sigaret

3.2.10.1 Omschrijving Van de e-sigaret bestaan verschillende types, maar telkens bestaan ze uit drie hoofdcomponenten: een batterij, een vulling met e-vloeistof (ook wel cartridge genoemd), en een verdamper (atomizer) (HGR 9265, 2015). Bij bepaalde modellen zijn de vulling en verdamper gecombineerd in één onderdeel. Na het inhaleren via het mondstuk of het indrukken van een knop, zorgt de batterij voor de verhitting van de weerstand in de verdamper. De e-vloeistof (e-liquid) in de vulling verdampt en wordt door de gebruiker geïnhaleerd. De basis voor de e-vloeistof is propyleenglycol en/of plantaardige glycerine, die bij verdamping zorgt voor de zichtbare damp. Verder bevat de e-vloeistof ook water, smaakstoffen en eventueel nicotine (HGR 9265, 2015).

3.2.10.2 Gebruik

3.2.10.2.1 Inleiding Om de prevalentie van de e-sigaret in kaart te brengen wordt beroep gedaan op twee studies. Enerzijds is er de Rookenquête van de Stichting tegen Kanker die cijfers verschaft op Vlaams en Belgisch niveau, en anderzijds is er de Eurobarometer die uitgevoerd is in opdracht van de Europese Commissie die toelaat cijfers voor België internationaal te vergelijken. Verder maakt men binnen de Eurobarometer een onderscheid tussen het ‘echt’ gebruik van de e-sigaret en het enkel maar 1 of 2 keer geprobeerd te hebben.

3.2.10.2.2 Ooit gebruik Rookenquête De Rookenquête geeft aan dat 8% van de Vlaamse bevolking in 2015 ooit al een e-sigaret gerookt heeft, een status quo voor Vlaanderen ten opzichte van 2014 en dit in tegenstelling tot de trend op Belgisch niveau (een stijging van 8% in 2014 naar 10% in 2015). Het percentage dat ooit al eens een elektronische sigaret gerookt heeft, neemt toe naarmate de leeftijd van de respondenten afneemt (Figuur 81), behalve voor 15-17-jarigen (Stichting tegen Kanker, 2015). Verder blijkt ook dat het ooit gebruik bij mannen (11,3%) hoger ligt dan bij vrouwen (7,9%). Verder blijkt uit de Rookenquête dat de penetratie van de e-sigaret hoger ligt bij de lagere sociale klassen: bij de hoogste sociale klassen bedraagt het ooit gebruik 6%, bij de laagste sociale klassen is dit 13% (Stichting tegen Kanker, 2015). Eurobarometer Uit de resultaten van deze Eurobarometer blijkt dat in 2015 9% van de bevraagde Belgen ooit e-sigaretten of een gelijkaardig apparaat (e-sisha of e-pipe) op zijn minst heeft geprobeerd (European Commission, 2015). Dit is voor België een verdubbeling ten opzichte van 2012 zoals getoond op Figuur 80 toen nog maar 4% van de bevraagden ooit de e-sigaret minstens had geprobeerd. Van alle landen had Frankrijk in 2015 het hoogste aandeel voor het ooit minstens te hebben geprobeerd (21%). Verder is er een sterk onderscheid tussen huidige rokers en nooit gebruikers van tabak: in België geeft 27% van de bevraagde huidige rokers aan ooit de e-sigaret op zijn minst te hebben geprobeerd. Bij de nooit-rokers geeft 2% aan ooit de e-sigaret te hebben geprobeerd. Het echte ooit gebruik van de e-sigaret bedroeg in België 4% in 2015, tegenover 1% in 2012 (European Commission, 2015). Op Europees niveau evolueerde het ooit gebruik van 2% in 2012 naar 5% in 2015. Het verschil tussen huidige rokers en nooit gebruikers van tabak is ook hier duidelijk: 12% van de huidige rokers in België heeft de e-sigaret ooit echt gebruikt, ten opzichte van 0% bij de nooit-rokers.


Figuur 80. Internationale vergelijking van het minstens ooit proberen van de e-sigaret (European Commission, 2015).

3.2.10.2.1 Huidig gebruik Rookenquête Volgens de Rookenquête rookt in 2015 2,1% van de bevraagde Belgische bevolking de e-sigaret (Stichting tegen Kanker, 2015). 0,5% doet dit dagelijks. Tussen mannen (2,3%) en vrouwen (1,9%) is het verschil beperkter dan bij het ooit gebruik zoals getoond op Figuur 81. Ondanks de lage percentages voor de 15-17-jarigen in vergelijking met de andere leeftijdscategorieën valt het grote aandeel huidig gebruik wel op ten opzichte van de ooit gebruikers. Eurobarometer Binnen de Belgische bevolking geeft 1% aan de e-sigaret momenteel te gebruiken (European Commission, 2015). Hieruit kan men concluderen dat het overgrote deel van de ooit gebruikers gestopt is met het gebruiken van de e-sigaret. Het Europees gemiddelde bedraagt 2% van de respondenten die aangeven momenteel de e-sigaret te roken. Op Europees niveau hebben 35% van de bevraagden die aangaven de e-sigaret ooit te hebben geprobeerd, ooit een e-sigaret gebruikt die nicotine bevat, tegenover 14% voor de nicotinevrije e-sigaretten. Dit is een opvallend verschil met België waar zowel de e-sigaretten met nicotine als de nicotinevrije e-sigaretten door 25% van de bevraagden die ooit een e-sigaret hebben geprobeerd, ooit is gebruikt. Met dit aandeel voor nicotinevrije e-sigaretten heeft België het hoogste percentage uit Europa (European Commission, 2015).

Figuur 81. Het ooit en huidig gebruik van de e-sigaret bij de Belgische bevolking in 2015 (Stichting tegen Kanker, 2015).

4%7% 6% 7% 7%

9%12%

10%8%

21%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

België EU Nederland Duitsland Frankrijk

Oo

it g

eb

ruik

(%

)

2012 2015

Mannen Vrouwen 15-17j 18-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j +65j


Ooit 11,3% 7,9% 1,2% 12,3% 12,4% 10,4% 10,8% 8,3% 5,1%

Huidig 2,3% 1,9% 0,8% 2,4% 1,5% 2,8% 2,9% 1,6% 1,2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

Ge

bru

ik e

-sig

are

t (%

)


3.2.10.2.2 Impact op rookgedrag Er werd in de Eurobarometer ook gepeild naar het effect van de e-sigaret op de tabaksconsumptie. In België gaf 58% aan dat het gebruik van de e-sigaret geen effect had op het gebruik van tabak. 5% gaf zelfs aan dat men meer is beginnen roken. Aan de andere kant geeft 37% aan nu minder te roken dankzij de e-sigaret. 19% hiervan verminderde tabaksgebruik maar is niet gestopt, 6% was even gestopt met roken maar is opnieuw begonnen en 12% is volledig gestopt met roken (European Commission, 2015).

3.2.10.3 Conclusie Het ooit eens geprobeerd te hebben van de e-sigaret verdubbelde op 3 jaar tijd in België. Het huidige gebruik ligt veel lager, wat aangeeft dat de meesten stoppen met de e-sigaret. Opvallend is het hoge aandeel gebruikers van nicotinevrije e-sigaretten in België in vergelijking met Europa. In België geeft meer dan de helft aan dat het gebruik van de e-sigaret geen effect had op hun tabaksgebruik, meer dan een derde geeft aan dat hun tabaksgebruik hierdoor verminderd is.


3.2.11 Conclusie

Met ongeveer één op vijf blijft het aandeel huidige rokers in Vlaanderen hoog. Ongeveer negen op tien van hen rookt dagelijks. Vergeleken met 2008 is er een opvallende stijging bij jonge vrouwen op vlak van het aandeel rokers. Daarnaast is de omgekeerde leeftijdsgradiënt tussen mannen en vrouwen frappant: binnen een bepaalde leeftijdsspanne stijgt het aandeel rokers bij vrouwen, terwijl het aandeel daalt bij mannen. Een genderspecifieke aanpak is dus vereist, vooral bij jongere meisjes en vrouwen. Een positieve evolutie is de sterke terugval van zware rokers die waar te nemen is in 2013 ten opzichte van 2004. Het aandeel zware rokers blijft bij mannen wel merkbaar hoger liggen dan bij vrouwen. Gezien de licht stagnerende daling die merkbaar is tussen 2008 en 2013 in vergelijking met de periode tussen 2004 en 2008, dient er verder ingezet te worden op een significante daling van het rookcijfer bij de actieve bevolking. Gezien ook bijna drie op vier van de dagelijkse rokers ooit heeft getracht om te stoppen met roken, blijft het belangrijk om ondersteuning te bieden aan rokers die een stoppoging willen ondernemen. Bij jongeren neemt de beginleeftijd van het gebruik van tabak toe over de jaren, maar deze beginleeftijd blijft lager dan het gemiddelde in de EU. Er is een substantiële en toenemende groep van jongeren die pas begint te roken op de leeftijd van 16 jaar of ouder. Het laatstejaarsgebruik blijft nagenoeg constant, terwijl tussen 2010 en 2015 het aandeel dagelijkse rokers halveerde bij jongeren. Er is echter een sterk verschil tussen de onderwijsvormen. Dit verschil is het sterkst uitgesproken bij het dagelijks gebruik van tabak waar één op vijftig in het ASO dagelijks rookt, één op tien in het TSO en bijna één op vijf in het BSO. Er dient met andere woorden prioritair ingezet te worden op deze onderwijsvormen, samen met tabakspreventie in de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. Een rookstopaanbod op maat van de onderwijsvormen dient hierbij samen te gaan.

Rookgedrag wordt sterk bepaald door sociaal-economische status. Rokers en dagelijkse rokers zijn proportioneel minder talrijk in hoger opgeleide milieus dan in lager opgeleide milieus. Onder hoger opgeleiden vindt men minder zware rokers. Daarnaast roken lager opgeleide rokers meer sigaretten en zijn ze meer tabaksafhankelijk. Ook de gemiddelde leeftijd waarop met regelmatig roken begonnen wordt, hangt samen met opleidingsniveau: laagopgeleiden beginnen vroeger. Dit lijkt ook gereflecteerd te worden in cijfers rond het rookgedrag van werknemers volgens sector. Daar zijn grote verschillen merkbaar onderling, waarbij de bouwen transportsector een meer als twee keer zo hoge prevalentie hebben dan de onderwijs- of de gezondheidssector. Binnen de aanpak van het tabaksprobleem moet men daarom in eerste instantie inzetten op de brede groep van rokers met een lagere SES omdat hier nog veel gezondheidswinst en een verdere daling van het rookcijfer mag verwacht worden. Daarnaast moeten specifieke groepen rokers binnen de groep van laagopgeleide rokers aangemoedigd worden om te stoppen met roken, met een rookstopaanbod op maat. Het aandeel vrouwen dat rookt tijdens de zwangerschap bedraagt ongeveer één op tien. Men stelt een heel duidelijk verband vast volgens opleidingsniveau en inkomen: bij lager opgeleiden roken er een stuk meer vrouwen tijdens de zwangerschap. Aangezien dit ernstige gevolgen heeft voor het ongeboren kind, moet deze problematiek bijzondere aandacht krijgen. Het aandeel ouders dat rookt in aanwezigheid van een kind viel tussen 2008 en 2014 duidelijk terug. Toch rookt nog de helft van de rokende ouders in aanwezigheid van het kind, waarvan één op twee dit dagelijks doet. Er blijft een sterke link tussen roken in aanwezigheid van een kind en het opleidingsniveau en sociale groep van de ouders en bovendien neemt deze sociale ongelijkheid toe. Er moet hierdoor verder aandacht besteed worden aan rookvrije huizen voor kinderen, net zoals er


aandacht moet gaan naar het uitbreiden van rookvrije omgevingen, in het bijzonder waar veel kinderen en minderjarigen aanwezig zijn. Het ooit eens geprobeerd te hebben van de e-sigaret verdubbelde op 3 jaar tijd in België. Het huidige gebruik ligt veel lager, wat aangeeft dat de meesten stoppen met de e-sigaret. Er is een consensus over het feit dat de e-sigaret een rol kan gaan spelen als rookstopmiddel en dat de e-sigaret minder schadelijk voor de gezondheid is dan tabak. Die boodschappen moeten in de nabije toekomst op een heldere manier vertaald worden om de specifieke groep van rokers van het nut van de e-sigaret met nicotine te overtuigen, waarbij alle andere groepen de boodschap moeten krijgen om de e-sigaret links te laten liggen.


3.3 ALCOHOL


3.3.1.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcoholgebruik bij de algemene bevolking. De algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Jongeren komen samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Om een internationale vergelijking mogelijk te maken van België wordt enerzijds gekeken naar cijfers van het WHO rond de alcoholconsumptie per capita, en anderzijds naar cijfers uit de Eurobarometer die onder meer peilde naar het alcoholgebruik in Europa.

3.3.1.2 Consumptie per hoofd van de bevolking Sinds 2004 is de alcoholconsumptie in België gedaald van 11 liter pure alcohol per hoofd van de bevolking tot 9,8 liter pure alcohol per hoofd in 2012 zoals weergegeven op Figuur 82. Dit komt overeen met een daling van 11%. Deze 9,8 liter is op te splitsen in 4,6 liter bier, 3,6 liter wijn en 1,5 liter sterke drank. Opvallend is dat vooral de bierconsumptie (-26%), maar ook de wijnconsumptie (-10%) daalde terwijl de consumptie van sterke drank bijna verdubbelde (WHO, 2015). In 2010 stond België 26ste in Europa inzake totaal alcoholverbruik (De Donder, 2015). In vergelijking met de buurlanden heeft België een lagere consumptie dan Frankrijk en Duitsland, maar een hogere consumptie dan Nederland. Frankrijk kende echter tussen 2004 en 2012 procentueel bekeken een gelijkaardige daling als België: een daling van 10%. Bij Nederland en Duitsland bedraagt de daling respectievelijk 7% en 5% (WHO, 2015).

Figuur 82. Een detail van de evolutie alcoholconsumptie in België vanaf 2004 in vergelijking met enkele buurlanden (WHO, 2015).

3.3.1.3 Ooit gebruik Binnen deze sectie wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert. Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014) naar het ooit gebruik van alcohol bij de bevolking ouder van 15 jaar en ouder in het Vlaams Gewest. Hieruit blijkt dat 88,2% van de respondenten ooit al alcohol heeft gebruikt in zijn leven. Aangezien het ooit gebruik van alcohol zo hoog ligt, verliest deze maat een deel van zijn relevantie.

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

België 11,0 10,9 10,7 10,2 10,6 10,4 10,6 9,8 9,8

Frankrijk 13,2 12,2 12,4 12,2 11,9 11,8 11,9 12,0 11,8

Duitsland 11,8 11,7 11,8 11,5 11,4 11,2 11,2 11,2 11,2

Nederland 9,6 9,7 9,8 9,5 9,6 9,2 9,3 8,9

8

9

10

11

12

13

14

Alc

oh

ol

con

sum

pti

e(i

n li

ter

pu

re a

lco

ho

l)


3.3.1.4 Laatstejaarsgebruik Gezondheidsenquête Uit de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014) blijkt dat in het Vlaams Gewest 84% van de bevolking (15 jaar en ouder) alcohol gebruikte in de afgelopen 12 maanden. Het percentage is hoger bij mannen (88%) dan bij vrouwen (80%). Sinds 2004 bleef het laatstejaarsgebruik nagenoeg stabiel. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. Eurobarometer Uit een internationale vergelijking van België blijkt dat het laatstejaarsgebruik in België (79%) hoger ligt dan het Europees gemiddelde (76%) (European Commission, 2010). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.1.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het occasioneel en regelmatig gebruik wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert. In 2013 peilde het WIV-ISP voor het eerst in detail naar de drinkfrequentie van de respondenten die aangaven in de laatste 12 maanden alcohol te hebben gedronken. Daaruit bleek dat bij de bevolking die het afgelopen jaar alcohol heeft gedronken uit het Vlaamse Gewest dat 37% occasioneel en 63% regelmatig alcohol gebruiken. Procentueel bekeken drinken mannen (74% regelmatig gebruik) vaker dan vrouwen (51% regelmatig gebruik). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. Wekelijkse drinkers consumeerden in Vlaanderen in 2013 gemiddeld 10 glazen alcohol per week. Tegenover de voorgaande jaren bleef dit aandeel constant. Bij vrouwen ligt dit met 7 glazen lager dan bij mannen (12 glazen).

3.3.1.6 Dagelijks gebruik Gezondheidsenquête Van de bevolking in het Vlaamse gewest (15 jaar en ouder) blijkt uit de Gezondheidsenquête dat 13% dagelijks alcohol drinkt (Gisle & Demarest, 2014). Opvallend is de sterke stijging sinds 2004 toen dit aandeel 8% bedroeg. De stijging is bij elk geslacht en de meeste leeftijdscategorieën vast te stellen, blijkt uit Figuur 83. Dagelijks alcoholgebruik steeg met de leeftijd en bereikt een piek op de leeftijd 55 tot 64 jaar. Eén op tien van de 55-64-jarigen drinkt in 2013 dagelijks alcohol. Het dagelijks gebruik bij 15-24-jarigen is de enige groep waar het aandeel daalde tussen 2004 en 2013. Ook tussen mannen en vrouwen is er een duidelijk onderscheid: 18% van de mannen drinkt dagelijks alcohol tegenover 9% van de vrouwen. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuren in bijlage. Eurobarometer Rond het dagelijks gebruik van alcohol bevat de Eurobarometer enkel een relatieve maat, namelijk hoeveel procent dagelijks alcohol drinkt van diegenen die aangaven in de laatste 30 dagen alcohol te hebben gedronken. Hieruit blijkt dat België even hoog scoort als het Europees gemiddelde. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.


Figuur 83. Evolutie dagelijks gebruik binnen het Vlaams Gewest volgens leeftijdscategorie en geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.1.7 Overmatig alcohol gebruik

3.3.1.7.1 Binge drinking Binge drinking is een term die op verschillende manieren wordt gedefinieerd. De VAD gebruikt de volgende definitie van binge drinking10 (VAD, 2009):

Mannen: de consumptie van zes of meer standaardglazen, in een periode van twee uur

Vrouwen: de consumptie van vier of meer standaardglazen, in een periode van twee uur

Een andere definitie is deze uit 2004 van het NIAAA11 en definieert binge drinking als een drinkpatroon dat Blood Alcohol Concentration (BAC) op 0,08 g/dL brengt. Dit zou typisch gebeuren na vier drankjes voor vrouwen en vijf drankjes voor mannen in ongeveer twee uur tijd (NIAAA, 2004). In de praktijk ziet men dan ook dat er vaak op verschillende manieren wordt gepeild naar binge drinking naar gelang de studie. Een overzicht is terug te vinden in Tabel 1.

Tabel 1. Overzicht van verschillende wijzen waarop gepeild wordt in bevragingen naar binge drinking.

Studie Definitie

Leerlingenbevraging Het drinken van vier glazen alcohol voor meisjes en zes glazen alcohol voor jongens

binnen een tijdsspanne van twee uur

ESPAD Tijdens de laatste 30 dagen vijf of meer drankjes op één aangelegenheid gedronken

Studentenbevraging

Het drinken van minstens 4 standaardglazen alcohol in een tijdsspanne van 2 uur

voor vrouwen en het drinken van minstens 6 standaardglazen alcohol in een

tijdsspanne van 2 uur voor mannen

Gezondheidsenquête Het drinken van 6 glazen alcohol bij dezelfde gelegenheid, in een tijdsspanne van 2

uur of minder

Eurobarometer Het drinken van 5 of meer drankjes op ten minste 1 aangelegenheid

Gezondheidsenquête Volgens de Gezondheidsenquête heeft 46,6% van bevolking in het Vlaams Gewest (15 jaar en ouder) ooit zes of meer alcoholische drankjes geconsumeerd tijdens één gelegenheid. 9% zei dit zelfs minstens wekelijks te doen. Als er gekeken wordt naar de tijdspanne waar binnen de consumptie van zes alcoholische dranken plaatsvindt, bedraagt op Vlaams niveau de gemiddelde tijdspanne 5,1 uur.

10 Gebaseerd op rapport van Deutsche Hauptstelle für Suchtfragen (DHS, 2008). 11 NAAA staat voor National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (uit Verenigde Staten)

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65+j

Geslacht Leeftijdsgroep

2004 11,5% 4,9% 1,4% 2,7% 5,6% 12,7% 12,6% 12,1%

2013 18,2% 8,6% 0,6% 5,4% 7,9% 13,9% 25,1% 19,3%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Dag

elij

ks g

eb

ruik

alc

oh

ol (

%)


Het feitelijke binge drinking of het drinken van zes alcoholische dranken in twee uur of minder gebeurt bij 10,3% van de bevolking in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Per leeftijdscategorie zijn er drie leeftijdscategorieën die hier bovenuit steken: de 15-24-jarigen, de 35-44-jarigen en de 65-plussers. Binnen elk van deze 3 leeftijdscategorieën schommelt dit percentage tussen de 14 en 16% zoals weergegeven op Figuur 84. Verder komt binge drinking veel vaker voor bij mannen (14%) dan bij vrouwen (4%). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuren in bijlage. Eurobarometer De Eurobarometer peilde naar hoe regelmatig men in de afgelopen 12 maanden vijf of meer drankjes heeft gedronken op één aangelegenheid. Daar stelt men een internationale toename vast tussen 2006 en 2009. Voor België steeg dit aandeel van 24% naar 28% (European Commission, 2010). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 84. Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest die de 6 alcoholische drankjes in een tijdspanne van 2 uur of minder consumeert op basis van de Gezondheidsenquête(Gisle & Demarest, 2014).

3.3.1.7.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag Voor het risicovol alcohol gebruik op basis van aantal gram ethanol per dag wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert. Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête naar het risicovol alcoholgebruik volgens het aantal geconsumeerde aantal gram ethanol per dag12. Hieruit blijkt dat 4,7% van de bevolking in het Vlaams Gewest risicovolle drinkgewoontes vertoont (Gisle & Demarest, 2014). Van de wekelijkse drinkers blijkt 9,2% risicovol alcoholgebruik te vertonen, bij de dagelijkse drinkers bedraagt dit 27,1%. Figuur 85 geeft het risicolvol gebruik weer per geslacht en per leeftijdscategorie. Bij mannen vertoont 5,3% risicovol gebruik, bij vrouwen is dit 4,2%. Bij de leeftijdscategorieën valt het hoge percentage bij de 55-64-jarigen op: binnen deze leeftijdscategorie vertoont meer dan één op tien van de 55-64-jarige respondenten risicolvol alcoholgebruik.

Figuur 85. Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens aantal gram ethanol per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en leeftijdscategorie (Gisle & Demarest, 2014).

12 Dit is voor vrouwen > 20 g/d en voor mannen > 40 g/d

15,3%

7,8%

14,7%

6,3% 5,2%

15,9%

0%

5%

10%

15%

20%

15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65+j

Dis

trib

uti

e (

%)

5,3%4,2% 4,0%

1,7% 1,7%

7,4%

10,1%

4,8%

1,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65-74j 75+j


Ris

ico

vol

geb

ruik

(%

)


3.3.1.7.2 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen Voor het risicovol alcohol gebruik op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen wordt enkel beroep gedaan op cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert. Risicovol gebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking (15 jaar en ouder) wordt onderzocht in de Gezondheidsenquête op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen (Gisle & Demarest, 2014). Daaruit blijkt dat 5,9% van de bevolking in het Vlaams Gewest risicovol13 alcohol gebruikt. In 2004 bedroeg dit 9,0%. Bij de mannen drinkt 7,8% meer dan 21 glazen alcohol per week (in 2004 was dit nog 12,8%) en 4,2% van de vrouwen drinkt elke week meer dan 14 glazen alcohol zoals blijkt op Figuur 86. Uit Figuur 86 blijkt ook het hoge aandeel overmatig alcoholgebruik voor de 55-64-jarigen (12,4%). Bovendien is dit de enige leeftijdscategorie waar een stijging vast te stellen is in vergelijking met 2004. Voor 15- tot 45-jarigen is een sterke daling merkbaar in vergelijking met 2004. In 2013 dronk 28% van de Vlaamse bevolking één tot zeven glazen alcohol per week, 13% dronk acht tot viertien glazen per week en 7% dronk 15 tot 21 glazen. 4% dronk 22 of meer glazen per week. Een hoog alcoholverbruik werd vooral door mannen gerapporteerd (De Donder, 2015).

Figuur 86. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.1.8 Problematisch gebruik Voor het problematisch alcohol gebruik wordt beroep gedaan op de CAGE-vragenlijst14. Hiervoor zijn er enkel cijfers van de Gezondheidsenquête aangezien de Eurobarometer hier niet over rapporteert. Uit de Gezondheidsenquête blijkt dat 10,1% van de bevolking in het Vlaams Gewest die ooit alcohol heeft gedronken een problematisch alcoholgebruik heeft, in vergelijking met 5,9% in 2004. Omgerekend naar de Vlaamse bevolking van 15 jaar en ouder kwam dat neer op 540.315 personen (De Donder, 2015). Hierbij is er een duidelijk onderscheid tussen mannen (14,9%) en vrouwen (5,1%). Het aandeel van problematisch alcoholgebruik voor de verschillende leeftijdsgroepen is terug te vinden op Figuur 87. Opvallend is dat voor elke leeftijdscategorie het problematisch gebruik gestegen is in vergelijking met 2004. De proportie problematische alcoholgebruikers is het grootst in de leeftijdsgroep 55-64 jaar (12,8%). Bij jongeren tussen 15 en 24 jaar was het alcoholgebruik voor 5% problematisch.

13 Bij mannen meer dan 21 dranken per week, bij vrouwen meer dan 14 dranken per week 14 Alcoholgebruik wordt als problematisch beschouwd als de persoon positief geantwoord heeft op minstens twee van de vier CAGE vragen.

12,8%

5,4%

11,1%

8,0%9,6%

10,8%8,7%

6,2%7,8%

4,2%5,8%

2,0% 2,0%

9,1%

12,4%

4,3%

0%

5%

10%

15%

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65+j


Ris

ico

vol

geb

ruik

(%

)

2004 2013


Het lijkt tegenintuïtief dat het aandeel van problematisch alcoholgebruik hoger ligt dan bij het risicovol alcoholgebruik volgens het aantal gram ethanol per dag. De verklaring ligt hierbij dat het risicovol alcoholgebruik gebaseerd is op de wekelijkse consumptie van de bevraagden, terwijl het problematisch alcohol gebruik een zogenaamde ‘lifetime’ indicator is. Dit is het resultaat van de CAGE-vragenlijst waarbij het mogelijk is dat iemand in het verleden gedrag van problematisch alcoholgebruik vertoonde, maar nu niet meer. Om deze reden ligt het problematisch alcoholgebruik in dit rapport hoger dan het risicovol alcoholgebruik.

Figuur 87. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.1.9 Conclusie Opvallend is de stabiele trend in het laatstejaarsgebruik van alcohol tussen 2004 en 2013, maar het bijna verdubbelen van het dagelijks gebruik in diezelfde periode. Vooral bij de leeftijdsgroep 25-34-jarigen en de bevolking ouder dan 54 jaar is er een sterke toename. Bij mannen ligt het aandeel dat dagelijks alcohol gebruikt meer dan dubbel zo hoog als bij vrouwen. Vooral bij 25- tot 34-jarigen is er groot verschil (een factor 10). Verder blijkt het dagelijks gebruik van alcohol onder het Europees gemiddelde te liggen. Frappant is dat het aandeel risicovol gebruik daalde tussen 2004 en 2013, terwijl het problematisch gebruik steeg. Dit is te verklaren door het feit dat het risicovol gebruik gebaseerd is op de wekelijkse consumptie van de bevraagden, terwijl het problematisch gebruik een zogenaamde ‘lifetime’ indicator is. Het problematisch gebruik ligt bijna drie keer zo hoog bij mannen als bij vrouwen.

8,0%

3,5%5,0% 5,6% 6,5%

8,1%

3,7%5,4%

14,9%

5,1% 5,5%

10,5%12,5%

10,9%12,8%

6,7%

0%

5%

10%

15%

20%

Man Vrouw 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65+j

Geslacht LeeftijdscategoriePro

ble

mat

isch

ge

bru

ik (

%)

2004 2013


3.3.2 Jongeren

3.3.2.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen omvat. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar de HBSC-studie en de ESPAD-studie. De HBSC-studie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen, terwijl de ESPAD-studie 15-16-jarigen aan bod laat komen. Deze cijfers worden echter verzameld in scholen. Om kwetsbare jongeren buiten scholen, zoals in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen wordt er op het einde van dit luik rond jongeren een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere jeugdzorg.

3.3.2.2 Ooit gebruik Voor het ooit gebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie aangezien voor HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport. Leerlingenbevraging Het ooit gebruik van alcohol bij Vlaamse scholieren wordt onderzocht in de Leerlingenbevraging van de VAD (VAD, 2016). Uit de evolutie blijkt er de afgelopen elf jaren een absolute daling van 19,2% plaatsvond. In het schooljaar 2014-2015 had 65,3% van de leerlingen in het secundair onderwijs ooit alcohol gedronken. Bekijkt men per leeftijdscategorie meer in detail de oorzaak van deze daling, dan blijkt de daling voornamelijk veroorzaakt te zijn door de leeftijdscategorie van 12- tot 14-jarigen zoals geïllustreerd op Figuur 88. Er is geen verschil in het ooit gebruik van alcohol tussen jongens en meisjes. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. Per alcoholproduct blijkt dat in de jongste leeftijdscategorie de jongeren vooral ooit bier (27,4%) of wijn (26,9%) gedronken hebben. Sterkedrank blijft beperkt, 14,2% dronk ooit sterkedrank. ESPAD Ten opzichte van het Europees gemiddelde in 2015 (80%) scoort Vlaanderen even goed (80%). Daarmee komt een einde aan een periode van stagnatie (ESPAD, 2016). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 88. Evolutie ooit gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).

74,8%71,1%

62,1%56,3%

51,3%47,8% 45,7% 42,3% 41,4% 39,0%

92,0% 92,1%86,3% 88,8% 86,0% 85,8% 83,0% 81,0% 80,8% 84,0%

94,8% 91,9% 93,2% 93,0% 90,7% 92,1% 89,3% 89,5% 89,8% 93,0%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Oo

it g

eb

ruik

alc

oh

ol (

%)

12-14j 15-16j 17-18j


3.3.2.3 Beginleeftijd Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien voor ESPAD-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport. Leerlingenbevraging Sinds 2010-2011 peilt de Leerlingenbevraging van de VAD (VAD, 2016) ook naar de beginleeftijd voor alcohol. Hier zien we een stijging, namelijk voor het schooljaar 2014-2015 bedroeg de beginleeftijd 14,3jaar15 terwijl deze in 2011 13,6 jaar bedroeg. Het verschil tussen jongens en meisjes is beperkt: gemiddeld dronken jongens hun eerste glas op de leeftijd van 14,5jaar, terwijl dit bij meisjes 14,2jaar is. HBSC Op internationaal vlak kan men een vergelijking maken door te kijken naar hoeveel van de 15-jarigen voor het eerst alcohol dronken op de leeftijd van 13 jaar of jonger (World Health Organization, 2016). Opvallend is de algemene sterke daling voor Vlaanderen en het HBSC-gemiddelde tussen 2006 en 2014. Zo viel het aandeel 15-jarigen dat het eerst dronk op de leeftijd van 13 jaar of jonger van 53% in 2006 naar 26% in 2014 in Vlaanderen (World Health Organization, 2016). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.2.4 Laatstejaarsgebruik Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie aangezien voor HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport. Leerlingenbevraging Bij de Vlaamse scholieren dronk 59,2% in 2015 het afgelopen jaar alcohol (VAD, 2016). De evolutie is weergegeven op Figuur 89. Tussen de periode 2005 en 2015 is het laatstejaarsgebruik gedaald van 70% naar 59%. Er is geen verschil in het laatstejaarsgebruik van alcohol tussen jongens en meisjes. Bij de leeftijdscategorieën is er een sterke daling voor de leeftijdscategorie 12- tot 14-jarigen. In 2005 had nog 49% het afgelopen jaar alcohol gebruikt, terwijl dit in 2015 terug was gevallen tot 29%. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. Wanneer er per alcoholproduct wordt gekeken, blijkt dat 53,8% van de jongeren het laatste jaar bier heeft gedronken tegenover 38,9% die het laatste jaar wijn en 34,9% die sterkedrank heeft gedronken. ESPAD Informatie over het laatstejaarsgebruik van alcohol werd niet opgenomen in het meest recente rapport van ESPAD (ESPAD, 2016). Hierdoor wordt er beroep gedaan op gegevens uit het vorige ESPAD-rapport. Volgens die ESPAD-studie heeft in 2011 83% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren in de afgelopen 12 maanden alcohol gedronken, hetzelfde percentage als in 2007. Verder blijkt dat Vlaanderen relatief goed scoort in vergelijking met de buurlanden, maar dat de kloof met het Europees gemiddelde toenam tussen 2007 en 2011. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

15 Berekend op de gemiddelde beginleeftijden van 17-18-jarigen


Figuur 89. Evolutie laatstejaarsgebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016).

3.3.2.5 Occasioneel en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Voor het occasioneel gebruik wordt enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de ESPAD- en de HBSC-studie hier niet over rapporteren in hun internationale rapporten. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor het regelmatig gebruik wordt enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de HBSC-studie aangezien de ESPAD-studie hier niet over rapporteert in haar internationale rapport. Leerlingenbevraging Bij de Vlaamse scholieren dronk 44,4% occasioneel en 14,4% regelmatig (VAD, 2016). Een daling voor het regelmatig gebruik van 45% ten opzichte van 2005 toen het regelmatig alcohol gebruik 26,2% bedroeg zoals weergegeven op Figuur 90. Figuur 91 schetst het regelmatig alcoholgebruik volgens geslacht, onderwijstype en leeftijdscategorie. Bij de 12-14-jarigen drinkt 1,6% regelmatig alcohol. Een sterke daling ten opzichte van 2005 toen dit nog 7,7% bedroeg. Ondanks het lagere percentage voor meisjes dat het afgelopen jaar alcohol heeft gedronken, is het percentage voor occasioneel gebruik van alcohol hoger bij meisjes dan bij jongens: 46,4% voor meisjes tegenover 42,4% voor jongens. Dit is een gevolg van het feit dat jongens vaker regelmatig alcohol drinken: 18,5% van de jongens en 10,2% van de meisjes drinkt regelmatig alcohol. Algemeen kan men stellen dat leerlingen uit het ASO minder vaak en minder veel drinken dan in het TSO en het BSO. Per alcoholproduct blijkt dat 11,4% van de jongeren regelmatig bier drinkt, terwijl wijn net als andere soorten alcohol door minder dan 4% van de jongeren regelmatig wordt gedronken. HBSC Uit de HBSC-studie blijkt dat er over het algemeen een sterke reductie is tussen 2006 en 2014 wat betreft het regelmatig gebruik van alcohol bij 15-jarigen, zo ook in Vlaanderen. Vlaanderen blijft echter ondanks deze daling boven het HBSC-gemiddelde hangen (World Health Organization, 2016). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.2.6 Dagelijks gebruik Het dagelijks alcohol gebruik is zeer beperkt bij jongeren. Enkel de Leerlingenbevraging rapporteert hier kort over. Hieruit blijkt dat 0,7% van de 17-18-jarigen aangaf dagelijks alcohol te drinken (VAD, 2016).

70,4% 67,3% 67,9%64,3% 62,4% 63,3%

58,8% 55,6% 58,3% 59,2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik a

lco

ho

l (%

)


Figuur 90. Evolutie regelmatig gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016).

Figuur 91. Regelmatig gebruik van alcohol in 2015 bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).


3.3.2.7.1 Binge drinking In sectie 3.3.1.7.1 werd de definitie rond binge drinking reeds toegelicht. Daar werd onder meer aangehaald dat binge drinking op verschillende wijzen kon gedefinieerd zijn, naargelang de studie. Voor het binge drinking wordt enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de ESPAD-studie aangezien de HBSC-studie hier niet over rapporteert in haar internationale rapport. Leerlingenbevraging Uit de Leerlingenbevraging van VAD (2016) blijkt dat 34,8% ooit aan binge drinking heeft gedaan. De verschillen in binge drinking tussen jongens en meisjes zijn kleiner dan wat men zou verwachten: 35,5% van de jongens geeft aan ooit aan binge drinking te hebben gedaan, net zoals 34,0% van de meisjes. Verder blijkt uit de Leerlingenbevraging dat 16,1% maandelijks tot dagelijks aan binge drinking doet. 18,3% van de jongens en 13,8% van de meisjes doen maandelijks aan binge drinking. In het ASO geven 19,6% van de jongeren aan maandelijks aan binge drinking te doen. In het BSO is dit 25,1% en in het TSO 27,8%. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD De bevraging van ESPAD leert dat 35% van de 15-16-jarigen in Vlaanderen minstens 1 aangelegenheid hebben meegemaakt in de afgelopen 30 dagen dat ze vijf of meer alcoholische drankjes hebben gedronken (ESPAD, 2016).

26,2%24,0% 22,9% 22,0%

20,4% 19,5%17,6% 16,8%

13,8% 14,4%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Re

gelm

atig

ge

bru

ik a

lco

ho

l (%

)

18,5%

10,2%

0,9% 3,3%

16,0%

24,1% 25,4%

1,6%

18,2%

35,6%

0%

10%

20%

30%

40%

Man Vrouw A-stroom B-stroom ASO BSO TSO 12-14j 15-16j 17-18j


Re

gelm

atig

ge

bru

ik

(%)


Figuur 92. Verdeling van frequentie van binge drinking in 2015 bij de Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).

3.3.2.7.2 Dronkenschap Leerlingenbevraging Uit de Leerlingenbevraging van VAD blijkt dat 35,8% van de jongeren aangeven ooit al eens dronken te zijn geweest (VAD, 2016). 27,8% van de jongeren geeft aan het afgelopen jaar dronken geweest te zijn, waarvan 2% regelmatig. De evolutie voor ooit, laatste jaar en regelmatig dronkenschap is terug te vinden op Figuur 93. Hieruit blijkt er een lichte stijging te zijn voor het ooit en afgelopen jaar dronkenschap aangezien dit in 2011 nog respectievelijk 33,2% en 22,6% bedroeg. Tussen jongens en meisjes is het verschil enigszins beperkt: 31,4% van de jongens geven aan het voorbije jaar dronken te zijn geweest tegenover 24,2% meisjes. Minder jongeren uit het ASO geven aan tijdens het laatste jaar dronken te zijn geweest (35,5%) dan jongeren uit het BSO (42,7%) en het TSO (45,3%). Bij de 17- tot 18-jarigen is er een sterke stijging ten opzichte van 2011. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. HBSC Kijkt men internationaal naar het aandeel 15-jarigen dat reeds minstens 2 keer dronken is geweest, dan scoort Vlaanderen onder het HBSC-gemiddelde, maar scoort het niet beter dan alle buurlanden. Verder blijkt ook uit de gegevens dat jongens vaker dronken zijn dan meisjes. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD De ESPAD-bevraging geeft aan dat 34% van de bevraagden de afgelopen 12 maanden dronken is geweest, en 12% geeft aan de laatste 30 dagen dronken geweest te zijn (ESPAD, 2012). Uit deze cijfers blijkt dat Vlaanderen gelijkaardige cijfers heeft als Nederland, maar beduidend lagere cijfers in vergelijking met Frankrijk en Duitsland. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage. In het meest recente rapport wordt enkel gerapporteerd over de dronkenschap tijdens de laatste 30 dagen. Daaruit blijkt dat in 2015 opnieuw 12% aangaf dronken te zijn geweest in die periode (ESPAD, 2016).

93,2%

49,5%

29,8%

5,3%

28,4% 32,5%

1,5%

22,1%37,6%

0%

50%

100%

12-14j 15-16j 17-18j

Bin

ged

rin

kin

g (%

)

Nooit Ooit tot minder dan maandelijks Maandelijks tot dagelijks


Figuur 93. Evolutie dronkenschap bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015, opgesplitst volgens frequentie (VAD, 2016).

3.3.2.7.3 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen Cijfers rond het alcohol gebruik in de week voor de bevraging werden enkel opgenomen in de Leerlingenbevraging en niet in de internationale rapporten van de HBSC- en de ESPAD-studie. Uit de Leerlingenbevraging blijkt dat 26,7% van de bevraagde Vlaamse scholieren dronk in de week voor de bevraging (VAD, 2016). Van alle scholieren die alcohol dronken in de week voor de bevraging, dronk 12,9% vijf of meer glazen. Jongens dronken een hoger aantal glazen in de week voor de bevraging dan meisjes: 16,2% van de jongens dronk 5 glazen of meer in de week vooraf, terwijl dit bij meisjes 9,4% bedraagt. Tussen de onderwijsvormen dronken 15,6% van de leerlingen 5 glazen alcohol of meer, in het TSO was dit 21,3% en in het BSO 22,0%. De verdeling van het aantal glazen dat de bevraagde scholieren gedronken hebben in de week voor de bevraging is te zien op Figuur 94.

Figuur 94. Verdeling van het aantal glazen dat de bevraagde Vlaamse scholieren in de week voor de bevraging gedronken hebben in 2015 volgens leeftijdscategorie (VAD, 2016).

3.3.2.8 Invloed wetgeving Wegens de huidige wetgeving in België rond het niet-gebruik van alcohol onder de 16 jaar is het interessant om jongeren op te splitsen in een groep onder de 16 jaar en in een groep van 16 jaar en ouder. Cijfers rond het alcoholgebruik binnen deze twee groepen jongeren zijn opgenomen in de Leerlingenbevraging, maar niet in de internationale rapporten van de HBSC- en de ESPAD-studie. Voor deze laatste groep van 16 jaar en ouder bestaat er in de wetgeving nog een subgroep, namelijk die van 16- tot 18-jarigen en dan specifiek voor het niet-gebruik van sterke drank (hier: gedistilleerde dranken met minstens 1,2% volume alcohol). De evolutie sinds 2005 voor het ooit gebruik is terug te vinden op Figuur 95. Hieruit blijkt dat het ooit gebruik bij de min 16-jarigen gedaald is van 78,3% in 2005 naar 49,2% in 2015. Het ooit gebruik bij jongeren die 16 jaar of ouder zijn is gestegen in 2015 tot een gelijkaardig niveau als in 2009, na een voorzichtige daling in de drie voorgaande jaren.

33,2%35,9% 35,1% 35,3% 35,8%

22,6%25,3% 25,2%

27,4% 27,8%

2,0% 2,0% 2,0% 2,1% 2,0%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2011 2012 2013 2014 2015

Dro

nke

nsc

hap

(%

)

Ooit Laatstejaar Regelmatig

4,7%

20,5%23,2%

0,9%

10,7%

20,0%

0,3%4,9%

13,2%

0%

10%

20%

30%

12-14j 15-16j 17-18j

Ris

ico

vol

geb

ruik

(%

)

1 tot 4 glazen 5 tot 10 glazen meer dan 10 glazen


Figuur 95. Evolutie ooit gebruik alcohol bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015, opgesplitst volgens min 16 jaar en 16 jaar en ouder (VAD, 2016).

3.3.2.9 Alcoholgebruik bij jongeren in bijzondere jeugdzorg Om het alcoholgebruik bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen werd geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015). Bij de jongeren in bijzondere jeugdzorg heeft 81,6% ooit alcohol gedronken. Het ooit gebruik van alcohol neemt toe met de leeftijd en ligt hoger bij meisjes (84,7%) dan bij jongens (78,1%). Voor 11,8% van de jongeren kan men stellen dat er een ernstig alcoholprobleem is aangezien ze voor de leeftijd veertien jaar alcohol begonnen drinken en bovendien dagelijks alcohol drinken. Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat de verschillen voor alcoholgebruik tussen beide groepen eerder beperkt zijn.

3.3.2.10 Conclusie Hoe ouder de leerlingen, hoe meer van hen ooit en het jaar voor de bevraging alcohol hebben gedronken. Ook regelmatig alcohol drinken nam toe met de leeftijd. Het regelmatig alcoholgebruik ligt bij het ASO een stuk lager dan in het TSO en het BSO. Bij jongens is dit ook hoger dan bij meisjes. Bier wordt door het meeste aantal leerlingen gedronken. Bekijkt men de evolutie dan stelt men vast dat het ooit gebruik bij 12-14-jarigen halveerde op 10 jaar tijd (bij de 15- tot 18-jarigen bleef dit nagenoeg constant). Daarnaast neemt de beginleeftijd van het gebruik van alcohol toe met de jaren. Verder geeft meer dan één op drie van de 17-18-jarigen aan maandelijks tot dagelijks aan binge drinking te doen.

78,3% 76,7%68,0% 64,3%

59,8% 57,6% 54,1% 51,6% 50,5% 49,2%

94,5% 91,0% 91,5% 91,8% 89,4% 90,9% 88,9% 87,9% 87,7% 91,9%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Oo

it g

eb

ruik

alc

oh

ol (

%)

Min 16j 16j en ouder


3.3.3 Ouderen

3.3.3.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep ouderen. De doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP.

3.3.3.2 Ooit gebruik Het ooit gebruik van alcohol bij ouderen in het Vlaams Gewest bedroeg in 2013 86,3% voor de 65-74-jarigen en 75,0% voor de bevraagden van 75 jaar en ouder. Verder is er een merkbaar verschil tussen de vrouwen en de mannen waar het ooit gebruik respectievelijk 70,9% en 92,8% bedraagt.

3.3.3.3 Laatstejaarsgebruik In 2013 bedroeg het laatstejaarsgebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking van 65 jaar of ouder 72,8%, een daling van 2,5% ten opzichte van 2004 (Gisle & Demarest, 2014). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.3.4 Dagelijks gebruik Het aandeel ouderen dat dagelijks alcohol drinkt is tussen 2004 en 2013 gestegen van 12,1% naar 19,3% (Gisle & Demarest, 2014). Kijkt men op Figuur 96 naar de opsplitsing volgens gender en opleidingsniveau, dan stelt men vast dat de grootste stijgingen zich voordoen bij mannen en bij hoger opgeleiden. Bij mannen steeg het dagelijks gebruik van 16,9% in 2004 naar 27,7% in 2013. Bij het hoger onderwijs nam dit toe van 25,6% naar 35,3%. Bovendien zijn er dubbel zoveel mannen (16,9%) als vrouwen (8,1%) die dagelijks alcohol drinken.

Figuur 96. Evolutie dagelijks alcoholgebruik bij de ouderen in het Vlaams Gewest in 2013 volgens geslacht en opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).


3.3.3.5.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag Bij ouderen vertoonde 3,4% in het Vlaams Gewest risicovol alcoholgebruik (Gisle & Demarest, 2014). Kijkt men op Figuur 97 naar de verschillende opleidingsniveaus, dan stelt men vast dat dit toeneemt naargelang een toenemend opleidingsniveau. Zo vertoont 1,6% van het opleidingsniveau lager / geen diploma risicovol gebruik, tegenover 6,3% bij het opleidingsniveau hoger onderwijs.

3.3.3.5.1 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen De evolutie volgens risicovol gebruik naargelang het wekelijks aantal gedronken glazen is terug te vinden op Figuur 98. In 2013 bedroeg dit aandeel 4,3% terwijl dit in 2004 nog 6,2% bedroeg bij de ouderen in het Vlaams Gewest (Gisle & Demarest, 2014). Opnieuw is het hoogste aandeel terug te vinden bij het opleidingsniveau hoger onderwijs (7,7%).

Man VrouwLager / geen

diplomaLager secundair Hoger secundair Hoger Onderwijs

Geslacht Opleidingsniveau

2004 16,9% 8,1% 8,4% 8,0% 14,7% 25,6%

2013 27,7% 12,2% 8,2% 14,5% 19,3% 35,3%

0%

10%

20%

30%

40%

Dag

elij

ks g

eb

ruik

(%

)


Figuur 97. Percentage van de ouderen in het Vlaams Gewest met risicovol alcoholgebruik volgens aantal gram ethanol per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 98. Evolutie risicovol alcoholgebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen dag bij de ouderen in het Vlaams Gewest in 2013 op basis van de Gezondheidsenquête, volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.3.6 Problematisch gebruik Waar het risicovol gebruik van alcohol daalde bij ouderen, stelt men vast dat het problematisch gebruik toenam tussen 2004 en 2013. Bij de bevolking in het Vlaams Gewest die ooit alcohol heeft gedronken en ouder dan 64 jaar is, nam het problematisch alcoholgebruik toe van 5,4% naar 6,7% tussen 2004 en 2013 (Gisle & Demarest, 2014). De grootste toename vond plaats binnen de leeftijdscategorie van 65- tot 74-jarigen, zoals getoond op Figuur 99.

Figuur 99. Evolutie van het percentage van de ouderen in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens geslacht en opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.3.7 Conclusie Vooral bij mannelijke ouderen is het aandeel dagelijkse alcoholgebruikers hoog (dubbel zoveel als bij vrouwen). Bij problematisch alcoholgebruik steekt de groep 65-74-jarige mannen er sterk bovenuit. Het aandeel ouderen met het opleidingsniveau ‘hoger onderwijs’ dat risicovol alcoholgedrag vertoont is veel hoger dan bij lagere opleidingsniveaus.

4,4%

2,4%1,6%

2,4%3,1%

6,3%

0%1%2%3%4%5%6%7%

Man Vrouw Lager / geendiploma

Lager secundair Hoger secundair Hoger Onderwijs


Ris

ico

vol

geb

ruik

(%

)

Man VrouwLager / geen

diplomaLager secundair Hoger secundair Hoger Onderwijs


2004 8,4% 4,5% 4,2% 2,1% 11,8% 10,7%

2013 6,4% 2,4% 1,6% 3,5% 4,3% 7,7%

0%

3%

6%

9%

12%

Ris

ico

vol

geb

ruik

(%

)

9,4%

4,6% 3,8%

0,7%

12,9%

4,8% 5,1%

1,3%

0%

5%

10%

15%

65-74j 75+j 65-74j 75+j

Man Vrouw

Pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik (

%)

2004 2013



3.3.4.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij de doelgroep zwangere vrouwen. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op cijfers uit de JOnG!-studie.

3.3.4.2 Prevalentie alcohol gebruik tijdens de zwangerschap Van de bevraagde moeders van kinderen die geboren zijn in 2008-2009 geeft 32,6% aan tijdens de zwangerschap alcohol te hebben gebruikt (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011). Uit deze cijfers blijkt dat het gebruik toeneemt volgens leeftijd en volgens sociaaleconomische status, zoals ook te zien op Figuur 100. Zo ligt het gebruik binnen het opleidingsniveau hoger onderwijs op 37,2%, tegenover 19,9% voor de moeders zonder hoger secundair onderwijs diploma. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 100. Het aandeel van de moeders dat aangeeft alcohol te hebben gebruikt tijdens de zwangerschap, opgesplitst volgens twee sociaaleconomische indicatoren (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011).

3.3.4.3 Occasioneel en regelmatig alcoholgebruik tijdens de zwangerschap In totaal drinkt 10,7% van de bevraagde moeders die aangaven tijdens de zwangerschap alcohol te hebben gedronken minstens 1 glas alcohol per week (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.4.4 Dagelijks alcoholgebruik tijdens de zwangerschap In totaal drinkt 1,0% van de bevraagde moeders die aangaven tijdens de zwangerschap alcohol te hebben gedronken 1 glas alcohol per dag zoals weergegeven op Figuur 101 (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011). Dit aandeel ligt dubbel zo hoog bij de 35-44-jarige moeders.

Figuur 101. Het aandeel dat dagelijks alcohol drinkt binnen de groep van de bevraagde moeders dat aangaf alcohol te hebben gebruikt tijdens de zwangerschap (Hoppenbrouwers, Guérin, Roelants, Van Leeuwen, & Desoete, 2011).

3.3.4.5 Conclusie Er is een heel duidelijke toename van het alcoholgebruik tijdens zwangerschap vast te stellen met de leeftijd en met het opleidingsniveau. Meer dan de helft van de moeders met een gezinsinkomen van meer dan 3000 per maand drinkt tijdens de zwangerschap.

19,9%27,9%

37,2%

21,8%29,9%

57,2%

0%

20%

40%

60%

Ge

en h

oge

rse

cun

dai

ro

nd

erw

ijs

Ho

ger

secu

nd

air

on

de

rwijs

Ho

ger

on

de

rwijs

< 1

50

0 e

uro

15

00

- 3

00

0 e

uro

> 3

00

0 e

uro

Opleidingsniveau Gezinsinkomen per maand

Alc

oh

ol

geb

ruik

(%

)

1,0%1,20%

0,8%

2,2%

0%

1%

1%

2%

2%

3%

15-24j 25-34j 35-44j

Totaal Leeftijdscategorie

Dag

elij

ks g

eb

ruik

(%

)



3.3.5.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcohol gebruik bij studenten in het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.

3.3.5.2 Ooit gebruik Zo goed als alle Vlaamse studenten hebben ooit alcohol gebruikt (98,1% in 2013) (Rosiers, et al., 2013). Aangezien het ooit gebruik van alcohol zo hoog ligt verliest deze maat een deel van zijn relevantie. Zo zijn andere frequentiematen een stuk relevanter binnen deze context.

3.3.5.3 Laatstejaarsgebruik Uit het onderzoek naar middelengebruik bij Vlaamse studenten blijkt dat 93,1% de voorbije 12 maanden alcohol heeft gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Het laatstejaarsgebruik van bier, wijn, aperitieven en sterkedrank ligt in 2013 respectievelijk op 86,8%, 91,7%, 57,8% en 82,5%.

3.3.5.4 Occasioneel en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Om een verfijnder beeld te krijgen op het alcoholgebruik werd het alcoholgebruik opgesplitst voor de drie hoofdperiodes in een studentenjaar (het academiejaar, de examenperiodes en de vakantieperiodes). Per alcoholproduct, per hoofdperiode en per geslacht werd gekeken naar hoeveel studenten minstens 1 keer per week dit dronken, waarvan de cijfers zijn getoond op Figuur 102. Bij de mannen die aangaven het laatste jaar alcohol te hebben gedronken is het regelmatig gebruik van bier vooral hoog in de vakantieperiode en in het academiejaar: 77% van hen drinkt wekelijks bier tijdens de vakantieperiode, tijdens het academiejaar is dit 74%. Voor de overige alcoholproducten is er een logische daling van het occasioneel gebruik tijdens de examenperiode. Bij vrouwen is het evenwichtiger verdeeld tussen bier en wijn als twee populairste dranken op vlak van regelmatig gebruik. Het aandeel regelmatige gebruikers van bier, wijn, aperitieven en sterke drank lag in het academiejaar ongeveer 10% tot 40% lager dan in de vakantieperiodes (Rosiers, et al., 2013).

Figuur 102. Regelmatig alcoholgebruik opgesplitst per alcoholproduct, per hoofdperiode en per geslacht onder Vlaamse studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden de betreffende alcoholische drank te hebben gedronken, op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen' in 2013 (Rosiers, et al., 2013).

Bier Wijn Aperitieven Sterkedrank Bier Wijn Aperitieven Sterkedrank

Man Vrouw

Academiejaar 73,9% 17,2% 8,1% 21,0% 42,4% 27,9% 8,4% 14,3%

Examenperiode 24,5% 8,4% 2,6% 3,5% 8,1% 7,0% 1,3% 2,0%

Vakantieperiode 76,9% 22,9% 12,6% 24,1% 49,1% 35,9% 13,8% 19,8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Re

gelm

atig

ge

bru

ik (

%)


3.3.5.5 Dagelijks gebruik Enkel voor bier geven meer dan 1% van de studenten aan dit dagelijks te consumeren tijdens het academiejaar (3,7%) en de vakantieperiode (4,0%). Daarnaast is de beperkte terugval van wijn tijdens de examenperiode een opvallend cijfer in vergelijking met de andere alcoholische dranken. Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.


3.3.5.6.1 Binge drinking Het onderzoek naar middelengebruik bij Vlaamse studenten geeft meer inzicht in het feit of binge drinking een typisch studentenfenomeen is (Rosiers, et al., 2013). De resultaten geven aan dat bijna zes op de tien studenten in het voorbije jaar aan binge drinking deed. Opvallend is dat binge drinking eerder een mannenzaak is (bijna zeven op tien mannen). Hoe vaak men aan binge drinking doet is weergegeven op Figuur 103. Bijna een kwart van de studenten geeft aan minstens eens per maand aan binge drinken te doen. Dagelijks of bijna dagelijks komt zo goed als niet voor. Er is een duidelijk verschil tussen de frequenties van binge drinking bij respectievelijk mannen en vrouwen. Een derde van de mannelijke studenten doet minstens één keer per maand aan binge drinking, bij de vrouwen ligt dat aandeel meer dan de helft lager.

3.3.5.6.1 Dronkenschap Bij de Vlaamse studenten gaf 70,1% aan in de afgelopen 6 maanden dronken te zijn geweest. Bij 25,3% was dit vier keer of meer gebeurd (Rosiers, et al., 2013). Tussen beide geslachten zijn duidelijke verschillen waarneembaar, die zich vooral aan de uitersten situeren: dubbel zoveel vrouwen dan mannen zijn in de voorbije 6 maanden nooit dronken geweest, terwijl bijna drie keer zoveel mannen dan vrouwen in die periode meer dan drie keer dronken was.

Figuur 103. Verdeling van frequentie binge drinking bij Vlaamse studenten op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen' (Rosiers, et al., 2013).

3.3.5.7 Problematisch gebruik Om problematisch alcoholgebruik te bepalen werd binnen de studie ‘In Hogere Sferen’ gebruik gemaakt van de AUDIT en AUDIT-C om de drempel voor risicovol drinken aan te duiden. De resultaten van het percentage studenten met kenmerken van problematisch alcoholgebruik zijn samengevat in Figuur 104. Als voor AUDIT de cut-offs van 5+ voor vrouwen en 8+ voor mannen wordt gebruikt als indicator voor een risico verhogend drankpatroon, dan zien we dat de helft van alle studenten (49,7%) risicokenmerken van problematisch alcoholgebruik vertoont (Rosiers, et al., 2013). Tussen de geslachten zijn er lichte verschillen: iets meer dan de helft (53,3%) van de mannelijke studenten scoort minstens 8 op de AUDIT-schaal, terwijl iets minder dan de helft (46,7%) van de vrouwelijke studenten minstens 5 scoort.

35,9%

23,3%

7,8%

0,3%0%

10%

20%

30%

40%

Minder dan maandelijks Maandelijks Wekelijks Dagelijks of bijnadagelijks

Bin

ge d

rin

kin

g (

%)


Op basis van de AUDIT-C en de gehanteerde cut-offs ≥ 4 voor vrouwen en ≥ 5 voor mannen blijkt iets meer dan de helft van de studenten (54,4%) zich in de risicozone voor probleemgebruik te situeren. Dat is meer het geval bij mannen (62,8%) dan bij vrouwen (47,7%). De genderverschillen zijn dus meer uitgesproken dan bij de AUDIT.

Figuur 104. Het aandeel Vlaamse studenten met indicatie voor probleemgebruik van alcohol op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen' in 2013, volgens geslacht (Rosiers, et al., 2013).

3.3.5.8 Conclusie In de vakantieperiode lag de gebruiksfrequentie van alcohol het hoogst. Verder blijkt meer dan de helft van de studenten in het hoger onderwijs in de risicozone van problematisch alcoholgebruik te zitten. Dit aandeel is hoger bij mannen dan bij vrouwen.

49,7% 53,3%46,7%

54,4%62,8%

47,7%

0%

20%

40%

60%

80%

Totaal Man Vrouw Totaal Man Vrouw

AUDIT AUDIT-C

Ind

icat

ie v

oo

r p

rob

lee

mge

bru

ik (

%)



3.3.6.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van alcoholgebruik bij het uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.

3.3.6.2 Ooit gebruik Alcohol blijft het meest gebruikte middel bij uitgaanders. Wanneer er naar het uitgaansleven gekeken wordt, blijkt dat 98,7% van deze onderzoeksgroep ooit alcohol heeft gedronken in 2015 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

3.3.6.3 Laatstejaarsgebruik De resultaten uit het meest recente uitgaansonderzoek geven weer dat 95,7% van de respondenten in het laatste jaar alcohol gedronken heeft. Waar in de voorgaande jaren het laatstejaarsgebruik van alcohol rond de 90% schommelde betekent dit voor 2015 toch een plotse stijging.

3.3.6.4 Occasioneel en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Uit het meest recente uitgaansonderzoek blijkt dat 26,5% van de bevraagden occasioneel alcohol drinkt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 69,2% van de bevraagden drinkt regelmatig alcohol. Daarmee piekt het regelmatig gebruik tot het hoogste percentage tot nu toe. Dit wordt bevestigd door Figuur 105 dat het occasioneel en regelmatig gebruik uitdrukt als percentage van het laatstejaarsgebruik. Deze cijfers geven de golvende beweging weer voor het regelmatig gebruik, met de nieuwe piek in 2015.

Figuur 105. Evolutie sinds 2005 van het alcoholgebruik bij het uitgaanspubliek in Vlaanderen (Rosiers, 2016).

3.3.6.5 Dagelijks gebruik Cijfers uit het uitgaansmilieu zijn beschikbaar uit het VAD Uitgaansonderzoek (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Daaruit blijkt dat 6,1% van de bevraagden dagelijks alcohol drinkt. In het onderzoek uit 2012 bedroeg dit 5,6%.

89,5% 91,5% 91,8% 89,9% 95,7%

57,2%63,9% 63,4%

58,0%

69,2%

32,3%27,6% 28,4% 31,9%

26,5%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2005 2007 2009 2012 2015

Laatstejaarsgebruik Regelmatig gebruik Occasioneel gebruik


3.3.6.6 Overmatig alcohol gebruik Het uitgaansonderzoek peilt naar binge drinking als maat voor het overmatig alcohol gebruik. Dit gebeurde voor het eerst in het onderzoek van 2015. Uit deze cijfers blijkt dat in de uitgaanspopulatie binge drinking vrij algemeen voorkomt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Meer dan acht op tien (83,9%) heeft het in het afgelopen jaar gedaan. Dubbel zoveel mannen (42,8%) als vrouwen (21,1%) geven aan regelmatig aan binge drinking te doen.

3.3.6.7 Problematisch gebruik Om problematisch alcoholgebruik te bepalen werd binnen het uitgaansonderzoek in 2015 gebruik gemaakt van de AUDIT-C. Hiervoor werd er met twee gradaties gewerkt: matig risicovol alcoholgebruik vanaf een score van 4 bij vrouwen en 5 bij mannen en hoog risicovol alcoholgebruik bij een score van 8 voor beide geslachten. Op basis van de AUDIT-C en de gehanteerde cut-offs ≥ 4 voor vrouwen en ≥ 5 voor mannen blijkt maar liefst 79,1% van de bevraagden risicovol drankgedrag te vertonen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Bij mannen (82,6%) bedraagt dit meer dan bij vrouwen (74,5%). Bekijkt men het hoog risicovol gedrag met de gehanteerde cut-offs van 8 in de AUDIT-C, dan blijkt dat 30,0% van de bevraagde uitgaanders hier mee te maken heeft. Bij mannen (43,8%) bedraagt dit aantal bijna 4 keer zoveel als bij vrouwen (11,8%).

3.3.6.8 Conclusie Meer dan vier op tien van de bevraagde mannen doet regelmatig aan binge drinking. Dit is meer dan het dubbel als bij vrouwen. Daarnaast zit meer dan vier op vijf van de mannen en drie op vier van de vrouwen in de risicozone voor problematisch alcoholgebruik.



3.3.7.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt, meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Om het gebruik van alcohol binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Deze indicator kwam reeds aan bod bij de bespreking van andere doelgroepen binnen het luik alcohol zoals onder meer bij zwangere vrouwen. In deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest.

3.3.7.2 Ooit gebruik Bekijkt men de cijfers uit 2013 van de Gezondheidsenquête dan blijkt dat personen met opleidingsniveau hoger onderwijs in 93,7% ooit alcohol heeft gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). Dit is hoger dan bij een lager opleidingsniveau. Zo is het ooit gebruik bij lager opgeleiden of personen zonder diploma slechts 64,3%.

3.3.7.3 Laatstejaarsgebruik Op Figuur 106 ziet men dat de prevalentie van alcoholgebruik in het laatste jaar samenhangt met het opleidingsniveau: bij de laagst opgeleiden is dit 54% in 2013, bij de hoogst opgeleiden 92%. Opvallend is de sterke terugval in laatstejaarsgebruik voor het opleidingsniveau lager / geen diploma, waardoor de verschillen tussen de opleidingsniveaus verder vergroot is (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 106. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het laatstejaarsgebruik van alcohol voor het Vlaams Gewest en per opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.7.4 Occasioneel en regelmatig Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Uit de Gezondheidsenquête blijkt dat relatief bekeken personen met een hoger onderwijs diploma (66,3%) meer regelmatig drinken dan personen met een lager opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014). Meer gedetailleerde informatie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.3.7.5 Dagelijks gebruik Het dagelijks gebruik nam tussen 2004 en 2013 toe voor alle opleidingsniveaus zoals blijkt op Figuur 107. Het opleidingsniveau lager secundair kende de grootste toename: van 5,9% in 2004 naar 14,0%

86,4%

70,6%79,6%

88,7% 93,5%84,0%

54,4%

72,1%85,5%

91,7%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Vlaams Gewest Lager / geendiploma


Laat

ste

jaar

sge

bru

ik

alco

ho

l (%

)

2004 2013


in 2013. Daarnaast lijkt er een lichte tendens te zijn naar meer dagelijks gebruik naargelang het opleidingsniveau hoger is. De proportie personen die dagelijks alcohol drinken met als opleidingsniveau ‘lager / geen diploma’ (8,5%) is bijna de helft zo laag als de proportie met opleidingsniveau hoger onderwijs (15,2%).

Figuur 107. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het dagelijks gebruik van alcohol voor het Vlaams Gewest en per opleidingsniveau op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).


3.3.7.6.1 Risicovol gebruik volgens aantal gram ethanol per dag Sinds 2013 peilt de Gezondheidsenquête naar het risicovol alcoholgebruik volgens het aantal geconsumeerde aantal gram ethanol per dag. Op basis van Figuur 108 stelt men slechts beperkte verschillen vast tussen de opleidingsniveaus.

3.3.7.6.2 Risicovol gebruik volgens het wekelijks aantal gedronken glazen Risicovol gebruik van alcohol bij de Vlaamse bevolking (15 jaar en ouder) wordt onderzocht in de Gezondheidsenquête op basis van het wekelijks aantal gedronken glazen. Net zoals bij het risicovol gebruik volgens het aantal gram ethanol per dag, is er moeilijk een trend waar te nemen volgens opleidingsniveau. Het aandeel risicovol gebruik ligt wel een stuk lager bij personen met enkel een lager diploma of geen diploma (3,8%) in vergelijking met de andere opleidingsniveaus, terwijl het opleidingsniveau lager secundair dan weer uitspringt ten opzichte van de andere opleidingsniveaus met 7,6%.

Figuur 108. Overmatig alcohol gebruik bij de bevolking in het Vlaams Gewest volgens het wekelijks aantal gedronken glazen en het aantal opgenomen gram ethanol per dag op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.7.7 Problematisch gebruik Voor het problematisch alcohol gebruik wordt binnen de Gezondheidsenquête beroep gedaan op de CAGE-vragenlijst. Ten opzichte van 2004 is het problematisch gebruik van alcohol voor elk opleidingsniveau toegenomen, zoals weergegeven op Figuur 109. Waar personen in het hoger onderwijs het laagste aandeel (4,4%) problematische gebruikers hadden in 2004, is dit in 2013 gestegen naar het op één na hoogste aandeel (9,8%) binnen de verschillende opleidingsniveaus.

8,1% 6,9% 5,9%8,3%

9,8%

13,3%

8,5%

14,0%11,9%

15,2%

0%

5%

10%

15%

20%

Vlaams Gewest Lager / geendiploma


Dag

elij

ks g

eb

ruik

alc

oh

ol

(%)

2004 2013

3,8% 3,8%4,4%

7,6%

5,3%6,1%

4,6%

5,8%

0%

2%

4%

6%

8%

Aantal gram ethanol per dag Wekelijkse consumptie aantal glazen

Ove

rmat

ig g

eb

ruik

(%

)

Lager / geen diploma Lager secundair Hoger secundair Hoger Onderwijs


Figuur 109. Evolutie van het percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met problematisch alcoholgebruik op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.3.7.8 Conclusie Vooral bij het laatstejaarsgebruik van alcohol is er een sterke link met het opleidingsniveau (hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger de prevalentie). Bij dagelijks tot problematisch alcoholgebruik is dit minder uitgesproken.

5,7% 6,1%7,4%

4,4%

13,2%

6,3%

9,4% 9,7%9,3%7,9%

11,2%9,8%

0%

5%

10%

15%


Pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik

(%)

2004 2008 2013


3.3.8 Gedetineerden

In 2010 had 19% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen ooit alcohol gedronken in de gevangenis. 38% van de gedetineerden die ooit in de gevangenis alcohol dronk, dronk ook de laatste maand in de gevangenis. Cijfers over de voorgaande jaren zijn moeilijk te vergelijken (De Donder, 2015).


3.3.9 Bestuurders

3.3.9.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat dieper in op het rijden onder invloed. In 2014 voerde de federale politie 251.179 alcoholtests uit. Ruim de helft van de alcoholcontroles gebeurde bij routinecontroles. Van alle uitgevoerde tests was 2% positief (De Donder, 2015). Om de prevalentie van alcoholgebruik bij bestuurders verder in kaart te brengen, wordt er beroep gedaan op publicaties uitgebracht door het Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid (BIVV).

3.3.9.2 Prevalentie van rijden onder invloed Uit de nationale gedragsmeting over rijden onder invloed van 2015 blijkt dat 2,7% van de tegengehouden automobilisten in België onder invloed van alcohol was. Dit betekent dat ze rondreden met een alcoholgehalte dat hoger lag dan de wettelijke limiet van 0,22 mg alcohol per liter uitgeademde alveolaire lucht (UAL) (het equivalent van 0,5 g alcohol per liter bloed). In het Vlaams Gewest bedraagt dit aandeel 1,9%. Sinds de start van de gedragsmetingen in 2003 is er geen significante wijziging vast te stellen voor Vlaanderen (Focant, 2016). Het relatieve risico op rijden onder invloed is in België ’s nachts drie maal groter dan overdag. De proportie bestuurders onder invloed in België was hoger bij mannen (3,7%) dan bij vrouwen (1,0%). In tegenstelling tot bij de eerste gedragsmetingen, was er in de gedragsmeting van 2015 geen verschil tussen de leeftijdsgroepen wat betreft het percentage bestuurders onder invloed van alcohol. De evolutie van verschillende parameters sinds 2009 zijn terug te vinden op Figuur 110. De prevalentie van het rijden onder invloed bij automobilisten in België in 2015 volgens verschillende parameters zoal leeftijd, geslacht en hoeveelheid alcohol .

Figuur 110. De prevalentie van het rijden onder invloed bij automobilisten in België in 2015 volgens verschillende parameters zoal leeftijd, geslacht en hoeveelheid alcohol (Focant, 2016).

3.3.9.3 Conclusie Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is constant sinds 2009. Men ziet echter in 2015 dat de verschillen tussen de leeftijdsgroepen verminderen. Daarnaast is de prevalentie van het rijden onder invloed van alcohol hoger bij mannen als bij vrouwen (meer dan dubbel zo hoog).

België 18-25j 26-39j 40-54j 55+j Mannen Vrouwen0,5 - 0,8 g/l

bloed> 0,8 g/l

bloed

Leeftijdsgroep Geslacht Hoeveelheid

2009 2,7% 1,7% 2,7% 3,5% 1,7% 3,5% 1,2% 1,5% 1,2%

2012 2,7% 1,7% 2,6% 3,0% 2,5% 3,3% 1,5% 1,6% 1,0%

2015 2,7% 2,5% 3,0% 2,6% 2,3% 3,7% 1,0% 1,9% 0,9%

0%

1%

1%

2%

2%

3%

3%

4%

4%

Pre

vale

nti

e r

ijde

n o

nd

er

invl

oe

d (

%)


3.3.10 Nieuwe fenomenen binnen alcohol: indrinken

3.3.10.1 Omschrijving Indrinken kan gezien worden als een nieuw fenomeen binnen het alcoholgebruik. Hierbij drinkt men alcohol voor het feitelijke uitgaan naar bijvoorbeeld een café, club of feest.

3.3.10.2 Prevalentie en frequentie Het Uitgaansonderzoek van de VAD houdt een vinger aan de pols voor nieuwe trends in het uitgaansleven. Aangezien indrinken in de vorige edities van dit onderzoek steeds meer aan bod kwam, werd besloten in de editie van 2015 hier meer gerichte vragen over op te nemen. Uit dit meest recente Uitgaansonderzoek blijkt dat 84,1% van de bevraagden ooit eens aan indrinken heeft gedaan (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Eén op vier (24,4%) geeft aan dit altijd te doen en 34,1% van de bevraagden geeft aan dit ‘meestal wel’ te doen. Het aandeel dat ‘meestal niet’ aan indrinken voor het uitgaan doet bedraagt 25,7%. Kijkt men op Figuur 111 naar de motieven voor indrinken dan blijken ‘om al in de stemming te geraken voor het uitgaan’ en ‘omdat het goedkoper is’ bovenaan te staan. De reden ‘omdat ik moeilijk zonder alcohol kan’ wordt aangegeven door 2,7% van diegenen die indrinken en is toch opvallend aangezien dit aandeel alcohol nodig heeft en dus al tekenen van een verslavingspatroon laat optekenen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

Figuur 111. Verdeling van de motieven van waarom men aan indrinken doet (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

3.3.10.3 Conclusie Eén op vier doet steeds aan indrinken en één op drie doet dit meestal. De hoofdreden is om in de stemming te geraken voor het uitgaan, maar opvallend is dat ook een klein aandeel aangeeft dit te doen omdat ze alcohol nodig heeft.

38,5%

23,7%

13,9%

9,3% 8,0%

2,7%

0%

10%

20%

30%

40%

Om al in destemming te zijn

Omdat hetgoedkoper is

Geen specifiekereden

Om makkelijkersociale contacten

te leggen

Om vlugger ineen roes /

dronken te zijn

Omdat ik moeilijkzonder alcohol

kan

Ve

rde

ling

mo

tie

ven

(%

)


3.3.11 Conclusie

Alcoholgebruik is alomtegenwoordig in Vlaanderen, het merendeel van de bevolking gebruikt alcohol. Dit wordt bevestigd door het laatstejaarsgebruik van alcohol dat rond de 85% ligt en de laatste tien jaar constant bleef. België scoort hiermee iets hoger dan het Europese gemiddelde. Een opvallende evolutie is dat zowel het dagelijks gebruik als het problematisch gebruik van alcohol sterk toenam tussen 2004 en 2013. Het dagelijks en problematisch gebruik liggen hierbij respectievelijk twee en drie keer zo hoog bij mannen als bij vrouwen, en stijgen sterk met de leeftijd. Omgerekend kan men stellen dat voor ruim 500.000 personen in Vlaanderen het alcoholgebruik problematisch te noemen is, uitgaande van de resultaten van de CAGE-vragenlijst. Frappant is dat het aandeel risicovol gebruik daalde tussen 2004 en 2013, terwijl het problematisch gebruik steeg. Dit kan echter verklaard worden door het feit dat het risicovol gebruik gebaseerd is op de wekelijkse consumptie van de bevraagden, terwijl het problematisch gebruik een zogenaamde ‘lifetime’ indicator is. Over de leeftijdsgroepen heen vormen de 55- tot 64-jarigen een risicogroep. Deze groep heeft de hoogste prevalentie op vlak van dagelijks, risicovol en problematisch alcoholgebruik. Het gebruik van alcohol hangt daarnaast sterk samen met het opleidingsniveau. Men kan in het algemeen stellen dat hoe hoger het opleidingsniveau is, hoe hoger de prevalentie bedraagt. Dit is in het bijzonder duidelijk voor het laatstejaarsgebruik van alcohol. Bij dagelijks tot problematisch alcoholgebruik is dit echter minder uitgesproken. Bij jongeren is de daling van het ooit gebruik van alcohol in hoofdzaak toe te schrijven aan de leeftijdsgroep van 12 tot 14 jaar. Binnen deze groep halveerde het ooit gebruik op 10 jaar tijd, terwijl bij de 15- tot 18-jarigen dit nagenoeg constant bleef. Meer en meer jongeren drinken hun eerste glas alcohol pas op latere leeftijd. Het laatstejaarsgebruik van alcohol daalt eveneens bij jongeren. Opnieuw is de grootste daling vast te stellen bij de jongeren van 12 tot 14 jaar. Tussen de onderwijsvormen zijn er grote verschillen merkbaar: zo ligt het regelmatig alcoholgebruik bij het ASO een stuk lager dan in het TSO en het BSO. Dit is opvallend gezien bij de algemene bevolking de prevalentie hoger ligt naargelang het opleidingsniveau toeneemt. Bij jongens ligt het alcoholgebruik typisch hoger dan bij meisjes. Op de leeftijd van 17-18 jaar geeft ongeveer één op drie aan wekelijks alcohol te drinken. Eveneens één op drie binnen deze leeftijdsgroep zou maandelijks tot dagelijks aan binge drinken doen. Ongeveer 6% bij de jongeren tussen 15 en 24 jaar heeft een problematisch alcoholgebruik. Bij studenten in het hoger onderwijs deden 23% van de studenten minstens één keer per maand aan binge drinken. Bij mannelijke studenten loopt dit op tot één op drie. Van de studenten in het hoger onderwijs was een kwart vier of meer keer dronken in de afgelopen zes maanden. Meer dan de helft van de studenten in het hoger onderwijs bevindt zich in de risicozone van problematisch alcoholgebruik. Tijdens de zwangerschap stoppen niet alle vrouwen met drinken. Eén op drie moeders dronk alcohol tijdens de zwangerschap Er is bovendien een heel duidelijke toename van het alcoholgebruik tijdens zwangerschap vast te stellen met de leeftijd en met het opleidingsniveau. Meer dan de helft van de moeders met een gezinsinkomen van meer dan 3.000 euro per maand drinkt tijdens de zwangerschap. Het aandeel neemt eveneens toe naarmate de leeftijd toeneemt. Het aandeel automobilisten dat rijdt onder invloed is constant sinds 2009 en bedraagt 2,7%. Men ziet echter in 2015 dat de verschillen tussen de leeftijdsgroepen verminderen. Daarnaast is de prevalentie van het rijden onder invloed van alcohol meer dan dubbel zo hoog bij mannen als bij vrouwen.


3.4 ILLEGALE DRUGS


3.4.1.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij de algemene bevolking. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP voor cijfers rond cannabis en andere illegale drugs dan cannabis. Rond het hoog risico drugsgebruik bij de algemene bevolking zijn cijfers opgenomen voor België uit het Belgisch Nationaal Drugsrapport (2014) van het WIV-ISP. In tegenstelling tot de delen rond tabak en alcohol wordt de algemene bevolking hier gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar tot en met 64 jaar, aangezien deze definitie werd gehanteerd bij de Gezondheidsenquête. Jongeren komen samen met andere doelgroepen verder in dit hoofdstuk terug. In dit hoofdstuk wordt er een opsplitsing gemaakt tussen enerzijds cannabis en anderzijds andere illegale drugs dan cannabis. Een internationale vergelijking voor Vlaanderen is mogelijk voor het ooit gebruik van cannabis door beroep te doen op het Europees drugsrapport van het Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (EWDD). Hierbij dient men wel rekening te houden met het feit dat dit een bundeling is van verschillende nationale bevragingen waardoor de jaren van afname van de bevraging en de gehanteerde methodiek of definities mogelijks kunnen verschillen tussen de landen onderling.

3.4.1.2 Ooit gebruik

3.4.1.2.1 Ooit gebruik cannabis Gezondheidsenquête Uit de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP blijkt dat in 2013 14,1% van de bevolking (15-64 jaar) in het Vlaamse gewest ooit cannabis heeft geprobeerd. Dit is een toename van 15,6% ten opzichte van 2004 zoals weergegeven op Figuur 112. Bij mannen bedraagt het ooit gebruik van cannabis 17,4%, bij de vrouwen 10,9%. De grootste stijging tussen 2004 (20,9%) en 2013 (28,3%) bevindt zich in de leeftijdsgroep van 15-24 jaar (Gisle & Demarest, 2014). Europees drugsrapport Een internationale vergelijking voor het ooit gebruik van cannabis is mogelijk op basis van het Europees drugsrapport (EMCDDA, 2015). Dit rapport omvat de gegevens uit de Gezondheidsenquête in 2008. Voor de vergelijking met de buurlanden werd gezocht naar de resultaten van nationale bevolkingsenquêtes die het dichtst aanleunen bij het jaar 2008 voor Vlaanderen en België. In vergelijking met buurlanden scoort Vlaanderen relatief laag op het ooit gebruik van cannabis. In vergelijking met de EU behoort België tot de middenmoot. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.4.1.2.1 Ooit gebruik andere illegale drugs Sinds 2008 peilt de Gezondheidsenquête naar het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. In het Vlaams Gewest geeft 3,8% van de bevolking (15 tot 64 jaar) aan ooit een andere illegale drug dan cannabis te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). De resultaten per geslacht en per leeftijdsgroep worden gegeven op Figuur 113. De grootste groep ooit gebruikers is terug te vinden binnen de leeftijdscategorie 25-34 jaar (9,1%). Het verschil met de 15- tot 24-jarigen (4,5%) is meer uitgesproken dan bij het ooit gebruik van cannabis.


Figuur 112. Evolutie ooit gebruik cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 113. Evolutie ooit gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.1.3 Laatstejaarsgebruik

3.4.1.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis Op Vlaams niveau geeft 3,5% van de bevraagde bevolking (15-64 jaar) aan cannabis te hebben gebruikt in de 12 maanden voorafgaand aan het interview (Gisle & Demarest, 2014). Dit is een daling van 31,4% ten opzichte van 2004 zoals getoond op Figuur 114. De daling is te verklaring door een daling van het gebruik bij mannen (-32,8%) en niet bij vrouwen (-3,8%). Bij mannen bedraagt dit percentage in 2013 4,5%, bij vrouwen 2,5%. Verder blijkt dat het gebruik van cannabis in de afgelopen 12 maanden vooral populair is bij de jongeren van 15-24 jaar (11%) en bij de 25-34-jarigen (6%). Bij de 25-34-jarigen is er in tegenstelling tot de 15- tot 24-jarigen een sterke daling vast te stellen tussen 2004 en 2013.

VlaamsGewest

Mannen Vrouwen 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j


2004 12,2% 14,4% 10,0% 20,9% 23,6% 11,8% 3,9% 2,1%

2013 14,1% 17,4% 10,9% 28,3% 29,4% 12,2% 5,7% 2,1%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Oo

it g

eb

ruik

can

nab

is (

%)

VlaamsGewest



2008 3,7% 5,6% 2,0% 4,8% 10,2% 3,2% 0,6% 1,2%

2013 3,8% 5,4% 2,1% 4,5% 9,1% 3,5% 1,7% 0,9%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

Oo

it g

eb

ruik

an

de

re il

lega

le d

rugs

(%

)


Figuur 114. Evolutie laatstejaarsgebruik cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.1.3.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs In het Vlaamse Gewest heeft 0,8% van de respondenten (15-64 jaar) aangegeven in de afgelopen 12 maanden een andere illegale drug dan cannabis te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014). Dit is een halvering ten opzichte van 2008 zoals weergegeven op Figuur 115. Vooral de jongvolwassenen van 25-34 jaar (2,6%) geven aan in de afgelopen 12 maanden een andere illegale drug dan cannabis te hebben gebruikt. De cijfers per voornaamste illegale drugssoort geven aan dat bij vrouwen het aandeel constant blijft tussen 2008 en 2013, maar bij mannen is er wel een halvering van het laatstejaarsgebruik voor cocaïne, amfetamines en XTC. Het gebruik van heroïne bij mannen daarentegen kende een lichte toename tussen 2008 en 2013 (van 0,1% in 2008 naar 0,4% in 2013). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.4.1.4 Laatste maand gebruik cannabis Bij de bevolking van 15-64 jaar in het Vlaamse gewest geeft 1,7% van inwoners aan cannabis te hebben gebruikt in de afgelopen maand (Gisle & Demarest, 2014). Bij de mannen is dit 2,5%, bij de vrouwen ligt dit lager met 0,9%. In 2004 bedroeg het aandeel cannabisgebruikers in de laatste 30 dagen 2,4%. Cannabisgebruik in de voorbije dertig dagen kwam meer voor bij jongvolwassenen van 15-34 jaar (7%) dan bij 35- tot 64-jarigen (2%), en meer bij mannen (2,5%) dan bij vrouwen (1%) (De Donder, 2015). Rond hoe frequent cannabis tijdens de afgelopen maand werd gebruikt lijken vooral de twee extremen sterk aanwezig te zijn: het gebruik van cannabis tijdens 1 tot 3 dagen in de afgelopen maand en het gebruik van cannabis tijdens 20 dagen of meer in de afgelopen maand. Hier dient men bij de interpretatie rekening te houden met de zeer lage aantallen qua respondenten. De Gezondheidsenquête bevat geen cijfers rond het laatste maand gebruik van andere illegale drugs dan cannabis.

VlaamsGewest



2004 4,6% 6,7% 2,6% 11,0% 10,6% 1,9% 1,2% 0,0%

2013 3,5% 4,5% 2,5% 11,0% 6,0% 1,8% 1,2% 0,4%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%La

atst

eja

arsg

eb

ruik

can

nab

is (

%)


Figuur 115. Evolutie laatstejaarsgebruik andere illegale drugs dan cannabis bij de algemene bevolking in het Vlaams Gewest per geslacht en per leeftijdsgroep op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.1.5 Hoog risico drugsgebruik

3.4.1.5.1 Prevalentie ooit injecterend drugsgebruik in België Rond het hoog risico drugsgebruik bij de algemene bevolking wordt binnen deze sectie gekeken naar de prevalentie van intraveneus drugsgebruik in België. Het WIV-ISP maakte in het nationaal drugsrapport hiervoor een inschatting aan de hand van gegevens uit het nationale hiv/aidsregister en uit een sero-gedragsstudie onder injecterende drugsgebruikers (IDU’s) (Plettinckx, et al., 2014). De resultaten voor de prevalentie van ooit injecterende drugsgebruikers in België is terug te vinden op Figuur 116. De geschatte prevalentie voor 2013 bedraagt 3,5 op 1000 inwoners, een aantal dat reeds sinds 2008 constant bleef. Daarnaast zijn er op Europees niveau data beschikbaar van 13 andere landen rond de schatting van injecterend drugsgebruik. In deze landen variëren de aantallen van minder dan één tot negen gevallen per 1000 inwoners in de leeftijd van 15-64 jaar (EMCDDA, 2015).

Figuur 116. Evolutie voor de periode 2002-2013 van de geschatte prevalentie per 1000 inwoners van het ooit-injecterend drugsgebruik in België (Plettinckx, et al., 2014).

3.4.1.5.2 Kenmerken van injecterende drugsgebruikers in contact met spuitenruil-programma’s in de Vlaamse Gemeenschap

De spuitenruilprogramma’s nemen een bevraging af aan de hand van een vrijwillige en anonieme vragenlijst bij de IDU’s in de Vlaamse Gemeenschap. Deze resultaten zijn echter niet representatief voor alle IDU’s in de Vlaamse Gemeenschap omdat wordt aangenomen dat het aantal injecterende

VlaamsGewest

Mannen Vrouwen 15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar


2008 1,6% 2,6% 0,6% 3,0% 4,1% 1,3% 0,0% 0,0%

2013 0,8% 1,2% 0,4% 1,3% 2,6% 0,2% 0,1% 0,2%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik a

nd

ere

ill

ega

le d

rugs

(%

)

3,1 3,23,4 3,4 3,4 3,4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Oo

it-I

DU

's (

pe

r 1

00

0

inw

on

ers

)


drugsgebruikers dat niet in contact komt met deze spuitenruilprogramma’s beduidend hoog is (Plettinckx, et al., 2014). De kenmerken van de IDU’s die deelnemen aan de spuitenruilprogramma’s zijn typisch mannen (76%) en hebben een gemiddelde leeftijd van 37,6 jaar, zo blijkt uit de bevraging in 2015. Daarbij is 18% dakloos of woont het tijdelijk in bij anderen (17%) (Windelinckx, 2016). De gemiddelde leeftijd om IDU te beginnen bedraagt 21,8 jaar. Op de leeftijd van 25 jaar is reeds meer dan 70% van de bereikte doelgroep aan het injecteren. Zorgwekkend is dat 10% van de bevraagden jonger was dan 15 jaar bij de eerste injectie (Windelinckx, 2016). Uit de bevraging in 2013 blijkt dat opiaten (80,8%) de meest geïnjecteerde middelen waren, een aanzienlijke stijging ten opzichte van 2012 toen dit 67,9% bedroeg (Plettinckx, et al., 2014). Daarnaast werden cocaïne (58,9%) en amfetaminen (39,2%) het vaakst geïnjecteerd. Voor cocaïne en amfetamines bleef het aandeel constant ten opzichte van 2012 (respectievelijk 58,0% en 40,1% in 2012).

3.4.1.6 Conclusie Frappant bij het cannabisgebruik bij de algemene bevolking is de toename van het ooit gebruik tussen 2004 en 2013, terwijl laatstejaarsgebruik daalt. De toename bij het ooit gebruik is voornamelijk bij mannen en bij de leeftijdscategorie van 15- tot 34-jarigen.

Het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis nam af tussen 2008 en 2013, vooral bij mannen en bij cocaïne en XTC. Opvallend is de stijging bij mannen voor heroïne bij het laatstejaarsgebruik. De prevalentie van injecterend druggebruik in België is constant over de laatste jaren.


3.4.2 Jongeren

3.4.2.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen omvat. Deze studie omvat zowel informatie rond cannabis als andere illegale drugs dan cannabis. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt gekeken naar de ESPAD-studie. De ESPAD-studie laat 15- tot 16-jarigen aan bod komen en beschrijft zowel cannabisgebruik als het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. Daarnaast zijn er nog twee internationale rapporten beschikbaar die enkel het cannabisgebruik beschrijven, maar niet het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. De eerste is de HBSC-studie en omvat cijfers voor de Vlaamse 11-, 13- en 15-jarigen. Daarnaast is er ook een internationaal rapport beschikbaar rond cannabisgebruik bij jongeren (15-24-jarigen) op basis van een Eurobarometer die uitgevoerd is in opdracht van de Europese Commissie. Deze studie bevat geen cijfers op Vlaams niveau, maar wel op Belgisch niveau. Deze cijfers worden echter allemaal verzameld in scholen. Om kwetsbare jongeren buiten scholen, zoals in de zorg of de jeugdhulp, ook aan bod te laten komen wordt er op het einde van dit luik rond jongeren een sectie gewijd aan jongeren in de bijzondere jeugdzorg.


3.4.2.2.1 Ooit gebruik cannabis Leerlingenbevraging Van alle bevraagde leerlingen geeft 15,3% aan ooit cannabis te hebben geprobeerd (VAD, 2016). Hiermee blijft het de meest gebruikte illegale drug. Sinds 2011 bleef het ooit gebruik van cannabis nagenoeg constant, om in 2015 te dalen van 17% à 17,5% naar 15,3%. Het ooit gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is samengevat op Figuur 117. Jongens zijn met 19,1% met meer die cannabis ooit gebruikt hebben ten opzichte van de meisjes (11,5%). Het ooit gebruik in het BSO (29,1%) en het TSO (26,7%) ligt bijna dubbel zo hoog als in het ASO (15,2%). Uit deze cijfers blijkt verder dat 15- tot 16- jaar een scharnierleeftijd is. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD Uit de ESPAD-studie blijkt dat Vlaanderen op gelijke hoogte ligt met het Europees gemiddelde. Tussen 2007 en 2011 bleef het ooit gebruik constant in Vlaanderen, maar in 2015 daalde het tot 17% (ESPAD, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. HBSC De HBSC-studie uitgevoerd bij de Vlaamse scholieren toont aan dat 18% van de 15-jarige jongens ooit cannabis gebruikt heeft, tegenover 14% voor de 15-jarige meisjes. Dit ligt net boven het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Eurobarometer Tenslotte verschaft de Eurobarometer internationale inzichten voor het ooit gebruik van cannabis bij jongeren (15-24-jarigen) op Belgisch niveau. Waar het Europees gemiddelde toenam tussen 2011 en 2014 kende België een lichte daling van het ooit gebruik van cannabis tijdens deze periode. Hierdoor komt het ooit gebruik onder het gemiddelde uit de studie te liggen (European Commission, 2014). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.


Figuur 117. Ooit gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.4.2.2.2 Ooit gebruik andere illegale drugs Leerlingenbevraging Tegenover de 15,3% van ooit gebruik van cannabis ligt de 2,7% van alle respondenten die aangeeft ooit een andere illegale drugs dan cannabis te hebben gebruikt (VAD, 2016). Tot en met 2010 bleef het aandeel ooit gebruik van andere illegale drugs nagenoeg constant. Vanaf 2011 is er echter een systematische daling vast te stellen. Op vijf jaar tijd viel het aandeel terug van 6,2% naar 2,7%. Het ooit gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is samengevat op Figuur 118. Het ooit gebruik van een andere illegale drugs ligt bij jongens (3,2%) iets hoger als bij meisjes (2,2%). Het BSO en TSO kennen in verhouding een hoger aantal leerlingen dat ooit een andere illegale drug hebben gebruikt (respectievelijk 5,6% en 5,8% tegenover 1,2% in het ASO). Opvallend is ook dat het percentage ooit gebruikers van andere illegale drugs in de B-stroom meer dan dubbel zo hoog ligt als in het ASO. De opsplitsing voor de prevalentie van het ooit gebruik bij de Vlaamse scholieren in vier categorieën andere illegale drugs (XTC, cocaïne, amfetamines en hallucinerende middelen) toont aan dat XTC, na cannabis, de meest ooit gebruikte illegale drugs is bij de Vlaamse scholieren. Opnieuw valt het hoge aandeel ooit gebruik van XTC en cocaïne op bij de B-stroom. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD In tegenstelling tot het 2011 ESPAD-rapport, laat het meest recente ESPAD-rapport niet toe om tot het totale percentage voor andere illegale drugs dan cannabis te komen (ESPAD, 2016). Waar Vlaanderen in vergelijking met Europa relatief laag scoort voor het ooit gebruik van cannabis, scoort Vlaanderen slechter in vergelijking met Europa op vlak van andere illegale drugs. Het ligt in 2011 3% boven het Europees gemiddelde (ESPAD, 2013). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 118. Ooit gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

19,1%

11,5%

1,0%4,7%

15,2%

29,1%26,7%

2,9%

18,9%

36,0%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Jongens Meisjes A-stroom B-stroom ASO BSO TSO 12-14j 15-16j 17-18j


Oo

it g

eb

ruik

can

nab

is (

%)

3,2%2,2%

0,2%

2,7%

1,2%

5,8% 5,6%

0,6%

3,0%

6,7%

0%

2%

4%

6%

8%



Oo

it g

eb

ruik

an

de

re

ille

gale

dru

gs (

%)


3.4.2.3 Beginleeftijd

3.4.2.3.1 Beginleeftijd cannabis Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de internationale rapporten hier geen cijfers over bevatten. Volgens de Leerlingenbevraging van de VAD (2016) bedraagt de gemiddelde beginleeftijd bij de Vlaamse scholieren voor cannabis 15,7 jaar.

3.4.2.3.2 Beginleeftijd andere illegale drugs Voor de beginleeftijd werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de ESPAD-studie in hun internationaal rapport hier geen cijfers over bevat. De gemiddelde beginleeftijd bij de Vlaamse scholieren voor andere illegale drugs dan cannabis ligt op 15,9 jaar (VAD, 2016). 73,5% van degene die ooit een andere illegale drugs dan cannabis hadden gebruikt, deed dit voor het eerst op 16 of 17 jaar.


3.4.2.4.1 Laatstejaarsgebruik cannabis Voor het laatstejaarsgebruik van cannabis werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging, de ESPAD-studie en de Eurobarometer aangezien voor de HBSC-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport. Leerlingenbevraging Het voorbije jaar gebruikte 11,3% van de leerlingen cannabis (VAD, 2016). Op basis van de evolutie op Figuur 119 kan men grosso modo stellen dat er een status quo is in vergelijking met 2005. Tijdens de jaren 2011-2013 was er een lichte daling van het laatstejaarsgebruik, maar deze daling verdween in de jaren 2014 en 2015. Jongens (14,5%) gebruiken dubbel zoveel cannabis als meisjes (7,9%) in het afgelopen jaar. Binnen het TSO en het BSO heeft één op vijf leerlingen het afgelopen jaar cannabis gebruikt. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. ESPAD In tegenstelling tot het 2011 ESPAD-rapport, laat het meest recente ESPAD-rapport laat niet toe om tot het laatstejaarsgebruik van cannabis te komen (ESPAD, 2016). Het Europees gemiddelde voor het gebruik van cannabis tijdens de afgelopen 12 maanden bij 15-16-jarigen bedraagt 13% (ESPAD, 2013). Vlaanderen ligt met het laatstejaarsgebruik bij 15-16-jarigen boven het Europees gemiddelde maar doet beter dan buurlanden Frankrijk en Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Eurobarometer Volgens de Eurobarometer viel het laatstejaarsgebruik van cannabis bij jongeren (15-24 jaar) terug in België tussen 2011 en 2014 in tegenstelling tot het Europees gemiddelde dat in diezelfde periode licht toenam (European Commission, 2014). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.


Figuur 119. Evolutie laatstejaarsgebruik cannabis bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016).

3.4.2.4.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs Voor het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien voor de ESPAD-studie hier geen cijfers over beschikbaar waren in het internationaal rapport. 1,8% van de bevraagde scholieren geeft aan het afgelopen jaar een andere illegale drug dan cannabis te hebben geprobeerd (VAD, 2016). Bekijkt men de evolutie op Figuur 120 dan stelt men vast dat tussen 2008 (3,0%) en 2012 (1,5%) het laatstejaarsgebruik halveerde, maar dat dit opnieuw met de helft toenam tussen 2012 (1,5%) en 2014 (2,1%). 4,6% van de 17-18-jarigen geeft aan het afgelopen jaar andere illegale drugs te hebben geprobeerd. Bij de onderwijsvormen is TSO met 4,0% de onderwijsvorm met de hoogste prevalentie in het afgelopen jaar. Ook de B-stroom heeft een hoge prevalentie op vlak van laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs. De prevalentie van het laatstejaarsgebruik bij de Vlaamse scholieren voor vier categorieën andere illegale drugs (XTC, cocaïne, amfetamines en hallucinerende middelen) toont aan dat net zoals bij het ooit gebruik het laatstejaars gebruik van XTC (0,9%) bij Vlaamse scholieren na cannabis het hoogst ligt van alle illegale drugs. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 120. Evolutie laatstejaarsgebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2005-2015 (VAD, 2016)

11,9%

8,5%

11,8% 11,7%13,0%

11,3%10,4% 10,5%

13,7%

11,3%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik c

ann

abis

(%

)

2,8%

2,3%

3,0%2,8%

2,5%

1,8%1,5%

1,7%

2,1%1,8%

0%

1%

2%

3%

4%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik a

nd

ere

ill

ega

le d

rugs

(%

)


3.4.2.5 Occasioneel gebruik en regelmatig gebruik cannabis Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Voor cannabis zijn hierrond enkel cijfers beschikbaar uit de Leerlingenbevraging van de VAD. De internationale rapporten van de ESPAD- en de HBSC-studie en de Eurobarometer rapporteren hier niet over. Rond andere illegale drugs dan cannabis wordt in geen enkele opgenomen studie bij jongeren gerapporteerd over het occasioneel en regelmatig gebruik. Het occasioneel gebruik ligt op 9,2% van de jongeren, het regelmatig gebruik op 2,0% (VAD, 2016). De evolutie van het regelmatig gebruik toont een gestage daling tussen 2005 en 2015. Het occasioneel en regelmatig gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is terug te vinden op Figuur 121. Waar bij de onderwijsvormen het occasioneel gebruik het hoogst ligt in het TSO (16,0%), ligt het regelmatig gebruik het hoogst in het BSO (5,4%). Bij de 17-18-jarigen rookt één op vijf occasioneel cannabis. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 121. Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.4.2.6 Laatste maand gebruik

3.4.2.6.1 Laatste maand gebruik cannabis Leerlingenbevraging 4,6% van de bevraagde leerlingen geeft aan in de maand voor de bevraging cannabis te hebben gebruikt (VAD, 2016). Het laatste maand gebruik per leeftijd, geslacht en onderwijsvorm is samengevat in Figuur 122. Jongens (6,3%) gebruiken meer als dubbel zo vaak cannabis in de afgelopen maand als meisjes (2,8%). Verder ligt het laatste maand gebruik binnen het ASO bijna 3 keer zo laag als in het BSO en het TSO. ESPAD Op basis van de ESPAD-studie scoort Vlaanderen minder goed dan het Europees gemiddelde tussen 2007 en 2011. In vergelijking met de buurlanden zijn gelijkaardige trends als bij ooit gebruik en laatstejaarsgebruik zichtbaar: Vlaanderen moet Duitsland laten voorgaan maar scoort beter dan Frankrijk en Nederland. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Cijfers uit 2015 uit het meest recente ESPAD-rapport tonen aan dat er een lichte daling is vast te stellen tussen 2011 en 2015 voor Vlaanderen (van 11% naar 8%) (ESPAD, 2016). HBSC



Occasioneel 11,5% 6,8% 0,7% 3,3% 10,4% 14,5% 16,0% 1,9% 11,7% 20,7%

Regelmatig 3,1% 1,0% 0,2% 0,7% 0,9% 5,4% 3,9% 0,5% 2,7% 4,3%

0%3%6%9%

12%15%18%21%

Occ

asio

ne

el e

n r

ege

lmat

ig

geb

ruik

can

nab

is (

%)


Uit deze cijfers van de HBS-studie blijkt dat Vlaanderen op hetzelfde niveau zit als het HBSC-gemiddelde tussen 2006 en 2014, zowel voor 15-jarige jongens als voor 15-jarige meisjes (World Health Organization, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Eurobarometer De Eurobarometer verschaft inzichten in het laatste maand gebruik van cannabis bij Belgische jongeren tussen 15 en 24 jaar. Volgens deze Eurobarometer viel het gebruik terug van 8% naar 5% tussen 2011 en 2014. Deze cijfers zijn echter vrij laag gezien de doelgroep en in vergelijking met andere studies. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 122. Laatste maand gebruik cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.4.2.6.2 Laatste maand andere illegale drugs Voor het laatste maand gebruik van andere illegale drugs dan cannabis werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging aangezien de ESPAD-studie in hun rapport hier geen cijfers over bevat. Van de bevraagde Vlaamse scholieren geeft 0,4% aan in de laatste maand een andere illegale drug dan cannabis te hebben gebruikt (VAD, 2016). Per gender, onderwijstype en leeftijdscategorie zijn de cijfers terug te vinden op Figuur 123. Ondanks de lagere percentages blijft het opvallend dat de prevalentie van andere illegale drugs in de laatste maand in de B-stroom hoger ligt dan in het ASO en in het BSO.

Figuur 123. Laatste maand gebruik andere illegale drugs dan cannabis bij Vlaamse scholieren per geslacht, per onderwijstype en per leeftijdscategorie volgens de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.4.2.7 Problematisch gebruik In Vlaanderen heeft in 2011 2% van de 15-16-jarigen een verhoogd risico op cannabisgerelateerde problemen. Bij jongens is dit 3%, bij meisjes 1,5% (De Donder, 2015).

3.4.2.8 Gebruik illegale drugs bij jongeren in bijzondere jeugdzorg Om het gebruik van illegale drugs bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen wordt geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).

6,3%

2,8%

0,2%

2,3%3,6%

9,0% 8,9%

1,0%

5,9%

10,0%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%



Laat

ste

maa

nd

ge

bru

ik

can

nab

is (

%)

0,4%0,3%

0,0%

0,7%

0,3%0,4%

0,8%

0,1%

0,4%

0,9%

0,0%

0,5%

1,0%



Laat

ste

maa

nd

ge

bru

ik

and

ere

ille

gale

dru

gs (

%)


Iets meer dan de helft van de bevraagde jongeren in bijzondere jeugdzorg hebben ooit cannabis gebruikt (51,1%). Voor andere illegale drugs dan cannabis ligt het ooit gebruik op 24,6%. Speed wordt hierbij het vaakst vernoemd (17,0%), gevolgd door XTC (14,8%) en cocaïne (11,4%). Naarmate de jongeren ouder worden, rapporteren zij meer ooit gebruik van cannabis. Opvallend is dat er geen verschil is tussen de leeftijdsgroepen voor het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. Bij meisjes ligt het ooit gebruik ook hoger dan bij jongens voor zowel cannabis als voor andere illegale drugs dan cannabis. Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat het gebruik van zowel cannabis als andere illegale drugs aanzienlijk hoger ligt bij jongeren in bijzondere jeugdzorg (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).

3.4.2.9 Conclusie Het laatstejaarsgebruik van cannabis is quasi stabiel ten opzichte van 2005. Bij jongens is dit aandeel dubbel zo hoog als bij meisjes. Binnen het TSO en het BSO is het ook dubbel zo hoog als bij het ASO. Bij het ooit gebruik van andere illegale drugs dan cannabis bij jongeren is het hoge aandeel binnen de B-stroom opvallend. Verder is de prevalentie in het ASO een stuk lager dan in het BSO en het TSO. Het ooit gebruik ligt vergeleken met Europa boven het gemiddelde. De evolutie van het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis kent een golvend maar licht neerwaartse trend.



3.4.3.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij studenten in het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.


3.4.3.2.1 Ooit gebruik cannabis Binnen het hoger onderwijs geeft vier op de tien studenten uit de deelnemende instelling aan ooit cannabis te hebben gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Bij mannen bedraagt dit één op twee, bij vrouwen één op drie.

3.4.3.2.2 Ooit gebruik andere illegale drugs Het ooit gebruik voor de drie middelen (amfetamines, XTC en cocaïne) schommelt in 2013 rond de 5%. Het gebruik van XTC ligt het hoogst met 5,5%.


3.4.3.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis Voor het laatstejaarsgebruik geeft 22,6% van alle bevraagde studenten aan cannabis te hebben gebruikt in het afgelopen jaar. Bij mannen (31,0%) bedraagt dit dubbel zoveel als bij vrouwen (14,7%).

3.4.3.3.1 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs Het cijfer van het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis ligt rond de 2,5%.

3.4.3.4 Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis Kijkt men op Figuur 124 naar de frequentie in 2013 waarmee Vlaamse studenten die aangaven in het afgelopen jaar cannabis te gebruiken, dan blijkt het merendeel dit occasioneel te doen. Over het algemeen ziet men een sterke daling tijdens de examenperiode. Enkel bij het regelmatig gebruik van cannabis bij vrouwelijke studenten is de terugval in de examenperiode (7%) beperkt in vergelijking met de overige twee hoofdperiodes (9% en 12%). Het occasioneel en regelmatig gebruik van andere illegale drugs dan cannabis komt niet aan bod in het rapport van ‘In Hogere Sferen’.

Figuur 124. Occasioneel en regelmatig cannabisgebruik opgesplitst per hoofdperiode en per geslacht onder Vlaamse studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden cannabis te hebben gebruikt, op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013).

Academiejaar Examenperiode Vakantieperiode Academiejaar Examenperiode Vakantieperiode

Occasioneel gebruik Regelmatig gebruik

Totaal 68,8% 42,3% 72,2% 20,8% 12,4% 23,5%

Man 64,6% 45,4% 66,2% 27,6% 15,6% 30,6%

Vrouw 75,7% 37,2% 81,9% 9,3% 7,3% 11,9%

0%15%30%45%60%75%90%

Occ

asio

ne

el e

n r

ege

lmat

ig

geb

ruik

(%

)


3.4.3.5 Dagelijks gebruik cannabis Uit het gebruik van cannabis blijkt dat 4,2% van de bevraagde studenten nog steeds dagelijks cannabis gebruikt tijdens de examenperiode in 2013. In de vakantieperiode bedraagt die 6,3% en in het academiejaar 5,3% (Rosiers, et al., 2013). Het dagelijks gebruik van andere illegale drugs dan cannabis komt niet aan bod in het rapport van ‘In Hogere Sferen’.

3.4.3.6 Problematisch gebruik

3.4.3.6.1 Problematisch gebruik cannabis Om het problematisch gebruik van cannabis te meten werden zes vragen16 voorgelegd aan de studenten die aangaven in de afgelopen 12 maanden cannabis te hebben gebruikt, die toelaten een inschatting te maken rond het voordoen van uitingen van problematisch gebruik. Het aantal ‘ja’-antwoorden geeft een gradatie van het probleem weer. Uit deze resultaten blijkt dat driekwart van de gebruikers van cannabis nog nooit te maken heeft gehad met één van de opgesomde uitingen van problematisch gebruik. Eén op de tien kende op meerdere domeinen problemen. Verder hangt de mate waarin problemen ten gevolge van cannabisgebruik voorkomen samen met de gebruikersfrequentie. Hoe frequenter het cannabisgebruik, hoe groter de kans op meer problemen (Rosiers, et al., 2013).

Figuur 125. Het aantal 'Ja'-antwoorden op de zes geselecteerde vragen om uitingen van problematisch cannabisgebruik in kaart te brengen (Rosiers, et al., 2013).

3.4.3.6.2 Problematisch gebruik andere illegale drugs De studie ‘In Hogere Sferen’ hanteerde de DAST-10 om een zicht te krijgen op problemen ten gevolge van gebruik van andere illegale drugs dan cannabis. De resultaten werden bekeken voor die respondenten die aangaven het voorbije jaar minstens één van de drie producten (amfetamine, XTC of cocaïne) te hebben gebruikt. Het aantal respondenten die opgenomen zijn is dus beperkt en dient dus met voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Net zoals bij problematisch gebruik van cannabis worden ‘Ja’-antwoorden gebruikt om tot een score te komen. Deze scores worden dan onderverdeeld in verschillende risicocategorieën en weergegeven op Figuur 126. Vier op tien vertonen een beperkt risico op problematisch druggebruik (42,8%). Bij iets meer dan een tiende van de gebruikers is er sprake van sterk verhoogd risico (11,6%). Opvallend is dat negen op tien gebruikers ervan uitgaan altijd te kunnen stoppen indien ze dat zouden willen.

16 Zie bijlage

12,1%

3,9%

2,3%1,2% 1,4% 1,4%

0%

3%

6%

9%

12%

15%

1 keer 2 keer 3 keer 4 keer 5 keer 6 keer

Pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik

can

nab

is (

%)


Figuur 126. De verdeling volgens problematisch gebruik van andere illegale drugs dan cannabis in verschillende risicocategorieën op basis van DAST-10 (Rosiers, et al., 2013).

3.4.3.7 Conclusie Het ooit gebruik van cannabis ligt hoog bij studenten in het hoger onderwijs. Bij mannelijke studenten bedraagt dit zelfs 50%. Voor andere illegale drugs dan cannabis ligt het meer in lijn met de prevalentie bij de algemene bevolking. Eén op vier van de gebruikers van cannabis heeft ooit te maken gehad met minstens 1 van de opgesomde uitingen van problematisch gebruik. Vier op tien van de gebruikers vertonen een beperkt risico op problematisch druggebruik van een andere illegale drug dan cannabis.

11,6%

42,8%

34,1%

11,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Geen problemen Beperkt risico opproblemen

Verhoogd risico opproblemen

Sterk verhoogd risico opproblemen

Pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik

can

nab

is (

%)



3.4.4.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van illegale drugs bij het uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.


3.4.4.2.1 Ooit gebruik cannabis Wanneer er naar het uitgaansleven gekeken wordt, blijkt dat 56,9% van deze onderzoeksgroep ooit cannabis heeft gebruikt in 2015 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Dit is ongeveer stabiel met 2012 toen dit aandeel 57,8% bedroeg.

3.4.4.2.2 Ooit gebruik andere illegale drugs Volgens de resultaten uit het Uitgaansonderzoek (2015) heeft 35,4% van de bevraagde uitgaanders ooit XTC gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Het gebruik van cocaïne en amfetamines ligt lager met respectievelijk 25,9% en 21,2% in 2015.


3.4.4.3.1 Laatstejaarsgebruik cannabis Cannabis werd in 2014 door 33,0% van de respondenten gebruikt tijdens het voorgaande jaar (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). De evolutie toont aan dat er na jaren van daling een stabilisering optreedt in vergelijking met 2012. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.4.4.3.2 Laatstejaarsgebruik andere illegale drugs Eén op vijf respondenten heeft het laatste jaar XTC gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Cocaïne werd door 12,3% in de afgelopen 12 maanden gebruikt. De anderen middelen worden door minder dan 10% van de respondenten gebruikt. Binnen deze groep van andere illegale drugs is de sterke toename van het laatstejaarsgebruik van XTC één van de meest opvallende trends. Tussen 2009 en 2015 kende dit aandeel een verdubbeling, zoals geïllustreerd op Figuur 127. Eén van de mogelijke verklaringen hiervoor kan de toenemende zuiverheid van XTC zijn die is vastgesteld in recente monitoringsgegevens (dankzij de hoge doses MDMA). Amfetamines en cocaïne blijven stabiel in vergelijking met het vorig onderzoek uit 2012.

Figuur 127. Evolutie sinds 2005 van het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis bij het uitgaanspubliek (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

2005 2007 2009 2012 2015

XTC 15,8% 19,1% 10,3% 16,8% 21,7%

Cocaïne 12,3% 17,1% 12,5% 13,6% 12,3%

Amfetamines 7,0% 10,0% 5,6% 8,1% 8,5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik (

%)


3.4.4.4 Occasioneel en regelmatig gebruik

3.4.4.4.1 Occasioneel en regelmatig gebruik cannabis Van de laatstejaarsgebruikers van cannabis gebruikte iets minder dan de helft het op occasionele basis (46,4%) (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Van de respondenten geeft 17,7% aan cannabis meerdere keren per week tot dagelijks te gebruiken. In vergelijking met voorgaande edities valt het op Figuur 128 op dat er in 2015 voor het eerst meer regelmatige gebruikers (53,6%) zijn dan occasionele (46,4%) gebruikers binnen de laatstejaarsgebruikers.

3.4.4.4.2 Occasioneel en regelmatig gebruik andere illegale drugs Bij andere illegale drugs dan cannabis is het gebruik voor de grote meerderheid occasioneel. Relatief bekeken ten opzichte van de laatstejaarsgebruikers heeft XTC in 2015 het grootste aandeel occasionele gebruikers (85,7%) in vergelijking met cocaïne (79,7%) en amfetamines (69,4%) zoals weergegeven op Figuur 128 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Een trend in de laatste drie edities van het uitgaansonderzoek, die ook waarneembaar was bij cannabis, is het toenemend aandeel van regelmatig gebruik binnen de groep van laatstejaarsgebruikers van XTC en amfetamines. Enkel voor cocaïne blijft het aandeel regelmatig gebruik min of meer constant ten opzichte van 2009.

Figuur 128. Evolutie sinds 2005 van het occasioneel en regelmatig gebruik van cannabis en andere illegale drugs dan cannabis bij het uitgaanspubliek (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

3.4.4.5 Dagelijks gebruik cannabis Op basis van het meest recente Uitgaansonderzoek blijkt dat het dagelijks gebruik van cannabis bij het uitgaanspubliek in 2015 zich op 10,1% bevindt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Dit is een opvallende stijging in vergelijking met 2012 toen dit 6,6% bedroeg. Het feit dat er meer dagelijkse gebruikers van cannabis (10,1%) zijn dan dagelijkse gebruikers van alcohol is geen nieuw fenomeen binnen de uitgaansonderzoeken.

3.4.4.6 Conclusie Eén op drie heeft in het laatste jaar cannabis gebruikt en dit aandeel ligt dus zeer hoog. Er is wel een lichte daling t.o.v. 2005 waar te nemen. Het laatstejaarsgebruik van XTC verdubbelde tussen 2009 en 2015. Daarnaast neemt bij de laatstejaarsgebruikers het aandeel regelmatige gebruikers gestaag toe.

2009 2012 2015 2009 2012 2015 2009 2012 2015 2009 2012 2015

Cannabis XTC Cocaïne Amfetamines

Andere illegale drugs

Occasioneel gebruik 63,8% 56,8% 46,4% 88,3% 87,5% 85,7% 81,6% 87,5% 79,7% 78,6% 75,3% 69,4%

Regelmatig gebruik 36,2% 43,2% 53,6% 11,7% 12,5% 14,3% 18,4% 12,5% 20,3% 21,4% 24,7% 30,6%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Occ

asio

ne

el e

n r

ege

lmat

ig g

eb

ruik

(%

)



3.4.5.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om het gebruik van illegale drugs binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. In deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest. Een algemene opmerking is het lager aandeel van respondenten bij sommige indicatoren waardoor met enige voorzichtigheid dient te worden omgegaan met de resultaten.

3.4.5.2 Ooit gebruik cannabis Het aandeel ooit gebruik van cannabis bij het opleidingsniveau lager / geen diploma (5,4%) is opvallend lager in vergelijking met de andere opleidingsniveaus (13% à 15%) zoals is weergegeven op Figuur 129. De zeer sterke link van ooit gebruik cannabis met het opleidingsniveau zoals aanwezig in 2004, is minder uitgesproken in 2013 aangezien er een sterke toename van ooit cannabis gebruik is binnen de opleidingsniveaus lager (+45,6%) en hoger secundair (+18,1%) onderwijs. Hierdoor is het verschil met het lager of geen diploma echter verder toegenomen.

3.4.5.3 Laatstejaarsgebruik cannabis Binnen het laatstejaarsgebruik van cannabis ziet men op Figuur 129 een opvallende evolutie tussen 2004 en 2013. Waar het laatstejaarsgebruik van cannabis toenam volgens opleidingsniveau in 2004, is dit omgekeerd in 2013. Dit is een gevolg van een toename in het laatstejaarsgebruik bij het opleidingsniveau lager of geen diploma (+245%) en een halvering van het aandeel laatstejaarsgebruik bij het hoger onderwijs (5,2% in 2004 naar 2,8% in 2013).

Figuur 129. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit gebruik en het laatstejaarsgebruik van cannabis voor het Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs


2004 4,3% 9,0% 11,6% 15,0% 1,1% 4,5% 5,0% 5,2%

2013 5,4% 13,1% 13,7% 15,3% 3,8% 4,6% 4,1% 2,8%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

Oo

it e

n la

atst

eja

arsg

eb

ruik

(%

)


3.4.5.4 Beginleeftijd cannabis In 2004 was een duidelijke trend zichtbaar wat betreft de beginleeftijd van cannabis en het opleidingsniveau. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger de beginleeftijd. In 2013 stelt men echter op Figuur 130 vast dat de beginleeftijd bij de lagere opleidingsniveaus is toegenomen, terwijl de beginleeftijd bij de hogere opleidingsniveaus is afgenomen. Dit heeft als gevolg dat anno 2013 de verschillen tussen de opleidingsniveaus wat betreft de beginleeftijd (tijdelijk) niet meer te zien zijn (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 130. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor de beginleeftijd van cannabis in het Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.5.5 Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik andere illegale drugs Enkel bij onderwijsvormen lager / geen diploma en lager secundair zijn er noemenswaardige verschuivingen vast te stellen maar hier dient men rekening te houden met het lager aantal respondenten.

Figuur 131. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het ooit gebruik en het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs dan cannabis voor het Vlaams Gewest op basis van de Gezondheidsenquête, per opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.5.6 Laatste maand gebruik cannabis Net als bij het laatstejaarsgebruik van cannabis is er tussen 2004 en 2013 een opvallende shift volgens opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014). Het laatste maand gebruik bij personen met enkel een lager of geen diploma steeg tussen 2004 en 2013 van 0,9% naar 3,8%, terwijl voor het opleidingsniveau hoger onderwijs dit daalde van 3,0% naar 1,1%. Voor de opleidingsniveaus lager en hoger secundair blijft het aandeel laatste maand gebruikers constant tussen 2004 en 2013 (rond de 2%).

3.4.5.7 Conclusie Bij het ooit gebruik van cannabis stijgt het aandeel naargelang opleidingsniveau toeneemt. Bij andere illegale drugs dan cannabis is er minder duidelijk een verband, al lijken de diploma's lager en hoger secundair hogere prevalenties te hebben dan lager / geen diploma en hoger onderwijs.

17,219,0 19,5 20,118,3 19,5 18,3 18,0

0369

12151821


Be

gin

lee

ftijd

(ja

ar)

2004 2013

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

HogerOnderwijs

Lager / geendiploma

Lagersecundair

Hogersecundair

HogerOnderwijs


2004 3,6% 3,2% 4,6% 3,2% 1,2% 0,3% 1,4% 2,0%

2013 1,7% 6,8% 4,5% 2,8% 0,0% 1,1% 1,2% 0,5%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

Oo

it e

n la

atst

eja

arsg

eb

ruik

(%

)


3.4.6 Gedetineerden

In 2010 had 56% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen ooit illegale drugs gebruikt. Van hen gebruikte negen op tien ooit, binnen of buiten de gevangenis, cannabis. Cannabis was het meest gebruikte middel onder de gedetineerden. 33% van de gedetineerden gebruikte tijdens de huidige detentieperiode illegale middelen. 95% van deze gebruikers gebruikte cannabis. 5% van alle gevangenen zei dat ze cannabis voor het eerst gebruikte in de gevangenis. Deze cijfers lagen de voorgaande jaren in dezelfde lijn (De Donder, 2015).


3.4.7 Nieuwe fenomenen binnen illegale drugs: Nieuwe Psychoactieve Stoffen

3.4.7.1 Omschrijving Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) is een verzamelnaam voor diverse nieuwe synthetische drugs die meestal de effecten van bekende illegale drugs nabootsen. Deze producten worden ook wel eens ‘legal highs’ of ‘research chemicals’ genoemd (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Deze NPS zijn niet eenvoudig te classificeren. Indien ze toch in categorieën worden opgedeeld is dit meestal op basis van hun chemische structuur of hun farmacologische werking. Zo ordent het EMCDDA NPS in zes verschillende groepen: phenethylaminen, tryptaminen, piperazinen, cathinonen, cannabinoïden en andere stoffen (VAD, 2013). De NPS kunnen acute vergiftiging veroorzaken door onzekerheden over de effecten, de dosering of de risico’s van hun gebruik. De EU probeert hierop te reageren via een waarschuwingssysteem dat onder andere toelaat nieuwe stoffen beschikbaar op de markt te detecteren (Plettinckx, et al., 2014). Sinds 2005 worden meer dan 450 NPS gemonitord door het EMCDDA. 101 daarvan werden voor het eerst gerapporteerd in 2014. Daarnaast nam het aantal drugsvangsten van NPS in Europa met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013, resulterend in bijna 47.000 drugsvangsten die alles bij elkaar meer dan 3,1 ton wegen (EMCDDA, 2015).

3.4.7.2 Gebruik

3.4.7.2.1 Inleiding Vandaag de dag zijn er niet veel cijfers voorhanden over het gebruik van NPS. De data die er wel zijn, zijn bovendien niet altijd eenvoudig te vergelijken door de diverse definities die worden gebruikt om het fenomeen te duiden. De Gezondheidsenquête peilde in 2013 voor het eerst naar het gebruik van NPS en bevat cijfers voor het Vlaams Gewest. Daarnaast zijn er ook gegevens voor België beschikbaar uit de Eurobarometer die toelaten de cijfers te vergelijken met het Europees gemiddelde en een evolutie in kaart te brengen voor 2011 en 2014. Binnen specifieke doelgroepen bevat het Uitgaansonderzoek van de VAD enkele inzichten voor het gebruik van NPS bij het Vlaams uitgaanspubliek. Verder zijn ook cijfers beschikbaar voor Vlaanderen bij de injecterende drugsgebruikers op basis van een bevraging van Spuitenruil.

3.4.7.2.2 Gezondheidsenquête In 2013 gaf 0,1% van de mannen en 0,0% van de vrouwen in het Vlaams Gewest aan in het afgelopen jaar NPS te hebben gebruikt (Gisle & Demarest, 2014).

3.4.7.2.3 Eurobarometer De overgrote meerderheid (92%) van de respondenten in België heeft nooit NPS geprobeerd. Dat is hetzelfde als het gemiddelde in de EU. Slechts 1% had NPS gebruikt in de laatste 30 dagen, 3% in de afgelopen 12 maanden. Het aantal ooit gebruikers is in België verdubbeld ten opzichte van 2011 (4% in 2011, 8% in 2014). (Plettinckx, et al., 2014).

3.4.7.2.1 Uitgaansonderzoek Binnen het Uitgaansonderzoek antwoordde in 2015 negen op de tien respondenten dat ze nog nooit NPS gebruikt hadden (88,9%) (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 3,4% van de respondenten heeft NPS in het voorgaande jaar gebruikt.

3.4.7.2.2 Spuitenruil Binnen de bevraagde groep van injecterende druggebruikers in Vlaanderen geeft in 2014 42% aan ooit NPS te hebben gebruikt, en 26% in het afgelopen jaar (Spuitenruil, 2015).


3.4.7.2.3 ESPAD Uit deze internationale studie blijkt dat Vlaanderen onderaan staat op vlak van het gebruik van NPS in de laatste 12 maanden. 1% van de 15-16-jarige jongens geeft aan dit te hebben gebruikt in het afgelopen jaar, tegenover 0% bij de meisjes (ESPAD, 2016).

3.4.7.3 Conclusie Het aantal drugsvangsten van NPS nam met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013. Het laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking wel beperkt. Binnen het uitgaanspubliek ligt dit hoger en vooral bij injecterende druggebruikers is dit aandeel hoog.


3.4.8 Conclusie

3.4.8.1 Cannabis Cannabis is het meest gebruikte illegale middel in Vlaanderen. Op bevolkingsniveau kwam cannabisgebruik vooral voor bij jongvolwassenen en bij mannen. 14% van de Vlaamse bevolking experimenteerde ooit met cannabis, wat relatief laag is in vergelijking met de buurlanden maar tot de middenmoot van Europa behoort. In vergelijking met 2004 steeg het ooit gebruik van cannabis, in het bijzonder bij de leeftijdsgroep van 15 tot 34 jaar. In tegenstelling tot het ooit gebruik daalde het laatstejaarsgebruik van cannabis echter wel sinds 2004, in hoofdzaak te verklaren door een sterke terugval binnen de leeftijdsgroep van 25 tot 34 jaar. Het aandeel ligt het hoogst bij de 15- tot 24-jarigen, waar in 2013 één op tien van de bevraagden aangeeft het afgelopen jaar cannabis te hebben gebruikt. Bij het ooit gebruik van cannabis stijgt het aandeel sterk naargelang opleidingsniveau toeneemt (tot drie keer zoveel). Bij het dagelijks gebruik is dit verschil naargelang opleidingsniveau niet meer zichtbaar. Cannabis is het meest gebruikte illegale middel bij jongeren in het secundair en het hoger onderwijs, en onder uitgaanders. Het ooit gebruik van cannabis bij de jongeren in het secundair onderwijs kende in 2015 voor het eerst een lichte daling, na een periode sinds 2011 waarin het stabiel bleef. Een belangrijke scharnierleeftijd voor gebruik is 15-16-jaar. Dubbel zoveel jongens dan meisjes gebruiken cannabis, net zoals het ooit gebruik bijna dubbel zo hoog ligt in het TSO en BSO als in het ASO. Het voorbije jaar gebruikte één op tien van de leerlingen in het secundair onderwijs cannabis (vooral occasioneel). 2% van de gebruikende 15-16-jarigen heeft een verhoogd risico op cannabisgerelateerde problemen. Bij studenten in het hoger onderwijs gebruikte vier op tien ooit cannabis en bijna een kwart gebruikte het voorbije jaar cannabis. Vier op tien vertonen een beperkt risico op problematisch druggebruik en bij iets meer dan een tiende van de gebruikers is er sprake van sterk verhoogd risico. Hoe frequenter cannabis gebruikt wordt, hoe meer kans dat zich problemen voordoen. Onder uitgaande jongeren heeft zelfs één op drie in het laatste jaar cannabis gebruikt, en één op tien gebruikt dagelijks cannabis. Eén op drie van de gedetineerden gebruikte tijdens hun detentieperiode illegale middelen, 95% daarvan gebruikte cannabis. Het aantal drugsvangsten van Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) nam met een factor 7 toe tussen 2008 en 2013. Het laatstejaarsgebruik van NPS in België blijft onder de algemene bevolking wel beperkt. Bij het uitgaanspubliek en injecterende druggebruikers ligt dit aandeel (een stuk) hoger.

3.4.8.2 Andere illegale drugs Gebruik van andere illegale middelen dan cannabis komt weinig voor. Bij de algemene bevolking bleef het aandeel voor ooit gebruik constant ten opzichte van 2008, terwijl het laatstejaarsgebruik halveerde. Het ooit gebruik ligt het hoogst bij de 25- tot 34-jarigen en ligt bij mannen meer dan dubbel zo hoog als bij vrouwen. De geschatte prevalentie van ooit-injecterend druggebruik in België wordt constant beschouwd sinds 2008. Bij andere illegale drugs dan cannabis is er minder duidelijk een verband dan bij cannabis maar in tegenstelling tot bij cannabis lijken hier de diploma's lager en hoger secundair hogere prevalenties te hebben dan lager / geen diploma en hoger onderwijs. Bij jongeren in het secundaire onderwijs valt de hogere prevalentie binnen de B-stroom op in vergelijking met de A-stroom en zelfs met het ASO. Verder is de prevalentie in het ASO een stuk lager dan in het BSO en het TSO. Het ooit gebruik ligt vergeleken met Europa boven het gemiddelde. XTC is


bij jongeren uit het secundair onderwijs de meest gebruikte andere illegale drug. In vergelijking met 2005 kent het laatstejaarsgebruik van andere illegale drugs een golvende, licht dalende trend. Hoewel het gebruik van andere illegale drugs beperkt is bij hogeschoolstudenten, heeft één op vier van die gebruikers een verhoogd risico op problemen door dit gebruik. In vergelijking met studenten of de algemene bevolking komt het gebruik van andere illegale drugs meer voor onder uitgaanders. Na alcohol en cannabis worden XTC en cocaïne het meest gebruikt door uitgaanders. Een kwart van de uitgaanders gebruikte het afgelopen jaar XTC en 12% cocaïne. Het laatstejaarsgebruik van XTC verdubbelde tussen 2009 en 2015. Het aandeel regelmatige gebruikers neemt binnen de laatstejaarsgebruikers gestaag toe. In het uitgaansleven kwam recent gebruik van heroïne weinig voor. Vier op tien van de gedetineerden die ooit illegale drugs gebruikten, gebruiken tijdens de huidige detentieperiode heroïne, 27% cocaïne of crack, 25% amfetamines en 12% XTC.


3.5 PSYCHOACTIEVE MEDICATIE

3.5.1 Inleiding

Met psychoactieve medicatie worden geneesmiddelen bedoeld die hun hoofdwerking hebben ter hoogte van het centrale zenuwstelsel en die vooral psychische functies beïnvloeden zoals denken, voelen en gedrag (De Donder, 2015). Psychoactieve medicatie wijzigt de processen binnen het centrale zenuwstelsel. Bij regelmatig gebruik is er een risico op afhankelijkheid. In de focus die VAD legt zijn er drie groepen te onderscheiden: analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica (De Donder, 2015):

Analgetica of pijnstillers worden gebruikt voor de symptomatische behandeling van pijn. Zij

kunnen farmacologisch worden onderverdeeld in narcotische en niet-narcotische analgetica.

Psycholeptica zijn geneesmiddelen die bepaalde geestelijke functies onderdrukken.

Daarbinnen onderscheiden we neuroleptica (antipsychotica) die psychotische verschijnselen

zoals hallucinaties onderdrukken, angstwerende middelen (anxiolytica) en slaap- en

kalmeringsmiddelen (hypnotica en sedativa).

Psychoanaleptica zijn geneesmiddelen met een opwekkende, stimulerende werking op de

psyche. Daaronder vallen antidepressiva en psychostimulantia.

De focus bij het gebruik van psychoactieve medicatie zou in principe moeten liggen op het zogenaamde oneigenlijke gebruik. Het gebruik van psychoactieve medicatie is immers niet per se een slechte zaak. De cijfergegevens die beschikbaar zijn rond het gebruik van psychoactieve medicatie maken echter niet altijd een onderscheid tussen psychoactieve medicatie of andere medicatie, laat staan over het al dan niet oneigenlijke gebruik.



3.5.2.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie van psychoactieve medicatie bij de algemene bevolking. De algemene bevolking wordt hierbij gedefinieerd als iedereen vanaf 15 jaar en ouder. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP.

3.5.2.2 Prevalentie afgelopen 2 weken In 2013 had in het Vlaams Gewest 15,5% van de bevolking van 15 jaar en ouder een psychoactief geneesmiddel (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) gebruikt in de twee weken die de Gezondheidsenquête voorafgingen (De Donder, 2015). Bekijkt men slaap- en kalmeermiddelen en antidepressiva apart dan blijkt 13% de afgelopen twee weken slaap- en kalmeermiddelen te hebben gebruikt, tegenover 8% voor antidepressiva (Van der Heyden & Charafeddine, 2014). Figuur 132 schetst de evolutie sinds 2004 en volgens geslacht en leeftijd. Hieruit blijkt dat het aandeel dat psychoactieve medicatie genomen heeft in de 2 weken voor de bevraging toenam van 13,3% in 2004 naar 15,5% in 2013. Daarnaast stijgt het gebruik sterk volgens leeftijd. Bij de 65-jarigen en ouder hebben drie op de tien psychoactieve medicatie genomen in de 2 weken voor de bevraging. Daarnaast nemen meer vrouwen als mannen psychoactieve medicatie, voornamelijk vanaf 65 jaar. Zo nemen dubbel zoveel vrouwen dan mannen vanaf 65 jaar psychoactieve geneesmiddelen (De Donder, 2015).

3.5.2.3 Prevalentie afgelopen 24 uur De Gezondheidsenquête peilt ook naar het gebruik van enkele specifieke psychoactieve medicijnen in de 24 uur voor het afnemen van de bevraging. Deze specifieke medicijnen zijn pijnstillers (of analgetica), angstwerende middelen (of anxiolytica), slaap- en kalmeringsmiddelen (of hypnotica / sedativa) en antidepressiva. Opnieuw ligt het gebruik hoger bij vrouwen en neemt het gebruik sterk toe naarmate de leeftijd toe neemt. Binnen de leeftijdsgroep van 15-tot 54-jarigen ligt het gebruik van pijnstillers en antidepressiva ongeveer dubbel zo hoog als het gebruik van angstwerende middelen en slaap- en kalmeermiddelen. Dit verandert echter sterk vanaf de leeftijdscategorie vanaf 55 jaar. Vanaf deze leeftijdsgroep is er een erg sterke toename van de angstwerende en slaap- en kalmeermiddelen. Zo ligt dit gebruik bij 65-jarigen (17,2%) meer dan 5 keer zo hoog als bij de leeftijdscategorie van 45-54-jarigen (3,3%). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 132. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de bevraging in het Vlaams Gewest bij de algemene bevolking ouder dan 15 jaar (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).

3.5.2.4 Conclusie Voor het gebruik tijdens de twee weken voor de bevraging is er een gestage stijging tussen 2004 en 2013 overheen de volledige populatie waar te nemen. Bij vrouwen ligt het gebruik bijna dubbel zo hoog als bij mannen en is er vooral een sterke toename in gebruik vanaf 55 jaar.

VlaamsGewest

Mannen Vrouwen 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65+j


2004 13,3% 8,9% 17,4% 3,3% 5,5% 8,5% 10,7% 17,1% 30,2%

2013 15,5% 11,4% 19,3% 2,8% 7,2% 7,4% 13,8% 20,5% 31,7%

0%5%

10%15%20%25%30%35%

Ge

bru

ik p

sych

oac

tie

ve

me

dic

atie

(%

)


3.5.3 Jongeren

3.5.3.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen omvat. De Leerlingenbevraging van de VAD bevraagt het gebruik van drie psychoactieve medicijnen, namelijk slaap- en kalmeringsmiddelen, ADHD-medicatie en opwekmiddelen. De ESPAD-studie komt eveneens zeer beknopt aan bod binnen deze sectie.

3.5.3.2 Ooit gebruik Leerlingenbevraging Van de drie psychoactieve medicijnen die zijn opgenomen in de Leerlingenbevraging werden slaap- en kalmeringsmiddelen het vaakst door leerlingen gebruikt: 13,4% van alle leerlingen gebruikte ooit deze medicatie. Voor ADHD-medicatie bedroeg dit 7,2% en 3,4% nam ooit opwekmiddelen in (VAD, 2016). De evolutie van het ooit gebruik van psychoactieve medicijnen bij Vlaamse scholieren is geschetst op Figuur 133. Hieruit blijkt dat het ooit gebruik van ADHD-medicatie toenam tussen 2008 en 2014 van 6,2% tot 8%, maar dat het in 2015 opnieuw daalde tot 7,2%. De slaap- en kalmeringsmiddelen kenden een plots stijging van 11,5% tot 14,3% tussen 2013 en 2014. Wegens de lagere frequenties moeten mogelijke trends echter voorzichtig worden geïnterpreteerd. Gezien de lage prevalentie van opwekmiddelen werd deze evolutie niet meegenomen in Figuur 133. Het ooit gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen ligt in beperkte mate hoger bij 15-16- en 17-18-jarigen. Meisjes hebben vaker ooit slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt (16,3%) dan jongens (10,5%), terwijl jongens vaker ooit ADHD-medicatie hebben genomen (9,1%) dan meisjes (5,3%). Vooral in de B-stroom en het BSO geven jongeren aan ooit ADHD-medicatie te hebben gebruikt, respectievelijk 11,4% en 13,0%. Ten opzichte van leerlingen in de A-stroom (5,4%) of het ASO (3,7%) ligt dit beduidend hoger.

Figuur 133. Evolutie ooit gebruik psychoactieve medicatie bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging periode 2008-2015 (VAD, 2016).

ESPAD Uit de ESPAD-studie blijkt dat zo een 7% van de 15-16-jarige Vlaamse scholieren ooit pijnstillers heeft gebruikt om ‘high’ te worden. Er is hierbij een groot verschil tussen jongens en meisjes: 3% bij jongens,

12,7%12,0% 11,5%

14,3%13,4%

6,2%6,8% 7,3% 7,8% 7,6% 7,8% 8,0%

7,2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Oo

it g

eb

ruik

psy

cho

acti

eve

me

dic

atie

(%

)

Slaap- en kalmeringsmiddelen ADHD-medicatie


tegenover 10% bij meisjes. Dit ligt hoger dan het ESPAD-gemiddelde van 4%. Sedativa zou door 6% van de bevraagde 15-16-jarige scholieren ooit eens te zijn gebruikt zonder een voorschrift. Dit ligt opnieuw hoger bij meisjes (9%) als bij jongens (4%) (ESPAD, 2016).

3.5.3.3 Laatstejaarsgebruik In het afgelopen jaar gaven 6% van de Vlaamse scholieren aan slaap- en kalmeringsmiddelen gebruikt te hebben. Voor ADHD-medicatie en opwekmiddelen is dit respectievelijk 4,5% en 1,6%. In grote lijnen kan men op Figuur 134 stellen dat er per leeftijdsgroep, geslacht en onderwijsvorm gelijkaardige trends vast te stellen zijn in vergelijking met het ooit gebruik. In vergelijking met de andere twee psychoactieve medicijnen ligt het gebruik van ADHD-medicatie hoger dan bij het ooit gebruik. Zo komt ADHD-medicatie het vaakst voor bij de A-stroom wat betreft het laatstejaarsgebruik, waar dit bij het ooit gebruik nog slaap- en kalmeringsmiddelen waren. Daarnaast hebben meisjes iets vaker het laatste jaar slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt, terwijl jongens vaker ADHD-medicatie nemen (De Donder, 2015).

Figuur 134. Het laatstejaarsgebruik van psychoactieve medicatie bij Vlaamse scholieren in 2015, volgens geslacht, leeftijdscategorie en onderwijsvorm (VAD, 2016).

3.5.3.4 Gebruik psychoactieve medicatie bij jongeren in bijzondere jeugdzorg Om het gebruik van psychoactieve medicatie bij jongeren in de bijzondere jeugdzorg in kaart te brengen werd geen beroep gedaan op de Leerlingenbevraging zoals eerder in dit hoofdstuk aangezien de Leerlingenbevraging wordt afgenomen in scholen. Voor deze sectie wordt beroep gedaan op de studie ‘Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen’ (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015). Het ooit gebruik van slaap- of kalmeermiddelen bedraagt bij de bevraagde jongeren in bijzondere jeugdzorg 23,6%. Voor medicatie voor ADHD bedraagt deze 17,7%. ADHD-medicatie is het enige onderzochte middel in deze studie waarbij het aandeel bij jongens hoger ligt dan bij meisjes (11,2% bij meisjes tegenover 25,0% bij jongens). Bij slaap- of kalmeermiddelen is dit respectievelijk 30,8% bij meisjes en 15,6% bij jongens. Het ooit gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen neemt toe met de leeftijd. Opvallend is echter dat het gebruik van ADHD-medicatie het meest voorkomt in de jongste leeftijdsgroep. Uit een vergelijking met de Leerlingenbevraging door de onderzoekers van deze studie blijkt dat het gebruik van zowel ADHD-medicatie als slaap- en kalmeermedicatie hoger ligt bij jongeren in bijzondere jeugdzorg in vergelijking met schoolgaande jongeren (Soyez, Baeten, & Rosiers, 2015).

Totaal 12-14j 15-16j 17-18j Jongens MeisjesA-

stroomB-

stroomASO BSO TSO

Leeftijdscategorie Geslacht Onderwijsvorm

Slaap- en kalmeringsmiddelen 6,0% 3,9% 7,3% 8,2% 4,4% 7,6% 3,5% 3,7% 5,6% 9,5% 7,8%

ADHD-medicatie 4,5% 3,9% 5,2% 4,6% 5,7% 3,3% 3,8% 6,0% 2,3% 7,1% 6,1%

Opwekmiddelen 1,6% 1,3% 1,9% 1,6% 1,3% 1,8% 1,4% 1,4% 1,3% 2,2% 1,9%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik

psy

cho

acti

eve

me

dic

atie

(%

)


3.5.3.5 Conclusie Er is een lichte stijging sinds 2008 wat betreft ADHD-medicatie en slaap- en kalmeringsmiddelen bij Vlaamse scholieren. Tussen de onderwijsvormen vallen vooral de verschillen op bij ADHD-medicatie: die ligt bij de B-stroom, het TSO en het BSO veel hoger dan bij de A-stroom en het ASO (voor zowel ooit als laatstejaarsgebruik). Cijfers uit de ESPAD-studie geven enkele indicaties rond het oneigenlijke gebruik van psychoactieve medicatie: 7% van de Vlaamse 15-16-jarige scholieren heeft ooit pijnstillers gebruikt om ‘high’ te worden en 6% heeft ooit sedativa gebruikt zonder daarvoor een voorschrift te hebben.



3.5.4.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij studenten in het hoger onderwijs. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de studie ‘In Hogere Sferen’ (Rosiers, et al., 2013). Wegens het sterk verschil tussen de drie edities (2005, 2009, 2013) op vlak van populatie werd beslist enkel de laatste editie op te nemen in dit rapport. Meer informatie is terug te vinden in bijlage.

3.5.4.2 Ooit gebruik Het ooit gebruik van stimulerende medicatie en slaap- en kalmeringsmiddelen voor de drie edities van de studentenbevraging is terug te vinden op Figuur 135. Daaruit blijkt dat bij de bevraging in 2013 8% van de bevraagde studenten aangaf ooit stimulerende medicatie te hebben gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Bij de slaap- en kalmeringsmiddelen bedraagt dit aantal 11,4%. Meer vrouwen (13,5%) dan mannen (8,7%) hebben ooit slaap- en kalmeringsmiddelen ingenomen. Het omgekeerde geldt voor stimulerende medicatie waar meer mannen (11,6%) dan vrouwen (5,1%) ooit deze medicatie gebruikt hebben.

3.5.4.3 Laatstejaarsgebruik Het laatstejaarsgebruik is eveneens terug te vinden op Figuur 135. 57,7% van de ooit gebruikers of 4,6% van de volledige steekproef geeft aan in het voorbije jaar stimulerende medicatie te hebben gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Voor de slaap- en kalmeringsmiddelen geeft 6,7% van de bevraagde Vlaamse studenten aan dit in de laatste 12 maanden te hebben gebruikt. Het aandeel vrouwen bij het laatstejaarsgebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen bedraagt 7,8% tegenover 5,3% bij mannen. Bij stimulerende medicatie geeft 6,9% van de bevraagde mannelijke studenten aan dit gebruikt te hebben in de afgelopen 12 maanden, tegenover 2,8% van de vrouwelijke studenten. 92% van de personen die het afgelopen jaar stimulerende medicatie hebben gebruikt, deed dit tijdens de examenperiode. Tijdens het academiejaar en de vakantieperiode bedraagt dit aandeel respectievelijk 59% en 44%. Voor slaap- en kalmeringsmiddelen bedragen deze cijfers voor de examenperiode, het academiejaar en de vakantieperiode respectievelijk 77%, 65% en 36%. Ook hier is het aandeel dus het hoogst in de examenperiode.

Figuur 135. Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik psychoactieve medicatie bij de Vlaamse studenten op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen' (Rosiers, et al., 2013).

3.5.4.4 Occasioneel en regelmatig gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Om een verfijnder beeld te krijgen op het

8,0%

4,6%

11,4%

6,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

Ooit gebruik Laatstejaarsgebruik Ooit gebruik Laatstejaarsgebruik

Stimulerende medicatie Slaap- en kalmeringsmiddelen

Oo

it e

n la

atst

eja

ars-

geb

ruik

(%

)


gebruik van psychoactieve medicatie werd het gebruik opgesplitst voor de drie hoofdperiodes in een studentenjaar (het academiejaar, de examenperiodes en de vakantieperiodes). Uit de cijfers op Figuur 136 blijkt dat tijdens het academiejaar van diegenen die aangaven in het afgelopen jaar slaap- en kalmeringsmiddelen te hebben gebruikt, bijna één op twee occasioneel slaap- en kalmeringsmiddelen gebruikt (Rosiers, et al., 2013). Het occasioneel gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen valt terug naar 24% tijdens de vakantieperiode binnen deze groep van studenten. Voor de slaap- en kalmeringsmiddelen valt een toename vast te stellen tijdens de examenperiode voor het regelmatig gebruik. Zo geeft 35,1% aan regelmatig slaap- en kalmeringsmiddelen te gebruiken tijdens de examenperiode. Analoog als bij de slaap- en kalmeermiddelen geldt voor de stimulerende medicatie dat één op vier van de studenten die in de laatste 12 maanden stimulerende medicatie heeft gebruikt dit occasioneel doet tijdens het academiejaar. Het occasioneel gebruik van stimulerende medicatie neemt ten opzichte van tijdens het academiejaar verder toe voor de vakantieperiode (28%) en neemt af voor de examenperiode (12%). Het meest opvallende is echter het zeer hoge regelmatige gebruik van stimulerende medicatie tijdens de examenperiode. Van diegenen die het afgelopen jaar stimulerende medicatie hebben gebruikt geeft 80% aan dit regelmatig te doen tijdens de examenperiode (Rosiers, et al., 2013).

3.5.4.5 Dagelijks gebruik Het dagelijks gebruik volgt in grote lijnen het regelmatig gebruik. Zo ligt het dagelijks gebruik van stimulerende medicatie met 63% erg hoog tijdens de examenperiode bij diegenen die aangaven in de voorbije 12 maanden psychoactieve medicatie te hebben gebruikt. Voor de slaap- en kalmeringsmiddelen is er ook een toename tijdens de examenperiode voor het dagelijks gebruik.

Figuur 136. Verdeling van de frequentie in occasioneel, regelmatig en dagelijks gebruik van psychoactieve medicatie bij de Vlaamse studenten die aangaven in de voorbije 12 maanden psychoactieve medicatie te hebben gebruikt op basis van de laatste editie van 'In Hogere Sferen' (Rosiers, et al., 2013).

3.5.4.6 Conclusie Bij diegenen die afgelopen jaar stimulerende medicatie genomen hebben, piekt het dagelijks gebruik ervan tijdens de examenperiode. Ook regelmatig gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen ligt in de examenperiode een stuk hoger dan in andere periodes.

Academiejaar Examenperiode Vakantieperiode Academiejaar Examenperiode Vakantieperiode

Stimulerende medicatie Slaap- en kalmeringsmiddelen

Occasioneel 24,0% 12,0% 28,1% 46,2% 42,1% 24,0%

Regelmatig 35,5% 79,7% 15,7% 19,0% 35,1% 11,6%

Dagelijks 24,0% 63,0% 6,3% 11,4% 17,9% 7,1%

0%

20%

40%

60%

80%

Ve

rde

ling

fre

qu

en

tie

ge

bru

ik

psy

cho

acti

eve

me

dic

atie

(%

)


3.5.5 Ouderen

3.5.5.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij ouderen. De doelgroep ouderen wordt gedefinieerd door de leeftijd van 65 jaar en ouder. Voor de cijfers op Vlaams niveau wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête van het WIV-ISP. Daarnaast worden ook beknopt de gegevens opgenomen uit het 10 jaar oude KCE-rapport uit 2006 dat peilde naar het geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen.

3.5.5.2 Prevalentie afgelopen 2 weken De Gezondheidsenquête peilt naar het gebruik van psychoactieve medicatie in de 2 weken voor het afnemen van de bevraging. Figuur 137 toont aan dat het gebruik van psychoactieve medicatie bij ouderen in vergelijking met de algemene bevolking voor de 64-75-jarigen meer dan 1,5 keer zo hoog ligt als bij de algemene bevolking en dat dit oploopt tot 2,5 keer voor de 75-jarigen en ouder (Van der Heyden & Charafeddine, 2014). De verschillen tussen 2004 en 2013 zijn enigszins beperkt.

Figuur 137. Evolutie voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de bevraging in het Vlaams Gewest bij ouderen, in vergelijking met de algemene bevolking (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).

3.5.5.3 Prevalentie afgelopen 24 uur De prevalentie van psychoactieve medicatie in de 24 uur voor het afnemen van de bevraging is ook een indicator die is opgenomen binnen de Gezondheidsenquête. Uit een vergelijking met de algemene bevolking blijkt dat voor zowel pijnstillers, antidepressiva, angstwerende middelen als slaap- en kalmeermiddelen het gebruik bij ouderen hoger ligt dan bij de algemene bevolking. Vooral het gebruik van angstwerende, slaap- en kalmeermiddelen bij 75-jarigen en ouder valt op. Binnen deze leeftijdsgroep gebruikte in 2013 maar liefst één op vijf dit medicijn in de 24 uur voor de bevraging. In 2004 bedroeg dit zelfs één op vier. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

3.5.5.4 Prevalentie in rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen Binnen deze sectie wordt enkel beroep gedaan op het KCE-rapport dat in 2006 verscheen rond het geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen (Vander Stichele, et al., 2006). Ongeveer 8% van de 65-plussers woonde in 2005 in een rusthuis of een rust- en verzorgingstehuis. Uit een samenvatting van dit onderzoek bleek dat in 2006 de bewoners gemiddeld acht geneesmiddelen namen (De Donder, Factsheet psychoactieve medicatie, 2015) en dat slechts 0,9% van de bewoners geen medicatie gebruikte. Rond psychoactieve medicatie werd een zeer hoog gebruik vastgesteld voor psycholeptica (68% van de bewoners) en antidepressiva (46%).

3.5.5.5 Conclusie Bijna twee op vijf van de 75-plussers heeft in de twee weken voor de bevraging psychoactieve medicatie gebruikt.

13,3% 15,5%22,9% 25,1%

40,7% 38,3%

0%

20%

40%

60%

2004 2013Ge

bru

ik p

sych

oac

tie

ve

me

dic

atie

(%

)

Algemene bevolking 65-74j 75+j



3.5.6.1 Inleiding Deze sectie behandelt kort de prevalentie en frequentie van het gebruik van psychoactieve medicatie bij het uitgaanspubliek. Dit zijn zowel gebruikers als niet-gebruikers die uitgaan naar onder andere dans- en muziekevenementen en in clubs. Voor cijfers in Vlaanderen wordt hiervoor beroep gedaan op het Uitgaansonderzoek van VAD die respondenten selecteert op dans- en muziekevenementen en in clubs. Binnen deze studie komen enkel slaap- en kalmeermiddelen aan bod als psychoactieve medicatie. In de recentste editie deden er 56,1% mannen en 43,9% vrouwen mee aan de bevraging. De gemiddelde leeftijd van de respondenten bedroeg 25,5 jaar en het gros (77%) bevindt zich tussen de 15 en 30 jaar oud.

3.5.6.2 Ooit gebruik en laatstejaarsgebruik Op basis van de resultaten uit het meest recente uitgaansonderzoek in 2015 blijkt dat 18,2% van de respondenten ooit slaap- of kalmeermiddelen heeft gebruikt (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). Kijkt men naar het laatstejaarsgebruik dan geeft 7,7% van de bevraagden aan dit te hebben gebruikt in de afgelopen 12 maanden.

3.5.6.3 Occasioneel, regelmatig en dagelijks gebruik Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks gebruik zijn. Analyseert men de gegevens uit het Uitgaansonderzoek volgens bovenstaande definities van occasioneel en regelmatig gebruik van slaap- en kalmeermiddelen dan blijkt dat occasioneel en regelmatig gebruikt voorkomt in respectievelijk 3,6% en 4,1% van de gevallen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 1,3% van alle respondenten geeft aan dagelijks slaap- en kalmeermiddelen in te nemen.

3.5.6.4 Conclusie 4,1% van de bevraagde uitgaanders geeft aan minstens wekelijks en 1,3% dagelijks slaap- en kalmeermiddelen te gebruiken.



3.5.7.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om het gebruik van psychoactieve medicatie binnen deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. In deze sectie wordt gekeken naar cijfers van de bevolking ouder dan 15 jaar uit de Gezondheidsenquête voor het Vlaams Gewest.

3.5.7.2 Prevalentie afgelopen 2 weken De prevalentie van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) bij de bevolking van 15 jaar en ouder is op basis van de Gezondheidsenquête sterk afhankelijk naar gelang het opleidingsniveau zoals geïllustreerd op Figuur 138. Het gebruik van psychoactieve medicatie in de twee weken voor het afnemen van de bevraging stijgt gradueel volgens een afnemend opleidingsniveau. Dit was al zo in 2004, en is nog meer uitgesproken in 2013. Waar er in 2004 een verschil is van ongeveer een factor drie tussen het hoogste (27,0%) en het laagste opleidingsniveau (8,4%), is deze factor opgelopen tot een factor vier in 2013 (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 138. Evolutie tussen 2004 en 2013 voor het gebruik van psychoactieve medicatie in de afgelopen 2 weken voor de bevraging in het Vlaams Gewest bij de algemene bevolking ouder dan 15 jaar, opleidingsniveau (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).

3.5.7.3 Prevalentie afgelopen 24 uur De Gezondheidsenquête peilt naar het gebruik van enkele specifieke psychoactieve medicijnen in de 24 uur voor het afnemen van de bevraging. Daaruit blijkt, net zoals in vorige paragraaf, dat het gebruik hiervan nauw samenhangt met het opleidingsniveau en dat deze link nog sterker aanwezig is in 2013 in vergelijking met 2004 zoals samengevat op Figuur 139. Vooral binnen het gebruik van antidepressiva kende men een sterke toename van de verschillen tussen lagere opleidingsniveaus en hogere opleidingsniveaus. Waarin 2004 er een verschil van een factor 3,4 was tussen het hoogste en het laagste opleidingsniveau, is deze factor in 2013 opgelopen tot 6,2 (Gisle & Demarest, 2014).

27,0%

16,9%

10,2% 8,4%

36,7%

24,7%

14,1%9,3%

0%

10%

20%

30%

40%

Lager / geen diploma Lager secundair Hoger secundair Hoger onderwijsGe

bru

ik p

sych

oac

tie

ve

me

dic

atie

(%

)

2004 2013


Figuur 139. Het gebruik van psychoactieve medicatie in de 24 uur voor de bevraging in het Vlaams Gewest in 2013 bij de algemene bevolking ouder dan 15 jaar op basis van de Gezondheidsenquête, volgens opleidingsniveau (Drieskens & Gisle, 2014).

3.5.7.4 Conclusie Er is een zeer scherp verband tussen het gebruik van psychoactieve medicatie en het opleidingsniveau van de bevraagden. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik. Bovendien nam het verschil tussen de opleidingsniveaus toe tussen 2004 en 2013.

Lager /geen

diploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Lager /geen

diploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

Lager /geen

diploma

Lagersecundair

Hogersecundair

Hogeronderwijs

PijnstillersAngstwerende, slaap- en

kalmeermiddelenAntidepressiva

2004 9,8% 6,6% 3,8% 4,2% 15,2% 7,5% 3,5% 2,5% 8,5% 4,0% 3,8% 2,5%

2013 10,7% 5,8% 4,2% 2,6% 17,0% 11,2% 5,1% 2,6% 14,3% 8,2% 4,6% 2,3%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

Ge

bru

ik p

sych

oac

tie

ve m

ed

icat

ie (

%)


3.5.8 Gedetineerden

In een bevraging bij gedetineerden werd expliciet gepeild naar het gebruik van niet-voorgeschreven slaap- en kalmeermiddelen, met name slaap- en kalmeermiddelen verkregen via de zwarte markt. In 2010 zei 26% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen dat ze ooit deze niet-legitiem voorgeschreven slaap- en kalmeermiddelen gebruikten. 12% van de gedetineerden gebruikte deze middelen tijdens de huidige detentieperiode. 4,5% van alle gedetineerden zei dat ze slaap- en kalmeermiddelen verkregen vanop de zwarte markt, voor het eerst hadden gebruikt in de gevangenis. Deze cijfers lagen de voorgaande jaren in dezelfde lijn (De Donder, 2015).


3.5.9 Conclusie

Op bevolkingsniveau stijgt het gebruik van psychoactieve medicatie (slaap- en kalmeermiddelen en/of antidepressiva) sterk naargelang de leeftijd toeneemt. Het gebruik van psychoactieve medicatie ligt dan ook vooral hoog bij 55-plussers. Bijna twee op vijf van de 75-plussers heeft in de twee weken voor de bevraging psychoactieve medicatie gebruikt. Op oudere leeftijd neemt voornamelijk het gebruik van angstwerende en slaap- en kalmeermiddelen toe. Daarnaast is het gebruik bij vrouwen ook een stuk hoger dan bij mannen, tot bijna dubbel zo hoog. Het gebruik van psychoactieve medicatie is sinds 2004 gestaag toegenomen. Er is een zeer scherp verband tussen het gebruik van psychoactieve medicatie en het opleidingsniveau van de bevraagden. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger het gebruik. Bovendien nam het verschil tussen de opleidingsniveaus toe tussen 2004 en 2013. Als jongeren in het secundair of het hoger onderwijs psychoactieve medicatie gebruiken dan ging het vooral om het gebruik van slaap- en kalmeermiddelen. Tussen de onderwijsvormen vallen vooral de verschillen op bij ADHD-medicatie: die ligt bij de B-stroom, het TSO en het BSO veel hoger dan bij de A-stroom en het ASO. Bij de studenten in het hoger onderwijs die afgelopen jaar stimulerende medicatie genomen hebben, piekt het dagelijks gebruik ervan tijdens de examenperiode. Ook regelmatig gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen ligt in de examenperiode een stuk hoger dan in andere periodes. Bij het uitgaanspubliek neemt bijna één op twintig minstens wekelijks slaap- of kalmeermiddelen.


3.6 NIEUWE FENOMENEN: GOKKEN

3.6.1 Omschrijving

Gokken is een spel waarbij iemand geld inzet op een bepaald spelresultaat dat volledig volgens toeval tot stand komt (De Donder, 2015). Er wordt een bepaald bedrag ingezet met de kans hierbij extra geld te winnen of te verliezen. Kennis en vaardigheden spelen geen rol. De Belgische wet spreekt hierbij over kansspelen. De meest voorkomende kansspelen in België zijn casinospelen, automatische spelen in speelautomatenhallen, caféspelen, online kansspelen, televisie- en belspelletjes, online weddenschappen, weddenschappen in wedkantoren en via krantenwinkels. Deze kansspelen staan onder toezicht van de Kansspelcommissie. Ook bekend zijn de kansspelen van de nationale loterij (trekkingspelen, krasloten en online spelen). Deze spelen staan niet onder toezicht van de Kansspelcommissie. Voor de sportweddenschappen waarmee de nationale loterij begin 2013 startte, is dat wel het geval. Bij behendigheidsspelen zoals spelen op een flipperkast of videogames hebben de vaardigheden van de speler wel een impact op het resultaat. Dit type spelen wordt dan ook niet tot de kansspelen gerekend. De grens tussen kansen behendigheidsspelen is echter niet absoluut. Bij sommige kansspelen kan er immers wel slim gespeeld worden zoals bij blackjack of poker, maar deze vallen dan weer wel onder de wet op de kansspelen omdat het toeval bepaalt welke kaarten de speler in handen krijgt (De Donder, 2015).

3.6.2 Prevalentie

3.6.2.1 Algemene bevolking

3.6.2.1.1 Inleiding Er zijn slechts weinig actuele cijfers rond de prevalentie en frequentie van gokken in Vlaanderen en België beschikbaar. Het laatste onderzoek in België bij de algemene bevolking (16 jaar en ouder) naar het deelnemen aan kansspelen dateert reeds uit 2006 en werd georganiseerd door de Rodin Stichting. Aangezien het laatste onderzoek reeds van 10 jaar geleden dateert zullen deze cijfers slechts beknopt opgenomen worden in dit rapport. Daarnaast is er ook een onderzoek over compulsief internet- en computergebruik (CLICK-onderzoek) uit 2012 waar online gokken in de marge aan bod komt bij volwassenen (18 jaar en ouder).

3.6.2.1.2 Laatstejaars gokken Voor het laatstejaarsgebruik werd enkel beroep gedaan op de studie van de Rodin Stichting (2006) aangezien de CLICK-studie uit 2012 hier niet over rapporteert in hun rapport. In 2006 gaf 60% van de bevolking van 16 jaar en ouder aan dat ze in het afgelopen jaar aan een of meerdere traditionele kansspelen deelnam (De Donder, 2015). Per kansspel bekeken, nam 46% deel aan loterijen, kocht 39% een kraslot en nam 12% deel aan tv-telefoonspelletjes. 3% nam deel aan weddenschappen en eveneens 3% speelde op gokautomaten.

3.6.2.1.3 Occasioneel en regelmatig gokken Occasioneel gebruik wordt gedefinieerd als het spelen tijdens het afgelopen jaar, maar minder dan wekelijks. Regelmatig gebruik wordt gedefinieerd als een frequentie van minstens 1 keer per week en bevat dus cijfers die inclusief het dagelijks spelen zijn. Rodin Stichting Figuur 140 schetst het occasioneel en regelmatig gokken in 2006 bij de algemene bevolking van 16 jaar en ouder. Loterijen worden met voorsprong het meest regelmatig gespeeld (23%) (De Donder, 2015).


Krasbiljetten (32,8%), loterijen (23,5%) en tv-telefoonspelletjes (11,4%) worden vaak occasioneel gespeeld. CLICK Een opsplitsing in occasioneel en regelmatig volgens de hierboven beschreven definitie is niet mogelijk voor de CLICK-studie. Wel geeft de CLICK-studie aan dat 5,8% van de bevraagden (18 jaar en ouder) één dag of minder per week online gokt (Klein, et al., 2013). Van de bevraagden geeft 4% aan meer dan 1 dag per week online te gokken.

Figuur 140. Occasioneel en regelmatig gokken bij algemene bevolking ouder dan 15 jaar in 2006 volgens categorie op basis van onderzoek Rodin Stichting (De Donder, Factsheet Gokken, 2015).

3.6.2.1.4 Dagelijks gokken Voor het dagelijks gebruik werd enkel beroep gedaan op de CLICK-studie (2012) aangezien de studie van de Rodin Stichting (2006) hier niet over rapporteert in hun rapport. Uit de CLICK-studie blijkt dat 1,2% van de volwassenen ouder dan 18 jaar in 2012 dagelijks online gokt (Klein, et al., 2013).

3.6.2.1.5 Problematisch gokken Voor het problematisch gebruik werd enkel beroep gedaan op de studie van de Rodin Stichting (2006) aangezien de CLICK-studie uit 2012 hier niet over rapporteert in hun rapport. Het problematisch gokken werd in 2006 onderzocht uitgaande van DSM-IV-criteria. Daaruit bleek dat 1,6% van de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar een risicogokker was en dat 0,4% waarschijnlijk kon beschouwd worden als een pathologisch gokker (De Donder, 2015).

3.6.2.2 Jongeren

3.6.2.2.1 Inleiding De prevalentie en frequentie van gokken bij jongeren wordt geregistreerd door de Leerlingenbevraging van de VAD. In deze bevraging wordt gepeild naar het gokken met krasbiljetten, bingo spelen op café, meespelen met de lotto, pokeren voor geld en sportweddenschappen bij de Vlaamse scholieren tussen 12 en 18 jaar (VAD, 2016). Het gokken met krasbiljetten en bingo spelen op café werden een eerste keer opgenomen in 2007-2008. Het meespelen met de lotto werd toegevoegd in 2010-2011 en de laatste twee categorieën, pokeren voor geld en sportweddenschappen werden voor het eerst bevraagd in 2013-2014.

3.6.2.2.2 Ooit gokken De evolutie voor het ooit gebruik van verschillende categorieën kansspelen is weergegeven op Figuur 141. Voor krasbiljetten daalde het ooit gebruik tussen 2008 en 2013 van 47,4% naar 28,9% (VAD, 2016). Sinds 2014 is er echter een lichte heropleving. Het ooit gebruik lag in 2015 op 32,4%. Bij het bingo spelen op café is een ander patroon merkbaar dan bij krasloten. Bij het bingo spelen is er vooral een sterke daling tussen 2010 en 2012. Op 2 jaar tijd halveerde het aandeel dat ooit bingo heeft gespeeld

Loterijen KrasbiljettenTV-

telefoonspelletjesBingo Weddenschappen Casino tafelspelen

Occasioneel 23,5% 32,8% 11,4% 1,4% 2,1% 1,8%

Regelmatig 22,9% 5,9% 0,6% 0,3% 0,8% 0,2%

0%

10%

20%

30%

40%

Occ

asio

ne

el e

n

rege

lmat

ig g

okk

en

(%

)


op café. Voor de overige jaren is het ooit gebruik constant gebleven. Het aantal jongeren dat ooit met de lotto speelt, kent noch een stijging, noch een daling tussen 2011 en 2015.

Figuur 141. Evolutie ooit gebruik gokken via krasbiljetten, bingo spelen op café en lotto spelen bij Vlaamse scholieren op basis van de Leerlingenbevraging (VAD, 2016).

3.6.2.2.1 Laatstejaars gokken De evolutie van het laatstejaarsgebruik van gokken bij Vlaamse scholieren op Figuur 339 kent een gelijkaardige trend als bij het ooit gebruik (VAD, 2016). Zo is er opnieuw een sterke daling merkbaar bij het bingo spelen op café tussen 2010 en 2012, blijft het aandeel dat het laatste jaar de lotto heeft gespeeld constant, en is er voor het spelen met krasbiljetten een gestage daling merkbaar tussen 2008 en 2013, om daarna opnieuw licht her op te leven. Een samenvatting van de cijfers rond laatstejaarsgebruik per geslacht, leeftijdscategorie en onderwijsvorm is te zien op Figuur 142. Pokeren voor geld en sportweddenschappen zijn populairder bij jongens dan bij meisjes: 10,8% van de jongens pokerde het laatste jaar voor geld tegenover slechts 1,9% van de meisjes en 10,2% van de jongens deed het laatste jaar mee aan sportweddenschappen, tegenover 1,0% van de meisjes. Hoewel voor andere middelen vaak de verschillen naar onderwijsrichting opvallen, zijn er slechts kleine verschillen in de prevalentie van de verschillende manieren van gokken. Hooguit het spelen van bingo op café tijdens het laatste jaar is minder frequent bij leerlingen uit het ASO (2,4%) dan leerlingen uit het BSO (6,6%) of TSO (4,1%).

Figuur 142. Laatstejaarsgebruik gokken via krasbiljetten, bingo spelen op café, lotto spelen, pokeren en sportweddenschappen bij Vlaamse scholieren (VAD, 2016).

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Krasbiljetten 47,4% 44,0% 41,7% 36,9% 31,2% 28,9% 32,3% 32,4%

Bingo 26,1% 24,6% 24,3% 16,8% 12,2% 11,6% 11,5% 11,4%

Lotto 18,6% 19,6% 17,0% 19,6% 18,5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%O

oit

ge

bru

ik g

okk

en

(%

)

15-16 jaar 17-18 jaar Jongens Meisjes ASO BSO TSO Totaal

Leeftijdscategorie Geslacht Onderwijstype

Krasbiljet 14,4% 14,9% 13,2% 11,6% 13,8% 14,0% 15,5% 12,4%

Bingo 3,7% 4,9% 4,6% 2,1% 2,4% 6,6% 4,1% 3,3%

Lotto 8,1% 7,1% 7,8% 6,0% 7,0% 8,6% 8,0% 6,4%

Pokeren 7,8% 10,5% 10,8% 1,9% 7,5% 8,4% 8,8% 6,9%

Sportwedden-schappen 7,2% 9,1% 10,2% 1,0% 5,8% 8,5% 8,6% 5,7%

0%

4%

8%

12%

16%

Laat

ste

jaar

sge

bru

ik g

okk

en

(%)


3.6.2.2.1 Regelmatig gokken De Leerlingenbevraging bericht kort over het regelmatig gokken bij jongeren tussen 12 en 18 jaar. In 2015 bleek dit aandeel erg beperkt te zijn. 0,5% van alle jongeren gokt regelmatig (VAD, 2016).

3.6.3 Uitsluitingen

Als instrument tegen gokverslavingen wordt er bij het binnengaan van een reëel of virtueel casino of speelautomatenhal, of een virtueel weddenschapskantoor, de naam, de voornaam en de geboortedatum van de speler geregistreerd om na te gaan of deze mag worden toegelaten (Kansspelcommissie, 2015). In België kan aan spelers de toegang tot reële en virtuele casino’s en speelautomatenhallen, en online weddenschappen worden ontzegd om diverse redenen:

Jongeren onder de 21 jaar voor casino’s en speelautomatenhallen en jongeren onder de 18 jaar voor online weddenschappen

Spelers kunnen zich vrijwillig laten uitsluiten

Een belanghebbende derde kan een aanvraag tot uitsluiting indienen

Een uitsluiting kan gebeuren op basis van een gerechtelijke beslissing (bv. personen voor wie het verzoek tot collectieve schuldenregeling toelaatbaar werd verklaard)

Omwille van de aard van het beroep zoals magistraten, notarissen, deurwaarders en leden van de politiediensten

Een stand van zaken van het aantal uitsluitingen op 31 december van elk jaar is terug te vinden op Figuur 143. Bij vergelijking met voorgaande jaren dient men op te merken dat dit het netto aantal uitsluitingen weergeeft op die dag. Zo steeg het aantal vrijwillige uitsluitingen tussen 2013 en 2014 met ongeveer 2.300 maar het aantal nieuwe aanvragen tot vrijwillige uitsluitingen lag hoger, namelijk op meer dan 4.100 aanvragen. Op de figuur stelt men vast dat voor elke categorie er een toename is wat betreft het aantal uitsluitingen. Enkel de uitsluitingen wegens de aard van het beroep bleven constant over de periode 2012-2015.

Figuur 143. Het aantal uitsluitingen voor casino’s, speelautomatenhal of virtueel weddenschapskantoor (Kansspelcommissie, 2016).

3.6.4 Conclusie

In België gokt 1,2% van de volwassenen dagelijks. Daarnaast zou 1,6% van de Belgische bevolking ouder dan 15 jaar een risicogokker zijn en 0,4% kon waarschijnlijk beschouwd worden als een pathologisch gokker. Verder neemt het aantal uitsluitingen tot casino, speelautomaten of weddenschapskantoor jaar na jaar toe. Het meest populair bij jongeren zijn krasloten.

0

25 000

50 000

75 000

100 000

125 000

Aan

tal u

itsl

uit

inge

n

31/12/2012 31/12/2013 31/12/2014 31/12/2015

Collectieve schuldenregeling 86638 122434 122601

Vredegerecht 71501 82580 95415 116476

Vrijwillige uitsluitingen 17354 19670 21985 24322

Uitsluiting op vraag van derde 37 89 130 220

Uitsluiting wegens beroep 45869 46344 45957 45436


3.7 NIEUWE FENOMENEN: GAMEN

3.7.1 Omschrijving

Games zijn niet meer weg te denken uit onze huidige maatschappij. Naast de ruime groep gamers die probleemloos recreatief gamen, blijkt er ook een meer kwetsbare groep van gamers te zijn. Binnen de wetenschap krijgt dit fenomeen van problematisch gamen of gameverslaving al geruime tijd toenemende aandacht. Onderzoek toont immers aan dat gamegedrag soms problematische vormen kan aannemen. Er zijn bovendien ook overeenkomsten gevonden met stoornissen in het gebruik van een middel en met de gokstoornis (VAD, 2014). Momenteel blijft het moeilijk om een gameverslaving wetenschappelijk goed te definiëren. De DSM-5 heeft de ‘internetgamingstoornis’ ingedeeld als een te onderzoeken aandoening, wat betekent dat problematisch gamen nog geen erkende psychiatrische stoornis is, maar dat het wordt voorgesteld als kandidaat voor een volgende DSM-versie wanneer nader onderzoek daar reden toe geeft (VAD, 2014).

3.7.2 Gebruik

3.7.2.1 Jongeren

3.7.2.1.1 Inleiding Deze sectie behandelt de prevalentie en de frequentie van gaming bij de doelgroep jongeren. Op Vlaams niveau wordt er beroep gedaan op de Leerlingenbevraging van de VAD, die 12- tot 18-jarigen omvat. Deze Leerlingenbevraging peilt sinds het schooljaar 2013-2014 naar het gamegedrag bij de Vlaamse scholieren. Daarnaast bevat de CLICK-studie uit 2012 cijfers rond gaming voor de 12- tot 17-jarigen in België. Om voor Vlaanderen een internationale vergelijking mogelijk te maken wordt gekeken naar de HBSC-studie. De HBSC-studie omvat cijfers voor 11-, 13- en 15-jarigen.

3.7.2.1.2 Prevalentie Voor de prevalentie werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de CLICK-studie aangezien de HBSC-studie hier niet rechtstreeks over rapporteert in hun internationaal rapport. Leerlingenbevraging De cijfers rond de tijdsbesteding van gamen in de week voor de bevraging zijn samengevat op Figuur 141. Maar liefst 78,7% van de Vlaamse jongeren gamede in 2015 in de week voordat de bevraging bij hen werd afgenomen (VAD, 2016). Er is een duidelijk verschil tussen jongens en meisjes. 88,4% van de jongens versus 68,8% van de meisjes gamede in de week voor de bevraging. Verder neemt het aandeel dat gamede in de week voor de bevraging af volgens de leeftijd. Tussen de onderwijsvormen voor de 2de en de 3de graad zijn de verschillen beperkt. CLICK In de CLICK-studie gaf in 2012 66% van de bevraagden (12-17-jaar) aan te gamen (Klein, et al., 2013).

3.7.2.1.1 Frequentie Leerlingenbevraging Bekijkt men binnen de groep van jongeren die aangaven in de afgelopen week te hebben gegamed naar hoe veel dit gebeurde, dan geeft 26,3% van de Vlaamse jongeren aan meer dan 7 uur te spenderen aan gamen (VAD, 2016). Jongens gamen opvallend vaker en langer dan meisjes, en jongere leerlingen gamen typisch vaker dan de oudere leerlingen. In totaal spendeerde 33,9% van alle jongens 7 uur of meer aan gamen in de week voordien, terwijl slechts 7,1% van alle meisjes hetzelfde deed.


Ook leerlingen uit de B-stroom spenderen vaker 7 uur of meer aan games dan leerlingen uit de A-stroom. CLICK In de CLICK-studie uit 2012 maakt men een onderscheid tussen online en offline gamen. Zo blijkt men in België gemiddeld op schooldagen 1 uur en 7 minuten te spenderen aan offline gamen en 2 uur en 16 minuten op niet schooldagen (Klein, et al., 2013). Voor online gaming bedraagt dit voor schooldagen en niet-schooldagen respectievelijk 1 uur en 8 minuten en 2 uur en 41 minuten. HBSC Op internationaal vlak valt vooral de stijging van het aandeel meisjes op tussen 2006 en 2014 dat meer dan 2 uur gamet tijdens een schooldag, al blijft het aandeel lager dan bij jongens (World Health Organization, 2016). Zo verdubbelde dit aandeel voor de 15-jarige meisjes bij het HBSC-gemiddelde van 16% in 2006 naar 30% in 2014. Ook in Vlaanderen is er een toename bij de 11- en 15-jarige jongens en meisjes tussen 2006 en 2014. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

Figuur 144. Aandeel Vlaamse scholieren dat aangaf te hebben gegamed in de week voor de bevraging in 2015, opgesplitst volgens leeftijdscategorie, gender en onderwijstype (VAD, 2016).

Figuur 145. Verdeling van aantal uren Vlaamse scholieren hebben gegamed in de afgelopen week voor diegenen die aangaven te hebben gegamed in de afgelopen week, opgesplitst volgens leeftijdscategorie, gender en onderwijstype (VAD, 2016).

3.7.2.1.2 Risicovol en problematisch gedrag Voor het risicovol en problematisch gamen werd enkel beroep gedaan op de Leerlingenbevraging en de CLICK-studie aangezien de HBSC-studie hier niet rechtstreeks over rapporteert in hun internationaal rapport.

78,7%85,6%

77,0%66,9%

88,4%

68,8%

86,5% 81,4% 75,6% 70,1%78,2%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Tota

al

12

-14

j

15

-16

j

17

-18

j

Jon

gen

s

Mei

sjes

A-s

tro

om

B-s

tro

om

ASO

BSO TS

O


Aan

de

el d

at g

ame

de

we

ek

voo

r b

evr

agin

g (%

)

Totaal 12-14j 15-16j 17-18j Jongens MeisjesA-

stroomB-

stroomASO BSO TSO


Meer dan 14u 12,6% 12,3% 13,4% 12,0% 19,2% 3,6% 11,7% 21,3% 8,3% 18,4% 13,6%

7u tot 14u 13,7% 15,1% 13,0% 11,4% 19,1% 6,7% 13,5% 20,5% 12,4% 14,0% 14,0%

1 min tot 7u 73,7% 72,6% 73,6% 76,7% 61,7% 89,7% 74,8% 58,2% 79,3% 67,6% 72,5%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Ve

rde

ling

aan

tal u

ren

gam

ing

pe

r w

ee

k (%

)


Leerlingenbevraging Vanuit het aantal uren dat een jongere heeft gegamed in de week voor de bevraging, kan men niet besluiten of iemand een risicovolle of problematische gamer is. Dit blijft een momentopname en al geeft het een eerste indicatie, op zichzelf is het niet voldoende. Het kan bijvoorbeeld evengoed zijn dat een jongere voor een eenmalige, korte periode excessief gamet (na het krijgen van een nieuw spel, vakantieperiode, …) zonder dat deze jongere problematisch gamet. Daarom werden de jongeren bevraagd op bepaalde gedragsmatige probleemkenmerken van gamen. Dit kan een indicatie zijn van mogelijks problematisch gamen. De gebruikte vragenlijst is de Videogame Addiction Test-short version (VAT)17. Op basis van deze vragenlijst is er een indeling gemaakt van aantal leerlingen dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont. Voor het mogelijks risicovol gamen werd een cut-off punt gebruikt van 3, voor het mogelijks problematisch gamen een cut-off punt van 4. De resultaten voor het mogelijks risicovol en problematisch gamen bij Vlaamse jongeren zijn opgenomen in Figuur 146. Risicovol gamen is vooral bij jongens een onderwerp: 15,7% van de jongens behaalde een score voor risicovol gamen tegenover 3,5% van de meisjes. De verhouding jongens-meisjes blijft gelijkaardig bij de mogelijk problematische scores. De jongste leeftijdsgroep scoort ook iets hoger dan de oudere leeftijdsgroepen. Het aantal uren dat iemand gamet is sterk gerelateerd aan mogelijks problematisch gamen, doch hoeft een hoog aantal uren besteedt aan gamen nog niet te wijzen op een probleemgedrag. 6,4% van de jongeren die geen indicatie voor risicovol gamen vertonen, gamede wel meer dan 14 uur in de week voordien. Bij degene die wel een indicatie vertonen, is dit 47,5%. CLICK Binnen de CLICK-studie spreekt men van ‘compulsief gamen’ in plaats van problematisch gamen of een gameverslaving. Voor het definiëren van compulsief gamen hanteert men op basis van de VAT een cut-off punt van 2 en meer als indicator voor compulsief gebruik. Dit is dus een lagere gemiddelde score dan gehanteerd in de Leerlingenbevraging. De resultaten uit de bevraging van Belgische 12- tot 17-jarigen in 2012 geven aan dat 11% van de totale sample compulsief gamet. 1,4% van de respondenten haalde een gemiddelde VAT-score van 3 tot en met 4. De gemiddelde leeftijd van iemand die compulsief gamet bedraagt 15,6 jaar en is typisch een man (in 85,7% van de gevallen). Tussen de onderwijsvormen zijn er ook verschillen merkbaar. Zo bevindt bijna de helft van alle niet-compulsieve gamers zich in het ASO (47,5%) en is bijna vier op de tien compulsieve gamers terug te vinden in het TSO. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Kijkt men naar hoeveel iemand gamet volgens compulsief en niet-compulsief gedrag, dan blijken compulsieve gamers langer te spelen. Het grootste verschil is terug te vinden voor online gaming op een niet-schooldag: iemand die compulsief gamet doet dit gemiddelde 5,8 uren op een dag, tegenover 2,1 uren voor iemand die niet compulsief gamet. Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

17 De Nederlandstalige Videogame Addiction Test werd in 2010 ontwikkelt door Dr. Tony Van Rooij in opdracht van IVO


Figuur 146. Aantal Vlaamse leerlingen met mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag op basis van de VAT-score en per leeftijdsgroep, per geslacht en per opleiding (VAD, 2016).

3.7.2.2 Volwassenen Deze sectie behandelt de prevalentie en de frequentie van gaming bij volwassenen. Hiervoor zijn er enkel gegevens op Belgisch niveau uit de CLICK-studie uit 2012 (18 jaar en ouder). Uit deze studie blijkt dat 46,1% van de Belgische volwassenen gamet. Verder vertoont 5,8% van de sample compulsief gamegedrag (vanaf een gemiddelde score van 2 op basis van de VAT). 0,5% haalt een gemiddelde score van 3 tot 4. Van de personen die compulsief gamen zijn 60,3% mannen en de gemiddelde leeftijd bedraagt 34 jaar. Kijkt men op Figuur 147 naar de verdeling van het aantal gegamede uren dan stelt men een gelijkaardige trend vast als bij jongeren, maar met minder grote verschillen tussen compulsief en niet-compulsief gamen.

Figuur 147. Verdeling van het aantal gegamede uren bij Belgische volwassenen in 2012 voor compulsief gamegedrag en niet-compulsief gamegedrag op een weekdag en niet-weekdag (Klein, et al., 2013).

3.7.3 Conclusie

Gamen is voor vele jongeren een onderdeel van hun vrijetijdsbesteding. Toch kan gamen potentieel verslavend zijn. Eén op vijf van de jongeren in het secundair onderwijs spendeerde in de week voor afname van de bevraging meer dan 7 uur aan gamen. Vooral bij jongens en binnen de B-stroom is er een hoger aandeel van diegenen die meer dan 7u hebben gegamed in de week voor de bevraging. Het aandeel compulsieve gamers is het hoogst binnen het TSO, gevolgd door het BSO en het ASO. Toch valt op internationaal vlak ook de stijging tussen 2006 en 2014 van het aandeel meisjes op dat 2 uur gamet tijdens een schooldag op. Eén op tien van de leerlingen gamet mogelijks risicovol, voor 2% is het gamen mogelijks problematisch. Het aandeel dat mogelijks risicovol of problematisch gamegedrag vertoont is vooral te vinden bij jongeren op jongere leeftijden (12-14-jaar), bij jongens en in de B-stroom.

9,9%11,0%

9,3%8,4%

15,7%

3,5%

10,4%

17,1%

6,9%

10,2%11,4%

2,1% 2,5% 1,8% 1,6%3,4%

0,6%2,3%

4,9%

1,2%2,4% 2,2%

0%

3%

6%

9%

12%

15%

18%

Totaal 12-14jaar

15-16jaar

17-18jaar

Jongens Meisjes A-stroomB-stroom ASO BSO TSO


Aan

de

el m

et

mo

gelij

ks r

isic

ovo

l of

pro

ble

mat

isch

gam

ege

dra

g (%

)

Mogelijks risicovol Mogelijks problematisch

2,6 2,8

3,9 3,5

1,5 1,62,1 2,3

0

1

2

3

4

Offline Online Offline Online

Weekdag Niet-weekdag

Aan

tal g

amin

g u

ren

(u

ur)

Compulsief Niet-compulsief


Bij volwassenen geeft iets minder dan de helft aan te gamen. In totaal vertoont 6% van de bevraagden compulsief gamegedrag, waarvan het merendeel mannen zijn en de gemiddelde leeftijd rond de 34 jaar bedraagt. Het aantal uren dat iemand gamet is sterk gerelateerd aan mogelijks problematisch gamen, doch hoeft een hoog aantal uren besteedt aan gamen nog niet te wijzen op een probleemgedrag. 6% van de jongeren die geen indicatie voor risicovol gamen vertonen, gamede wel meer dan 14 uur in de week voordien. Bij degene die wel een indicatie vertonen, is dit 48%.


3.8 POLY- EN COMBIGEBRUIK VAN MIDDELEN

3.8.1 Omschrijving

Polygebruik wordt binnen deze sectie gedefinieerd als het gebruik van verschillende middelen, maar niet noodzakelijk tijdens éénzelfde moment. Combigebruik wordt gedefinieerd als het gebruik van meerdere middelen tijdens één moment zoals bijvoorbeeld een nacht of een avond, waarbij de effecten van verschillende middelen elkaar beïnvloeden.

3.8.2 Gebruik

3.8.2.1 Inleiding De gegevens rond het poly- en combigebruik in Vlaanderen en België zijn beperkt. Rond het polygebruik zijn cijfers beschikbaar op basis van de Leerlingenbevraging van de VAD, terwijl rond combigebruik gegevens beschikbaar zijn op basis van het Uitgaansonderzoek van de VAD.

3.8.2.2 Polygebruik bij jongeren Uit de bevraging bij Vlaamse scholieren kunnen ook conclusies getrokken worden voor het polygebruik van middelen (VAD, 2016)18.

3.8.2.2.1 Tabak Van de jongeren die aangeven ooit gerookt te hebben, geeft 60,8% aan ooit cannabis te hebben gebruikt. Slechts 5,0% van de jongeren die nog nooit gerookt hebben, geven aan ooit cannabis te hebben gebruikt. Tabak is vaker geassocieerd met cannabisgebruik dan alcohol. Van degene die tijdens het laatste jaar tabak hadden gerookt, had de helft (50,7%) ook cannabis gebruikt in dat jaar. Bij degene die het laatste jaar alcohol hadden gebruikt, had 27,0% ook cannabis gebruikt (VAD, 2016).

3.8.2.2.2 Alcohol Van de Vlaamse scholieren die regelmatig alcohol drinken, gebruikte 37,6% ook het afgelopen jaar cannabis. Bij occasionele alcoholdrinkers is dit 20,2%. Ook het ooit gebruik van andere illegale drugs ligt hoger bij regelmatige alcoholdrinkers (namelijk 10,7%) dan bij occasionele alcoholdrinkers (4,6%) (VAD, 2016).

3.8.2.2.3 Illegale drugs Van alle Vlaamse scholieren die aangeven ooit cannabis te hebben gebruikt, geeft 17,2% ook aan ooit een andere illegale drugs te hebben gebruikt. Omgekeerd gaan andere illegale drugs wel vaak samen met cannabis: slechts 1,2% van de jongeren die ooit een andere illegale drugs hebben gebruikt, hadden nog nooit cannabis gebruikt (VAD, 2016). Indien jongeren regelmatig tabak of regelmatig cannabis gebruiken, worden deze verbanden groter. Van de jongeren die aangeven occasioneel te roken, had 59,5% ooit cannabis gebruikt. Bij regelmatige rokers stijgt dit tot 81,6%. Van de jongeren die aangeven occasioneel cannabis te gebruiken, had 13,9% ooit een andere illegale drugs gebruikt. Bij regelmatige cannabisgebruikers was dit 44,4% (VAD, 2016).

3.8.2.3 Combigebruik bij meerdere illegale drugs en illegale drugs en alcohol 36% van de ‘ervaren’ cannabisgebruikers die al minstens 25 keer cannabis als hoofddrug gebruikten, combineerden cannabis altijd of vaak met alcohol. Daarnaast geeft 79% van de ‘ervaren’

18 Om de variabele leeftijd constant te houden, werden enkel de resultaten van 17-18-jarigen geanalyseerd. Dit leidt wel tot kleinere groepen op basis waarvan men uitspraken kan geven.


cocaïnegebruikers aan cocaïne altijd of vaak te combineren met alcohol (De Donder, 2015). 40% van de ervaren cocaïnegebruikers combineert cocaïne altijd met cannabis (De Donder, 2015). Het Uitgaansonderzoek in 2015 onderzocht het combigebruik van enerzijds illegale drugs en alcohol, en anderzijds van meerdere illegale drugs bij het uitgaanspubliek. De meeste respondenten geven aan nooit aan combigebruik te doen. Het ooit combigebruik van illegale drugs en alcohol bedraagt 39,4% zoals te zien is op Figuur 148. Het ooit combigebruik van meerdere illegale drugs bedraagt 26,2% in 2015 bij het uitgaanspubliek in Vlaanderen (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016). 4,5% van de respondenten geven aan regelmatig (dit is minstens 1 keer per week) meerdere illegale drugs op één moment te gebruiken.

Figuur 148. Verdeling van de frequentie van combigebruik illegale drugs en alcohol en van combigebruik meerdere illegale drugs bij het uitgaanspubliek in 2015 (Rosiers, Uitgaansonderzoek 2015, 2016).

3.8.2.4 Combigebruik illegale drugs en psychoactieve medicatie 13% van de ‘ervaren’ cannabisgebruikers die ooit slaapmiddelen gebruikten, combineerden cannabis altijd of vaak met slaapmiddelen. Daarnaast gebruikten 21% van de ‘ervaren’ cocaïnegebruikers altijd of vaak samen met sedativa en 13% deed dit met hypnotica (De Donder, 2015).

3.8.2.5 Gokken en middelengebruik Hoewel het strikt genomen niet onder combigebruik of polygebruik valt, wordt deze sectie toch hieronder geplaatst wegens de link tussen de verschillende middelen en verslavingen in deze sectie. Uit veel studies blijkt dat pathologisch gokken vaak samengaat met alcohol drinken, roken of gebruik van illegale middelen. Uit een internationale review blijkt dat nicotineafhankelijkheid het vaakst voorkomt bij pathologische gokkers (60%), gevolgd door stoornissen in verband met alcohol (28%) en vervolgens door misbruik of afhankelijkheid van illegale drugs (17%) (De Donder, 2015). In het onderzoek bij gokkers uit 2004 in België kampte 20% van de probleemgokkers met alcoholproblemen. Bij de risicogokkers ging het om 13% en bij niet-probleemgokkers om 11%. 72% van de probleemgokkers rookte dagelijks. Onder de risicogokkers en de niet-problematische gokkers waren respectievelijk 54% en 41% dagelijkse rokers. 19% van de probleemgokkers gaf aan momenteel cannabis te gebruiken tegenover 7% van de niet-problematische gokkers (De Donder, 2015).

3.8.3 Conclusie

Uitgaanders die verschillende middelen combineren, combineren het vaakst cannabis en alcohol. XTC wordt in het uitgaansleven vooral gecombineerd met cannabis en alcohol. Cocaïne wordt het vaakst gecombineerd met alcohol. 72% van de probleemgokkers rookt dagelijks, 20% heeft alcoholproblemen en 19% gebruikt cannabis.

39,4%

26,2%22,2%

13,2%16,1%

8,7%6,1% 4,5%

0,4% 0,1%0%

10%

20%

30%

40%

Combi illegale drugs & alcohol Combi meerdere illegale drugs

Ve

rde

ling

com

big

eb

ruik

(%

)

Ooit Laatstejaar Occasioneel Regelmatig Dagelijks


3.9 VOEDING

3.9.1 Inleiding

In dit deel beschrijven we het voedingspatroon en de voedingsgewoontes. De volgende aspecten komen aan bod:

- Inname van voedingsmiddelen zoals water, groenten, fruit etc. - Maaltijdpatroon zoals het nemen van ontbijt, middagmaal en avondeten etc. - Bereidings- en consumptietijd van maaltijden - Plaats van de maaltijdconsumptie - Voeding en familiale omgeving

Per leeftijdscategorie worden (een aantal van) de bovenstaande aspecten beschreven. Niet voor alle leeftijdscategorieën zijn cijfers beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het verband met de fysieke activiteit. Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van voeding over de leeftijdsgroepen heen. Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt, wordt toegelicht in de inleiding van elke respectievelijke sectie. Hierbij is het belangrijk op te merken dat de gehanteerde methodologie kan verschillen naargelang de studie. Zo doet bijvoorbeeld de Voedselconsumptiepeiling beroep op een tweevoudige 24-uursnavraag met een meetinterval van minimaal 2 tot maximaal 8 weken, terwijl de Gezondheidsenquête de gegevens verzamelt aan de hand van zelfrapportage. Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 Eind september 2016 werd het rapport ‘De consumptie van voedingsmiddelen en de inname van voedingstoffen’ gepubliceerd door het WIV-ISP en dit maakt deel uit van de Voedselconsumptiepeiling 2014. Gezien dit gepubliceerd werd na de redactiedeadline voor dit rapport was er geen tijd om deze cijfers nog uitvoerig te analyseren. Wegens het belang en de relevantie van deze nieuwe cijfers werd geopteerd om beknopt de bevindingen van de projectgroep van de evaluatie van de Gezondheidsdoelstellingen Voeding & Beweging19 op te nemen in de relevante secties binnen dit hoofdstuk, aangevuld met een samenvatting die werd opgesteld door het VIGeZ. Bijkomend element is dat de analyse van de projectgroep besluiten formuleert per leeftijdsgroep voor Vlaanderen, waar dit in andere gevallen op Vlaams niveau enkel globaal (van 3 tot 64 jaar of 15 tot 64 jaar) mogelijk is. Voor specifieke leeftijdsgroepen is in de andere gevallen enkel een besluit op Belgisch niveau mogelijk. Waar mogelijk zal dus een bespreking voor Vlaanderen volgen. Indien dit niet mogelijk is, werd een beschrijving voor België opgenomen. Op de plaatsen waar deze nieuwe cijfers aan bod zullen komen binnen dit hoofdstuk zal dit voorafgaan met de titel ‘Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014’.

19 Deze projectgroep kreeg onder embargo de cijfers uit dit rapport voor eind september ter beschikking om de evaluatie van de gezondheids doelstellingen voor voeding en beweging tijdig te kunnen afronden.


3.9.2 Baby’s en peuters

3.9.2.1 Inleiding Voor cijfers met betrekking tot baby en peuters wordt er beroep gedaan op de JOnG!-studie (2013).

3.9.2.2 Cijfers rond inname voedingsmiddelen De Vlaamse JOnG!-studie uit 2013 onderzocht het voedingspatroon en de voedingsgewoontes van Vlaamse baby’s en peuters (0-36 maanden) (Guérin, et al., 2013). Hieruit blijkt dat de leeftijdsspecifieke Vlaamse voedingsaanbevelingen vrij goed worden opgevolgd tot het eerste levensjaar. Naarmate peuters ouder worden nemen de gezonde voedingsgewoontes af, zoals te zien is op Figuur 149. Zowel voor melkvoeding, fruit als groenten daalt de inname. Op 2 en 3 jaar krijgt respectievelijk 77% en 55% dagelijks geschikte melkvoeding, eet 67% en 62% dagelijks fruit en 87% en 77% elke dag groenten. Ook neemt het aantal kinderen tussen 2 en 3 jaar dat minstens dagelijks fruit en/of groenten eet af van 90% naar 81%. Gezonde voedingsgewoontes nemen af en ongezonde voedingsgewoontes nemen toe met de leeftijd zoals te zien op Figuur 149. Op 1-jarige leeftijd krijgt 29% van de kinderen dagelijks een koek. Dit percentage stijgt tot 37% en 54% op 2 en 3 jaar. Ook de dagelijkse consumptie van gezoete dranken stijgt naarmate peuters ouder worden. Voor nogal wat ouders blijkt het dus moeilijk om de goede voedingsgewoontes uit het eerste levensjaar vol te houden tot op de leeftijd van 2 en 3 jaar. De resultaten van de JOnG!-studie zijn vergelijkbaar met bevindingen uit eerdere studies van Huybrechts et al. (2008) en Lenaers & Goffin (2002). De twee meest opvallende afwijkingen zijn:

Een te lage dagelijkse inname van aanbevolen ‘gezonde’ voedingsmiddelen

Een te hoge inname van energierijke en laagvoedzame voedingsmiddelen Een opvallende positieve trend in het laatste decennium is dat in het eerste levensjaar vaker dagelijks adequate melkvoeding en fruit gegeten wordt en minder ongeschikte melkvoeding. Bij de 2-jarigen is er een daling van de dagelijkse consumptie van koeken en gezoete dranken bij de warme maaltijd. De JOnG!-resultaten tonen verder ook dat er een duidelijke sociaal-demografische gradiënt is in het voedingspatroon van jonge kinderen. De voornaamste determinanten zijn een lager opleidingsniveau en niet-Belgische herkomst van de ouder(s).

Figuur 149. Voedingsgewoonten bij baby's en peuters van nul tot drie jaar, JOnG!-studie (Guérin, et al., 2013).

3.9.2.3 Conclusie Gezonde voedingsgewoontes nemen af en ongezonde voedingsgewoontes nemen toe met de leeftijd van baby’s en kleuters. Daarnaast is er een duidelijke sociaal-demografische gradiënt met als voornaamste determinanten een lager opleidingsniveau en niet-Belgische herkomst van de ouder(s).

95% 80% 92%

29%

13%

77%67%

87%

37%

16%

55%62%

77%

54%

26%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Dagelijks geschiktemelkvoeding

Dagelijks fruit Dagelijks groenten Dagelijks koek Dagelijks gezoetedranken

Gezonde voedingsgewoonte Ongezonde voedingsgewoonte

Vo

ed

ings

gew

oo

nte

n (

%)

1 jaar 2 jaar 3 jaar


3.9.3 Kleuters

3.9.3.1 Inleiding Voor cijfers met betrekking tot kleuters (3 tot en met 5 jaar) wordt er beroep gedaan op de studie ‘Voedingsprofiel van de Vlaamse kleuter’ (2003) en de Voedselconsumptiepeiling (2014).

3.9.3.2 Inname voedingsmiddelen Een studie uit 2003 toont zorgwekkende resultaten over het voedingsprofiel van de Vlaamse kleuter (Matthys, Huybrechts, Bellemans, De Maeyer, & De Henauw, 2003). Vlaamse kleuters tussen 3 en 6 jaar eten nog te weinig gezond, de gemiddelde voedselinname per categorie ligt onder de voedingsaanbeveling of haalt die maar net. De belangrijkste resultaten uit deze studie, waarbij moet opgemerkt worden dat de cijfers niet recent zijn, zijn de volgende: Te weinig melk en water, te vaak frisdrank

- Bijna 59% van de kleuters haalt de aanbeveling van 500 ml melk of melkproducten per dag niet, ze consumeren gemiddeld slechts 378,6 ml melk of melkproducten.

- Nog geen 4% van de kleuters drinkt dagelijks meer dan 500 ml water, terwijl de aanbeveling 1 liter is.

- Bijna 52% drinkt meer dan 200 ml suikerrijke dranken waaronder ook fruitsap. Te weinig volkorenbrood

- Kleuters eten gemiddeld slechts 2 sneetjes brood per dag, terwijl de aanbeveling 3 tot 5 sneetjes is.

- Meer dan een derde van de kleuters eet voornamelijk wit brood terwijl bruin en volkorenbrood wordt aangeraden.

Te weinig groenten en fruit

- De inname van groenten en fruit is een echt pijnpunt in het voedingspatroon. Kleuters eten steeds minder groeten en fruit.

- Kleuters eten dagelijks gemiddeld zo’n 80 g groenten terwijl de aanbeveling 100 tot 150 g is. 72% van de kleuters eet zelfs niet dagelijks groenten.

- 57% van de kleuters eet niet elke dag een stuk fruit terwijl de aanbeveling 1 tot 2 stukken fruit is.

Te weinig vis

- 60% van de kleuters eet niet wekelijks vis, 20% eet zelfs nooit vis. De aanbeveling is nochtans 1 tot 2 porties vis per week.

Te veel snoep

- Snoep is eigenlijk overbodig, toch snoept 70% van de kleuters dagelijks, gemiddeld zo een 43 g per dag.

Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) Waterinname bij kleuters in Vlaanderen is positief geëvolueerd over de evaluatieperiode van tien jaar. Zowel het percentage kleuters dat de aanbeveling behaalt als de gemiddelde waterinname van kleuters is meer dan verdubbeld ten opzichte van 2004 (respectievelijk 35,4% en 452 ml per dag in 2014). Toch moeten we opmerken dat nog steeds een aanzienlijke meerderheid van de Vlaamse kleuters (64,6%) onder de aanbeveling blijft voor waterinname en dat ook de gemiddelde waterinname van kleuters in 2014 onder de aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek blijft.


Binnen de groep van aardappelen en graanproducten blijkt de gebruikelijke consumptie van brood, beschuit en ontbijtgranen gemiddeld 101 g per dag te zijn in 2014 bij kleuters in België. Op vlak van de aanbevelingen blijkt 45% onder de richtlijn te vallen. Daarnaast bedraagt de gebruikte consumptie van aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.) gemiddeld 91 g per dag in 2014 voor 3- tot 5-jarige kleuters. Bijna één op vijf (18%) valt onder de richtlijn. De groente-inname bij kleuters in Vlaanderen is licht positief geëvolueerd over de tienjarige evaluatieperiode. Ondanks de positieve evolutie zien we dat nog steeds een grote meerderheid (67,7%) van de kleuters de aanbeveling voor groente-inname niet behaalt in 2014. Dit stellen we eveneens vast wanneer we kijken naar de gemiddelde inname die in 2014 met gemiddeld 88 g/dag onder de aanbeveling van 100 g/dag blijft. Met 73,9% behaalt een ruime meerderheid van de Vlaamse kleuters in 2014 de aanbeveling rond fruitinname van de actieve voedingsdriehoek, een aanzienlijke verbetering met 2004 toen 54,1% de aanbeveling haalde. Aansluitend stellen we ook vast dat de gemiddelde fruitinname in 2014 de aanbeveling van minimaal 100 g/dag ruimschoots overstijgt (143 g per dag in 2014). De resultaten voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij kleuters in Vlaanderen duiden op een aanzienlijke negatieve trend. Het percentage kleuters dat in 2014 de aanbeveling behaalt is meer dan gehalveerd ten opzichte van 2004 (van 30,0% in 2004 tot 12,6% in 2014) en ook de gemiddelde inname daalde met meer dan 100 g/dag (van 421 g per dag in 2004 tot 315 g per dag in 2014). Een grote meerderheid (87,4%) van de kleuters behaalt de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten niet. Op vlak van vlees, vis, eieren en vervangproducten bedraagt de gemiddelde consumptie bij kleuters in België 89 g per dag in 2014. Het aandeel dat aan de richtlijnen voldoet bedraagt 22%. Jongens consumeren gemiddeld meer vlees per dag (93 gram per dag) dan meisjes (77 gram per dag), maar het aandeel meisjes dat de aan de aanbeveling voldoet is bijna dubbel zo hoog: 32% tegenover 17%. Voor de groep smeer- en bereidingsvet voldoen in 2014 alle Belgische kleuters aan de aanbeveling (100%). Gemiddeld consumeren ze 10 g per dag. Voor kleuters in België bedraagt de gemiddelde consumptie in 2014 voor de restgroep 256 g per dag, waaronder: 84 g per dag aan gesuikerde dranken, 47 g per dag aan koekjes en cake, en 29 g per dag aan zoetwaren en chocolade.

3.9.3.3 Maaltijdpatroon Gegevens over het maaltijdpatroon van kleuters zijn te vinden in de studie van Matthys et al. (2003) en in de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Beide studies komen tot gelijkaardige resultaten. Ontbijt Matthys et al. concluderen dat de grote meerderheid van de Vlaamse kleuters (80,6%) elke dag een ontbijt neemt. De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat 89,8% van de Belgische kleuters regelmatig (=minstens 5 dagen per week) ontbijt. Het percentage kleuters dat nooit of hoogstens 1 keer per week een ontbijt neemt is heel laag (2 en 4,9%). Middagmaal en avondmaal


Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 98,6% van de Belgische kleuters 1 maal per dag een middagmaal consumeert en 97,5% een avondmaal. 4% van de Vlaamse kleuters nuttigt niet dagelijks een middagmaal, 4,5% neemt niet dagelijks een avondmaal. Regelmaat eetpatroon De resultaten van de Voedselconsumptiepeiling geven aan dat 89,8% van de 3-tot 5-jarige Belgen een regelmatig eetpatroon heeft, dat wil zeggen minstens 5 dagen per week zowel een ontbijt, middagmaal als avondmaal consumeert.

3.9.3.4 Plaats van de maaltijdconsumptie De leeftijdsgroep van 3-5 jaar consumeert volgens de Voedselconsumptiepeiling thuis 95,6% van het ontbijt, 53,3% van het middagmaal en 90,0% van het avondmaal. Respectievelijk 32,1% en 8,6% van het middagmaal wordt in de kinderopvang en bij familie/vrienden geconsumeerd (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

3.9.3.5 Voeding en familiale omgeving De Voedselconsumptiepeiling van 2014 bevat cijfers omtrent voeding en familiale omgeving voor Belgische 3-tot 5-jarigen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). De voornaamste conclusies zijn hierbij:

74,4% heeft vrije toegang tot fruit. Het aandeel is groter in de gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.

26,7% heeft vrije toegang tot andere tussendoortjes dan fruit. Het aandeel is groter in de gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.

Bijna één op de twee kleuters mag mee beslissen over wat ze eten, bijna twee op drie mag mee beslissen over hoeveel ze eten. Deze cijfers liggen hoger in Vlaanderen dan in Wallonië.

Hoewel het leegeten van een bord geen goede regel is (het kind zou zelf moeten kunnen bepalen hoeveel het eet), krijgt bijna 40% de verplichting om hun bord leeg te eten.

Bijna alle kleuters eten aan tafel bij hun familie.

Het percentage kleuters dat televisie kijkt tijdens de maaltijd ligt hoger bij de kinderen van wie de ouders een laag opleidingsniveau hebben.

3.9.3.6 Conclusie Jong geleerd is oud gedaan. Het voedingspatroon tijdens de kinderen de jeugdjaren is mede bepalend voor het voedingspatroon op latere leeftijd en bijgevolg voor het voorkomen van voedingsgerelateerde aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, kanker en diabetes. Er kan echter worden geconcludeerd dat de Vlaamse kleuter nog te weinig gezond eet: enerzijds te weinig melk, water, volkorenbrood, groenten, fruit en vis en anderzijds te veel frisdrank en snoep. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat er weinig recente cijfers beschikbaar zijn voor deze leeftijdscategorie en we niet weten hoe het momenteel met de voeding van kleuters gesteld is. Met betrekking tot voeding en familiale omgeving hebben ouders een belangrijke rol te spelen op het vlak van voedingsgewoontes van hun kind. Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) Water- en fruitinname zijn bij de Vlaamse kleuters sterk positief geëvolueerd over de evaluatieperiode van 10 jaar (2004-2014) (bv. voor water meer dan een verdubbeling die de aanbeveling haalt). Op vlak groenten is er een licht positieve evolutie waar te nemen, terwijl bij melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten een duidelijke negatieve trend merkbaar is.


3.9.4 Kinderen en jongeren

3.9.4.1 Inleiding Voor kinderen en jongeren vanaf 6 tot en met 17 jaar zijn cijfers beschikbaar uit drie bronnen: de Gezondheidsenquête, de HBSC-studie en de Voedselconsumptiepeiling.

3.9.4.2 Inname voedingsmiddelen Fruit Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 50,6% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest (van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks fruit eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Uit deze figuur blijkt bovendien dat 6- tot 17-jarige meisjes iets meer dagelijks fruit eten dan jongens (Gisle & Demarest, 2014). Voor de evolutie en de internationale vergelijking van 11- en 15-jarigen in Vlaanderen wordt beroep gedaan op de HBSC-studie. Bij de 11-jarigen is er een status quo in het aandeel dat dagelijks fruit eet ten opzichte van 2006, terwijl voor de 15-jarigen in vergelijking met 2006 een sterk daling vast te stellen is op Figuur 151. Slechts 20% van de Vlaamse 15-jarige jongens eet dagelijks fruit (ten opzichte van 28% in 2006) en 28% van de Vlaamse 15-jarige meisjes (ten opzichte van 41% in 2006). Voor beide leeftijdscategorieën en geslachten scoort Vlaanderen dan ook lager dan het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage.

Figuur 150. Voedingsgewoonten bij kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest volgens geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 151. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat dagelijks fruit eet voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

Dagelijks fruit Dagelijks groenten Dagelijks gezoete drankenDagelijks zoete of zoute

snacks

Vlaams Gewest 50,6% 76,7% 31,3% 57,4%

Jongens 47,3% 78,2% 35,6% 57,6%

Meisjes 53,7% 75,3% 27,2% 57,1%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%

Vo

ed

ings

gew

oo

nte

n (

%)

VlaanderenHBSC

gemiddeldeNederland Frankrijk Duitsland Vlaanderen

HBSCgemiddelde

Nederland Frankrijk Duitsland

Jongens Meisjes

2006 28% 25% 20% 24% 23% 41% 34% 30% 29% 35%

2014 20% 29% 23% 30% 26% 28% 37% 31% 36% 38%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Dag

elij

ks g

eb

ruik

fru

it (

%)


Groenten Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 76,7% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest (van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks groenten eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij jongens is dit even hoog als bij meisjes (Gisle & Demarest, 2014). Uit de internationale HBSC-studie blijkt dat het percentage in Vlaanderen in tegenstelling tot de dagelijkse consumptie van fruit hoger dan het HBSC-gemiddelde ligt en behoort tot de beste scores bij de bevraagde landen bij 11- en 15-jarigen (World Health Organization, 2016). De figuren zijn terug te vinden in bijlage. Zoetigheden Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 57,4% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest (van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks snacks eet, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij jongens is dit even hoog als bij meisjes (Gisle & Demarest, 2014). Uit de internationale HBSC-studie blijkt dat zowel bij de 11-jarigen als de 15-jarigen Vlaanderen in de cijfers van 2014 15 à 20% boven het HBSC-gemiddelde scoort op vlak van het dagelijks gebruik van zoetigheden. Daarmee staat Vlaanderen in de top drie verbruikers van de HBSC-cijfers. De cijfers voor de meisjes liggen in beide leeftijdscategorieën ook beduidend hoger dan voor de jongens (World Health Organization, 2016). Frisdranken Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 31,3% van de kinderen en jongeren in het Vlaams Gewest (van 6 tot en met 17 jaar) dagelijks gezoete dranken drinkt, zoals geïllustreerd op Figuur 150. Bij meisjes is dit aandeel lager dan bij jongens (35,6% tegenover 27,2%) (Gisle & Demarest, 2014). Op basis van de HBSC-studie kan men vaststellen dat zowel bij de 11-jarigen als bij de 15-jarigen in het Vlaams Gewest tussen 2006 en 2014 een daling merkbaar is in dagelijks frisdrankgebruik bij zowel jongens als meisjes, zoals te zien op Figuur 152. Ondanks deze daling blijkt uit de internationale vergelijking wel dat het nog steeds 10% à 15% hoger scoort dat het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage.

Figuur 152. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat dagelijks frisdrank drinkt voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) De inname van voedingsmiddelen uit de watergroep evolueerde positief over de tienjarige evaluatieperiode. Bij de 15- tot 18-jarigen in Vlaanderen dat de aanbeveling voor waterinname behaalt,

VlaanderenHBSC


HBSCgemiddelde


Jongens Meisjes

2006 52% 32% 50% 35% 26% 37% 25% 37% 25% 20%

2014 37% 22% 39% 35% 26% 28% 16% 29% 28% 16%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Dag

elij

ks g

eb

ruik

fri

sdra

nke

n (

%)


is er quasi een verdubbeling van het percentage in beide geslachten (van 5,3% in 2004 naar 12,3% in 2014 voor jongens, van 6,7% in 2004 naar 12,5% in 2014 voor jongens). De overgrote meerderheid van jongens en meisjes behaalt de aanbeveling in 2014 echter niet (respectievelijk 87,7% en 87,5%). De 15- tot 18-jarige meisjes vertonen in 2014 een licht hogere gemiddelde inname in vergelijking met de jongens. Met gemiddeld 917 ml/dag voor jongens en 994 ml/dag voor meisjes is de gemiddelde waterinname in 2014 echter nog ver verwijderd van de geldende aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek voor adolescenten. Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Voor de leeftijdsgroep 6 tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde inname van water en niet-gesuikerde dranken 613 ml per dag. Voor de 10-tot 13-jarigen en de 14-tot 17-jarigen bedraagt dit respectievelijk 739 ml per dag en 848 ml per dag. De gemiddelde dagelijkse hoeveelheid aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.) stijgt naargelang de leeftijd bij kinderen en jongeren toeneemt: waar bij de 6- tot 9-jarigen in België de gemiddelde inname 120 g per dag bedraagt, stijgt dit verder naar 138 g per dag en 146 g per dag voor respectievelijk 10- tot 13-jarigen en 14- tot 17-jarigen. Afhankelijk van de leeftijdsgroep bij kinderen en jongeren consumeert 13% tot 16% dagelijks aardappelen. De gemiddelde consumptie van brood en alternatieven voor brood (b.v. beschuit, ontbijtgranen) ligt bij kinderen en jongeren in België ongeveer even hoog als bij de hoeveelheid aardappelen en alternatieven. Jongens eten hier gemiddeld meer van dan meisjes. Uit de frequentiegegevens blijkt dat 44% tot 46% van de kinderen en jongeren dagelijks wit brood eet, terwijl dit voor bruin brood varieert tussen 36% en 41%. Het percentage kinderen en jongeren in Vlaanderen dat de aanbeveling voor groente-inname behaalt ligt voor beide geslachten en leeftijdsgroepen erg laag in 2014 (12 tot 14 jaar: 14,2% voor jongens, 12,6% voor meisjes in 2014; 15 tot 18 jaar: 2,7% voor jongens, 0,6% voor meisjes). De gemiddelde inname blijft ver verwijderd van de 300 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek (voor 15- tot 18-jarigen bedraagt deze 144 g per dag voor jongens en 116 g per dag voor meisjes). Er kan tevens een verschillende trend vastgesteld worden tussen beide geslachten. De groente-inname bij jongens gaat in stijgende lijn over de evaluatieperiode van tien jaar terwijl de groente-inname van meisjes een daling of status quo vertoont. Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Voor de leeftijdsgroep 6 tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde groente-inname 96 g per dag. Voor de 10-tot 13-jarigen en de 14-tot 17-jarigen bedraagt dit respectievelijk 103 g per dag en 110 g per dag. Al deze aantallen liggen ver onder de aanbevelingen. Er zijn geen verschillen merkbaar tussen jongens en meisjes. Het percentage dat de aanbeveling voor fruitinname behaalt bij 12- tot 14-jarigen in Vlaanderen vertoont een quasi status quo over de tienjarige evaluatieperiode in beide geslachten (9,6% voor jongens en 12,7% voor meisjes in 2014). Bij de 15- tot 18-jarigen stellen we dan weer een zeer beperkte stijging vast, die meer uitgesproken is bij de meisjes (3,2% van de jongens en 4,6% van de meisjes haalden de aanbeveling in 2014). De gemiddelde inname blijft nog ver verwijderd van de vooropgestelde 250 g/dag aanbeveling (voor 15- tot 18-jarigen bedraagt deze in 2014 79 g per dag voor jongens en 109 g per dag voor meisjes). De prevalentiecijfers van de meisjes liggen in 2014 over het algemeen iets hoger dan bij de jongens. Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. De gemiddelde fruitinname lijkt te dalen naargelang de leeftijd bij kinderen en jongeren toeneemt: bij 6- tot 9-jarigen bedraagt de gemiddelde inname 120 g per dag, terwijl dit bij de leeftijdsgroepen 10 tot 13 jaar en 14 tot 17 jaar daalt tot respectievelijk 99 g per dag en 85 g per dag. Vanaf de leeftijd van 10 jaar consumeren meisjes ook meer fruit dan jongens. De daling is nog veel duidelijker merkbaar wanneer men kijkt naar de frequentie van fruitconsumptie: waar 61,8% van de 6- tot 9-jarigen dagelijks fruit


eet, daalt dit tot 28,9% bij de 14- tot 17-jarigen. Dit aandeel bij de 14- tot 17-jarigen is bovendien het laagste over alle leeftijdsgroepen heen (dus inclusief kleuters en volwassenen). Net zoals bij de kleuters stellen we bij de 15- tot 18-jarige adolescenten in Vlaanderen een duidelijke negatieve trend vast voor de consumptie van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten. Met 92,7% van de jongens en 99,2% van de meisjes behaalt de overgrote meerderheid van de 15- tot 18-jarigen de aanbeveling voor melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten in 2014 niet. In 2004 was dit nog respectievelijk 89,2% en 96,3%. Wanneer we beide geslachten met mekaar vergelijken dan zien we dat 15- tot 18-jarige jongens een hoger prevalentiecijfer en een hogere gemiddelde inname vertonen in vergelijking met de meisjes. Voor jongens bedraagt in 2014 deze gemiddelde inname 213 g per dag, voor meisjes 135 g per dag. Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. Net zoals bij de fruitinname daalt de gemiddelde inname naar mate de leeftijd toeneemt (met uitzondering van kaas). Voor de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar bedraagt de gemiddelde inname van melk, melkproducten (excl. kaas) en producten op basis van soja gemiddeld 248 g per dag. Bij 14- tot 17-jarigen is dit nog 173 g per dag. Het aandeel dat dagelijks melk drinkt neemt ook af naarmate de leeftijd toeneemt: bij de 6- tot 9-jarigen drinkt meer dan de helft (53,5%) dagelijks melk, terwijl dit bij de 14- tot 17-jarigen iets meer dan één op drie bedraagt (38,6%). Bij de groep ‘vlees, vis, eieren en plantaardige vervangproducten’ neemt de gemiddelde inname toe naarmate de leeftijd stijgt. Bij de 6- tot 9-jarigen in België consumeert men gemiddeld 112 g per dag, bij de 10- tot 13-jarigen 124 g per dag en ten slotte bij de 14- tot 17-jarigen 131 g per dag. Het merendeel bestaat hiervan uit de consumptie van vlees en vleesbereidingen: in 2014 varieerde deze van 87 g per dag bij de jongste leeftijdsgroep (6 tot 9 jaar) tot 108 g per dag bij de oudste leeftijdsgroep (14 tot 17 jaar). De gemiddelde inname van vis, bereidingen op basis van vis en zeevruchten is constant over de verschillende leeftijdsgroepen bij kinderen en jongeren in België en bedraagt ongeveer 15 g per dag. De groep van 10 tot 13 jaar heeft het hoogste aandeel dat nooit verse vis eet: 13,7%. Bij de 6- tot 9-jarigen bedraagt dit 5,2%, bij 14- tot 17-jarigen 10,4%. De prevalentiecijfers van het percentage 15- tot 18-jarigen in Vlaanderen dat de aanbeveling voor de restgroep behaalt is erg laag in beide geslachten en op beide meetmomenten (0,5% voor jongens in 2014, 3,4% voor meisjes in 2014). De evolutie van de prevalentiecijfers van de jongens vertoont een status quo, bij de meisjes zien we een beperkte stijging. Wanneer we de resultaten van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep bekijken dan zien we een positieve trend (daling) in beide geslachten. Desondanks ligt de gemiddelde inname ver verwijderd van de 250 kcal/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. In 2014 bedroeg de gemiddelde inname immers 1006 g per dag voor jongens en 644 g per dag voor meisjes. Over het algemeen kunnen we stellen dat meer meisjes de aanbeveling behalen en dat ze ook op vlak van gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep beter scoren. Voor andere leeftijdsgroepen zijn enkel cijfers op Belgisch niveau beschikbaar. De leeftijdsgroep 14- tot 17-jarigen in België consumeert 705 kcal per dag (478 g per dag) uit de restgroep en scoort hiermee het hoogst, waarbij de jongens uit deze leeftijdsgroep zelfs tot een gemiddelde van 797 kcal (558 g) per dag komen. Bij de 6- tot 9-jarigen bedraagt dit 623 kcal per dag (359 g per dag), en bij de 10- tot 13-jarigen 688 kcal per dag (438 g per dag). Het dagelijks gebruik van gesuikerde frisdranken ligt het hoogst in de groep van 14- tot 17-jarigen, waar 32,1% dagelijks één of meerdere consumpties neemt. In deze leeftijdsgroep ligt de gemiddelde hoeveelheid frisdrank per dag bovendien het hoogst, met 241 g per dag (294 g voor jongens, 196 g voor meisjes). De consumptie van koek en cake ligt het hoogst bij kinderen, 6- tot 9-jarigen en 10- tot 13-jarigen eten gemiddeld 58 g en 57 g per dag, net zoals de hoogste consumptie van zoetwaren en


chocolade ook bij kinderen ligt: 6- tot 9-jarigen 40 g per dag, 10- tot 13-jarigen 41 g per dag en 14- tot 17-jarigen 38 g per dag. Als slot nog enkele opvallende cijfers uit de restgroep:

2,3% van de kinderen van 6 tot 9 jaar eet dagelijks gebak en taart (t.o.v. 1,7% voor de totale bevolking). Dagelijks wordt gemiddeld door 3,2% en 2,3% van de respectievelijk 10- tot 13-jarigen en 14- tot 17-jarigen chips gegeten

Snoep en chocolade wordt door 18% van de totale bevolking dagelijks geconsumeerd. De leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar scoort hier als één van de hoogste met 25,7%

Droge koeken en cake worden door 16,9% van de totale bevolking dagelijks geconsumeerd. Opnieuw scoren 6- tot 9-jarigen scoren hier als één van de hoogste met 45,4%

3.9.4.3 Maaltijdpatroon Gegevens over het maaltijdpatroon van kinderen en jongeren van 6 tot en met 17 jaar zijn te vinden in de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015) en de internationale vergelijking van Vlaamse kinderen en jongeren in de HBSC-studie van 2014 (World Health Organization, 2016). Ontbijt Uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 85,3% van de kinderen en jongeren van 6 tot en met 17 jaar in het Vlaamse Gewest dagelijks ontbijt. Dit ligt even hoog bij jongens als bij meisjes, en is stabiel ten opzichte van 2004 (Gisle & Demarest, 2014). De HBSC-studie toont vergelijkbare cijfers voor de 11-jarigen in Vlaanderen. Bij de 15-jarigen is er in vergelijking met de 11-jarigen een sterke daling merkbaar: 70% van de jongens en 55% van de meisjes ontbijt dagelijks. Ten opzichte van het HBSC-gemiddelde scoort Vlaanderen wel hoger (World Health Organization, 2016). Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat in België het percentage dat regelmatige ontbijt (= minstens 5 dagen per week) hoog is in de leeftijdscategorie 6 tot 9 jaar (91,1%) maar daarna afneemt tot 83,3% bij 10- tot 13-jarigen en zelfs zakt tot 67,2% binnen de leeftijdscategorie 14- tot 17-jarigen. In de leeftijdscategorieën 6 tot 9 jaar en 10 tot 13 jaar neemt respectievelijk 2,6% en 2,0% minder dan één dag per week een ontbijt, bij 14- tot 17-jarigen stijgt dit tot 8,8% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Middagmaal en avondmaal De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat het overgrote deel van de Belgische kinderen 1 maal per dag een middagmaal en avondmaal consumeert (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Regelmaat eetpatroon De resultaten van de Voedselconsumptiepeiling geven aan dat de prevalentie van een regelmatig eetpatroon, dat wil zeggen minstens 5 dagen keer per week, hoog ligt bij de jonge leeftijdsgroepen, namelijk 90,2% bij 6 tot 9 jaar en 82,7% bij 10 tot 13 jaar, maar daarna sterk afneemt tot 64,6% bij 14- tot 17-jarigen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

3.9.4.4 Plaats van de maaltijdconsumptie Uit de Voedselconsumptiepeiling (Ost C. , 2015) blijkt dat in de leeftijdsgroep van 6 tot 9 jaar het ontbijt in 95,2% van de gevallen thuis wordt geconsumeerd, bij 10 tot 13 jaar is dit 91,7% en bij 14 tot 17 jaar 93%.


Het middagmaal wordt bij 6- tot 9-jarigen en 10- tot 13-jarigen in respectievelijk 47,4% en 45,8% van de gevallen thuis geconsumeerd, bij 14- tot 17-jarigen is dit iets meer dan de helft (52%). De kinderopvang / school nemen de tweede positie in als plaats voor de consumptie van het middagmaal. Het avondmaal wordt bij zowel 6- tot 9-jarigen, 10- tot 13-jarigen als 14- tot 17-jarigen in ongeveer 87,5% van de gevallen thuis genomen. Op de tweede plaats staat familie / vrienden.

3.9.4.5 Voeding en familiale omgeving De Voedselconsumptiepeiling van 2014 bevat cijfers omtrent voeding en familiale omgeving voor Belgische 6-tot 9-jarigen (Lebacq T. , 2015). Hieruit blijkt het volgende:

92,4% heeft vrije toegang tot fruit. Het percentage is groter in de gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.

40,8% heeft vrije toegang tot andere tussendoortjes dan fruit. Ook hier is het aandeel groter in de gezinnen waar de ouders (of de voogd) laaggeschoold zijn.

Zo’n 50,8% van de Belgische 6-9-jarigen mag mee beslissen over wat ze eten en 70,6% mag mee beslissen over hoeveel ze eten. Beide cijfers liggen in Vlaanderen hoger dan in Wallonië (in Vlaanderen is dit beschouwd over de groep van 3-9 jaar respectievelijk 66,3% en 73,8%).

44,3% krijgt de verplichting om hun bord leeg te eten.

Bijna alle 6-tot 9-jarigen eten aan tafel bij hun familie.

Bij 3-tot 9-jarigen neemt het percentage dat nooit televisie kijkt tijdens de maaltijd af naarmate het opleidingsniveau van de ouders afneemt.

3.9.4.6 Conclusie Bij kinderen en jongeren hebben meisjes de neiging gezonder te eten dan jongens. Zo eten ze meer dagelijks fruit en drinken ze minder dagelijks frisdrank. Aan de andere kant hebben meisjes (in het bijzonder 15-jarige meisjes) een minder regelmatig eetpatroon: zo ontbijten ze minder dagelijks in vergelijking met jongens. Hoewel geen goede regel, krijgt meer dan vier op tien van de kinderen en jongeren de verplichting om hun bord leeg te eten. Vergelijkt men Vlaanderen internationaal dan blijkt dat Vlaanderen niet zo goed scoort. Voor de 11- en 15-jarigen scoort Vlaanderen onder het gemiddelde uit de HBSC-studie op vlak van fruitconsumptie en boven het gemiddelde op vlak van frisdrankconsumptie. Op vlak van groentenconsumptie behoort Vlaanderen dan wel weer tot de besten. Naarmate kinderen ouder worden nemen de goede voedingsgewoontes af. De leeftijdscategorie 14 tot 17 jaar scoort minder goed dan de jongere leeftijdscategorieën. Deze leeftijdscategorie kan met andere woorden als een kantelmoment beschouwd worden. Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) Water kent in het algemeen ook bij adolescenten in Vlaanderen een positieve evolutie. Bij groenten hangt de evolutie af van het geslacht: bij jongens is een licht stijgende trend waarneembaar, bij meisjes een dalende. Toch blijft het aandeel dat de aanbeveling voor groente-inname haalt erg laag. Voor fruit is er een status quo voor de 12- tot 14-jarigen, terwijl bij de 15- tot 18-jarigen een zeer beperkte stijging waar te nemen is. Net zoals bij kleuters is ook hier een sterk negatieve evolutie voor de melk- en sojaproducten. Bij de restgroep stellen we een positieve trend (daling) vast op vlak van gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep, al blijft het ver boven de maximale norm liggen.


3.9.5 Volwassenen

3.9.5.1 Inleiding Voor volwassenen (18 jaar tot en met 64 jaar) worden cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête, de Voedselconsumptiepeiling en de Europese Gezondheidsenquête (‘European Health Interview Survey’).

3.9.5.2 Inname voedingsmiddelen Fruit en groenten In 2013 at gemiddeld 29,3% van de bevolking in het Vlaamse gewest de dagelijks aanbevolen hoeveelheid fruit (minstens 2 porties). Vrouwen eten met 34,5% meer fruit dan mannen (23,0%). Amper 19,4% van de 18- tot 24-jarigen eet dagelijks de aanbevolen hoeveelheid fruit, zoals blijkt uit Figuur 153. Boven 25 jaar zien we terug een stijging van de fruitconsumptie (Gisle & Demarest, 2014). In de cijfers uit de Gezondheidsenquête m.b.t. de inname van de dagelijks aanbevolen hoeveelheid groenten (minstens 2 porties), valt op dat ook hier meer vrouwen (45,7%) dan mannen (38,5%) de dagelijks aanbevolen hoeveelheid groenten eten (samen 42,1%). Uitgesplitst over de leeftijdsgroepen ligt het laagste aandeelcijfer duidelijk bij leeftijdscategorie 18- tot 24-jarigen (32,0%) (Gisle & Demarest, 2014). De Europese Gezondheidsenquête (EHIS) laat toe om enkele cijfers internationaal te vergelijken. Daaruit blijkt dat België van alle opgenomen landen (28 landen) het best scoort op vlak het aandeel dat dagelijks minstens één portie fruit of groenten eet. Met 16,1% van alle bevraagden (15 jaar of ouder) die niet dagelijks een portie fruit of groenten at in 2014 scoort België duidelijk beter dan het Europees gemiddelde van 34,4% (Eurostat, 2016). Wanneer men inzoomt op fruit en groenten afzonderlijk, dan blijkt dit vooral dankzij het dagelijks eten van groenten te zijn. Met 54,0% van de bevraagden in België in 2014 die minstens 1 portie fruit eten per dag, ligt België in lijn met het Europees gemiddelde (55,6%). Op vlak van minstens 1 portie groenten consumeren per dag scoort België (78,5%) duidelijk het hoogst van alle opgenomen landen (EU-gemiddelde: 50,1%) (Eurostat, 2016).

Figuur 153. Aandeel van de volwassenen in het Vlaams Gewest in 2013 dat de dagelijks aanbevolen hoeveelheden consumeert opgesplitst in water, fruit en groenten (Gisle & Demarest, 2014).

Water Gemiddeld dronk 31,8% van de volwassenen in het Vlaamse Gewest in 2013 dagelijks de aanbevolen hoeveelheid water (minstens 1 liter). Er is geen merkbaar verschil tussen mannen en vrouwen. In de opsplitsing in leeftijdsgroepen zien we wel zeer grote verschillen: zowel bij 18- tot 24-jarigen als bij personen ouder dan 45 jaar valt het aandeel sterk terug (Gisle & Demarest, 2014).

VlaamsGewest



Fruit 29,3% 23,0% 34,5% 19,4% 26,3% 31,7% 29,2% 33,7%

Groenten 42,1% 38,5% 45,7% 32,0% 42,6% 43,8% 42,3% 46,5%

Water 31,8% 30,2% 33,4% 32,8% 40,1% 38,7% 27,2% 22,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Dag

elij

ks a

anb

evo

len

h

oe

ved

en

(%

)


Melkproducten en calciumverrijkte plantaardige producten Gemiddeld 61,6% van de volwassenen in het Vlaamse Gewest consumeerde in 2013 dagelijks melkproducten en calciumverrijkte plantaardige producten. Vrouwen scoren iets hoger dan mannen: 66,1% tegenover 57,0%. De dagelijkse consumptie van melkproducten en calciumverrijkte plantaardige producten is vrij stabiel over de verschillende leeftijdsgroepen (Gisle & Demarest, 2014). Frisdranken In vergelijking met 2008 is het totale aandeel van de volwassenen in het Vlaamse Gewest dat dagelijks gesuikerde frisdranken (geen ‘light’20) drinkt stabiel: 27,2% in 2013 ten opzichte van 28,0% in 2008. Het aandeel vrouwen dat dagelijks gesuikerde frisdranken nuttigt is met 20,2% in 2013 beduidend lager dan de 34,2% bij de mannen. De cijfers van het dagelijks frisdrankgebruik liggen het hoogst bij de 18- tot 24-jarigen: in 2013 dronk 43,8% van hen dagelijks gesuikerde frisdrank. Dit aandeel daalt met de leeftijd (Gisle & Demarest, 2014). Meer details rond de evolutie van 2008 en 2013 zijn te vinden op de figuur in bijlage. Zoete of zoute snacks Gemiddeld 38,4% van de bevolking in het Vlaamse Gewest at in 2013 dagelijks zoute of zoete snacks. De cijfers voor mannen en vrouwen zijn ongeveer gelijk. Bij de leeftijdscategorieën is net zoals bij de dagelijkse consumptie van frisdrank de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar de groep met het hoogste aandeel (46,2%) (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 154. Aandeel van de volwassenen in het Vlaams Gewest in 2013 dat de dagelijks frisdranken en zoete of zoute snacks consumeert op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) Net zoals bij de resultaten van de kleuters en de adolescenten stellen we bij volwassenen in België een sterke positieve evolutie vast voor inname van voedingsmiddelen uit de watergroep (15-64 jaar: 1180 ml per dag in 2004, 1289 ml per dag in 2014). Ondanks de algemeen positieve evolutie blijkt dat nog steeds een meerderheid van de volwassen respondenten de 1,5 l/dag consumptieaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek niet behaalt. Slechts 32% van de 15- tot 64-jarigen haalt de aanbeveling in 2014. In vergelijking met 2004 drinken we meer water (gemiddeld 820 ml t.o.v. 635 ml per dag) en iets minder niet-gesuikerde dranken (koffie, thee, light-frisdrank) (420 ml t.o.v. 475 ml per dag). De cijfers hiervoor zijn gelijkaardig voor mannen en vrouwen. Opvallend is dat bij de resultaten de gemiddelde hoeveelheid niet-gesuikerde dranken samen gerapporteerd worden, waarbij (in tegenstelling tot in 2004) geen onderscheid gemaakt wordt tussen

20 ‘Light’ frisdranken, bevatten maximaal 5 kcal per 100 ml, vallen binnen de watergroep

27,2%

34,2%

20,2%

43,8%

30,4% 28,4%23,2%

18,8%

38,4% 40,0%36,9%

46,2%

37,9% 36,0% 37,4% 36,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

VlaamsGewest



Dag

elij

kse

co

nsu

mp

tie

(%

)

Frisdrank Snacks


hoeveelheid koffie en thee afzonderlijk van light-frisdrank. Van de 420 ml die we per dag drinken kan dus uit deze cijfers geen uitspraak gedaan worden over het aandeel light-frisdrank t.o.v. thee en koffie. Wel zijn er cijfers over de frequentie van het drinken van light-frisdrank binnen de Belgische populatie, waarbij de groep 18- tot 39-jarigen met 19,5% het hoogst scoort voor een consumptie van één of meer per dag. De gemiddelde dagelijkse hoeveelheid aardappelen en alternatieven (zonder brood e.d.) bij 15- tot 64-jarigen in België is in 2014 gelijkaardig aan 2004 (142 g per dag in 2014 versus 149 g per dag in 2004), de bijdrage hieraan van aardappelen en producten op basis van aardappelen is in 2014 wel verminderd t.o.v. 2004 (van 73 g per dag in 2004 naar 46 g per dag in 2014). Opmerkelijk is dat uit de frequentiegegevens blijkt dat in 2004 slechts 9,1% van de bevolking dagelijks voor aardappelen koos, waar dit nu 19% is. Door 88,2% van de totale bevolking wordt minstens éénmaal per week voor aardappelen gekozen. De gemiddelde consumptie van brood en alternatieven voor brood (b.v. beschuit, ontbijtgranen) is gedaald bij de 15- tot 64-jarigen in België t.o.v. 2004 (van 173 g per dag in 2004 naar 142 g per dag in 2014), dit ligt beneden de aanbevolen norm van 175-420 g per dag. Mannen eten hier gemiddeld meer van dan vrouwen. Uit de frequentiegegevens blijkt dat het aantal personen dat dagelijks voor wit brood kiest daalt (32,0% in 2004 naar 27,8% in 2014) en aantal personen dat voor bruin brood kiest stijgt (46,1% in 2004 naar 51,0% in 2014). Op vlak van de consumptiefrequentie blijkt dat de volkoren varianten veel minder gekozen worden dan de witte varianten, alsook over de consumptie van de nu populaire quinoa, couscous of bulgur. Iets meer dan één op tien (10,9%) van de bevolking (3 tot 64 jaar) kiest minstens één keer per week voor deze granen, gelijkaardig aan de consumptie van volkoren varianten van rijst en pasta, respectievelijk 10,5% en 16,1% (vergelijking met witte varianten: 47,6% voor rijst en 70,5% voor pasta). De gemiddelde groentenconsumptie ligt sterk beneden de norm voor 15- tot 64-jarigen in België en is in 2014 gedaald t.o.v. 2004 (gemiddeld 157 g per dag t.o.v. 167 g per dag). 96% van de 15- tot 64-jarigen valt hiermee onder de richtlijn. Mannen consumeren per dag gemiddeld minder groenten dan vrouwen. 22,1% van de bevolking (3 tot 64 jaar) eet dagelijks rauwe groenten, 5,2% eet dagelijks groenten uit blik, en 31,3% van de bevolking eet dagelijks thuisbereide groenten. Er is een duidelijk positieve evolutie bij de 19- tot 64-jarigen in Vlaanderen vast te stellen voor de fruitinname over de evaluatieperiode van tien jaar. Toch behaalt en grote meerderheid van de respondenten (>82%) de aanbeveling voor fruitinname nog steeds niet. De gemiddelde fruitinname blijft ook duidelijk onder de 250 g/dag aanbeveling van de actieve voedingsdriehoek. Zowel het prevalentiecijfer als de gemiddelde fruitinname in 2014 ligt over het algemeen hoger bij de vrouwen ten opzichte van de mannen. Er is een lichte stijging voor dagelijkse consumptie van vers fruit bij de 15- tot 64-jarigen in België (van 43,5% in 2004 naar 45,8% in 2014). Vrouwen geven vaker aan één of meerdere consumpties vers fruit per dag te nemen dan mannen. Dagelijkse consumptie van vruchten- en groentesap stijgt licht (16,7% in 2004 naar 18,4% in 2014), waarbij de 18- tot 39-jarigen het vaakst aangeven dit één of meerdere keren per dag te gebruiken (19,5%). Over het algemeen is de inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten bij volwassenen in Vlaanderen weinig geëvolueerd gedurende de tienjarige evaluatieperiode. De overgrote meerderheid haalt de aanbeveling niet. In alle gevallen haalt minder dan 3% de aanbeveling. Voor de gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten zien we eveneens weinig evolutie, met uitzondering van de opmerkelijke stijging (+37,0%) in inname bij de 60- tot 64-jarige vrouwen (van 138 g per dag naar 189 g per dag). De gemiddelde inname van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten blijft in alle subgroepen ver onder de 450 g/dag aanbeveling van de


actieve voedingsdriehoek (deze varieert van 119 g per dag tot 189 g per dag, afhankelijk van de subgroep). Bekijkt men deze groep meer in detail voor de 15- tot 64-jarigen in België, dan blijkt onder meer dat de gemiddelde consumptie kaas met 32 g per dag gelijkaardig is aan de gemiddelde consumptie in 2004 (30 g per dag). Dit ligt hoger dan de maximale norm van 20 g per dag. Dagelijkse consumptie van kaas is gelijk gebleven tussen 2004 en 2014, vrouwen consumeren wel vaker dagelijks kaas dan mannen. Algemeen is de frequentie van dagelijkse consumptie van yoghurt en verse kaas gedaald (23,5% in 2004 naar 19,7% in 2014). Dagelijkse consumptie ligt opmerkelijk lager bij mannen. Meer dan één op drie van de bevolking in België (3 tot 64 jaar) consumeert dagelijks melk (36,7%). Er is een lichte daling bij de 15- tot 64-jarigen in België op vlak van gemiddelde inname voor producten van de groep ‘vlees, vis, eieren en vervangproducten’: van 159 g per dag in 2004 naar 149 g per dag in 2014. Mannen nemen meer in dan vrouwen waardoor zowel mannen als vrouwen dus meer eiwitrijke producten innemen dan de aanbevolen norm van 100 g per dag. Het merendeel bestaat hiervan uit de consumptie van vlees en vleesbereidingen: in 2014 bedroeg deze 114 g per dag. Mannen consumeren hierbij meer vlees en vleesbereidingen dan vrouwen. Een aanbeveling van maximum 500 g vlees per week komt overeen met 71 g per dag, we scoren hier dus boven. Bewerkte vleeswaren worden bij de bevolking (3 tot 64 jaar) op frequentere basis geconsumeerd dan vers vlees: de som van percentages van de bevolking dat dagelijkse consumptie van de verschillende categorieën vers vlees (rund, varken, gevogelte, paard, konijn, slachtafval en bereidingen op basis van vlees) aangeeft komt op 9,2%, voor bewerkte vleeswaren (magere en vette charcuterie) is dit 15,9%. De gemiddelde inname van vis, bereidingen op basis van vis en zeevruchten bij de 15- tot 64-jarigen in België is, met 25 g per dag, ongeveer gelijk gebleven aan 2004 (24 g per dag). Mannen consumeren gemiddeld meer dan vrouwen. De aanbeveling om twee keer per week 100 g vis te eten komt overeen met een dagelijkse gemiddelde inname van 29 g, wat we niet halen. Op vlak van frequentie wordt er een onderscheid gemaakt tussen verse vis (minstens éénmaal per week geconsumeerd door 54,6% van de bevolking van 3 tot 64 jaar), gerookte vis (minstens éénmaal per week geconsumeerd door 20,0% van de bevolking van 3 tot 64 jaar) en zeevruchten (minstens éénmaal per week geconsumeerd door 6,2% van de bevolking van 3 tot 64 jaar). 7,2% van de bevolking (3 tot 64 jaar) geeft aan nooit verse vis te consumeren. De gemiddelde consumptie eieren bij 15- tot 64-jarigen in België is met 11 g per dag hetzelfde gebleven in 2014 t.o.v. 2004. 59,0% van de bevolking geeft aan minstens éénmaal per week eieren te consumeren, een lichte stijging t.o.v. de 58,4% die dit in 2004 aangaf. Vegetarische vervangproducten worden door de 15- tot 64-jarigen in België gemiddeld voor 4 g per dag genomen. De aanbeveling om minstens één keer per week 100 g van een vegetarisch alternatief te consumeren komt overeen met 14 g per dag. Van de bevolking tussen 15 en 64 jaar in België geeft in 2014 76,6% (2004: 76,0%) aan nooit vegetarische vervangproducten en 18,3% (2004: 11,4%) aan nooit peulvruchten te consumeren. De gemiddelde inname noten en zaden is met amper 3 g per dag erg laag bij de 15- tot 64-jarigen in België. Slechts 2,3% van de bevolking geeft aan dagelijks noten te consumeren (gelijkaardig in 2004: 2,1%), voor zaden is dit 2,9% (2,2% in 2004). Er dient opgemerkt te worden dat in 2004 door 35,3% van de bevolking aangegeven werd nooit noten te consumeren, waar dit in 2014 nog slechts 13,8% was. Ook voor zaden geven minder mensen aan deze nooit te consumeren, van 58,9% in 2004 naar 49,1% in 2014. Er is een daling van 19 g per dag in 2004 naar 27 g per dag in 2014 voor gemiddelde inname van smeer- en bereidingsvetten bij de 15- tot 64-jarigen in België. Mannen gebruiken meer smeer- en bereidingsvetten dan vrouwen. Bij de bevolking (tussen 3 en 64 jaar) blijkt dat om te koken even frequent gebruik wordt gemaakt van margarine of minarine (31,4% van de bevolking geeft dit aan dagelijks te gebruiken) en olie (31,3% van


de bevolking geeft aan dit dagelijks te gebruiken). Verschillend hier is dat slechts 6,4% van de bevolking aangeeft nooit olie te gebruiken voor het koken, waar dit voor margarine en minarine 30,3% is. Boter of reuzel wordt door 17,7% van de bevolking dagelijks gebruikt om te koken, net zoals voor margarine en minarine geeft 30,4% van de bevolking aan nooit boter of reuzel te gebruiken om te koken. In totaal neemt de 15- tot 64-jarige in België gemiddeld 674 kcal (of 568 g) per dag op uit de restgroep (alcoholische dranken inbegrepen). Dit is weliswaar een daling t.o.v. 2004 (waar dit nog 730 kcal (630 g) per dag was) maar blijft te hoog boven de maximale norm voor producten uit de restgroep, met inbegrip van alcohol, van 250 kcal voor volwassenen. Mannen nemen hierbij duidelijk meer op dan vrouwen. De gemiddelde inname van gesuikerde dranken is licht gedaald t.o.v. 2004, maar blijft nog steeds veel te hoog. Gemiddeld consumeren we 150 g gesuikerde frisdrank (177 g in 2004). Het dagelijks gebruik van gesuikerde frisdranken ligt bij volwassenen het hoogst in de groep van 18 tot 39 jaar in België waar 21,5% dagelijks één of meerdere consumpties neemt. Mannen drinken opvallend meer gesuikerde frisdranken dan vrouwen (zowel op vlak van frequentie als gemiddelde hoeveelheid). Gemiddeld wordt 42 g koek en cake gegeten per dag bij de 15- tot 64-jarigen in België, van zoetwaren en chocolade wordt gemiddeld 226 g per dag gegeten. Van hartige en gefrituurde snacks eten mannen bijna dubbel zoveel dan vrouwen, met gemiddeld 32 g per dag voor de bevolking tussen 15 en 64 jaar. Van sauzen tenslotte wordt gemiddeld 29 g per dag geconsumeerd, opnieuw bijna dubbel zoveel door mannen als door vrouwen. Als slot nog enkele opvallende cijfers uit de restgroep:

Plantaardige drankjes op basis van rijst, noten of granen worden slechts door 3,3% van de Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) minstens éénmaal per week gedronken

Chips wordt door 41,1% van de Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) éénmaal per week geconsumeerd. Dagelijks wordt gemiddeld door 1,4% van de bevolking aangegeven chips te consumeren

Snoep en chocolade wordt door 16,8% van de Belgische bevolking (15 tot 64 jaar) dagelijks geconsumeerd

Droge koeken en cake worden door 12,1% van de Belgische bevolking (15 tot 64 jaar) dagelijks geconsumeerd

Meer dan de helft (53,8%) van de Belgische bevolking (3 tot 64 jaar) eet minstens éénmaal per week frieten

3.9.5.3 Maaltijdpatroon Gegevens over het maaltijdpatroon van volwassenen zijn te vinden in de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015) en voor het ontbijt ook in de Gezondheidsenquête 2013. Ontbijt In de periode 2004-2013 is volgens de Gezondheidsenquête het aandeel volwassenen dat dagelijks ontbijt stabiel gebleven in het Vlaamse Gewest (75,2% in 2004 tegenover 75,8% in 2013). Bij mannen (71,9%) ligt het aandeel dat dagelijks ontbijt iets lager dan bij vrouwen (79,7%) in 2013. In de groep van 18 tot 24 jaar wordt het minst vaak ontbeten: 63,7% ontbijt dagelijks (Gisle & Demarest, 2014). Meer details rond de evolutie van 2004 en 2013 zijn te vinden op de figuur in bijlage. Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat het percentage dat regelmatig ontbijt (= minstens 5 dagen per week) in België in de categorie 18-34 jaar met 69% redelijk in lijn ligt met het percentage bij adolescenten, en daarna opnieuw toeneemt tot 79,3% bij 35-50-jarigen en 83,4% bij 51-64-jarigen. Het percentage dat minder dan 1 dag per week een ontbijt neemt, is hoger bij volwassenen dan bij <18-jarigen en bedraagt 12,2% bij 18-34 jaar; 11,3% bij 35-50 jaar en 9,1% bij 51-64 jaar (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).


Middagmaal en avondmaal De Voedselconsumptiepeiling geeft aan dat in België 86,2% van de 18-34-jarigen, zo’n 80% van de 35-50-jarigen en bijna 90% van de 51-64-jarigen dagelijks een middagmaal consumeert. Het aandeel dat dagelijks een avondmaal neemt, bedraagt in elk van de drie groepen zo’n 93 à 95% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Regelmatig eetpatroon Het aandeel Belgische jongvolwassenen (18-34 jaar) met een regelmatig eetpatroon is vergelijkbaar aan dat bij adolescenten: 64,5% neemt minstens 5 dagen per week zowel een ontbijt, een middagmaal als een avondmaal. Na die leeftijd neemt het percentage toe: bij 35-50-jarigen heeft 71,9% een regelmatig eetpatroon, bij 51-64-jarigen is dit 78,4%.

3.9.5.4 Plaats van de maaltijdconsumptie Uit de Voedselconsumptiepeiling (Ost C. , 2015) blijkt dat in België van alle leeftijdsgroepen de 18 tot 34-jarigen het ontbijt het minst frequent thuis consumeren, namelijk in 80,8% van de gevallen. In de groep van 35 tot 50 jaar is dit 85,1% en in de groep van 51 tot 64 jaar 96,8%. De groep van 18 tot 34 jaar ontbijt vaker onderweg (6%) of op school/werk (8,4%); de groep van 35 tot 50 jaar vaker op het werk (11,1%).

3.9.5.5 Conclusie Net zoals bij kinderen en jongeren scoren vrouwen beter dan mannen op vlak van inname van voedingsmiddelen. Een hoger aandeel vrouwen voldoet aan de inname van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit, groeten en water. Ook drinken vrouwen minder frisdrank. Voor snacks is er echter geen duidelijk verschil merkbaar tussen mannen en vrouwen. De leeftijdsgroep van 18-24 jaar is daarnaast een bijkomende aandachtsgroep in vergelijking met de andere leeftijdscategorieën. Zo stelt men binnen deze leeftijdsgroep onder meer een terugval vast op vlak van gezonde voedingsgewoonten zijn: men eet minder dagelijks groenten en fruit, minder regelmatig eetpatroon, etc. Het aandeel van de volwassenen dat dagelijks 1 liter water drinkt neemt vanaf 45 jaar ook sterk af naarmate de leeftijd verder toeneemt. De leeftijdsgroep van 18 tot 34 jaar heeft verder het minst regelmatige eetpatroon. Addendum: cijfers voedselconsumptiepeiling 2014 (De Ridder, et al., 2016) Net zoals bij kleuters en adolescenten is er een sterk positieve evolutie bij de volwassenen in Vlaanderen voor de watergroep. De gemiddelde groentenconsumptie is gedaald in vergelijking met 2004 en blijft sterk beneden de norm liggen. Bij volwassenen is opnieuw zoals bij kleuters een positieve evolutie waarneembaar voor de fruitinname. De minder positieve evolutie zoals die bestaat bij adolescenten, trekt zich dus niet door tot bij de volwassenen. Op vlak van melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten is de situatie minder erg als bij kleuters en adolescenten, al blijft er weinig beterschap merkbaar. Hoewel er een daling is van de gemiddelde inname van voedingsmiddelen uit de restgroep, blijft de hoeveelheid te hoog boven de maximale norm liggen.


3.9.6 Ouderen

3.9.6.1 Inleiding Voor ouderen (vanaf 65 jaar) in het Vlaamse Gewest worden cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête in 2013.

3.9.6.2 Inname voedingsmiddelen De inname van voedingsmiddelen bij ouderen is opgenomen op Figuur 155. Hieruit blijkt in eerste instantie dat er een onderscheid dient te worden gemaakt tussen 65- tot 74-jarigen en 75-plussers. Onder meer bij het aandeel dat de dagelijkse hoeveel water drinkt is er een sterk verschil tussen beide leeftijdsgroepen. Waar het aandeel van de 65- tot 74-jarigen (23,7%) nog in lijn ligt met het aandeel van de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest (26,4%), valt dit sterk terug voor de 75-plussers (10,8%). Een analoge vaststelling is merkbaar voor het aandeel dat dagelijks de dagelijkse hoeveelheid groenten consumeert (Gisle & Demarest, 2014). In vergelijking met de algemene bevolking scoren de 65- tot 74-jarigen een stuk beter betreffende de consumptie van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit. Ook zijn er bij de ouderen meer dan de helft minder die dagelijkse gezoete drank (frisdrank) opdrinken (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 155. Aandeel van de ouderen in vergelijking met de algemene bevolking in het Vlaams Gewest in 2013 met de dagelijkse inname van voedingsmiddelen op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.9.6.3 Maaltijdpatroon Ouderen scoren volgens de Gezondheidsenquête beter dan de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest op vlak van dagelijks ontbijten. Bij de 65- tot 74-jarigen en 75-plussers ontbijten respectievelijk 88,2% en 96,1% (Gisle & Demarest, 2014).

3.9.6.4 Conclusie Aandacht is vereist voor de dagelijkse consumptie van 1 liter water voor de leeftijdsgroep vanaf 75 jaar. Dit valt immers sterk terug ten opzichte van het aandeel bij de algemene bevolking. Ook de dagelijkse consumptie groenten valt in vergelijking met de algemene cijfers in Vlaanderen sterk terug voor de 65-plussers.

29,3%

38,4%

26,4%

63,5%

23,8%

41,4%

41,7%

41,5%

23,7%

60,9%

10,6%

40,5%

31,0%

29,7%

10,8%

61,1%

12,7%

39,2%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid groenten

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid water

Dagelijkse consumptie melkproducten encalciumverrijkte plantaardige producten

Dagelijkse consumptie frisdrank

Dagelijkse consumptie snacks

75+j 65-74j Algemene bevolking



3.9.7.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.

3.9.7.2 Inname voedingsmiddelen De inname van voedingsmiddelen bij de algemene bevolking volgens opleidingsniveau in het Vlaamse Gewest is opgenomen op Figuur 156. Uit deze figuur blijkt dat er voor vele elementen een verband bestaat tussen het opleidingsniveau en de inname van voedingsmiddelen. De verschillen in de cijfers van dagelijkse fruitconsumptie wijzen erop dat bij de hoger opgeleiden in het Vlaamse Gewest het aandeel dat de dagelijks aanbevolen hoeveelheid fruit eet hoger ligt dan bij lager opgeleiden. Daarnaast is bij de hoger opgeleide categorie ook het aandeel dat dagelijks de aanbevolen hoeveelheid groenten eet (45,1%) beduidend hoger dan bij de lager opgeleiden (gemiddeld ongeveer 32%). Voor de consumptie van water ligt het aandeel dat dagelijks de aanbevolen hoeveelheid water drinkt hoger bij de hoger opgeleiden (Gisle & Demarest, 2014). Het verband geldt bovendien niet enkel voor de gezonde voedingsmiddelen. Zo is het aandeel van dagelijkse consumptie van frisdrank ook lager bij hoger opgeleiden dan bij lager opgeleiden. Voor snacks zijn de verschillen minder duidelijk tussen de opleidingsniveaus. Enkel voor het opleidingsniveau ‘lager / geen diploma’ ligt het aandeel dat dagelijks zoete of zoute snacks consumeert beduidend lager dan bij de overige opleidingsniveaus (Gisle & Demarest, 2014).

3.9.7.3 Maaltijdpatroon Het opleidingsniveau lijkt op basis van de Gezondheidsenquête geen significante verschillen op te leveren in het aandeel dat dagelijks ontbijt (Gisle & Demarest, 2014).


Figuur 156. Aandeel van algemene bevolking volgens opleidingsniveau in het Vlaams Gewest in 2013 met de dagelijkse inname van voedingsmiddelen op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.9.7.4 Conclusie Voor de dagelijkse consumptie van fruit, groenten, water en melkproducten is er een verband met het opleidingsniveau. De lagere opleidingsniveaus halen typisch minder vaak de dagelijkse consumptie van de aanbevolen hoeveelheden in vergelijking met de hogere opleidingsniveaus. Voor ongezonde voeding lijken de laagste opleidingsniveaus ook vaker dagelijks frisdrank te drinken.

30,7%

29,5%

19,8%

53,4%

21,2%

28,5%

23,3%

33,6%

19,4%

57,0%

26,0%

42,0%

25,8%

33,7%

26,1%

62,4%

31,3%

44,2%

33,3%

45,1%

29,8%

67,3%

18,1%

41,7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid groenten

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid water

Dagelijkse consumptie melkproducten encalciumverrijkte plantaardige producten

Dagelijkse consumptie frisdrank

Dagelijkse consumptie snacks

Ge

zon

dO

nge

zon

d

Hoger Onderwijs Hoger secundair Lager secundair Lager / geen diploma


3.9.8 Conclusie

Algemeen kan men stellen dat de voedingsgewoonten van de gemiddelde Vlaming nog verre van ideaal zijn. Na een goede start nemen de gezonde voedingsgewoonten reeds af vanaf de peuterleeftijd en verslechtert dit geleidelijk aan verder tot op jongvolwassen leeftijd (18-24 jaar). Dit is vooral te meten aan een dalende consumptie van groenten, fruit en water en een toename in het gebruik van gesuikerde dranken en snoep en koeken. De gezonde voedingsgewoonten nemen vanaf 25 jaar opnieuw (voorzichtig) toe. De dagelijkse consumptie van frisdrank valt ook terug naarmate de leeftijd verder toeneemt. De consumptie van snacks blijft echter constant ongeacht de leeftijd, met als uitzondering een piek voor de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar. Op oudere leeftijd (64+ jaar) vormt de dalende inname van gezonde voedingsmiddelen zoals groenten en water wel opnieuw een belangrijk aandachtspunt. Een internationale vergelijking voor 15-jarige jongens en meisjes leert dat België onder het gemiddelde scoort op vlak van dagelijkse consumptiefruit en boven het gemiddelde op vlak van dagelijkse consumptie zoetigheden en frisdranken. Op vlak van dagelijkse consumptie groenten scoort Vlaanderen dan wel weer erg goed binnen deze groep van jongeren. Een positieve noot is dat de Vlaming een vrij regelmatig maaltijdpatroon heeft. Alweer zijn het echter de adolescenten en jongvolwassenen die opvallend minder goed scoren, vooral op het vlak van ontbijten. De thuiscontext blijft ook de belangrijkste plaats voor het nuttigen van de hoofdmaaltijden. De groep van jongvolwassenen eet het vaakst buitenshuis21. De socio-economische status speelt een rol bij de voedingsgewoonten doorheen alle leeftijdsgroepen. De lagere opleidingsniveaus halen typisch minder vaak de dagelijkse consumptie van de aanbevolen hoeveelheden in vergelijking met de hogere opleidingsniveaus. Voor ongezonde voeding lijken de laagste opleidingsniveaus ook vaker dagelijks frisdrank te drinken. Mensen met het hoogste opleidingsniveau nemen ook vaker hun maaltijden op vaste tijdstippen dan mensen die lager geschoold zijn. Tot slot zien we bij jongeren en volwassenen ook duidelijke verschillen naargelang het geslacht: meisjes en vrouwen doen het qua voedingsgewoonten en regelmaat in het maaltijdpatroon beter dan jongens en mannen. Een hoger aandeel vrouwen voldoet aan de inname van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid fruit, groeten en water. Ook drinken vrouwen minder frisdrank. Voor snacks is er echter geen duidelijk verschil merkbaar tussen mannen en vrouwen.

21 Definitie buitenshuis eten: alle voedsel die buitenshuis geconsumeerd wordt, ongeacht of deze thuis werd bereid


3.10 BEWEGING

3.10.1 Inleiding

In dit deel beschrijven we de fysieke activiteit waarbij een onderscheid wordt gemaakt volgens de bewegingsintensiteit (lichte intensiteit vs. matige tot zware intensiteit) en de domeinen / context waarin de lichamelijke activiteit wordt uitgevoerd. Per leeftijdscategorie worden deze aspecten beschreven. Niet voor alle leeftijdscategorieën zijn cijfers beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het verband met de fysieke activiteit. Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van beweging over de leeftijdsgroepen heen. Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt, wordt toegelicht in de inleiding van elke respectievelijke sectie.


3.10.2 Kleuters

3.10.2.1 Inleiding Voor kleuters zijn cijfers opgenomen uit de Voedselconsumptiepeiling.

3.10.2.2 Richtlijnen In de richtlijnen van de WGO zijn kinderen jonger dan 5 jaar nog niet opgenomen. De algemeen aanvaarde internationale aanbeveling is dat kleuters minimum 3 uur per dag zouden moeten bewegen aan een lichte, matige en/of zware intensiteit. Anno 2014 doet volgens de Voedselconsumptiepeiling in België 96,2% van de 3- tot 5-jarigen minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag. Er is geen significant verschil naar geslacht (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.2.3 Licht intensieve bewegingsactiviteit Kinderen van 3 tot 5 jaar in België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 5 uur en 8 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten. De gemiddelde tijd lijkt wel licht hoger te liggen bij jongens dan bij meisjes van 3 tot 5 jaar (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Bekeken op het totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten gelijkaardig tijdens de week en in het weekend. Er is ook geen significant verschil naar opleidingsniveau van het gezin. Kinderen hebben wel significant meer licht intensieve lichamelijke beweging in de zomer dan in winter (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.2.4 Matig tot zwaar intensieve bewegingsactiviteit Kinderen van 3 tot 5 jaar in België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 57 minuten per dag aan het uitvoeren van matig intensieve (zoals stappen) tot zwaar intensieve (zoals lopen) lichamelijke activiteiten. De gemiddelde tijd ligt hoger bij jongens dan bij meisjes van 3-5 jaar (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Bekeken op het totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten opnieuw gelijkaardig tijdens de week en in het weekend en is er geen significant verschil naargelang het opleidingsniveau van het gezin. De gemiddelde tijd is significant hoger in de lente dan in herfst/winter (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.2.5 Domeinen van lichamelijke activiteit Er worden in de Voedselconsumptiepeiling drie domeinen van lichamelijke activiteit onderscheiden binnen deze leeftijdsgroep (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016):

Actief transport naar school. Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) maakt 49% gebruik van actief transport naar school. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1 uur en 47,5 minuten.

Lidmaatschap van een sportclub. Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) is 44% lid van een sportclub. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1 uur en 37 minuten.

Actief buiten spelen. In de week speelt 79% van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) actief buiten; in het weekend is dit 82%. Deze groep besteedt hieraan gemiddeld respectievelijk 2 uur en 37 minuten per dag (week) en 3 uur en 55 minuten per dag (weekend).

3.10.2.6 Conclusie Kleuters (3 tot 5 jaar) voldoen nog gemakkelijk aan de algemeen aanvaarde internationale aanbeveling voor voldoende lichaamsbeweging. Buiten spelen is hierbij de belangrijkste activiteit, maar ook de helft maakt gebruik van actief transport naar school en is lid van een sportclub.



3.10.3.1 Inleiding Voor kinderen en jongeren vanaf 6 tot en met 17 jaar zijn cijfers beschikbaar uit twee bronnen: de HBSC-studie en de Voedselconsumptiepeiling.

3.10.3.2 Richtlijnen Voor kinderen en jongeren vanaf 6 jaar beveelt de WGO een minimum van 60 minuten matig tot zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag aan. Anno 2014 voldoet hieraan volgens de Voedselconsumptiepeiling in België slechts 6,5% van de kinderen van 6 tot 9 jaar. Het percentage is significant hoger bij jongens (11,3%) dan bij meisjes (1,6%). Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is er in 45,5% van de gevallen wel minstens een uur matig/sterk intensieve beweging (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Van de Belgische kinderen en jongeren (zowel de groep van 10 tot 13 jaar als de groep van 14 tot 17 jaar) voldoet amper 2,4%. Bij jongens van 10 tot 17 jaar is dit 4,2%, terwijl bij meisjes slechts 0,5% voldoet. Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is dit in 29,4% van de gevallen wel minstens een uur matig/sterk intensieve beweging (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.3.3 Licht intensieve bewegingsactiviteit In België spenderen kinderen van 6 tot 9 jaar volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 4 uur en 32 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten. Bekeken op het totaal van 3 tot 9 jaar, is het belang van deze activiteiten gelijkaardig tijdens de week en in het weekend. Kinderen hebben wel significant meer licht intensieve lichamelijke beweging in de zomer dan in winter (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). In België spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 3 uur en 21 minuten per dag aan het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten (zoals de afwas doen). De gemiddelde tijd die wordt gespendeerd aan dit soort activiteiten neemt af met de leeftijd: waar kinderen van 10 tot 13 jaar nog 3 uur en 42 minuten per dag licht intensief bewegen, is dit bij jongeren van 14 tot 17 jaar nog maar gemiddeld 3 uur en 1 minuut per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Het activiteitsniveau is volgens de Voedselconsumptiepeiling significant hoger tijdens het weekend dan tijdens de week (respectievelijk 26,5% en 25,8% van de dag). Ook voeren jongens significant meer licht intensieve lichamelijke activiteiten uit dan meisjes (3 uur en 28 minuten tegenover. 3 uur en 14 minuten per dag), een verschil dat zowel merkbaar is bij 10- tot 13-jarigen als bij 14- tot 17-jarigen. Het uitvoeren van licht intensieve lichamelijke activiteiten verschilt ook naargelang het seizoen: kinderen en jongeren vertonen significant meer licht intensieve lichamelijke activiteit in de lente dan in de winter (gemiddeld 3 uur en 31 tegenover 3 uur en 13 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.3.4 Matig tot zwaar intensieve bewegingsactiviteit Voedselconsumptiepeiling In België spenderen kinderen van 6 tot 9 jaar volgens de Voedselconsumptiepeiling gemiddeld 62 minuten per dag aan het uitvoeren van matig intensieve (zoals stappen) tot zwaar intensieve (zoals basketbal) lichamelijke activiteiten. De gemiddelde tijd is hoger bij jongens dan bij meisjes (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).


In België spenderen volgens de Voedselconsumptiepeiling kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) gemiddeld 48 minuten matig tot zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag. Er is geen verschil tussen de 10- tot 13-jarigen en de 14- tot 17-jarigen. De gemiddelde tijd is hoger bij jongens (56 minuten per dag) dan bij meisjes (41 minuten per dag) en is merkbaar bij zowel de 10- tot 13-jarigen als bij 14- tot 17-jarigen. Het aandeel is wat hoger op weekdagen dan op weekenddagen (6,3% vs. 5,8% van de wakkere tijd). Er is geen verschil volgens opleidingsniveau of seizoen (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). HBSC Internationaal vergeleken scoort Vlaanderen op basis van de HBSC-studie onder het HBSC-gemiddelde inzake het aandeel jongeren dat minstens 1 uur per dag matig intensief beweegt. Bekijkt men de evolutie op basis van deze HBSC-studie dan stelt men een status quo vast voor 11-jarige jongens en meisjes tussen 2006 en 2014. Ook bij de 15-jarige jongens blijft het aandeel dat minstens 1 uur per dag matig intensief beweegt constant tussen 2006 en 2014. Hierdoor is het extra opvallend dat het aandeel bij de 15-jarige meisjes wel daalde, en zelfs bijna halveerde zoals te zien is op Figuur 157 (World Health Organization, 2016). Meer figuren zijn terug te vinden in bijlage. In tegenstelling tot het matig intensief bewegen in de HBSC-studie scoren de Vlaamse jongeren, zowel meisjes als jongens, op het minstens 2 uur zwaar intensief bewegen per week beter dan het HBSC-gemiddelde. Zowel bij de 11-jarigen als de 15-jarigen is een stijging merkbaar van het aandeel dat minstens 2 uur per week hoog intensief beweegt, terwijl het HBSC-gemiddelde daalt (World Health Organization, 2016).

Figuur 157. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat minstens 1 uur per dag matig intensief beweegt voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

3.10.3.5 Domeinen van lichamelijke activiteit Er worden drie domeinen van lichamelijke activiteit onderscheiden bij 6- tot 9-jarigen (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016):

Actief transport naar school. Zo een 47% van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar maakt gebruik van actief transport naar school. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 1 uur en 34 minuten.

Lidmaatschap van een sportclub. Van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar is 65% lid van een sportclub. Deze groep besteedt hieraan per week gemiddeld 2 uur en 45 minuten.

Actief buiten spelen. In de week speelt zo’n 80% van de Belgische kinderen van 6-9 jaar actief buiten, in het weekend is dit 83%. Deze groep besteedt hieraan gemiddeld respectievelijk 2 uur en 15 minuten per dag (week) en 3 uur en 51 minuten per dag (weekend).

VlaanderenHBSC


HBSCgemiddelde


Jongens Meisjes

2006 17% 20% 18% 14% 16% 11% 12% 15% 5% 10%

2014 17% 21% 22% 14% 16% 6% 11% 12% 6% 9%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Mat

ig in

tse

nsi

ef

be

we

gen

(%

)


3.10.3.6 Conclusie De groep van 6 tot 17 jaar heeft onvoldoende lichaamsbeweging; de leeftijdsspecifieke WGO-richtlijn van 1 uur per dag matig tot sterk intensieve lichaamsbeweging wordt hier niet gehaald:

Bij de groep van 6-9 jaar voldoet slechts 6,5%. Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is er in 45,5% van de gevallen wel minstens een uur matig/zwaar intensieve beweging.

Bij de groepen van 10-13 en 14-17 jaar voldoet slechts 2,4%. Op dagen waarop er lichamelijke activiteit is, is er in 29,4% van de gevallen wel minstens een uur matig/zwaar intensieve beweging.


3.10.4 Volwassenen

3.10.4.1 Inleiding Voor volwassenen (18 jaar tot en met 64 jaar) worden cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête. Cijfers voor volwassenen uit de VCP werden in dit luik niet opgenomen aangezien er door experten vragen worden gesteld bij de gehanteerde methodiek. Om een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt ook beroep gedaan op de Eurobarometer ‘Sport and Physical Activity’. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat de bevraagden uit deze Eurobarometer 15 jaar of ouder moesten zijn. De resultaten bevatten dus ook de ouderen en bevraagden vanuit de leeftijdsgroep 15 tot 17 jaar.

3.10.4.2 Richtlijnen Voor volwassenen (18 tot 65 jaar) heeft de WGO twee richtlijnen in kader van fysieke activiteit: de activiteitsaanbeveling en de gezondheidsbevorderende norm. De activiteitsaanbeveling betekent dat volwassenen minstens 150 minuten per week aan matige intensiteit of 75 minuten per week aan zware intensiteit of een equivalente combinatie van matige- en zware intensiteit zouden moeten bewegen. Voorts spreekt men van de gezondheidsbevorderende norm als er minimum 300 minuten per week matig intensief of minimum 150 minuten per week zwaar intensief of een equivalente combinatie van matig- en zwaar intensief wordt bewogen (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Daarnaast wordt voor volwassenen (18 tot 65 jaar) aanbevolen om 10.000 stappen per dag zetten (De Cocker, 2009), (Van Acker R. , 2012), (VIGeZ, 2012). Voor elke 10 minuten die ze fietsen of zwemmen (i.e. activiteiten zonder stappenpatroon) kunnen 1500 stappen extra worden geteld (Miller, Brown, & Tudor-Locke, 2006).

3.10.4.3 Matige lichamelijke activiteit Eurobarometer De voornaamste reden om de resultaten uit deze studie op te nemen is om België te kunnen plaatsen ten opzichte van andere landen in Europa en is niet zozeer gefocust op de vergelijking van de percentages met nationale bevragingen zoals de Voedselconsumptiepeiling. Uit deze barometer blijkt dat er in 2013 in België in vergelijking met het Europees gemiddelde meer mensen zijn die in de week voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit hebben uitgevoerd. Kijkt men enkel naar diegenen die aangaven minstens één dag in de week voor de bevraging een matige lichamelijke activiteit te hebben uitgevoerd, dan blijken er in België in vergelijking met het Europees gemiddelde meer te zijn in de categorie onder de dertig minuten tijdsbesteding per dag waarop een matige lichamelijke activiteit plaatsvond (European Commission, 2014).

Figuur 158. Vergelijking van België met het Europees gemiddelde voor matige fysieke activiteiten (MPA) op basis van de Eurobarometer. De cijfers voor de gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop MPA plaatsvond zijn enkel voor diegenen die aangaven in de week voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit te hebben uitgevoerd (European Commission, 2014).

32%37%

31% 30%35%

16%19%

44%

30%25% 24%

38%

18% 18%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Niet 1 tot 3 dagen 4 tot 7 dagen 0-30 min 31-60 min 61-90 min 90+min

Aantal dagen MPA in afgelopen 7 dagen Gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop MPA plaatsvond

Ve

rde

ling

be

vraa

gde

n (

%)

België EU28


3.10.4.4 Zware lichamelijke activiteit Eurobarometer De voornaamste reden om de resultaten uit deze studie op te nemen is om België te kunnen plaatsen ten opzichte van andere landen in Europa en is niet zozeer gefocust op de vergelijking van de percentages met nationale bevragingen zoals de Voedselconsumptiepeiling. Uit deze barometer blijkt dat België in 2013 op vlak van zware lichamelijke activiteit erg dicht bij het Europees gemiddelde ligt en dit zowel op vlak van het aantal dagen zware lichamelijke activiteit in de week voor de bevraging, als de gemiddelde tijdsbesteding per dag waarop een zware lichamelijke activiteit plaatsvond. (European Commission, 2014). De figuur is opgenomen in de bijlage.

3.10.4.5 Matige tot zware lichamelijke activiteit Gezondheidsenquête Op basis van de Gezondheidsenquête blijkt 43,1% van de volwassenen (18 tot 64 jaar) minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit te doen, zoals te zien op Figuur 159. Bij mannen (55,2%) ligt dit beduidend hoger dan bij vrouwen (30,7%). Kijkt men naar de evolutie dan stelt men vast dat voor de meeste leeftijdsgroepen het aandeel constant bleef in 2013 ten opzichte van 2004. Voor 55- tot 64-jarigen is dit aandeel lichtjes gedaald, terwijl bij de 18- tot 24-jarigen het aandeel is toegenomen. Het verschil tussen mannen en vrouwen is toegenomen tussen 2004 en 2013 (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 159. Aandeel van de volwassenen in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit, VPA: zware lichamelijk activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).

3.10.4.6 Conclusie België leunt op vlak van zware lichamelijke activiteit erg dicht aan bij het Europees gemiddelde. Voor het matig fysiek actief zijn, zijn er in België in vergelijking met het Europees gemiddelde meer mensen die in de week voor de bevraging minstens één dag een matige lichamelijke activiteit hebben uitgevoerd.

VlaamsGewest



2004 42,7% 51,6% 33,8% 47,1% 41,7% 42,2% 41,7% 43,1%

2008 48,2% 60,2% 36,5% 54,3% 51,0% 48,3% 46,4% 43,6%

2013 43,1% 55,2% 30,7% 56,5% 43,5% 42,4% 42,1% 38,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Aan

de

el m

et

min

ste

ns

30

min

ute

n

MP

A o

f V

PA

(%

)


3.10.5 Ouderen

3.10.5.1 Inleiding Voor ouderen (vanaf 65 jaar) in het Vlaamse Gewest worden enkel cijfers gebruikt uit de Gezondheidsenquête in 2013. De Voedselconsumptiepeiling en de Eurobarometer bevatten geen cijfers specifiek over ouderen.

3.10.5.2 Richtlijnen Waar voor volwassenen wordt aanbevolen om 10.000 stappen per dag te zetten, ligt dit voor ouderen iets lager. Voor ouderen bedraagt de aanbevolen hoeveelheid stappen 8000 per dag (De Cocker, 2009), (Van Acker R. , 2012), (VIGeZ, 2012). Voor elke 10 minuten die ze fietsen of zwemmen (i.e. activiteiten zonder stappenpatroon) kunnen 1500 stappen extra worden geteld (Miller, Brown, & Tudor-Locke, 2006).

3.10.5.3 Matige tot zware lichamelijke activiteit Op basis van de Gezondheidsenquête blijkt in 2013 37,7% van de 65- tot 74-jarigen minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit te doen, zoals te zien op Figuur 160. Bij de 75-plussers is dit amper 13,0% in 2013. Hieruit blijkt dat er een sterk verschil is tussen beide groepen ouderen. Daarnaast is er ook een duidelijk verschil vast te stellen op vlak van evolutie. Waar het aandeel voor de leeftijdsgroep 65 tot 74 jaar constant bleef over de jaren, is er bij 75-plussers een daling merkbaar. Tussen 2004 en 2013 viel het aandeel 75-plussers dat minstens 30 min per dag aan matige of zware fysieke activiteit doet terug met 34%. (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 160. Aandeel van de ouderen in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit, VPA: zware lichamelijk activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).

3.10.5.4 Conclusie Er blijkt een sterk onderscheid te zijn tussen 65- tot 74-jarigen en 75-plussers. Bij 75-plussers valt de fysieke activiteit sterk terug en bovendien is er een negatieve evolutie ten opzichte van 2004. Dit in tegenstelling tot de groep van 65 tot 74 jaar waar de trend stabiel is.

40,7%37,0%

19,7%

45,1%

37,9%

15,1%

40,3%37,7%

13,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%


Aan

de

el m

et

min

ste

ns

30

m

inu

ten

MP

A o

f V

PA

(%

)

2004 2008 2013



3.10.6.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.

3.10.6.2 Kleuters Anno 2014 is er volgens de Voedselconsumptiepeiling in België geen verschil naargelang het opleidingsniveau van het gezin betreffende de minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag voor kleuters (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.6.3 Kinderen en jongeren Voor kinderen en adolescenten vanaf 6 jaar beveelt de WGO een minimum van 60 minuten matig tot zwaar intensieve lichamelijke activiteiten per dag aan. Volgens de Voedselconsumptiepeiling is bij kinderen van wie de ouders een relatief laag opleidingsniveau hebben (geen diploma, diploma lager of secundair onderwijs) het aandeel dat voldoet aan de norm hoger dan bij kinderen van wie de ouders een diploma hoger onderwijs bezitten van het korte type (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Verder hebben jongeren van wie de ouders een relatief laag opleidingsniveau hebben (geen diploma, diploma lager of middelbaar onderwijs), meer licht intensieve lichamelijke activiteit (3 uur en 29 minuten per dag) dan jongeren van wie de ouders een diploma hoger onderwijs van het lange type hebben (3 uur en 14 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.10.6.4 Volwassenen Voedselconsumptiepeiling De dagelijkse hoeveelheid matige lichamelijke activiteit lijkt volgens de Voedselconsumptiepeiling sterk beïnvloed te worden door het opleidingsniveau. Zowel hogeropgeleiden van het lange type (1 uur en 13 minuten), als van het korte type (1 uur en 30 minuten) hebben dagelijks beduidend minder matige lichamelijke activiteit in vergelijking met mensen zonder een diploma hoger onderwijs (1 uur en 44 minuten). De verschillen volgens opleidingsniveau zijn eveneens aanwezig voor de dagelijks zware lichamelijke activiteit. Mensen met een diploma hoger onderwijs van het lange type hebben dagelijks minder zware lichamelijke activiteit (12 minuten) dan mensen met een diploma hoger onderwijs van het korte type (17 minuten) en mensen zonder een diploma hoger onderwijs (16 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). In België dragen in 2014 lichamelijke activiteiten op het werk bij tot 24% van de totale lichamelijke activiteit bij volwassenen. Aangezien bij de hoogopgeleiden echter meer dan de helft totaal niet


lichamelijk actief is op het werk en mensen zonder diploma gemiddeld veel meer tijd aan matige tot zwaar intensieve lichamelijk activiteit op het werk spenderen dan mensen met een diploma hoger onderwijs van het lange type, ligt de belangrijkste verklaring tussen de opleidingsniveaus bij het aandeel afkomstig van lichamelijk activiteit op het werk. (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Gezondheidsenquête Het effect van het opleidingsniveau op het aandeel dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit heeft, is terug te vinden op Figuur 161. Hier stelt men beperkte verschillen vast tussen de verschillende opleidingsniveaus. Sinds 2004 is er ook weinig evolutie merkbaar in de cijfers (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 161. Aandeel van de volwassenen volgens opleidingsniveau in het Vlaamse Gewest dat minstens 30 minuten per dag aan matige of zware fysieke activiteit doet op basis van de Gezondheidsenquête. (MPA: matige lichamelijke activiteit, VPA: zware lichamelijk activiteit) (Gisle & Demarest, 2014).

3.10.6.5 Conclusie Het verband tussen (totale) lichaamsbeweging en socio-economische status, wat opleidingsniveau (van het gezin) betreft, is minder duidelijk. Mogelijks is deze indicator in de beschikbare studies niet verfijnd genoeg. Kwetsbare groepen worden immers gekenmerkt door ook andere en gecombineerde indicatoren, zoals bv. migratie-achtergrond.


2004 39,1% 45,6% 45,6% 40,1%

2008 39,9% 51,6% 48,2% 48,6%

2013 39,1% 43,5% 47,4% 40,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Aan

de

el m

et

min

ste

ns

30

m

inu

ten

MP

A o

f V

PA

(%

)


3.10.7 Conclusie

Grote mate van fysieke inactiviteit of het niet behalen van de gezondheidsaanbevelingen beweging van de actieve voedingsdriehoek en de WGO is een wijdverspreid probleem in Vlaanderen en wereldwijd en treft zo goed als alle leeftijden. Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling betreft, zou volgens de Voedselconsumptiepeiling 2014 een grote meerderheid kleuters de aanbevolen minimum drie uur licht, matig of zwaar intensieve lichaamsbeweging per dag behalen. Het overgrote aandeel van deze beweging besteden kleuters echter aan licht intensieve lichaamsbeweging. De gemiddelde tijd besteed aan alle bewegingsintensiteiten zou licht hoger liggen bij jongens dan bij meisjes van 3 tot 5 jaar. De winterperiode is ook een aandachtspunt. Het aandeel kinderen en adolescenten in Vlaanderen dat de aanbeveling van 1 uur per dag bewegen aan matige tot hoge intensiteit behaalt, verschilt op basis van 2 studies met vragenlijsten (HBSC) vs. (nog vaak arbitraire) accelerometrie-drempelwaarde (VCP). Constante in beide studies is wel dat een kleine minderheid van onze kinderen en jongeren in Vlaanderen de aanbeveling behaalt. Ook bij de kinderen en jongeren speelt oudere leeftijd en geslacht een bepalende rol. Zo behaalt volgens de HBSC-studie (2014) 21% van de 11-jarige jongens de aanbeveling van minstens 1 uur per dag matig intensief bewegen. Bij meisjes is dit 14%. Bij de 15-jarigen liggen de percentages lager: 17% bij de jongens en 6% bij de meisjes. Wat volwassenen en de gezondheidsaanbeveling betreft, besteedt iets meer dan 40% van de volwassenen in Vlaanderen minstens 30 minuten per dag aan minimaal matig intensieve beweging. Het percentage volwassenen die dagelijks 30 minuten beweegt daalt geleidelijk met de leeftijd (cross-sectioneel). In de oudste leeftijdsgroep van (75-plussers) is de daling drastischer: ruim 10% behaalt de aanbeveling nog. Er is echter een groot verschil van 20% tussen het aandeel mannen en vrouwen die dagelijks 30 minuten beweegt: de helft van de mannen beweegt voldoende vs. ongeveer 30% van de vrouwen. Het grootste verschil tussen mannen en vrouwen is bij de jongvolwassenen tot 24 jaar. Afhankelijk van het leeftijdsbereik van de volwassenen in de studies is er sprake van een stagnatie tot licht positieve evolutie tussen 2004 en 2014 in het aandeel Vlamingen dat de 30 minuten per dag beweegt aan minimaal matige intensiteit. Het verband tussen (totale) lichaamsbeweging en socio-economische status, wat opleidingsniveau (van het gezin) betreft, is minder duidelijk. Mogelijks is deze indicator in de beschikbare studies niet verfijnd genoeg. Kwetsbare groepen worden immers gekenmerkt door ook andere en gecombineerde indicatoren, zoals bv. migratie-achtergrond. Er is een groter aantal verbanden binnen de specifieke bewegingscontexten. Bv. Bij volwassenen zijn de hoogstopgeleiden minder actief op het werk. Kleuters en kinderen van lager opgeleide ouders, en obese kinderen zijn minder vaak lid van sportclubs en spelen minder tijd actief buiten. Adolescenten met obesitas en adolescenten van lager opgeleide ouders doen minder vaak en minder lang aan actief transport naar school. Adolescenten van lager opgeleide ouders doen ook minder vaak aan sport in de vrije tijd. De aanbeveling om het ruime karakter van beweging meer te communiceren en gericht aan te pakken vanuit vier bewegingscontexten (vrije tijd, thuis, actieve verplaatsing, op het werk)22.

22 Meer informatie is terug te vinden op http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/wat-is-gezonde-voeding-beweging-sedentair-gedrag

http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/wat-is-gezonde-voeding-beweging-sedentair-gedrag


3.11 SEDENTAIR GEDRAG

3.11.1 Inleiding

In dit deel beschrijven we het gezondheidsthema sedentair gedrag. Sedentair gedrag kan men definiëren als alle activiteiten die men uitvoert in zittende of liggende houding én die worden gekenmerkt door een laag energieverbruik23. De slaaptijd valt hier niet onder (Sedentary Behaviour Research Network, 2012). Voorbeelden van sedentaire activiteiten zijn zitten op school, op het werk, of in de auto, beeldschermactiviteiten of schermtijd (verzamelnaam voor alle activiteiten waarbij men gebruik maakt van een scherm zoals tv- en dvd-kijken, computergebruik, gamen en het gebruik van een smartphone of tablet). Per leeftijdscategorie worden verschillende aspecten van sedentair gedrag beschreven. Niet voor alle leeftijdscategorieën zijn cijfers beschikbaar over al deze aspecten. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het verband met sedentair gedrag. Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van sedentair gedrag over de leeftijdsgroepen heen. Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt wordt toegelicht in de inleiding van elke respectievelijke sectie.

23 Energiegebruik ≤ 1,5 MET


3.11.2 Kleuters

3.11.2.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij kleuters zijn beschikbaar in het VIGeZ Syntheserapport sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015) en de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen zoals Canada en Australië, dienen peuters en kleuters van 1 tot 6 jaar langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken (slapen niet inbegrepen).

3.11.2.2 Sedentaire activiteiten Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de Vlaamse schoolgaande kleuters gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag sedentair zijn, wat overeenkomt met 50% tot 85% van hun dagtijd buiten de slaaptijd24 (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.2.3 Passief transport Van de Belgische kleuters (3 tot 5 jaar) gaat volgens de Voedselconsumptiepeiling 76,1% met een passief transportmiddel naar school. Kinderen van 3 tot 5 jaar die met een passief transportmiddel naar school gaan, besteden hier per week gemiddeld anderhalf uur (89,4 minuten) sedentaire tijd aan (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.2.4 Rustig spel In 2014 besteedt volgens de Voedselconsumptiepeiling 94,8% van de Belgische kinderen van 3-5 jaar tijd aan rustig spel (bijvoorbeeld in boeken kijken, met de blokken spelen, met de poppen spelen, tekenen, bouwen, ...) in hun vrije tijd op een gemiddelde weekdag en 95,4% op een gemiddelde weekenddag. Bijna elk kind besteedt dus dagelijks tijd aan rustig spel (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Tijdens het weekend wordt significant meer tijd besteed aan rustig spel dan tijdens de week: op weekdagen besteden Belgische kinderen van 3 tot 5 jaar gemiddeld 1 uur en 4 minuten aan rustig spel, op weekenddagen 2 uur en 19 minuten. Zowel op weekenddagen besteden meisjes van 3 tot 5 jaar significant meer tijd aan rustig spel in hun vrije tijd dan jongens als tijdens de week. Op weekenddagen in de winter wordt ook meer tijd besteed aan rustig spel dan in de lente (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.2.5 Schermtijd Voedselconsumptiepeiling Op basis van de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat in Vlaanderen 42,1% van de 3-tot 5-jarige kinderen de richtlijn van maximum 1 uur schermtijd per dag overschrijdt op weekdagen. Tijdens weekenddagen loopt dit op tot 77,8% (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Syntheserapport VIGeZ Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat 67% van de 3,5- tot 5,5-jarige Vlaamse kleuters gemiddeld meer dan 1 uur aan schermtijd spendeert op een weekdag en 84 % op een weekenddag. Een andere studie opgenomen in het syntheserapport toont bovendien aan dat van de 2- tot 6-jarige Vlaamse kleuters op weekdagen 13% van de jongens en 7% van de meisjes gemiddeld meer dan 2 uur per dag

24 Hoewel deze resultaten gebaseerd werden op objectieve metingen, moeten we wel in acht nemen dat deze metingen bij relatief kleine groepen gebeurden (75 tot 200 kleuters).


aan schermtijd besteedt op weekdagen en respectievelijk 45% en 34% op weekenddagen (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.2.6 Televisiekijken Voedselconsumptiepeiling Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 94,3% van de Belgische 3-tot 5-jarigen televisie kijkt tijdens weekdagen en 97,5% tijdens weekenddagen. Kinderen van 3 tot 5 jaar die tv kijken, doen dit op een weekdag gemiddeld 51,4 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 1 uur en 44 minuten per dag25 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Syntheserapport VIGeZ Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat bij de 3- tot 6-jarigen 7% van de Vlaamse jongens en 5% van de Vlaamse meisjes meer dan 2 uur per dag besteedt aan tv-kijken op weekdagen, op weekenddagen is dit respectievelijk 36% en 28%. Uit een andere studie opgenomen in dit syntheserapport blijkt dat de Vlaamse 3,5- tot 5,5-jarige kleuters buiten de schooluren gemiddeld 1 uur en 7 minuten tv kijken op een weekdag en bijna 2 uur (116 minuten) op een weekenddag26 (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.2.7 Computergebruik Voedselconsumptiepeiling Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 41,7% van de Belgische 3- tot 5-jarigen de computer of spelconsoles gebruikt tijdens weekdagen en 53,2% tijdens weekenddagen. Kinderen van 3 tot 5 jaar die de computer gebruiken, doen dit op een weekdag gemiddeld 26,9 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 40,5 minuten per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Syntheserapport VIGeZ Op basis van de ToyBox-studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de Vlaamse 3,5- tot 5,5-jarige kleuters gemiddeld 15 minuten per dag spenderen aan computergebruik op een weekdag en 29 minuten op een weekenddag (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.2.8 Conclusie Vlaamse schoolgaande kleuters zijn gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag sedentair. Daarnaast blijkt dat in Vlaanderen twee op vijf van de 3-tot 5-jarige kinderen de richtlijn van maximum 1 uur schermtijd per dag niet volgt op weekdagen. Tijdens weekenddagen loopt dit op tot bijna vier op vijf van de kleuters. Meer dan de helft van de kleuters gebruikt een computer of spelconsole op een weekenddag.

25 Enkel gebaseerd op de tv-kijkers 26 Gebaseerd op zowel de tv- als de niet-tv-kijkers



3.11.3.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij kinderen en jongeren (6 tot en met 17 jaar) zijn beschikbaar in het VIGeZ Syntheserapport sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015), de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016) en de HBSC-studie van 2014 (World Health Organization, 2016). Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen zoals Canada en Australië, dienen kinderen en jongeren van 6 tot en met 17 jaar langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken. Zij dienen ook beeldschermactiviteiten (tv-kijken, dvd-kijken, computeren, …) in de vrije tijd te beperken tot maximaal 2 uur per dag (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.3.2 Sedentaire activiteiten Syntheserapport VIGeZ Uit het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat Vlaamse jongens en meisjes van 6 tot 12 jaar gemiddeld 7 uur per dag sedentair zijn, wat overeenkomt met meer dan 50% van hun dagtijd buiten de slaaptijd. Deze cijfers zijn in lijn met het gemiddelde voor andere Europese landen en de V.S. Uit een (eerder kleinschalige) Vlaamse studie van De Baere et al. (2015) blijkt dat 10- tot 12-jarige kinderen tijdens de schooluren per dag gemiddeld 2 uur en 25 minuten, of 39% van de schooluren, zitten. Verder besteden ze op een weekdag gemiddeld 29 minuten aan huiswerk, 31 minuten aan gemotoriseerd transport, 42 minuten aan sedentaire vormen van vrijetijdsbesteding en 40 minuten aan zitten tijdens maaltijden, persoonlijke verzorging en huishoudelijke taken, zoals te zien op Figuur 162 (Van Acker & De Meester, 2015). Vlaamse jongeren van 12 tot en met 17 jaar zijn gemiddeld 8 uur per dag sedentair, wat overeenkomt met 59% van hun dagtijd buiten de slaaptijd. Dit cijfer ligt binnen de Europese range van 6,5 tot 9 uren per dag (op basis van een synthese van verschillende Europese studies). Uit de Vlaamse studie van De Baere et al. (2015) blijkt dat 12-tot 14-jarige kinderen tijdens de schooluren per dag gemiddeld 3 uur en 28 minuten, of 51% van de schooluren, zitten. Een verdeling zoals bij de 10- tot 12-jarige kinderen is terug te vinden op Figuur 162. Hieruit blijkt dat in het algemeen 12- tot 14-jarigen meer sedentair gedrag vertonen dan 10- tot 12-jarigen, voornamelijk door een verhoogd aantal minuten dat de kinderen zitten tijdens de schooluren (Van Acker & De Meester, 2015). Vlaamse 17-jarige jongens studeren op een gemiddelde dag 84 minuten, luisteren 54 minuten zittend naar muziek, telefoneren 19 minuten zittend, babbelen 69 minuten zittend, lezen 33 minuten (niet voor school), besteden 30 minuten aan andere sedentaire vormen van vrijetijdsbesteding en 21 minuten aan gemotoriseerde verplaatsing. Een vergelijking van de Vlaamse 17-jarige jongens met de 17-jarige meisjes is opgenomen op Figuur 162. Op alle vlakken spenderen 17-jarige meisjes op een gemiddelde dag meer minuten aan sedentaire activiteiten, behalve op het vlak van lezen (niet voor school). Zo studeren Vlaamse 17-jarige meisjes op een gemiddelde dag 123 minuten, luisteren 60 minuten zittend naar muziek, telefoneren 36 minuten zittend, babbelen 91 minuten zittend, lezen 21 minuten (niet voor school), besteden 34 minuten aan andere sedentaire vormen van vrijetijdsbesteding en 26 minuten aan gemotoriseerde verplaatsing (Van Acker & De Meester, 2015).


Figuur 162. Overzicht sedentair activiteiten bij verschillende leeftijdsgroepen bij kinderen en jongeren in Vlaanderen op basis van twee studies opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ. De studie van De Baere et al (2015) is uitgedrukt in minuten op een weekdag, de studie van Deforche et al. (2015) is uitgedrukt in minuten op een gemiddelde dag (Van Acker & De Meester, 2015).

Voedselconsumptiepeiling Volgens de Voedselconsumptiepeiling spenderen Belgische kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) anno 2014 gemiddeld 8 uur en 44 minuten per dag aan sedentaire activiteiten. Het sedentair gedrag is vergelijkbaar in de week (67,9% van de gemiddelde tijd van een dag) en in het weekend (67,7%). Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan sedentair gedrag (gemiddeld 9 uur en 12 minuten per dag) dan kinderen van 10 tot 13 jaar (gemiddeld 8 uur en 16 minuten per dag). Meisjes besteden meer tijd aan sedentaire activiteiten (8 uur en 56 minuten per dag) dan jongens (8 uur en 33 minuten per dag) en dit verschil is ook in deze groep meer uitgesproken in de leeftijdsgroep van 14 tot 17 jaar dan die van 10 tot 13 jaar (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.3.3 Passief transport Van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar gaat volgens de Voedselconsumptiepeiling vier op vijf (81%) met een passief transportmiddel (auto, trein, bus of motorfiets) naar school. De 6- tot 9-jarigen die met een passief transportmiddel naar school gaan, besteden hier per week gemiddeld 1 uur en 41 minuten sedentaire tijd aan (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Anno 2014 gaat in België 59,8% van de kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) met een passief transportmiddel naar school. Kinderen en jongeren die een passief transportmiddel gebruiken om naar school te gaan, besteden aan de woon/school-verplaatsing wekelijks gemiddeld 3 uur en 35 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar die met een passief transportmiddel naar school gaan, besteden er

145

29

31

42

40

208

46

41

30

44

84

54

19

69

33

30

21

123

60

36

91

21

34

26

0 50 100 150 200 250

Zitten tijdens schooluren

Huiswerk

Gemotoriseerd transport

Sedentaire vorm vrijetijdsbesteding

Zitten tijdens maaltijden, persoonlijke verzorging enhuishoudelijke taken

Studeren

Zittend muziek luisteren

Zittend telefoneren

Babbelen Zittend

Lezen (niet voor school)

Sedentaire vorm van vrijetijdsbesteding

Gemotoriseerde verplaatsing

Stu

die

De

Bae

re e

t al

. (2

01

5)

Stu

die

Def

orc

he

et

al. (

20

15

)

17j - meisjes 17j - jongens 12-14j 10-12j


wekelijks meer tijd aan dan kinderen van 10 tot 13 jaar (respectievelijk 4 uur en 18 minuten en 2 uur en 44 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.3.4 Rustig spel In 2014 besteedt volgens de Voedselconsumptiepeiling 93,3% van de Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar tijd aan rustig spel (bijvoorbeeld in boeken kijken, met de blokken spelen, met de poppen spelen, tekenen, bouwen) in hun vrije tijd op een gemiddelde weekdag en 94,2% op een gemiddelde weekenddag. Bijna elk kind besteedt dus dagelijks tijd aan rustig spel (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Tijdens het weekend wordt significant meer tijd besteed aan rustig spel dan tijdens de week: op weekdagen besteden Belgische kinderen van 6 tot 9 jaar gemiddeld 46 minuten aan rustig spel, op weekenddagen 1 uur en 51 minuten27. Op weekenddagen besteden meisjes van 6 tot 9 jaar meer tijd aan rustig spel in hun vrije tijd dan jongens. Op weekenddagen in de winter wordt ook meer tijd besteed aan rustig spel dan in de lente (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.3.5 Totale schermtijd Voedselconsumptiepeiling Op basis van de Voedselconsumptiepeiling volgt in Vlaanderen 11,9% van de 6- tot 9-jarige kinderen de richtlijn van maximum 2 uur schermtijd per dag niet op weekdagen, op weekenddagen stijgt dit tot 55,5% (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Ook voor kinderen en jongeren van 10 tot 17 jaar wordt aangeraden om de schermtijd tot 2 uur per dag te beperken. De Voedselconsumptiepeiling toont echter aan dat meer dan de helft van de kinderen en jongeren in België niet voldoet: op een normale weekdag spendeert 54,9% meer dan 2 uur aan schermtijd, op een normale weekenddag is dit zelfs 83,8%. Dit is een negatieve evolutie ten opzichte van 2004.Het percentage ligt hoger bij de leeftijdsgroep van 14 tot 17 jaar (65,2% op weekdagen en 89% op weekenddagen) dan bij de leeftijdsgroep van 10 tot 13 jaar (respectievelijk 43,9% en 78,3%). Het percentage is ook hoger bij jongens (58,8% op weekdagen en 87% op weekenddagen) dan bij meisjes (respectievelijk 50,9% en 80,6%) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Anno 2014 spenderen Belgische adolescenten (10 tot 17 jaar) op een normale weekdag gemiddeld 2 uur en 48 minuten aan schermtijd; op een normale weekenddag is het gemiddelde zelfs 4 uur en 40 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar vertonen zowel op een normale week- als weekenddag meer schermtijd (respectievelijk 3 uur en 17 minuten per dag en 5 uur en 9 minuten per dag) dan kinderen van 10-13 jaar (respectievelijk 2 uur en 16 minuten per dag en 4 uur en 9 minuten per dag). Op weekenddagen vertonen jongens significant meer schermtijd dan meisjes (4 uur en 52 minuten per dag versus 4 uur en 27 minuten per dag) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Syntheserapport VIGeZ Uit de Europese IDEFICS-bevraging die opgenomen is in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat de gezondheidsaanbeveling van maximum 2 uur schermtijd per dag op weekdagen wordt overgeschreden door 24% van de 6- tot 10-jarige Vlaamse jongens en 15% van de meisjes (in lijn met de Europese gemiddelden). Tijdens het weekend stijgt dit aandeel tot respectievelijk 73% en 57% (Van Acker & De Meester, 2015). De 10- tot 12-jarigen spenderen volgens de Vlaamse studie van De Baere et al. (2015), die opgenomen is in het syntheserapport van VIGeZ, gemiddeld 1 uur en 38 minuten aan schermtijd op een weekdag.

27 Berekend op basis van de tijd van de kinderen die tijd besteden aan rustig spel.


Wereldwijd loopt het gemiddeld aantal minuten dat 7- tot 12-jarige jongens en meisjes per dag tv-kijken op tot 2 uur en 6 minuten (Van Acker & De Meester, 2015). Daarnaast spenderen volgens dezelfde studie 12- tot 14-jarigen op een gemiddelde weekdag 2 uren en 7 minuten aan schermtijd (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.3.6 Televisiekijken Voedselconsumptiepeiling Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 96,1% van de Belgische 6- tot 9-jarigen televisie kijkt tijdens weekdagen en 98,7% tijdens weekenddagen. Kinderen van 6 tot 9 jaar die tv-kijken, doen dit op een weekdag gemiddeld 56,1 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 2 uur en 1 minuut per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Belgische kinderen en jongeren van 10 tot 17 jaar spenderen op een normale weekdag gemiddeld 1 uur en 14 minuten aan tv/dvd’s kijken. Op een normale weekenddag loopt dit op tot 2 uur en 6 minuten. Er zijn geen significante verschillen voor de gemiddelde tijd gespendeerd aan tv/dvd’s kijken op een normale week- of weekenddag volgens leeftijd (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Syntheserapport VIGeZ De Europese IDEFICS-bevraging opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ bij 6- tot 10-jarige Vlaamse jongens en meisjes toont aan dat op weekdagen de maximum schermtijd van 2 uur reeds wordt overschreden wanneer enkel het tv-kijken in rekening wordt gebracht door 11% van de jongens en 9% van de meisjes; op weekenddagen is dit zelfs bij respectievelijk 50% en 45% het geval (Van Acker & De Meester, 2015). HBSC In 2014 keek 55% van de Vlaamse 11-jarige jongens en 54% van de Vlaamse 11-jarige meisjes keek in 2014 meer dan 2 uur televisie per schooldag. Vlaanderen scoort hiermee slechter dan het HBSC-gemiddelde. Het aandeel 11-jarigen in Vlaanderen dat minstens 2 uur per schooldag televisie kijkt in 2014 is met bijna 10% afgenomen ten opzichte van 2006. Bij de 15-jarigen (Figuur 163) zien we een gelijkaardige daling in aandeel jongeren dat gemiddeld minstens 2 uur televisie kijkt. In 2014 keek 61% van de Vlaamse 15-jarige jongens en 59% van de Vlaamse 15-jarige meisjes meer dan 2 uur televisie per schooldag ten opzichte van respectievelijk 69% en 67%. Vlaanderen ligt voor de 15-jarigen in de buurt van het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer figuren zijn opgenomen in bijlage.

Figuur 163. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat minstens 2 uur televisie kijkt per schooldag voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

VlaanderenHBSC


HBSCgemiddelde


Jongens Meisjes

2006 69% 69% 79% 62% 67% 67% 67% 76% 57% 68%

2014 61% 65% 73% 62% 66% 59% 62% 75% 58% 60%

0%

20%

40%

60%

80%

Aan

de

el d

at m

inst

en

s 2

uu

r T

V k

ijkt

(%)


3.11.3.7 Computergebruik en gaming Voedselconsumptiepeiling Uit de Voedselconsumptiepeiling blijkt dat 65,3% van de Belgische 6- tot 9-jarigen de computer of spelconsoles gebruikt tijdens weekdagen en 79,5% tijdens weekenddagen. Kinderen van 6 tot 9 jaar die de computer gebruiken, doen dit op een weekdag gemiddeld 34,2 minuten per dag en op een weekenddag gemiddeld 57,6 minuten per dag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) spenderen in België op een normale weekdag gemiddeld 55 minuten aan internetten, e-mailen of chatten. Op een normale weekenddag loopt dit op tot 1 uur en 19 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar spenderen meer tijd aan internetten, e-mailen of chatten (1 uur en 17 minuten op weekdagen en 1 uur en 50 minuten op weekenddagen) dan adolescenten van 10-13 jaar (respectievelijk 30 en 46 minuten per dag). Meisjes spenderen hieraan meer tijd (1 uur en 3 minuten op weekdagen en 1 uur en 32 minuten op weekenddagen) dan jongens (respectievelijk 47 minuten en 1 uur en 7 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Aan het spelen van video- of computerspelletjes spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) in België op een normale weekdag gemiddeld 39 minuten en op een normale weekenddag gemiddeld 1 uur en 15 minuten. Er zijn geen verschillen volgens leeftijd. Jongens spenderen hieraan wel meer tijd (gemiddeld 52 minuten op weekdagen en 1 uur en 43 minuten op weekenddagen) dan meisjes (respectievelijk 26 en 46 minuten). Syntheserapport VIGeZ Volgens een review uit 2006, opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ, gebruiken jongeren van 12 tot 18 jaar wereldwijd gemiddeld 57 minuten per dag de computer en spenderen ze gemiddeld 40 minuten per dag aan gamen (60 minuten bij jongens en 20 minuten bij meisjes). Volgens de Vlaamse studie De Baere et al. (2015) spenderen Vlaamse jongens van 17 jaar per dag gemiddeld 1 uur en 7 minuten aan internet (niet voor school), bij meisjes is dit 1 uur en 18 minuten. Voor gamen stelt men in dezelfde studie vast dat Vlaamse jongeren van 17 jaar per dag gemiddeld 32 minuten spenderen aan gamen. Bij meisjes is dit gemiddeld slechts 4 minuten per dag (Van Acker & De Meester, 2015). HBSC De daling in het televisiegebruik bij jongeren wordt gecompenseerd met een stijging in computergebruik. Bij de 11-jarigen in Vlaanderen is het aandeel dat minstens 2 uur per schooldag een computer gebruikt in 2014 ten opzichte van 2006 met 6% is gestegen bij de jongens en met 7% bij de meisjes. Zo bedroeg het aandeel van de Vlaamse 11-jarige jongens 33% en van de Vlaamse 11-jarige meisjes 32%, die de computer meer dan 2 uur per schooldag gebruiken. Bij de jongens scoort Vlaanderen hiermee beter dan het HBSC-gemiddelde, bij de meisjes slechter dan het gemiddelde. Bij de 15-jarigen scoort Vlaanderen zowel bij de meisjes als bij de jongens onder het gemiddelde, zoals te zien op Figuur 362. Op deze figuur blijkt verder dat 56% van de Vlaamse 15-jarige jongens de computer minstens 2 uur per schooldag gebruikt, bij de meisjes loopt dit op tot 64% (World Health Organization, 2016). Ook voor gaming is er een stijging in de cijfers van 2014 ten opzichte van 2006, zowel voor de 11-jarigen als voor de 15-jarigen, zoals reeds werd beschreven in de sectie rond gaming (sectie 3.7).

3.11.3.8 Huiswerk maken De Voedselconsumptiepeiling toont aan dat adolescenten (10 tot 17 jaar) in België anno 2014 op een normale weekdag gemiddeld 1 uur en 6 minuten besteden aan het maken van huiswerk (inclusief lezen, schrijven en op de computer werken) en op een normale weekenddag 1 uur en 20 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan het maken van huiswerk (gemiddeld 1 uur en 14


minuten op weekdagen en 1 uur en 36 minuten op weekenddagen) dan kinderen van 10-13 jaar (respectievelijk 57 minuten en 1 uur en 2 minuten). Meisjes spenderen significant meer tijd aan het maken van huiswerk (1 uur en 17 minuten op een normale weekdag en 1 uur en 33 minuten op een normale weekenddag) dan jongens (respectievelijk 55 minuten en 1 uur en 6 minuten).

3.11.3.9 Andere sedentaire activiteiten Voor kinderen en jongeren wordt er in de Voedselconsumptiepeiling nog een groep van andere sedentaire activiteiten onderscheiden, die een groepering is van:

Zittend luisteren naar muziek (op radio, cd, mp3, iPod, enz.);

Zittend telefoneren of sms’en;

Zitten, rondhangen, praten met vrienden of familie;

Boek, strips of tijdschrift lezen (niet voor school);

Inactieve hobby’s (muziek, film, kunst, enz.).

Volgens de Voedselconsumptiepeiling spenderen kinderen en jongeren (10 tot 17 jaar) op een normale weekdag gemiddeld 2 uur en 32 minuten aan andere sedentaire activiteiten en op een normale weekenddag zelfs 3 uur en 40 minuten. Jongeren van 14 tot 17 jaar besteden meer tijd aan andere sedentaire activiteiten dan kinderen van 10-13 jaar. Meisjes spenderen meer tijd aan andere sedentaire activiteiten dan jongens (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

3.11.3.10 Conclusie De leeftijdsgroep van 6 tot 12 jaar is gemiddeld 7 uur per dag sedentair, terwijl Vlaamse jongeren van 12 tot 18 jaar gemiddeld 8 uur per dag sedentair zijn. Sedentair gedrag lijkt dus toe te nemen met de leeftijd bij kinderen en jongeren. Verder vertonen meisjes meer sedentair gedrag dan jongens. Deze cijfers zijn in lijn met het gemiddelde voor andere Europese landen en de V.S.


3.11.4 Volwassenen

3.11.4.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij volwassenen (18 tot 64 jaar) zijn beschikbaar in het VIGeZ Syntheserapport sedentair gedrag (Van Acker & De Meester, 2015) en de Voedselconsumptiepeiling van 2014 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Om een internationale vergelijking mogelijk te maken, wordt ook beroep gedaan op de Eurobarometer ‘Sport and Physical Activity’. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat de bevraagden uit deze Eurobarometer 15 jaar of ouder moesten zijn. De resultaten bevatten dus ook de ouderen en bevraagden vanuit de leeftijdsgroep 15 tot 17 jaar. Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen zoals Canada en Australië, dienen volwassenen langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken en regelmatig te onderbreken (om de 20 minuten tot het half uur).

3.11.4.2 Sedentaire activiteiten Volgens een studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ zijn Vlaamse volwassenen gemiddeld 8,3 uur per dag sedentair, wat overeenkomt met 57% van hun dagtijd buiten de slaaptijd. Volwassen mannen zijn gemiddeld 8,7 uur per dag (59% van hun dagtijd) sedentair, volwassen vrouwen gemiddeld 8,1 uur per dag (56% van hun dagtijd). Uit een andere studie in vier Vlaamse bedrijven opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ blijkt dat bedienden en kaderleden ongeveer 71% van de werkuren of gemiddeld 5,5 uur per dag zitten28, en dat het zitten gemiddeld 4 keer wordt onderbroken (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.4.3 Totale schermtijd Volgens een studie opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ besteedt bijna 51% van de Vlaamse 20-jarigen op een weekdag meer dan 2 uur aan schermtijd, op een weekenddag bedraagt dit zelfs bijna 70%. Op basis van de European Social Survey in 2012, eveneens opgenomen in het syntheserapport van VIGeZ, blijkt dat ongeveer 19% van de Belgen ouder dan 15 jaar meer dan 3 uur per dag tv kijkt (wat ongeveer 2% lager is dan het gemiddelde van de 36 deelnemende landen). Volwassenen op middenleeftijd zouden bovendien meer tv kijken (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.4.4 Zitten in een voertuig In België in 2014 brengt een volwassene (18-64 jaar) dagelijks gemiddeld 53 minuten al zittend in een voertuig door. Mannen zitten dagelijks gemiddeld langer (57 minuten) in een voertuig in vergelijking met vrouwen (48 minuten), maar de verschillen blijven beperkt. Volwassenen in de oudste leeftijdsgroep (51-64 jaar) brengen dagelijks gemiddeld het minste tijd al zittend in een voertuig door.

3.11.4.5 Zitten op een dag Voedselconsumptiepeiling De Voedselconsumptiepeiling peilt naar indicatoren rond het zitten op een dag, hierin wordt zitten in een voertuig in eerste instantie niet meegerekend. Voor het zitten op een dag kan in de eerste plaats een onderscheid gemaakt worden tussen een week- en weekenddag (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016):

Weekdag. In België in 2014 zitten volwassenen gemiddeld 6 uur en 6 minuten op een weekdag. Volwassenen zitten in de winter gemiddeld langer op een weekdag dan in de zomer.

28 Opmerkelijk is dat de werknemers de tijd die ze zitten tijdens de werkuren zelf overschatten. De werknemers rapporteerden gemiddeld 7u te zitten tijdens de werkuren.


Weekenddag. In België in 2014 zitten volwassenen gemiddeld 4 uur en 57 minuten per weekenddag. De middelste leeftijdsgroep (35-50 jaar) zit minder lang op een weekenddag dan de jongste (18-34 jaar) en de oudste leeftijdsgroep (51-64 jaar). De gemiddelde tijd die een volwassene zit op een weekenddag is niet verschillend naargelang het seizoen.

Kijkt men vervolgens naar het gemiddelde per dag dan zitten volwassenen in België in 2014 gemiddeld tijdens 5 uur en 47 minuten. Verschillen volgens geslacht of leeftijd zijn beperkt en niet significant. In 2014 zitten mensen dagelijks gemiddeld minder lang (5 uur en 47 minuten) in vergelijking met 2004 (6 uur en 47 minuten). Volwassenen zitten in de winter ook dagelijks langer dan in de zomer (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Bekijkt men op basis van de Voedselconsumptiepeiling het aandeel dat langer dan 8 uur per dag zit, dan bedraagt dit aandeel in 2014 in België 22,2% van de volwassenen. Er is geen verschil vast te stellen tussen mannen en vrouwen. De proportie mensen die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zit, lijkt wel te dalen naarmate de leeftijd toeneemt: 27,8% van de 18- tot 34-jarigen, 21,6% van de 35- tot 50-jarigen en 16,9% van de 51- tot 64-jarigen zit langer dan 8 uur per dag. De proportie mensen die dagelijks gemiddeld langer dan 8 uur zit, is kleiner in vergelijking in 2014 (22,2%) dan de proportie mensen in 2004 (29,8%). De proportie mensen die dagelijks gemiddeld langer dan 8 uur zit, is niet beduidend verschillend volgens het seizoen. Een overzicht van de cijfers is terug te vinden op Figuur 164 (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

Figuur 164. Proportie van de volwassenen in België in 2014 die langer dan 8 uur per dag zitten op basis van de Voedselconsumptiepeiling, opgesplitst naar geslacht en leeftijdsgroep (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

Voegt men de tijd toe die men al zittend in een voertuig doorbrengt, dan zit in België in 2014 een volwassene dagelijks gemiddeld 6 uur en 39 minuten. Het verschil tussen mannen en vrouwen is beperkt maar mannen zitten dagelijks gemiddeld iets langer (6 uur en 50 minuten) dan vrouwen (6 uur en 28 minuten). De hoeveelheid tijd die men gemiddeld zit per dag daalt naarmate de leeftijd toeneemt, maar slechts in beperkte mate: 6 uur en 49 minuten voor de 18-34-jarigen, 6 uur en 46 minuten voor de 35-50-jarigen en 6 uur en 20 minuten voor de 51-64-jarigen. Volwassenen zitten in de winter langer dan in de zomer (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016).

Eurobarometer In de Eurobarometer peilde men naar het aantal uur dat de bevraagde per dag al zittend doorbrengt. Een vergelijking van België met het Europees gemiddelde is opgenomen op Figuur 165. Uit deze figuur blijkt dat België dicht aanleunt bij het Europees gemiddelde. Bekeken over alle 28 bevraagde landen, bevindt België zich dan ook in de middenmoot in de buurt van onder andere Frankrijk en Duitsland. België blijft Nederland wel ruim voor, dat het slechtst scoort van alle 28 landen en waar een op vier van de bevraagden gemiddeld meer dan 8 uur en 30 minuten zit per dag (European Commission, 2014).

22,2% 24,0%20,4%

27,8%

21,6%16,9%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

België Mannen Vrouwen 18-34j 35-50j 51-64j

Geslacht LeeftijdsgroepPro

po

rtie

die

lan

ger

dan

8

uu

r p

er

dag

zit

(%

)

België Geslacht Leeftijdsgroep


Figuur 165. Vergelijking van België in 2014 met het Europees gemiddelde en Nederland rond het gemiddelde aantal uren dat de bevolking (15 jaar en ouder) zit per dag op basis van de Eurobarometer (European Commission, 2014).

3.11.4.6 Conclusie Vlaamse volwassenen zijn gemiddeld 8,3 uur per dag sedentair. In tegenstelling tot bij kinderen en jongeren vertonen volwassen mannen meer sedentair gedrag dan vrouwen. Ook daalt de proportie mensen die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zit naarmate de leeftijd toeneemt. Verder blijkt België dicht aan te leunen bij het Europees gemiddelde op vlak van het gemiddeld aantal uren dat men zit per dag.

17%

41%

30%

12%17%

43%

26%

11%5%

32%37%

25%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

<2u31 2u31-5u30 5u31-8u30 >8u30

Ve

rde

ling

volg

en

s aa

nta

l u

ren

me

n z

it p

er

dag

(%

)

België EU28 Nederland


3.11.5 Ouderen

3.11.5.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot sedentair gedrag bij ouderen (65-plussers) zijn beperkt. Ze zijn enkel beperkt beschikbaar in de Gezondheidsenquête en in het syntheserapport van VIGeZ. Volgens de huidige gezondheidsaanbeveling met betrekking tot sedentair gedrag, op basis van een synthese van internationaal onderzoek en aanbevelingen uit verschillende toonaangevende landen zoals Canada en Australië, dienen volwassenen langdurige periodes van sedentair gedrag te beperken en regelmatig te onderbreken (om de 20 minuten tot het half uur). Bij ouderen (65-plussers) is dit extra belangrijk voor de preventie van spierafbraak.

3.11.5.2 Zittende activiteiten tijdens vrije tijd Volgens bevindingen uit de Gezondheidsenquête uit 2013 onderneemt 38,9% van de Vlaamse 65-plussers tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten (28,1% bij mannen en 46,3% bij vrouwen). Bij de Vlaamse 75-plussers is dit zelfs 54,9% (43,2% bij mannen en 60,9% bij vrouwen). Kijkt men naar de evolutie dan ziet men bij de 75-plussers een stabiele trend ten opzichte van 2004, net zoals het geval is voor de algemene bevolking van 15 jaar en ouder. Bij de leeftijdsgroep van 65- tot 74-jarigen is er echter een gunstige evolutie merkbaar, waar het aandeel dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd teruggevallen is van 32,3% naar 24,9% (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 166. Aandeel van de ouderen in het Vlaamse Gewest dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.11.5.3 Totale schermtijd Uit het syntheserapport van VIGeZ komt kort een studie van Van Cauwenberg et al. (2013) aan bod, waaruit blijkt dat de Vlaamse 65-plussers gemiddeld ruim 4 uur per dag tv-kijken (Van Acker & De Meester, 2015).

3.11.5.4 Conclusie Slechts beperkte gegevens zijn beschikbaar voor ouderen. Bij de leeftijdsgroep van 65- tot 74-jarigen is een gunstige evolutie merkbaar op vlak van vrijetijdsbesteding. Het aandeel dat dan enkel zittende activiteiten onderneemt, kent een dalende trend ten opzichte van 2004. Bij de 75-plussers is deze gunstige evolutie niet zichtbaar en blijft het aandeel constant, op een meer dan dubbel zo hoog niveau als bij de algemene bevolking of bij de 65- tot 74-jarigen. Er is ook een duidelijk verschil merkbaar tussen mannen en vrouwen: vrouwen hebben een hoger aandeel dan mannen op vlak van louter zittende activiteiten ondernemen tijdens de vrije tijd.

23,9%

32,3%

55,5%

24,0%28,0%

55,7%

25,0% 24,9%

54,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%


Aan

de

el z

itte

nd

e

acti

vite

ite

n in

vri

je t

ijd (

%)

2004 2008 2013



3.11.6.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om deze doelgroep te bespreken, wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête en de Voedselconsumptiepeiling.

3.11.6.2 Zitten op een dag De gemiddelde hoeveelheid tijd die dagelijks gezeten wordt, stijgt volgens de Voedselconsumptiepeiling naarmate het opleidingsniveau toeneemt. Mensen zonder een diploma hoger onderwijs zitten dagelijks minder lang (5 uur en 59 minuten) in vergelijking met zowel mensen met een diploma hoger onderwijs van het korte type (6 uur en 55 minuten), als het lange type (7 uur en 27 minuten) (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). De proportie mensen met een diploma hoger onderwijs van het korte type die gemiddeld langer dan 8 uur zitten is significant groter (23,8%) in vergelijking met de proportie mensen zonder een diploma hoger onderwijs (16,5%). Analoog is de proportie mensen met een diploma hoger onderwijs van het lange type die gemiddeld langer dan 8 uur per dag zitten significant groter dan bij mensen zonder een diploma hoger onderwijs (Bel, De Ridder, Lebacq, Ost, & Teppers, 2016). Net zoals in sectie 3.10.6 voor het thema beweging is een groot deel van de verschillen tussen de opleidingsniveaus te wijten aan het sedentair gedrag op de werkvloer.

3.11.6.3 Zittende activiteiten tijdens vrije tijd Op basis van de Gezondheidsenquête kan gekeken worden naar de rol van het opleidingsniveau op het aandeel van de algemene bevolking dat tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten onderneemt, zoals te zien op Figuur 167. Waar uit de Voedselconsumptie bleek dat mensen met een hoger diploma langer zitten per dag in vergelijking met personen met een lager diploma, blijkt uit de Gezondheidsenquête dat vooral bij de lagere opleidingsniveaus er een hoger aandeel is dat tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten onderneemt. Zo is er bij het opleidingsniveau lager of geen diploma 42,4% dat tijdens de vrije tijd enkel zittende activiteiten onderneemt, in tegenstelling tot mensen met een opleidingsniveau hoger onderwijs waar dit aandeel slechts 13,3% bedraagt (Gisle & Demarest, 2014). Kijkt men naar de evolutie sinds 2004, dan stelt men bovendien vast dat de verschillen tussen de lagere en hogere opleidingsniveaus verder zijn toegenomen. In tegenstelling tot de lagere opleidingsniveaus, waar er een stabiele trend waar te nemen is sinds 2004, is het aandeel bij personen met een diploma hoger onderwijs wel gedaald in 2013 ten opzichte van 2008 en 2004 (Gisle & Demarest, 2014).


Volwassenen en ouderen met een lager opleidingsniveau zouden meer tv kijken, terwijl volwassenen met een hogere socio-economische status meer tijd spenderen aan computeren en meer internet gebruiken tijdens de vrije tijd. Bij de jeugd kijken kleuters, kinderen en jongeren met een lagere socio-economische status en van een andere etnisch-culturele afkomst meer tv en vertonen ook meer schermtijd (Van Acker & De Meester, 2015).

Figuur 167. Aandeel van de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd op basis van de Gezondheidsenquête, opgesplitst volgens opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.11.6.4 Conclusie Bekeken op een dag, zitten hoger opgeleiden gemiddeld langer dan lager opgeleiden. Kijkt men naar de vrijetijdsbesteding, dan valt een omgekeerde trend op. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe lager het aandeel dat enkel zittende activiteiten onderneemt tijdens de vrije tijd.


2004 45,0% 35,3% 25,6% 20,2%

2008 41,1% 31,3% 24,8% 18,5%

2013 42,4% 31,0% 26,1% 13,3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Aan

de

el z

itte

nd

e

acti

vite

ite

n in

vri

je t

ijd (

%)


3.11.7 Conclusie

Sedentair gedrag is ingebakken in onze moderne maatschappij en (zit)cultuur. Vlaamse kleuters, kinderen, jongeren maar ook volwassenen zijn 50% tot 85% van hun dag sedentair (slapen niet inbegrepen). Kleuters, kinderen en jongeren zitten gemiddeld 6 tot 9,5 uur per dag neer, volwassenen gemiddeld 8,3 uur per dag. Bij de volwassenen zijn er bevolkingsgroepen waarin het sedentair gedrag hoger ligt. Die risicogroepen zijn ook sterk afhankelijk van het type sedentair gedrag en van de leeftijd. Totaal sedentair gedrag of uren zitten ligt hoger bij o.a. volwassenen jonger dan 24 jaar en ouder dan 60 jaar, volwassenen met een zittend beroep, volwassenen zonder kinderen en partner. Uren zitten in de vrije tijd is hoog bij 75-plussers. Volwassenen op middenleeftijd kijken meer tv. Bij ouderen (65+ jaar) geldt dit voor de jongere ouderen, ouderen met functionele beperkingen, en ouderen zonder partner. Jongvolwassenen spenderen meer tijd aan computeren en gebruiken meer gemotoriseerd transport. Mannen gamen meer en gebruiken meer gemotoriseerd transport. Wat jeugd en de gezondheidsaanbeveling van de actieve voedingsdriehoek betreft, wordt aangeraden om de schermtijd per dag te beperken. Twee op vijf van de 3- tot 5-jarige kleuters heeft meer dan 1 uur schermtijd per dag heeft op weekdagen. Tijdens weekenddagen loopt dit op tot vier op vijf van de kleuters. Van de 6- tot 9-jarige kinderen volgt in Vlaanderen bijna 12% de richtlijn van maximum 2 uur schermtijd per dag niet op weekdagen, op weekenddagen stijgt dit tot 55%. Bij kinderen en jongeren speelt oudere leeftijd een bepalende (negatieve) rol. Zo behaalt volgens de HBSC-studie (2014) slechts 7,5% van de 12-14-jarige jongens de aanbeveling van max. 2 uur schermtijd. Bij meisjes is dit 8,6%. Bij de 15-18-jarigen liggen de percentages lager: 6,5% bij de jongens en 7,0% bij de meisjes. Overigens blijkt dat beduidend meer adolescenten de aanbeveling behalen op weekdagen (14,6%) ten opzichte van weekenddagen (7,0%) en dit in beide geslachten en beide leeftijdsgroepen. Bij de jeugd zien we een negatieve evolutie voor het behalen van de aanbeveling schermtijd in 2014 vergeleken met 2004. Dit is een aandachtspunt, zeker gezien de almaar stijgende digitalisering en de enorme toename in het aanbod van schermactiviteiten voor jongeren. Wat de jeugd en types sedentair gedrag betreft, zijn er ook risicogroepen. Bij kinderen spenderen meisjes meer tijd aan internetten, e-mailen of chatten, terwijl jongens meer tijd spenderen aan video- of computerspelletjes. Bij jongeren kijken oudere jongeren meer tv, vertonen jongens meer schermtijd en is het totaal sedentair gedrag hoger bij meisjes. Het verband tussen sedentair gedrag en socio-economische status, wat opleidingsniveau (van het gezin) betreft, is afhankelijk van het type sedentair gedrag. Bij volwassenen is totaal sedentair gedrag hoger bij een hoger opleidingsniveau vooral vanwege de zittende beroepen. Volwassenen op middenleeftijd en volwassenen met een lager opleidingsniveau kijken meer tv. Ouderen met een lagere socio-economische status kijken meer tv. Volwassenen met een hogere socio-economische status spenderen meer tijd aan computeren. En volwassenen met een hogere opleiding gebruiken meer internet tijdens de vrije tijd. Bij de jeugd kijken kleuters, kinderen en jongeren met een lagere socio-economische status meer tv en vertonen ook meer schermtijd.


3.12 ANTROPOMETRIE

3.12.1 Inleiding

In dit deel komt antropometrie aan bod. Antropometrie is de studie van de menselijke afmetingen. Binnen het kader van deze gezondheidsconferentie wordt hierbij gekeken naar indicatoren zoals de Body Mass Index (BMI) en buikomtrek als maat voor overgewicht en obesitas. Overgewicht en obesitas vormen immers twee belangrijke gezondheidsthema’s en hebben een sterke link met de andere thema’s die beschreven worden in dit Hoofdstuk 3: Omvang van het gebruik. De Body Mass Index is de verhouding van het gewicht van een individu en zijn lengte (kg/m²). De WHO hanteert de BMI om het lichaamsgewicht van volwassenen te categoriseren als volgt (World Health Organization, 2016):

Ondergewicht: BMI < 18,5 kg/m²

Normaal gewicht: BMI tussen 18,5 kg/m² en 24,9 kg/m²

Overgewicht: BMI tussen 25,0 kg/m² en 29,9 kg/m²

Obesitas: BMI ≥ 30,0 kg/m² Voor kinderen en jongeren (van 3 tot 17 jaar) hangen de grenswaarden af van de leeftijd, waarbij de grenswaarden gedefinieerd worden door de IOTF29 (Cole & Lobstein, 2012). Dit is slechts één van de bestaande manieren voor gewichtsbepaling bij kinderen. Deze bepaling wordt telkens uitgedrukt ten opzichte van een recente normgroep. Per leeftijdscategorie worden verschillende indicatoren (BMI, buikomtrek) van antropometrie beschreven. Hiervoor wordt in hoofdzaak beroep gedaan op drie studies: de Gezondheidsenquête, de Voedselconsumptiepeiling en het LARS30. Het is belangrijk op te merken dat deze studies verschillen op vlak van gehanteerde methodologie. Zo doen de Voedselconsumptiepeiling en LARS beroep op gemeten cijfergegevens (bijvoorbeeld voor gewicht en lengte), terwijl de Gezondheidsenquête de gegevens verzamelt aan de hand van zelfrapportage. Bepaalde validatiestudies hebben echter aangetoond dat respondenten bij zelfrapportering geneigd zijn om hun gewicht te onderschatten en hun lichaamslengte te overschatten (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). Daarnaast is het belangrijk op te merken dat niet voor alle leeftijdscategorieën cijfers beschikbaar zijn over alle vernoemde indicatoren. Ten slotte is er aandacht voor de socio-economische status en het verband met het sedentair gedrag. Op het einde van dit deel worden conclusies gegeven over deze aspecten van antropometrie over de leeftijdsgroepen heen. Welke bronnen er per levensfase of sectie worden gebruikt wordt toegelicht in de inleiding van elke respectievelijke sectie.

29 Het zijn de criteria van de IOTF die op analoge wijze gehanteerd worden bij de Vlaamse groeicurven 30 CLB-medewerkers registreren hun activiteiten in het kader van leerlingenbegeleiding in een elektronisch multidisciplinair leerlingendossier, genaamd LARS.


3.12.2 Kleuters

3.12.2.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot antropometrie bij kleuters zijn beschikbaar in de Gezondheidsenquête, de Voedselconsumptiepeiling en via het Leerlingen Administratie en Registratie Systeem (LARS).

3.12.2.2 Body Mass Index Gezondheidsenquête Bij de leeftijdsgroep van 2- tot 4-jarigen in het Vlaamse Gewest is volgens de Gezondheidsenquête in 2013 19,4% te zwaar (overgewicht of obesitas) en heeft 11,2% obesitas (Gisle & Demarest, 2014). LARS Bij de leeftijdscategorie van 2- tot 5-jarigen in Vlaanderen vertoont 9,8% (extreem) ondergewicht in het schooljaar 2014-2015 en 14,2% heeft overgewicht of obesitas (Centra voor Leerlingenbegeleiding, 2016).

3.12.2.3 Buikomtrek Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen aan dat het aandeel met een normale buikomtrek constant blijft in België binnen de verschillende leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar (70 à 76%) zoals weergegeven op Figuur 174. Specifiek voor kleuters (3- tot 5-jarigen) bedraagt het aandeel met een normale buikomtrek 76%. Het aandeel van de kleuters met een verhoogd risico en een substantieel verhoogd risico bedraagt respectievelijk 17% en 7% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

3.12.2.4 Conclusie Het aandeel kleuters met overgewicht of obesitas ligt vrij hoog. Bijna één op vijf kleuters weegt te zwaar. Ook het aandeel met ondergewicht is aanzienlijk.



3.12.3.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot antropometrie bij kinderen en jongeren (6 tot en met 17 jaar) zijn beschikbaar in de Gezondheidsenquête, de Voedselconsumptiepeiling, het Leerlingen Administratie en Registratie Systeem (LARS) en de HBSC-studie.

3.12.3.2 Body Mass Index Gezondheidsenquête De gegevens uit de Gezondheidsenquête laten niet toe om de cijfers strikt toe te passen op de leeftijdsgroep van 6 tot 18 jaar. De globale cijfers op Vlaams niveau slaan enkel op de volledige leeftijdsgroep van 2 tot 17 jaar maar komen toch binnen deze sectie aan bod. Daarnaast wordt ook de leeftijdsgroep van 5 tot 9 jaar binnen deze sectie besproken. Uit de Gezondheidsenquête (2013) blijkt dat in het Vlaamse Gewest 16,5% (17,6% jongens, 15,3% meisjes) van de kinderen tussen 2 en 17 jaar te veel wegen, en 5,4% heeft obesitas. Deze cijfers verschillen niet significant van de metingen in 2004 en 2008. Bij meisjes zijn er minder die te zwaar zijn, maar wel meer die obesitas hebben zoals geïllustreerd op Figuur 168. Het zijn vooral de jongste kinderen waarbij obesitas vaak voorkomt in Vlaanderen. Op Vlaams niveau is er sprake van obesitas bij 9% van de 5- tot 9-jarigen, tegenover 4% van de 10- tot 17-jarigen (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 168. Prevalentie van te zware kinderen en jongeren en obesitas in het Vlaamse Gewest op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Voedselconsumptiepeiling Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen weinig variatie in België in 2014 voor de cijfers over de verschillende leeftijdsgroepen. Het aandeel met een normaal gewicht voor verschillende leeftijdsgroepen tussen 6 en 17 jaar schommelt tussen de 71% en 75%, zoals te zien op Figuur 172. Het aandeel voor overgewicht en obesitas tussen de 16% en 19% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015). LARS

De gegevens uit het Leerlingen Administratie en Registratie Systeem (LARS), gebaseerd op CLB-onderzoeken, laten niet toe om de cijfers strikt toe te passen op de leeftijdsgroep van 6 tot 18 jaar. De globale cijfers op Vlaams niveau slaan enkel op de volledige leeftijdsgroep tussen 2 en 18 jaar maar komen toch binnen deze sectie aan bod.

2004 2008 2013 Jongens Meisjes 5-9j 10-14j 15-17j

Evolutie Vlaamse Gewest Geslacht Leetijdsgroep

Te zwaar 17,6% 16,9% 16,5% 17,6% 15,3% 16,9% 16,1% 13,7%

Waarvan obesitas 5,2% 4,3% 5,4% 4,2% 6,6% 5,7% 4,2% 1,6%

0%2%4%6%8%

10%12%14%16%18%20%

Ve

rde

ling

kin

de

ren

& jo

nge

ren

(%)


Volgens de cijfers van LARS uit 2013 weegt in Vlaanderen 16,7% van de jongeren tussen 2 en 18 jaar te veel (12,9% overgewicht, 3,8% obesitas). Bij jongens gaat het over 14,6% (11,8% en 2,8% respectievelijk), en bij meisjes over 18,9 % (14,1% en 4,8% respectievelijk). De cijfers voor het schooljaar 2014-2015 bevestigen deze cijfers: 12,9% heeft overgewicht en 3,9% heeft obesitas. Daarnaast heeft 10,3% van de leerlingen ondergewicht, waarvan 0,4% extreem ondergewicht (Centra voor Leerlingenbegeleiding, 2016). Hierbij dient opgemerkt te worden dat niet elke jongere met ondergewicht een voedings- of eetstoornis heeft, en niet elke jongere met een voedings- of eetstoornis heeft ondergewicht. Bekijkt men de cijfers op figuur 134 per leeftijdsgroep en volgens onderwijsvorm31, dan stelt men vast dat (extreem) ondergewicht relatief vaker voorkomt in het ASO, terwijl overgewicht of obesitas vaker wordt genoteerd in het BSO. Bovendien blijkt dat hoe ouder de leerling wordt, hoe groter de kans is dat zijn of haar BMI af zal wijken van het gemiddelde. Zowel de lage als de hoge BMI-waarden stijgen met de leeftijd van de leerling (Centra voor Leerlingenbegeleiding, 2016).

Figuur 169. Cijfers voor Vlaanderen rond afwijkende BMI-waarden voor het schooljaar 2014-2015 (Centra voor Leerlingenbegeleiding, 2016).

HBSC Zowel bij de 11-jarigen als bij de 15-jarigen zien we een stijging van het aandeel jongeren met overgewicht of obesitas op basis van BMI voor de periode 2006 en de periode 2014. Vlaanderen volgt hiermee de stijgende trend van het HBSC-gemiddelde. De stijging is zowel bij de 11-jarigen als de 15-jarigen groter bij de jongens dan bij de meisjes. In 2014 was het aandeel 11-jarige jongens met overgewicht of obesitas 16% en het aandeel 11-jarige meisjes 14% (Figuur 170). Internationaal bekeken scoort Vlaanderen goed in vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11-jarigen, voor de 15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt van het gemiddelde. Meer details zijn terug te vinden in de figuur in bijlage.

3.12.3.3 Buikomtrek Cijfers uit de Voedselconsumptiepeiling tonen aan dat het aandeel met een normale buikomtrek constant blijft in België binnen de verschillende leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar (70 à 76%) zoals weergegeven op Figuur 174. De proportie met een verhoogd risico op basis van de buikomtrek neemt pas drastisch toe op latere leeftijd, bij de volwassenen (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

31 Voor de onderwijsvorm zijn enkel de 13- tot en met 18-jarigen opgenomen

10,2% 11,5% 12,8% 11,1% 9,2%13,0%

17,2%19,4%

16,3%18,6%

27,4%

16,1%

0%

10%

20%

30%

6-12j 13-18j ASO TSO BSO KSO

Leeftijdsgroep Onderwijsvorm

Afw

ijke

nd

e B

MI (

%)

(extreem) ondergewicht Overgewicht of obesitas


Figuur 170. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 11-jarigen met overgewicht en obees zijn op basis van BMI voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

3.12.3.4 Conclusie Het zijn volgens de Gezondheidsenquête vooral de jongste kinderen waarbij obesitas vaak voorkomt in Vlaanderen. Deze cijfers worden echter niet volledig bevestigd door de LARS-cijfers waaruit blijkt dat zowel het aandeel met de lage als de hoge BMI-waarden stijgen met de leeftijd. Per onderwijsvorm stelt men vast dat (extreem) ondergewicht relatief vaker voorkomt in het ASO, terwijl overgewicht of obesitas vaker wordt genoteerd in het BSO. Vergelijkingen maken tussen beide studies is echter moeilijk gezien de verschillende gehanteerde methodologie zoals reeds eerder aangehaald. Internationaal bekeken scoort Vlaanderen goed in vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11-jarigen, voor de 15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt van het gemiddelde. Het aandeel met een normale buikomtrek blijft nagenoeg constant in België binnen de verschillende leeftijdsgroepen van 6 tot 17 jaar.

8%

16%

5%10%

13%8%

12%7%

11% 10%

16%

27%

15%20% 19%

14%17%

9%

16%12%

0%5%

10%15%20%25%30%

Vla

and

ere

n

HB

SCge

mid

del

de

Ne

de

rlan

d

Fran

krijk

Du

itsl

and

Vla

and

ere

n

HB

SCge

mid

del

de

Ne

de

rlan

d

Fran

krijk

Du

itsl

and

Jongens Meisjes

Ove

rge

wic

ht

of

ob

ee

s (%

)

2006 2014


3.12.4 Volwassenen

3.12.4.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot antropometrie bij volwassenen (18 tot 64 jaar) zijn in de eerste plaats beschikbaar uit de Voedselconsumptiepeiling en de Gezondheidsenquête. Daarnaast zijn ook enkele internationale vergelijkende studies opgenomen.

3.12.4.2 Body Mass Index Gezondheidsenquête Uit cijfers uit de Gezondheidsenquête in 2013 blijkt dat 44,3% van de Vlaamse volwassenen van 18 tot 64 jaar te veel weegt: 32,8% heeft overgewicht en 11,5% heeft obesitas. De gemiddelde BMI van de volwassenen in het Vlaamse Gewest bedraagt 25,1 kg/m². In 2004 bedroeg de gemiddelde BMI nog 24,6 kg/m². Deze cijfers weerspiegelen een toename in gewicht(status) bij de volwassenen in het Vlaamse Gewest in het voorbije decennium (Gisle & Demarest, 2014). Mannen hebben een hogere gemiddelde BMI dan vrouwen: respectievelijk 25,4 kg/m² en 24,7 kg/m². Daarnaast neemt het aandeel van de volwassenen met overgewicht of obesitas toe naarmate de leeftijd stijgt, zoals te zien is op Figuur 171. Waar bij de 18- tot 24-jarigen in 2013 20,1% te zwaar is, stijgt dit aandeel tot 60,6% bij de 55- tot 64-jarigen (Gisle & Demarest, 2014). Tenslotte valt het hogere aandeel van ondergewicht op binnen de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar in vergelijking met de andere leeftijdsgroepen (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 171. Evolutie tussen 2004 en 2013 van de verdeling volwassenen (18 tot 64 jaar) in het Vlaams Gewest volgens BMI, opgesplitst volgens leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

Voedselconsumptiepeiling In België bedraagt de gemiddelde BMI bij volwassenen met een leeftijd van 18 tot 64 jaar in 2014 26,3 kg/m². De gemiddelde volwassen Belg lijdt dus aan overgewicht. Overgewicht komt vaker voor bij mannen, de geslachtsverdeling van obesitas is daarentegen gelijk. Bij de volwassen bevolking vertoont de prevalentie van personen met overgewicht een lineaire stijging naarmate de leeftijd toeneemt, zoals te zien is op Figuur 172. Vanaf 35 jaar heeft meer dan één derde van de bevolking overgewicht en heeft meer dan één vijfde obesitas (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

2004 2013 2004 2013 2004 2013 2004 2013 2004 2013

18-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j

Obees 2,8% 3,5% 6,0% 10,8% 9,5% 11,4% 11,4% 18,1% 18,7% 18,2%

Overgewicht 11,3% 16,6% 20,4% 28,6% 32,2% 31,5% 36,0% 41,0% 39,8% 42,4%

Normaal 77,6% 71,3% 70,1% 54,8% 56,9% 56,1% 50,7% 39,8% 40,3% 38,3%

Ondergewicht 8,4% 8,6% 3,5% 5,7% 1,4% 1,1% 1,9% 1,0% 1,2% 1,2%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Ve

rde

ling

volg

en

s B

MI (

%)


Figuur 172. Verdeling van de bevolking volgens de antropometrische indicator ‘BMI’ in België in functie van de leeftijd op basis van de Voedselconsumptiepeiling in 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

Internationaal Het Kenniscentrum voor Gezondheidszorg (KCE) meldt dat de prevalentie van obesitas bij volwassenen dicht ligt bij het EU-15 gemiddelde (KCE, 2015). Daarnaast bevat het Global Nutrition Report 2016 internationale data rond overgewicht en obesitas. Een van de belangrijkste bevindingen uit het rapport is dat de prevalentie van overgewicht en van obesitas in elke regio in de wereld en in bijna elk land stijgt. 57 van de 129 onderzochte landen kampten momenteel zelfs met een combinatie van hoge prevalentiecijfers voor zowel ondervoeding als overgewicht en obesitas bij volwassenen. Overgewicht en obesitas kunnen samengaan met ondervoeding door te veel en te eenzijdig te eten (International Food Policy Research Institute, 2016). Figuur 173 geeft de percentages van overgewicht32 voor volwassenen weer voor de landen in West-Europa. Uit deze figuur blijkt dat voor overgewicht de prevalentie voor Belgische mannen slechter is dan het Europese gemiddelde (66% ten opzichte van 63%) en dat de prevalentie voor de Belgische vrouwen beter is dan het Europese gemiddelde (48% ten opzichte van 52%).

Figuur 173. Prevalentie overgewicht volwassenen (18 jaar en ouder) (International Food Policy Research Institute, 2016).

32 Het Global Nutrition Report definieert overgewicht als BMI 25 kg/m² en obesitas als BMI 30 kg/m².

3-5j 6-9j 10-13j 14-17j 18-34j 35-50j 51-64j

Obesitas 3% 4% 4% 5% 12% 21% 25%

Overgewicht 11% 12% 15% 12% 23% 34% 44%

Normaal 77% 75% 71% 73% 61% 44% 29%

Ondergewicht 9% 8% 10% 10% 3% 1% 2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%V

erd

elin

g b

evo

lkin

g vo

lge

ns

BM

I (%

)

Oostenrijk Zwitserland Duitsland Nederland België Luxemburg FrankrijkGemiddelde

EuropaGemiddeldewereldwijd

Overgewicht man 61 63 63 64 66 68 67 63 46

Overgewicht vrouw 45 46 47 48 48 48 55 52 50

Overgewicht 53 55 55 56 57 58 61 58 48

0

10

20

30

40

50

60

70

Ove

rge

wic

ht

volw

asse

ne

n 2

01

4 (

%)


Voor obesitas blijkt de prevalentie voor Belgische mannen gelijk te zijn aan die van het Europese gemiddelde (22%), voor vrouwen ligt de prevalentie in België lager dan het Europese gemiddelde (18% ten opzichte van 23%). De figuur voor obesitas is opgenomen in bijlage. Voor zowel overgewicht als obesitas scoren enkel Frankrijk en Luxemburg slechter dan België.

3.12.4.3 Buikomtrek Volgens de Voedselconsumptiepeiling vertoont de helft van de steekproef een verhoogde buikomtrek. Het aandeel met een substantieel verhoogd risico neemt lineair toe met de leeftijd, zoals te zien op Figuur 174. Waar voor de jonge leeftijdsgroep bij de volwassenen (van 18 tot 34 jaar) het aandeel met een substantieel verhoogd risico 19% bedraagt, stijgt dit voor de oudere leeftijdsgroepen van 35 tot 50 jaar en van 51 tot 64 jaar naar respectievelijk 34% en 54% (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

Figuur 174. Verdeling van de bevolking volgens de antropometrische indicator ‘buikomtrek’ in België in functie van de leeftijd op basis van de Voedselconsumptiepeiling in 2014 (Bel, Lebacq, Ost, & Teppers, 2015).

3.12.4.4 Conclusie Mannen hebben een hogere gemiddelde BMI dan vrouwen en het aandeel van de volwassenen met overgewicht of obesitas neemt toe naarmate de leeftijd stijgt. Waar bij de 18- tot 24-jarigen één op vijf te zwaar is, stijgt dit aandeel tot drie op vijf bij de 55- tot 64-jarigen. Voor zowel overgewicht als obesitas scoren enkel Frankrijk en Luxemburg qua landen in West-Europa die opgenomen zijn in de studie slechter dan België. Ook voor de buikomtrek neemt het aandeel met een substantieel verhoogd risico lineair toe met de leeftijd. Het hogere aandeel van ondergewicht binnen de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar valt ook op in vergelijking met de andere leeftijdsgroepen.

3-5j 6-9j 10-13j 14-17j 18-34j 35-50j 51-64j

Substantieel verhoogd risico 7% 6% 9% 8% 19% 34% 54%

Verhoogd risico 17% 18% 21% 16% 17% 26% 23%

Normaal 76% 76% 70% 76% 64% 40% 23%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Ve

rde

ling

be

volk

ing

volg

en

s b

uik

om

tre

k (%

)


3.12.5 Ouderen

3.12.5.1 Inleiding Cijfers met betrekking tot ouderen (65-plussers) zijn beperkt. Ze zijn enkel beperkt beschikbaar voor de Body Mass Index op basis van de Gezondheidsenquête.

3.12.5.2 Cijfers Voor de ouderen (65-plussers) is de verdeling volgens BMI weergegeven op Figuur 175. Daaruit blijkt dat anno 2013 de 65-plussers een kleiner aandeel hebben met een gezond gewicht dan de algemene bevolking. Voor de leeftijdsgroep 65- tot 74-jarigen bleef het aandeel met een normaal gewicht sinds 2004 wel constant. Voor de 75-plussers viel het aandeel met een normaal gewicht terug van 47,1% in 2004 naar 40,5% in 2013. Daarnaast is het ook opvallend dat bij de 75-plussers (2,1%) er bijna dubbel zoveel zijn met ondergewicht als bij de 65- tot 74-jarigen (1,2%) (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 175. Evolutie tussen 2004 en 2013 van ouderen ten opzichte van de algemene bevolking in het Vlaams Gewest volgens BMI, opgesplitst volgens leeftijdscategorie op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.12.5.3 Conclusie Voor de leeftijdsgroep 65- tot 74-jarigen bleef het aandeel met een normaal gewicht constant sinds 2004. Voor de 75-plussers daalde het aandeel met een normaal gewicht echter tussen 2004 en 2013. Het aandeel met overgewicht of obesitas ligt hoger bij ouderen dan bij de algemene bevolking. Daarnaast is het ook opvallend dat bij de 75-plussers er bijna dubbel zoveel zijn met ondergewicht als bij de 65- tot 74-jarigen. Hoewel de percentages beperkt zijn, kan men toch voorzichtig stellen dat voor zowel 65- tot 74-jarigen als 75-plussers het aandeel met ondergewicht halveerde tussen 2004 en 2013.

2004 2008 2013 2004 2008 2013 2004 2008 2013


Obees 11,5% 13,6% 12,6% 19,2% 17,1% 18,2% 13,9% 15,1% 14,3%

Overgewicht 31,3% 33,4% 35,1% 40,9% 43,3% 42,4% 35,0% 38,7% 43,1%

Normaal 54,5% 50,2% 49,6% 37,8% 38,4% 38,3% 47,1% 42,5% 40,5%

Ondergewicht 2,8% 2,7% 2,6% 2,2% 1,2% 1,2% 4,1% 3,6% 2,1%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Ve

rde

ling

volg

en

s B

MI (

%)



3.12.6.1 Inleiding Deze sectie behandelt kort de doelgroep zwangere vrouwen, aangezien obesitas tijdens de zwangerschap verschillende risico’s inhoudt33. Er zijn slechts beperkte cijfers beschikbaar, waardoor enkel de Body Mass Index wordt besproken. De bepaling van het BMI wordt hierbij bepaald bij de start van de zwangerschap. Op Vlaams niveau wordt hiervoor gebruik gemaakt van cijfers afkomstig uit de jaarrapporten van het Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie (SPE). Een deel van deze cijfers van het SPE werden specifiek opgevraagd in kader van deze conferentie bij Kind & Gezin.

3.12.6.2 Cijfers De cijfers voor ondergewicht, normaal gewicht, overgewicht en obesitas bij zwangere vrouwen zijn niet veel veranderd sinds 2009. In 2014 blijkt 22,8% van de zwangere vrouwen bij de start van de zwangerschap overgewicht te hebben, en 10,6% heeft obesitas (Devlieger, Martens, Martens, Van Mol, & Cammu, 2015).

Figuur 176. Verdeling van moeders bij de start van de zwangerschap in Vlaanderen in verschillende gewichtscategorieën, periode 2009-2014 (Devlieger, Martens, Martens, Van Mol, & Cammu, 2015). Cijfers op aanvraag bij Kind & Gezin.

3.12.6.3 Conclusie Eén op drie van de zwangere vrouwen was te zwaar bij de start van de zwangerschap. Dit aandeel bleef nagenoeg constant ten opzichte van 2009.

33 Een overzicht van mogelijke risico’s zijn terug te vinden via volgende link: https://www.uzleuven.be/gynaecologie-en-verloskunde/obesitas-en-zwangerschap

2009 2010 2011 2012 2013 2014

Obesitas 10,2% 10,4% 10,7% 11,2% 11,2% 10,6%

Overgewicht 21,5% 21,8% 22,2% 22,7% 22,8% 22,8%

Normaal gewicht 63,0% 62,6% 62,0% 61,2% 61,1% 61,7%

Ondergewicht 5,3% 5,2% 5,0% 5,0% 4,9% 4,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%



3.12.7.1 Inleiding Gezondheidsongelijkheid treft iedereen die zich lager op de sociale ladder bevindt meer dan de ‘hoogste’ groep. Binnen het principe van ‘proportioneel universalisme’ streeft men naar een brede aanpak gericht op de algemene bevolking, met waar nodig complementaire en meer intensieve aandacht voor kwetsbare doelgroepen (VIGeZ, 2015). Verschillende specifieke groepen met een lagere socio-economische status dan de ‘hoogste klasse’ vallen hieronder, wat de focus vormt van de te bespreken doelgroep in deze sectie. Om deze doelgroep te bespreken wordt gefocust op groepen met een verschillende socio-economische status waarbij voornamelijk naar het opleidingsniveau zal gekeken worden als belangrijkste indicator. Voor de beschrijving naargelang socio-economische status wordt beroep gedaan op de Gezondheidsenquête.

3.12.7.2 Kinderen en jongeren De verdeling van de kinderen en jongeren (2 tot 17 jaar) volgens opleidingsniveau van het gezin is weergeven op Figuur 177. Daaruit blijkt dat er een sterke link bestaat tussen het opleidingsniveau en het aandeel dat overgewicht of obesitas heeft. Het aandeel kinderen en jongeren dat te zwaar is ligt bij lagere opleidingsniveaus (lager / geen diploma en lager secundair) meer dan drie keer hoger dan bij het opleidingsniveau hoger onderwijs. Bij het opleidingsniveau hoger onderwijs heeft 2,9% obesitas, terwijl dit bij de lagere opleidingsniveaus rond de 13% schommelt (Gisle & Demarest, 2014).

Figuur 177. Aandeel van de kinderen en jongeren (2 tot 17 jaar) in het Vlaamse Gewest in 2013 dat overgewicht of obesitas heeft op basis van de Gezondheidsenquête (Gisle & Demarest, 2014).

3.12.7.3 Volwassenen Overgewicht en obesitas komen bij volwassenen meer voor bij minder hoog opgeleiden: 41,1% van de hoger opgeleide bevolking kampt met overgewicht en obesitas ten opzichte van gemiddeld 57,1% bij de lager opgeleide bevolking, zoals geïllustreerd op Figuur 178. Kijkt men naar de evolutie sinds 2004 dan stelt men vast dat de verschillen tussen de opleidingsniveaus groter zijn geworden. Waar voor het opleidingsniveau lager / geen diploma het normaal gewicht terugviel van 41,3% in 2004 tot 31,0% in 2013, viel het aandeel met een normaal gewicht voor het opleidingsniveau hoger onderwijs minder sterk terug (namelijk van 62,5% in 2004 naar 56,4% in 2013) (Gisle & Demarest, 2014).

36,7% 36,5%

21,8%

10,7%12,7% 13,1%

8,1%

2,9%

0%

10%

20%

30%

40%


Ve

rde

ling

BM

I vo

lge

ns

op

leid

ings

niv

eau

(%

)

Te zwaar Waarvan obesitas


Figuur 178. Evolutie tussen 2004 en 2013 van de verdeling bevolking (18 jaar en ouder) in het Vlaams Gewest volgens BMI, opgesplitst volgens opleidingsniveau (Gisle & Demarest, 2014).

3.12.7.4 Conclusie Er blijkt bij kinderen, jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar is. Bovendien zijn de verschillen tussen de opleidingsniveaus bij volwassenen toegenomen ten opzichte van 2004.

2004 2013 2004 2013 2004 2013 2004 2013


Obees 17,6% 26,1% 17,2% 17,8% 10,9% 14,0% 7,1% 6,8%

Overgewicht 37,3% 41,4% 29,2% 39,3% 33,4% 32,8% 27,3% 34,3%

Normaal 41,3% 31,0% 51,0% 41,0% 53,5% 50,0% 62,5% 56,4%

Ondergewicht 3,7% 1,5% 2,5% 1,9% 2,2% 3,3% 3,1% 2,6%

0%

20%

40%

60%

80%

100%V

erd

elin

g vo

lge

ns

BM

I (%

)


3.12.8 Conclusie

Bij de jeugd (2-17 jaar) heeft 16,5% overgewicht en kampt 5,4% met obesitas in Vlaanderen. Er zijn hierbij duidelijke verschillen merkbaar naargelang de onderwijsvorm: overgewicht of obesitas wordt vaker genoteerd in het BSO. Daarnaast blijkt dat hoe ouder de leerling wordt, hoe groter de kans is dat zijn of haar BMI af zal wijken van het gemiddelde. Internationaal bekeken scoort Vlaanderen goed in vergelijking met het HBSC-gemiddelde voor de 11-jarigen, voor de 15-jarigen zit Vlaanderen in de buurt van het gemiddelde, toch nam het aandeel overgewicht en obesitas voor beide leeftijden hier sterk toe tussen 2006 en 2014 in Vlaanderen. Ongeveer de helft van de volwassen Vlamingen heeft overgewicht, en mannen (54%) vaker dan vrouwen (42%). 13% van de Vlamingen is zwaarlijvig (BMI > 30 kg/m²). Bij de volwassen bevolking vertoont de prevalentie van personen met overgewicht een lineaire stijging naarmate de leeftijd toeneemt. Er blijkt bij kinderen, jongeren en volwassenen een sterke link te zijn tussen het opleidingsniveau en overgewicht en obesitas. Hoe lager men opgeleid is, hoe hoger het aandeel dat te zwaar is. Bovendien zijn de verschillen tussen de opleidingsniveaus bij volwassenen toegenomen ten opzichte van 2004. Ondergewicht komt voor bij 10,3% van de kinderen tussen 2 en 18 jaar (al dan niet gelinkt met een eetstoornis). Ondergewicht komt relatief vaker voor bij leerlingen uit het ASO. In Vlaanderen heeft 3% van de volwassen bevolking ondergewicht. Bij de subcategorie jongvolwassenen (18-34 jaar) is het percentage met een ondergewicht het grootst, waarna het percentage daalt, om dan terug toe te nemen bij 75-plussers. Er zijn voor ondergewicht bij volwassenen geen significante verschillen tussen de verschillende opleidingsniveaus.


3.13 EETSTOORNISSEN

3.13.1 Omschrijving

De DSM-5 beschrijft volgende voedings- en eetstoornissen: pica (het eten van stoffen die niet eetbaar zijn), ruminatiestoornis (het oprispen van halfverteerd voedsel), vermijdende/restrictieve voedselinnamestoornis (onvoldoende of te eenzijdige voedselinname), anorexia nervosa, boulimia nervosa, de eetbuistoornis, andere specifieke eetstoornissen (atypische of subklinische varianten van de specifieke eetstoornissen), en ongespecificeerde eetstoornissen (algemene diagnostische categorie). Pica, ruminatiestoornis, en vermijdende/restrictieve voedselinnamestoornis komen vaker voor in de kindertijd. Anorexia nervosa, boulimia nervosa en de eetbuistoornis starten doorgaans in de adolescentie of jongvolwassenheid. De meest bekende eetstoornissen zijn (1) anorexia nervosa, waarbij we een restrictief type en een eetbuien/purgerend type onderscheiden, (2) boulimia nervosa, en (3) de eetbuistoornis. Anorexia nervosa van het restrictieve type wordt gekenmerkt door restrictief eetgedrag en een sterke controledrang. Bij anorexia nervosa van het eetbuien-purgerende type, en boulimia nervosa, zijn we twee verstoorde eetgedragingen, namelijk purgeergedrag en eetbuien. Bij de eetbuistoornis zien we enkel eetbuien, zonder compensatiegedrag. De aard van de eetbuien verschilt wel enigszins. Bij anorexia nervosa (eetbuien/purgerende type) gaat het eerder over subjectieve eetbuien, waarbij er controleverlies is maar de hoeveelheid voedsel die gegeten wordt géén objectief grote hoeveelheid is. Bij boulimia nervosa en de eetbuistoornis gaat het om objectieve eetbuien, waarbij er controleverlies optreedt én een objectief grote hoeveelheid voedsel wordt gegeten. Eetstoornissen kunnen gepaard gaan met ondergewicht, een normaal gewicht of met overgewicht/obesitas. Bij anorexia nervosa is er ondergewicht, boulimia nervosa kan voorkomen bij een normaal gewicht of kan gepaard gaan met overgewicht, de eetbuistoornis gaat vaak gepaard met overgewicht of obesitas. Verder zien we bij al deze eetstoornissen een verstoord lichaamsbeeld, waarbij de zelfevaluatie overdreven beïnvloed wordt door het gewicht en de lichaamsvormen. Dit rapport concentreert zich op anorexia nervosa en boulimia nervosa, de eetbuistoornis komt in de marge aan bod.

3.13.2 Omvang probleem

3.13.2.1 Beginleeftijd Anorexia nervosa ontstaat doorgaans vroeg of halfweg in de adolescentie. Bij ongeveer één op vijf van de patiënten starten de symptomen tussen 10 en 14 jaar, bij ongeveer de helft van de patiënten vangt de stoornis aan tussen 15 en 19 jaar. Boulimia nervosa en de eetbuistoornis ontstaan vaker aan het einde van de adolescentie of bij jongvolwassenen (Hay et al., 2014).

3.13.2.2 Prevalentie gewichtsreducerend gedrag Hoewel gewichtsreducerend gedrag niet noodzakelijk gelinkt is aan eetstoornissen, kan het wel als een mogelijke indicator beschouwd worden. Cijfers voor Vlaanderen zijn hierrond opgenomen in de HBSC-studie. Het valt in Figuur 179 op dat het aandeel meisjes dat gewichtsreducerend gedrag vertoont bij de 15-jarigen merkelijk hoger ligt dan het aandeel jongens. Bij de meisjes zien we in 2014 een aandeel van 11% bij de 11-jarigen en 20% bij de 15-jarigen. Bij de jongens is dit respectievelijk 10% en 9%. In vergelijking met de cijfers uit 2006 voor 11-jarigen is er bij de jongens een lichte stijging en bij de meisjes een lichte daling vast te stellen. Ook bij de 15-jarigen is er een lichte stijging vast te stellen bij de jongens terwijl het percentage bij de meisjes gelijk blijft. Internationaal vergeleken scoort


Vlaanderen onder het HBSC-gemiddelde (World Health Organization, 2016). Meer details rond de 11-jarigen zijn opgenomen in de figuur in bijlage.

Figuur 179. Evolutie en internationale vergelijking aandeel 15-jarigen dat gewichtsreducerend gedrag vertoont voor de periode 2006 en de periode 2014 (World Health Organization, 2016).

3.13.2.3 Prevalentie eetstoornissen Op Vlaams en Belgisch niveau zijn er indicaties voor eetstoornissen beschikbaar via onze nationale bevragingen: de nationale gezondheidsenquête (2013) en de voedselconsumptiepeiling (2014). Gezondheidsenquête In de gezondheidsenquête van 2013 werd voor het eerst de SCOFF opgenomen, een kort screeningsinstrument van 5 vragen. Hieruit bleek dat 6,5% van de bevolking in het Vlaamse Gewest (vanaf 15 jaar) mogelijk een eetstoornis heeft en verder onderzocht zou moeten worden (6% van de mannen, 10% van de vrouwen). Bij vrouwen tussen 25 en 44 jaar oud heeft 10 à 12% signalen van eetstoornissen. Bij Vlaamse meisjes tussen 15 en 24 jaar lopen deze cijfers op tot 18,8%, zoals te zien op Figuur 180.

Figuur 180. Het aandeel bij de algemene bevolking in het Vlaamse Gewest met mogelijkse eetstoornissen, opgesplitst per leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Gezondheidsenquête (Van der Heyden & Charafeddine, 2014).

Voedselconsumptiepeiling De resultaten uit de voedselconsumptiepeiling in 2014 rond voedingsattitudes gaven aan dat 3,7% van de steekproef (10-64 jaar) in België signalen van eetstoornissen vertoont zoals gemeten met de Eating Attitudes Test (EAT-7), een screeningsvragenlijst van 7 items die twee componenten van verstoord eetgedrag meet. De componenten zijn voedselpreoccupatie (bv. ‘ik besteed te veel tijd aan het denken aan eten’) en voedselrestrictie (bv. 'ik snijd mijn eten in kleine stukjes’).

VlaanderenHBSC


HBSCgemiddelde


Jongens Meisjes

2006 6% 8% 5% 6% 6% 20% 23% 14% 18% 21%

2014 9% 11% 6% 6% 11% 20% 26% 15% 17% 26%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Aan

de

el g

ew

ich

tre

du

cere

nd

d

ged

rag

(%)

4,6% 4,0% 5,1% 5,9%3,1%

6,2% 5,5%

1,6%

8,1%

18,8%

12,1%10,3%

5,7% 5,1% 5,2%2,4%

0%

5%

10%

15%

20%

VlaamsGewest

15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65-74j 75+j

Leeftijdsgroep

Aan

de

el m

et

mo

gelij

ks

ee

tsto

orn

isse

n (

%)

Mannen Vrouwen


De symptomen komen frequenter voor bij adolescenten (5,8% binnen de leeftijdscategorie 14-17 jaar) en meer bij vrouwen (4,0%) dan bij mannen (3,5%). Deze 3,7% ligt lager dan de cijfers van de gezondheidsenquête (8%), waarbij de SCOFF werd gebruikt. De SCOFF is in zijn eenvoud in de eerste plaats bedoeld om valse negatieven uit te sluiten. Met het instrument wil men vermijden dat iemand met een potentiële eetstoornis niet als zodanig geïdentificeerd wordt. Hierdoor wordt met de SCOFF ook een grote groep weerhouden die géén eetstoornis heeft. De EAT richt zich op een beperkt aantal symptomen (voedselrestrictie en voedselpreoccupatie), en ook dit instrument is bedoeld voor screening en niet geschikt om een daadwerkelijke diagnose te stellen.

Figuur 181. Het aandeel bij de algemene bevolking in België met vermoedelijke eetstoornissen, opgesplitst per leeftijdsgroep en per geslacht op basis van de Voedselconsumptiepeiling.

ESEMeD De huidige prevalentiecijfers van eetstoornissen voor België, zijn gebaseerd op de ESEMeD studie, een Europese prevalentiestudie rond psychische stoornissen, waarbij naast België ook Nederland, Frankrijk, Duitsland, Italië en Spanje werden opgenomen (Preti et al., 2009). Meer informatie rond deze studie is terug te vinden in bijlage. Een overzicht van de prevalentie van eetstoornissen gedurende de levensloop wordt weergegeven op Tabel 2. België komt globaal in het onderzoek op de tweede plaats na Frankrijk en vertoont opvallend hogere cijfers dan Nederland. Dit is een nieuw gegeven want bij gebrek aan onderzoek in België ging men er vroeger vanuit dat we de epidemiologische cijfers uit Nederland voor ons land konden overnemen. Het aantal mannen met een eetstoornis blijkt erg klein voor de drie officiële diagnosen van eetstoornis; alleen voor eetbuien komt een duidelijk cijfer naar voor: 1.2%. Wat de cijfers voor vrouwen betreft, moet men ermee rekening houden dat het percentage slaat op de totale bevolking boven 18 jaar (dus ook bejaarden). Op basis van de ESEMeD studie kan ook een schatting gemaakt worden van de prevalentie van eetstoornissen bij jongeren. Enkel een schatting is mogelijk gezien jongeren niet in deze studie opgenomen werden. Beperkt men de gegevens uit deze studie tot de leeftijdsgroep 18-29 jaar dan kan men de cijfers ongeveer verdubbelen. Houden we hiermee rekening, zeker gezien eetstoornissen nog meer voorkomen in de leeftijdsgroep 10-20 jaar, dan komen we ruwweg tot volgende schatting van eetstoornissen bij Belgische vrouwen tussen 10 en 30 jaar: 3,7% anorexia nervosa, 3,8% boulimia nervosa, 4,4% eetbuistoornis, 6,8% allerlei eetbuien. In totaal (gelijk welke eetstoornis) komen we op een prevalentie van 10,3%. Dit betekent dat in ons land een op de tien vrouwen ooit tussen 10 en 30 jaar een eetstoornis kan ontwikkelen.

3,7% 3,5%4,0%

5,0%5,8%

4,3%3,7%

2,3%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

België Mannen Vrouwen 10-13j 14-17j 18-34j 35-50j 51-64j


Aan

de

el m

et

verm

oe

de

lijke

e

ets

too

rnis

sen

(%

)


Tabel 2. Prevalentie eetstoornissen volgens de ESEMeD studie (Preti, et al., 2009).

Totale bevolking Vrouwen

Europa België Nederland Europa België Nederland

Anorexia

nervosa 0,48% 0,96% 0,37% 0,93% 1,84% 0,78%

Boulimia

nervosa 0,51% 1,06% 0,90% 0,88% 1,88% 0,87%

Eetbuistoornis 1,12% 1,40% 1,13% 1,92 2,18% 1,50%

Eetbuien

allerlei 2,15% 2,62% 1,68% 3,03 3,40% 2,48%

Elke

eetstoornis 2,51% 3,54% 1,87% 3,73 5,16% 2,89%

Internationaal Uit internationaal prevalentie-onderzoek blijkt dat anorexia nervosa en boulimia nervosa veel vaker voorkomen bij vrouwen, maar dat de geslachtsratio min of meer gelijk is als het gaat over de eetbuistoornis. Bij de kinderen jonger dan 12 jaar met anorexia nervosa komen relatief meer jongens voor dan op latere leeftijd, maar meisjes vormen nog steeds de grootste groep. Wat tijdstrends betreft, kunnen we enkel besluiten dat de prevalentie van anorexia nervosa bij vrouwen tussen 15 en 24 jaar sinds de jaren ’60 is toegenomen (Hay et al., 2014).

3.13.3 Conclusie

Uit Europees onderzoek blijkt dat de levensloopprevalentie van eetstoornissen bij volwassenen in België 3,5% bedraagt. Dit cijfer ligt beduidend hoger dan in Nederland en dan het Europees gemiddelde. Eetstoornissen komen vaakst voor bij adolescente en jongvolwassen vrouwen, naar schatting één op de tien van de jonge vrouwen ontwikkelt een eetstoornis. Uit screeningsonderzoek blijkt dat 8% van de Belgische bevolking (vanaf 15 jaar) mogelijks een eetstoornis heeft. Bij Vlaamse meisjes tussen 15 en 24 jaar lopen deze cijfers op tot bijna één op vijf. Anorexia nervosa en boulimia nervosa komen veel vaker voor bij vrouwen, maar de geslachtsratio is min of meer gelijk als het gaat over eetbuien/de eetbuistoornis. Bij de kinderen jonger dan 12 jaar met anorexia nervosa komen relatief meer jongens voor dan op latere leeftijd, maar meisjes vormen nog steeds de grootste groep.


3.14 NIEUWE FENOMENEN: ONDERVOEDING BIJ OUDEREN

3.14.1 Omschrijving

Momenteel is er nog geen eenduidige definitie rond ondervoeding bij ouderen. Ondervoeding in het algemeen kan wel gedefinieerd worden als een voedingstoestand waarbij er onvoldoende energie- of eiwitinname is. Deze voedingstoestand wordt gekenmerkt door een tekort aan micronutriënten en mineralen ten gevolge van een uitputting van de macronutriënten en geeft uiteindelijk aanleiding tot specifieke deficiëntie symptomen/syndromen (Beeckman, 2013). Typisch gaat ondervoeding gepaard met verlies aan spiermassa en plots gewichtsverlies. Er wordt dus vaak gekeken naar onder andere de Body Mass Index (BMI) als mogelijke indicator. Toch is het hanteren van de BMI als indicator niet altijd even betrouwbaar: ouderen mensen krimpen immers waardoor een stabiel BMI dus mogelijks ondervoeding maskeert. De micronutriënten status vormt een andere belangrijke indicator. Belangrijk hierbij op te merken is dat ondervoeding hier dus niet gelijk staat aan ondergewicht. Hoewel de focus binnen deze sectie op ouderen ligt dient hierbij opgemerkt te worden dat ondervoeding kan voorkomen in elke gewichtsklasse en op elke leeftijd.

3.14.2 Omvang probleem

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat meer dan één op de tien Belgische ouderen ondervoed is. Volgens de Wetenschappelijke expertengroep Ondervoeding van het Nationaal voedings- en gezondheidsplan voor België variëren de cijfers tussen 4% en 10% bij thuiswonende mensen, tussen 20 en 62% in ziekenhuizen en tussen 50 en 90% in woonzorgcentra. De variaties zijn een gevolg van verschillen in de gehanteerde methode en de onderzochte populatie. In 2008 (NutriAction I, 2008) en 2013 (NutriAction II, 2013) werd de voedingssituatie van Belgische 70-plussers onderzocht. Uit het onderzoek van 2008 blijkt dat 13% van de gescreende thuiswonende personen ondervoed was en dat 49% een reëel risico op ondervoeding kende. In de Belgische ziekenhuizen werd het percentage ondervoede patiënten geraamd op 30 tot 40%. In de woonzorgcentra was 16% ondervoed en had 57% een risico op ondervoeding. Het onderzoek uit 2013 leverde gelijkaardige resultaten op: 12% van de onderzochte senioren was daadwerkelijk ondervoed en 45% liep een reëel risico op ondervoeding. Ook de resultaten van een studie uit 2007 bevestigen dat ondervoeding bij ouderen een probleem is: 35,9% van de onderzochte geriatrische patiënten zijn effectief ondervoed en 41,9 had een risico op ondervoeding (Defloor, et al., 2007). Uit de resultaten blijkt dat de incidentie hoger is in ziekenhuizen en woonzorgcentra en dat vrouwen een groter risico op ondervoeding lopen dan mannen. Een groep die extra kwetsbaar is zijn de alleenstaanden, na hospitalisatie, bij depressie en bij dementie (NutriAction I, 2008), (NutriAction II, 2013), (Brisson, 2011). Volgens een rapport van de Europese Raad zijn 8 tot 19% van Europese ouderen die thuis wonen ondervoed en 26 tot 38% van de ouderen in instellingen (Council of Europe, 2009).

3.14.3 Conclusie

Eén op tien ouderen is ondervoed. Het gaat hierbij vooral om ouderen in ziekenhuizen en woonzorgcentra. Bijna de helft van de ouderen loopt een reëel risico op ondervoeding. Vrouwen lopen een groter risico op ondervoeding dan mannen. Extra kwetsbare groepen zijn alleenstaanden, ouderen na hospitalisatie, bij depressie en bij dementie. Ondervoeding is een probleem dat relatief ongekend is, bij oudere personen zelf, hun families en bij zorgprofessionals.


4 Omvang van de gezondheidsschade

4.1 INLEIDING

Het doel van dit hoofdstuk is om een antwoord te formuleren op de vraag hoe groot de globale impact van de gezondheidsthema’s binnen de scope van dit rapport is op de gezondheid van de bevolking in het Vlaamse Gewest. In principe komen zowel sterftecijfers als ziektecijfers in aanmerking om deze invloed op de gezondheid in te schatten. Rond sterfte zijn er betrouwbare gegevens beschikbaar voor het Vlaamse Gewest. De officiële overlijdenscertificaten van de inwoners van het Vlaamse Gewest zijn de basis van dit databestand. Hieruit kunnen absolute en relatieve sterftecijfers voor een bepaalde aandoening berekend worden. Om sterftecijfers met elkaar te vergelijken worden ze gestandaardiseerd, dat wil zeggen berekend alsof bevolkingsaantal en bevolkingssamenstelling dezelfde zouden blijven. Een verwant begrip zijn de Verloren Potentiële Jaren (VPJ). Deze VPJ-cijfers brengen de levensverwachting van de persoon op het ogenblik van overlijden in rekening en houden dus rekening met het leeftijdseffect. Daardoor zijn ze een nuancering op de sterftegegevens. Sterfte op jongere leeftijd weegt hier immers (veel) meer door dan sterfte op latere leeftijd. Anderzijds nemen verloren potentiële jaren toe met de levensverwachting en de levensverwachting stijgt nog steeds jaar na jaar in Vlaanderen. Met andere woorden, bij een status quo voor een bepaalde aandoening (evenveel sterfgevallen op dezelfde leeftijd) zullen de verloren potentiële jaren toch jaar na jaar toenemen. Daardoor zijn ze minder geschikt voor een evaluatie in de tijd. Om de ziektelast in te schatten, worden meestal de gegevens van de algemene ziekenhuizen, de geestelijke gezondheidszorg en de huisartsenregistraties gebruikt. Eigenlijk gaat het hier strikt genomen niet om de ziektelast, maar om het gebruik van de hulpverlening. Deze cijfers worden dan ook beschreven in hoofdstuk 6 (gebruik van de hulpverlening). Zogenaamde Disability-Adjusted Life Years (DALY’s) beogen sterfte- en ziektecijfers te combineren. DALY’s geven het aantal jaren weer dat iemand verliest (door een bepaalde ziekte) en zijn een optelsom van het aantal verloren potentiële jaren (VPJ) (in het Engels: Years of Life Lost (YLL)) en het aantal gezonde jaren die verloren gaan door te leven met een ziekte (Years Lived with the Disease – YLD). Zij bedoelen op die manier een samenvattende maat te zijn voor de totale ziektelast. Het is echter bijna onmogelijk om voor elke aandoening, ziektestadium en leeftijdsjaar aan betrouwbare cijfers te komen over hoe lang en hoe zwaar ieder individu lijdt aan die aandoening. Dit is niet enkel in Vlaanderen een probleem, maar ook op wereldwijd niveau. Alhoewel het moeilijk blijft om tot betrouwbare cijfers te komen, en het dus steeds over ruwe schattingen zal gaan, worden in dit hoofdstuk toch enkele resultaten rond DALY’s opgenomen. Van aandoeningen naar risicofactor is evenwel nog een verdere en erg moeilijke oefening. Wat is het precieze aandeel van de sterfte, VPJ, DALY’s voor een bepaalde aandoening dat aan een bepaalde risicofactor toegeschreven kan worden? Weinig aandoeningen kunnen voor 100% toegeschreven worden aan een enkele risicofactor. Risicofactoren komen samen voor en beïnvloeden elkaar. Verschillen in methode leiden tot verschillen in uitkomsten. Er wordt daarom voor elke gezondheidsrisicofactor gezocht naar een methode waarover er zoveel mogelijk consensus bestaat. De keuze is moeilijk en blijft steeds voor discussie en verbetering vatbaar. De in dit hoofdstuk gebruikte methodes worden daarom ook verderop kort toegelicht.


Het hoofdstuk is als volgt opgebouwd. In het eerste deel van dit hoofdstuk worden kort de risico’s en mogelijke gezondheidsproblemen opgelijst die een gevolg kunnen zijn van het gebruik of gedrag verbonden aan de verschillende gezondheidsthema’s. Aan sommige thema’s zijn er ook mogelijks voordelen verbonden, deze worden ook besproken in dit deel van het hoofdstuk. Daarna komen de sterftecijfers met de verloren potentiële jaren aan bod. Deze cijfers en bijhorende beschrijvingen werden grotendeels aangeleverd door het Agentschap Zorg & Gezondheid. Voor voeding en beweging werden de berekeningen uit de Global Burden of Disease studie (2016) gebruikt. Ten slotte komt een bespreking van DALY’s voor België aan bod.


4.2 EFFECTEN OP DE GEZONDHEID

4.2.1 Tabak

Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor overlijden. Volgens de WGO kunnen 5,1 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan het roken van tabak (World Health Organization, 2009). De nicotine in tabak veroorzaakt snel afhankelijkheid. De lijst van aandoeningen waarvoor roken als een risicofactor kan beschouwd worden, werd met de jaren uitgebreider: longziekten (onder meer longkanker en chronisch obstructief longlijden (COPD)), hart- en vaataandoeningen, mondaandoeningen (mondkanker, tandvleesontstekingen, ...), zo goed als alle kankers, maar zelfs bepaalde oogaandoeningen zoals glaucoom, cataract en maculadegeneratie komen vaker voor bij rokers. Daarnaast zouden ook de ziekte van Crohn, Alzheimer, reumatoïde artritis en diabetesverwikkelingen vaker voorkomen bij rokers. Roken heeft verder ook gevolgen voor de vruchtbaarheid (VIGeZ, 2016). Het schadelijke effect hangt af van de beginleeftijd, de duur van het roken, het aantal sigaretten per dag, de mate van inhalatie en bepaalde eigenschappen van de sigaretten zelf zoals de hoeveelheid teer en nicotine (Van Hal, 2006). Roken is ook schadelijk voor anderen. Zo veroorzaakt meeroken of passief roken ook gezondheidsschade bij niet-rokers. Passief roken is een risicofactor voor onder meer ischemische hartziekten, luchtweginfecties, chronisch obstructief longlijden, astma en longkanker bij volwassenen. Kinderen met rokende ouders zijn vaker ziek en hebben meer kans op problemen van de luchtwegen en longen: bronchitis, longontsteking, een minder goede longfunctie en vertraagde longontwikkeling, astma, verkoudheden. Passief roken brengt bij kinderen ook een hoger risico op hersenvliesontsteking en, op latere leeftijd, een hoger risico op hart- en vaatziekten met zich mee. Daarnaast kan het ook leiden tot steeds terugkerende middenoorontstekingen en huidproblemen. Passief roken leidt bij zwangere vrouwen tot risico’s voor het kind, o.m. een hogere kans op vroeggeboorte en een te laag geboortegewicht (VIGeZ, 2016). Er heerst onzekerheid over het al dan niet schadelijke karakter van de e-sigaret. Uit de literatuur blijkt de e-sigaret minder schadelijk dan de klassieke sigaret en geen nefaste gevolgen te hebben op korte termijn. Afgezien van nicotine (in geval van e-sigaret met nicotine) is de gebruiker aanmerkelijk minder blootgesteld aan toxische stoffen dan bij roken (HGR 9265, 2015). Immers, bij het dampen komen geen verbrandingsproducten van tabak vrij, maar slechts een beperkt aantal toxische producten. Deze conclusie veronderstelt wel dat elke e-sigaret aan strikte voorwaarden voldoet, zoals vastgelegd in de EU-Richtlijn (met name voor de additieven, smaakstoffen, …). Het risico van het gebruik van e-sigaretten op lange termijn is onvoldoende bekend (HGR 9265, 2015). Dat is ook niet verwonderlijk omdat slechts in de afgelopen tien jaar het aantal gebruikers van nihil tot een beduidend percentage is gestegen zodat er nog weinig langdurige gebruikers zijn en derhalve ook onvoldoende lange-termijnonderzoeken om reeds steekhoudende conclusies te kunnen trekken (HGR 9265, 2015).

4.2.2 Alcohol

Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste grootste risicofactor voor overlijden. Volgens de WGO kunnen 2,3 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan alcoholgebruik (World Health Organization, 2009). Los van de verslavende werking bestaat er een oorzakelijk verband tussen alcohol en een zestigtal verschillende ziektes en aandoeningen. Meer dan dertig aandoeningen worden rechtstreeks veroorzaakt door alcoholgebruik. De impact van alcohol op ziektes en letsels hangt af van de gedronken hoeveelheid, het drinkpatroon en de kwaliteit van de alcohol (De Donder, 2015).


De belangrijkste somatische alcoholgerelateerde aandoeningen zijn: leversteatose, hepatitis, levercirrose, gastritis, pancreatitis, kankers van de mondholte, keelholte en het strottenhoofd, leverkanker, polyneuropathie, Wernicke-Korsakovsyndroom, delirium tremens (De Donder, 2015). Naast bovenstaande aandoeningen, zijn voor alcohol vooral ook de niet-somatische en psycho-sociale gevolgen belangrijk binnen de gezondheidsproblematiek: alcoholverslaving en alcoholintoxicatie en de gedragsproblemen die daar het gevolg van zijn, ongevallen (mede-) veroorzaakt door het gebruik van alcohol,… .Ten slotte is er in de literatuur soms sprake van potentiële preventieve effecten van alcohol voor ischemische hartziekten, ischemische beroerte, galstenen en suikerziekte. Er is hier wel geen duidelijke unanimiteit over in de literatuur (Lievens, et al., 2016).

4.2.3 Illegale drugs

4.2.3.1 Cannabis De schade door cannabisgebruik neemt toe met de hoeveelheid, frequentie van inname en duur van blootstelling. Ook de leeftijd waarop men met cannabisgebruik begint speelt een rol. De meeste lichamelijk effecten van cannabis doen zich pas voor na zwaar, chronisch of regelmatig gebruik en zijn weinig bedreigend voor de gezondheid. De effecten op de hartslag en bloeddruk zijn eerder acuut en dosisgerelateerd, bij regelmatig gebruik kan de gebruiker hiervoor tolerantie ontwikkelen. Bij zwaar gebruik heeft cannabis een tijdelijk en omkeerbaar negatief effect op de vruchtbaarheid (VAD, 2013). Het zijn vooral de roessyndromen en hun gevolgen die belangrijk zijn voor de gezondheidsproblematiek bij het gebruik van cannabis.

4.2.3.2 Andere illegale drugs De somatische gevolgen van het gebruik van andere illegale drugs zijn zeer verscheiden. Het zijn veelal de gevolgen van injecterend druggebruik die het klinische beeld beheersen. Intraveneuze toediening houdt in de eerste plaats steeds een risico in op plotse dood. Bovendien lopen de gebruikers gevaar op een hele reeks infectieziektes waarvan aids en hepatitis B en C de belangrijkste zijn. Ook andere complicaties zoals abcessen, cellulitis, thrombo-embolitis, infectieuze endocarditis, gangreen,… zijn niet te onderschatten (Van Hal, 2006).

Acute somatische complicaties als gevolg van amfetamine-gebruik (zoals MDMA of xtc, Speed) komen niet frequent voor. De belangrijkste zijn hyperthermie, hyponatriëmie, dehydratatie en het serotoninesyndroom (VAD, 2015). Amfetamines kunnen hersenbloedingen, hartritmestoornissen, myocarditis, longoedeem, convulsies, maag- en duodenumzweren, urineretentie, rhabdomyolyse, hyperthermie en delirium veroorzaken (Van Hal, 2006). Cocaïne is toxisch voor het hart: een hartinfarct en hartritmestoornissen kunnen optreden. De risico’s van deze cardiovasculaire effecten worden aanzienlijk groter door gelijktijdig alcoholgebruik. Hypertensie is een acuut effect, dat weer afneemt. Ook beroertes, hoofdpijn, epileptische aanvallen en abnormale bewegingen kunnen voorkomen (VAD, 2013). Daarnaast vormen, voor illegale drugs in het algemeen, de niet-somatische gevolgen en de psycho-sociale schade die zij veroorzaken het belangrijkste deel van het gezondheidsprobleem.

4.2.4 Gokken

Mensen die veel gokken hebben regelmatig last van hoofdpijn, maag- en darmklachten en stress. Ze schatten hun lichamelijke gezondheid dan ook lager in dan mensen die weinig gokken. Daarnaast hebben problematische gokkers vaak psychiatrische klachten. Uit een onderzoek in 2004 bij gokkers in België bleek dat problematische gokkers een hogere score hadden voor somatische klachten, angst,


slaapproblemen en depressie in vergelijking met niet-problematische gokkers of risicogokkers. Risicogokkers hadden vergeleken met niet-problematische gokkers een hogere score voor angst en slaapproblemen (De Donder, 2015).

4.2.5 Voeding

Voeding kent ontelbaar veel aspecten. Ondervoedingssyndromen en het specifiek tekort aan bepaalde vitaminen, mineralen, essentiële aminozuren of vetzuren die ernstige deficiëntie syndromen kunnen veroorzaken, behoren voor ons land eerder tot de geschiedenis van de geneeskunde. In oorlogsgebieden of waar hongersnood heerst, komen ze nog wel voor. Ze komen bij ons uitzonderlijk voor als gevolg van eetstoornissen of voedings- of verteringsproblemen. Chemische verontreiniging van voedsel of drinkwater door kwik, lood, cadmium, dioxines, pesticides, hormonen, … kan chronische intoxicaties veroorzaken. Ook ‘natuurlijke’ verontreiniging door mycotoxines (zoals aflatoxines), fytotoxines, nitrieten en nitraten, allergenen,… kunnen voor ernstige gezondheidsproblemen zorgen. Verder kan microbieel besmet voedsel of water, voedselintoxicaties en voedselinfecties veroorzaken die zich uiten in vaak minder ernstige, maar soms ook ernstige maagdarmsymptomen en algemene infecties. Dank zij de goede voedselhygiëne, de strenge normen en de efficiënte controles in de voedingsindustrie, komen de ernstige vormen niet zo veel voor in ons land. Ook zijn veel van deze aandoeningen behandelbaar. Toch sterven er af en toe mensen in Vlaanderen aan salmonella, campylobacter of andere intestinale infecties. Hepatitis A, norovirus, shigella en toxoplasma kunnen ernstig ziektesymptomen veroorzaken. Ook de ziekte van Creutzfeld Jacob of ‘dolle koeienziekte’ vindt haar oorsprong in de voeding. In het kader van deze gezondheidsconferentie wordt echter vooral nagedacht over ongezonde voedingspatronen zoals die ontstaan zijn in onze welvaartmaatschappij. Hier gaat het dan vooral over het systematisch te veel of te weinig consumeren van bepaalde voedselbestanddelen of voedselcategoriën of gewoon te veel totale inname van voedsel. Het is een moeilijk evenwicht want we moeten eten om te overleven en de meeste bestanddelen die in dit verband besproken worden, hebben we wel nodig. Ook over de regelmaat en de verdeling van de maaltijden over de dag wordt gediscussieerd. Een ongezond eetpatroon wordt typisch gezien als een dieet met teveel dierlijk vet (verzadigde vetzuren), te veel zout, te veel mono- of disacchariden (eenvoudige suikers), te veel rood vlees en vleeswaren, te veel caloriën, te weinig vezels (groenten en fruit), te weinig vis (gezonde vetzuren). Een ongezond voedingspatroon is een risicofactor voor een aantal chronische ziekten, waaronder sommige vormen van kanker, hart- en vaatziekten, en diabetes mellitus type 2. Voor groente en fruit, vezels, vetzuren, vis en vlees, en zout staat hieronder beschreven welke relaties met bovengenoemde chronische ziekten bekend zijn. De invloed van voeding op gezondheid blijft echter niet beperkt tot deze nutriënten (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).

4.2.5.1 Groenten en fruit Consumptie van groente en fruit en vezelrijke graanproducten vermindert waarschijnlijk zowel het risico op hart- en vaatziekten als op sommige vormen van kanker. Echter hoe meer kwalitatief goede studies met een lange follow-up gepubliceerd worden, hoe zwakker het verband tussen voeding en hart- en vaatziekten en kanker lijkt te worden. Ook blijkt steeds vaker dat de gezondheidseffecten van groente hoger zijn dan die van fruit (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013). Fruit bevat fructose, een eenvoudige suiker. Het zuur in fruit en fruitsappen verzacht het tandglazuur.


4.2.5.2 Vezels Groenten, fruit en volkoren graanproducten zijn belangrijke bronnen van vezels. Een vezelrijke voeding vermindert het risico op coronaire hartziekten en op darmkanker. Er is nog niet overtuigend aangetoond dat een vezelrijke voeding ook beschermt tegen diabetes mellitus type 2 (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).

4.2.5.3 Vetzuren Voor de preventie van coronaire hartziekten is niet alleen de totale hoeveelheid vet belangrijk, maar ook de vetzuursamenstelling. Verzadigde vetzuren en enkelvoudig trans-onverzadigde vetzuren verhogen het risico op coronaire hartziekten vergeleken met onverzadigde vetzuren. Onverzadigde vetzuren hebben een gunstig effect op het cholesterolgehalte in het bloed (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013). De totale hoeveelheid vet in de voeding heeft geen effect op welk type kanker dan ook. Wel lijkt het aannemelijk dat verlaging van de totale hoeveelheid vet het risico op diabetes mellitus type 2 verlaagt (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).

4.2.5.4 Zout Beperking van de inname van keukenzout leidt tot een verlaging van de bloeddruk in de populatie en draagt daarmee bij aan een lager risico op hart- en vaatziekten. Een hoge inname van zout en gezouten producten verhoogt bovendien het risico op maagkanker (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).

4.2.5.5 Vis en vlees Het eten van veel rood vlees en vleeswaren verhoogt de kans op darmkanker. Vis bevat gezonde onverzadigde visvetzuren. Deze vetzuren verminderen het risico op coronaire hartziekten (van Kranen, van Raaij, & van Bakel, 2013).

4.2.6 Beweging

Het gebrek aan fysieke activiteit vormt wereldwijd de vierde grootste risicofactor voor overlijden. Volgens de WGO kunnen 3,2 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan het tekort aan fysieke activiteit (World Health Organization, 2009). Bij volwassenen is regelmatige fysieke activiteit gunstig geassocieerd met een lager risico op hart- en vaatziekten, diabetes, borst- en darmkanker en depressie (World Health Organization, 2013). Bovendien hebben personen die voldoende fysiek actief zijn een beter cardiopulmonaal uithoudingsvermogen, een gezonder lichaamsgewicht en een gezondere lichaamssamenstelling (World Health Organization, 2015). Bij adolescenten draagt regelmatige fysieke activiteit bij tot de groei en ontwikkeling van het bewegingsapparaat (beenderen, spieren en gewrichten) en het hart- en vaatstelsel. Daarnaast zorgt regelmatig bewegen voor het behoud van een gezond lichaamsgewicht en een verbeterde motorische ontwikkeling. Ook vanuit psychologisch standpunt zou regelmatige fysieke activiteit voordelig zijn omwille van een verhoogd algemeen welzijn en sociaal functioneren, en een verminderd risico op angststoornissen en depressie (World Health Organization, 2015). Overbelasting van het motorisch stelsel door zware arbeid, door voortdurend dezelfde bewegingen te herhalen, of door intensief trainen of sporten heeft ook negatieve gevolgen voor de gezondheid. Slijtage processen zoals arthrose van grote of kleine gewrichten zijn geen dodelijke aandoeningen, maar veroorzaken heel wat leed. Ook de gevolgen van sportletsels en sportongevallen zijn niet te onderschatten.

4.2.7 Sedentair gedrag

Bij adolescenten is aangetoond dat zij die meer tijd zittend doorbrengen en meer voor een scherm zitten, vaker te kampen hebben met overgewicht en obesitas. Het verband tussen de tijd gespendeerd

http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/hartvaatstelsel/coronaire-hartziekten/

http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/kanker/dikkedarmkanker/

http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/bloeddruk/

http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/hartvaatstelsel/


aan tv-kijken en overgewicht is bij adolescenten echter nog onduidelijk. Maar, meer tv-kijken tijdens de adolescentie blijkt wel een voorspeller van de ontwikkeling van overgewicht op volwassen leeftijd. Voor sedentair gedrag in het algemeen is er een verband aangetoond tussen vetweefsel en aspecten van psychosociaal functioneren van adolescenten. Er is bij adolescenten geen verband (of nog onvoldoende bewijs) vastgesteld tussen sedentair gedrag en de systolische bloeddruk, de heupomtrek, het gehalte bloedlipiden, HDL, glycemie en insulinemarkers, cardiovasculaire aandoeningen en indicatoren van angst en depressie. Voor schermtijd werd er een verband vastgesteld met cardiorespiratoire en musculaire fitheid, weliswaar enkel bij meisjes. Specifiek voor tv-kijken werd er verband vastgesteld met systolische bloeddruk, cholesterolgehalte, cardiovasculaire fitheid, musculoskeletale fitheid en psychosociaal functioneren (Van Acker & De Meester, 2015) (Biddle, et al., 2010), (Tremblay, et al., 2011) (Chinapaw, Proper, Brug, van Mechelen, & Singh, 2011) (Fröberg & Raustorp, 2014). Bij volwassenen blijkt er geen duidelijk verband tussen totaal sedentair gedrag, overgewicht en obesitas. Er is wel een positief verband aangetoond tussen meer schermtijd en een hogere Body Mass Index. Volwassenen met meer totaal sedentair gedrag hebben een hogere algemene mortaliteit en meer kans op diabetes type 2, cardiovasculaire aandoeningen, bepaalde kankers en depressie. Schermtijd bij volwassenen is geassocieerd met een verhoogde kans op cardiovasculaire aandoeningen en overgewicht en obesitas. Tv-kijken is specifiek geassocieerd met verhoogde algemene mortaliteit, diabetes type 2, darm- en endometriumkanker en cardiovasculaire aandoeningen. Sedentair gedrag is een relatief jong gezondheidsthema waardoor er momenteel nog heel wat onduidelijkheid bestaat over de concrete dosis-respons relatie. Om diezelfde reden zijn er nog geen eenduidige internationale aanbevelingen rond sedentair gedrag voorhanden (Rhodes, Mark, & Temmel, 2012) (Thorp, Owen, Neuhaus, & Dunstan, 2011) (Van Acker & De Meester, 2015) (Biddle, et al., 2010) (Proper, Singh, van Mechelen, & Chinapaw, 2011).

4.2.8 Eetstoornissen

Eetstoornissen zijn ernstige aandoeningen met fysieke en psychische gevolgen. De gemiddelde duur van een eetstoornis bedraagt 7 jaar (Noordenbos, 2014). Zelfs subklinische eetpathologie verhoogt het risico op diverse fysieke en mentale problemen op latere leeftijd (Hay, et al., 2014). Eetstoornissen verhogen o.m. het risico op elektrolytenstoornissen, cardiovasculaire symptomen (inclusief hartfalen), orgaanschade (nieren, maagdarmstelsel), osteoporose (bij ondervoeding) en vruchtbaarheidsproblemen. Eetbuien geven risico op obesitas met bijhorende gezondheidsrisico’s (Multidisciplinaire Richtlijn Eetstoornissen, 2006)Bovendien heeft iemand met een eetstoornis 10 keer zoveel kans op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu. Eetstoornissen gaan vaak gepaard met andere psychiatrische aandoeningen, met name angst- en stemmingsstoornissen. In het geval van anorexia nervosa is dit 42,1%, bij boulimia nervosa 69,4% en bij eetbuistoornis 62,2% (Preti, et al., 2009).Eetstoornissen, in het bijzonder anorexia nervosa, gaan gepaard met een belangrijk suïciderisico. Een derde van de overlijdens bij eetstoornissen is te wijten aan zelfmoord (AED, 2012). Een Nederlandse studie onderzocht de levenskwaliteit van patiënten met een eetstoornis, en vergeleek dit met een gezonde referentiegroep en met patiënten met een emotionele stoornis (de la Rie, Noordenbos, & van Furth, 2005). Dit onderzoek wees uit dat de levenskwaliteit van patiënten met een eetstoornis beduidend lager lag dan die van patiënten met een emotionele stoornis. Bovendien vond men dat patiënten met een eetstoornis en ook patiënten die hersteld waren van hun eetstoornis een lagere levenskwaliteit rapporteerden vergeleken met gezonde leeftijdsgenoten (die nooit een eetstoornis hadden gehad). Deze bevindingen tonen aan dat eetstoornissen een nefaste impact hebben op het fysiek, psychologisch en sociaal welbevinden, zelfs na herstel.


4.2.9 Ondervoeding bij ouderen

Tabel 3 geeft een overzicht van de mogelijke gevolgen van ondervoeding op de gezondheid en zelfstandigheid van ouderen.

Tabel 3. Mogelijke gevolgen van ondervoeding op de gezondheid en zelfstandigheid van ouderen (Vlaamse Ouderenraad, 2013)

Ondervoeding bij ouderen leidt tot:

Een groter aantal ziekteverwikkelingen

Tragere wondgenezing

Grotere kans op infecties

Verlies van spierkracht waardoor men minder mobiel wordt

Verminderde activiteit en minder mogelijkheden om de dagelijkse levensverrichtingen uit te voeren

Hoger risico op doorligwonden (decubitus)

Verhoogd risico op valpartijen en breuken

Verhoogd risico op uitdroging

Langzamer herstel na een ziekte of ziekenhuisverblijf

Langer ziekenhuisverblijf

Cognitieve achteruitgang

Verminderde werking van geneesmiddelen

Verhoogde mortaliteit

Deze effecten op de gezondheid vormen een belangrijke bedreiging voor de autonomie van de oudere persoon waardoor hij/zij minder mobiel en meer afhankelijk wordt van anderen. Dit zorgt voor een aanzienlijk verlies van levenskwaliteit. Ondervoeding is ook een belangrijke reden voor opname in een woonzorgcentra (Vlaamse Ouderenraad, 2013). Prof. dr. Jean-Pierre Baeyens (2011) stelt dat bij personen met dementie de risico’s op ondervoeding nog groter zijn. Het is echter wel een misvatting dat dementie automatisch gepaard zou gaan met gewichtsverlies. Dementie kan er wel toe bijdragen dat de oudere persoon ondervoed raakt. Volgende problemen die vaak bij dementie voorkomen kunnen ondervoeding bevorderen:

Verlies van smaak- en geurzin

Eten met mes en vork wordt steeds moeilijker

Vergeten eten of boodschappen doen

Kauw- en slikproblemen Ondervoeding versnelt het dementeringsproces waardoor deze mensen sneller in een neerwaartse spiraal komen. Ze takelen fysiek sneller af en hebben vaak intensievere verzorging nodig. Dementie en ondervoeding beïnvloeden elkaar, dus hoe beter doorvoed de oudere personen met dementie, hoe langer ze leven (Vlaamse Ouderenraad, 2013).

4.2.10 Overgewicht en obesitas

Overgewicht en obesitas ontstaan enkel bij mensen met een gezond verteringssysteem en zijn het gevolg van een onevenwicht in de energiebalans: een te grote inname van caloriën (voeding) ten opzichte van de verbranding ervan (o.a. door beweging) gedurende maanden of jaren. Deze lichamelijke toestand gekenmerkt door een te grote vetopstapeling is dus onafscheidelijk verbonden met de thema’s voeding en beweging, maar wordt vaak als een aparte risicofactor beschreven, omdat het eenvoudig meetbaar is. Overgewicht en obesitas vormen wereldwijd de vijfde grootste risicofactor voor vroegtijdig overlijden. Volgens de WGO kunnen 2,8 miljoen van het jaarlijkse aantal overlijdens toegeschreven worden aan


overgewicht en obesitas (World Health Organization, 2009). De WGO beschouwt overgewicht en obesitas dan ook als ernstige problemen voor de algemene volksgezondheid gezien de duidelijke associatie met verhoogde morbiditeit en mortaliteit (World Health Organization, 2007). Ondergewicht kan dan weer geassocieerd worden met groeiachterstand, endocriene stoornissen, nierproblemen en osteoporose (Casper, 1986). Overgewicht en obesitas bij kinderen gaat gepaard met ernstige medische en psychologische problemen (Pulgaron, 2013). Ongeveer de helft van de kinderen met overgewicht ervaart psychosociale en/of eetgerelateerde problemen. Verschillende psychiatrische stoornissen komen voor samen met obesitas bij kinderen, en obese kinderen vertonen als groep hogere scores op emotionele en gedragsproblemen, in het bijzonder de kinderen die hulp zoeken rond hun gewicht. De psychosociale klachten kunnen verbeteren na behandeling, maar niet alle kinderen zijn klachtenvrij na behandeling, en soms ontwikkelen zich zelfs nieuwe stoornissen (Van Vlierberghe, Braet, Goossens, & Mels, 2009). Bovendien worden kinderen met obesitas vaak geconfronteerd met stigmatisering. Deze stigma’s (bv. lui, dom, gemakzuchtig…) zijn zeer sterk aanwezig, en leven zelfs bij obese kinderen zelf (Puhl & Latner, 2007).De stigmatisering rond obesitas kan gepaard gaan met emotionele problemen. De schadelijke langetermijneffecten van kinderobesitas op de gezondheid zijn aangetoond, zeker als het gewichtsprobleem aanhoudt op volwassen leeftijd (Lloyd, Langley-Evans, & McMullen, 2012). Ook bij volwassenen gaat obesitas vaak gepaard met verstoord eetgedrag en emotionele problemen. In de totale groep obese personen wordt geschat dat een derde een ernstig eetprobleem heeft (overeten, eetbuien) (Darby, Hay, Mond, Quirk, & Kennedy, 2009), (Hill, 2005), (Niego, Kofman, Weiss, & Geliebter, 2007). Personen met obesitas hebben een verhoogd risico op depressie, en het risico stijgt met een hogere BMI. Ook angststoornissen komen vaker voor bij personen met obesitas (Hill, 2005), (Pagoto, Schneider, Appelhans, Curtin, & Hajduk, 2011). Er werden associaties gevonden tussen overgewicht en obesitas en de volgende aandoeningen en symptomen (Kushner & Blatner, 2005), (Tsigos, et al., 2008):

Cardiovasculair: hypertensie, hart- en vaatziekten, congestief hartfalen, cor pulmonale, veneuze insufficiëntie en veneuze trombose, spataders, longembolie

Metabool: insulineresistentie, dyslipidemie, metabool syndroom, diabetes mellitus type 2, hyperurikemie

Respiratoir: astma, obstructieve slaapapneu, obesitas hypoventilatie (Pickwick) syndroom, dyspneu

Gastro-intestinaal: niet-alcoholische leversteatose, levercirrose, gastro-oesofagale reflux, cholecystitis, galstenen, hernia, slokdarm-, dunne darm-, colon-, rectum-, lever- , galblaas- en pancreaskanker

Neurologisch: beroerte, meralgia paresthetica

Musculoskeletaal: axiale artritis, jicht, skeletafwijkingen, lage rugpijn en pijn in de benen, verminderde mobiliteit, gewrichtslast

Reproductief systeem: polycystisch ovariumsyndroom, infertiliteit, menstruatieproblemen, zwangerschapscomplicaties, hirsutisme, hypogonadisme (mannen), prostaatkanker (mannen), endometrium-, baarmoederhals-, eierstok, of borstkanker (vrouwen)

Dermatologisch: huidinfectie, striae, slechtere wondheling, maceratie in de huidplooien, karbonkel, cellulitis, lymfoedeem, intertrigo, acanthosis nigricans

Renaal: urinaire (stress) incontinentie, obesitas-gerelateerde glomerulopathie, nierkanker


4.3 STERFTE TEN GEVOLGE VAN DE VERSCHILLENDE GEZONDHEIDSTHEMA’S

4.3.1 Tabak

4.3.1.1 Tabaksgerelateerde doodsoorzaken In 1992 publiceerden Peto en medewerkers een methode voor de onrechtstreekse raming van aan tabaksgebruik gerelateerde sterfte (Peto & Lopez, 1992). Deze methode is nog steeds de internationale norm en maakt gebruik van de statistiek van de doodsoorzaken. Ook in dit hoofdstuk wordt deze methode gehanteerd om op basis van de overlijdensstatistieken een raming te maken van de aan tabaksgebruik gerelateerde sterfte (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer uitleg over de gehanteerde methode is terug te vinden in bijlage. Tabel 4 is een weergave van de resultaten van de toepassing van deze methode op de overlijdensdata van het Vlaamse Gewest voor 2014. Uit deze cijfers blijkt dat er in 2014 7975 sterfgevallen toe te schrijven waren aan tabak. Dit is 15% van alle sterfgevallen door natuurlijke oorzaken (exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose) en 14% van alle overlijdens. Sterfte door roken blijft dus een aanzienlijk deel van de vermijdbare sterfte vormen. De longen en luchtwegen hebben het zwaarst te lijden onder het roken van tabak, vandaar het groot percentage longkanker en chronische longaandoeningen dat aan tabak wordt toegeschreven. Ook kankers van de bovenste luchtwegen, mond en slokdarm, worden voor meer dan de helft toegeschreven aan roken. Bij mannen vanaf 35 jaar worden 5941 sterfgevallen of 22% van de sterfte door natuurlijke oorzaken (exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose) toegeschreven aan roken. Bij vrouwen gaat het om 2034 sterfgevallen of 7%. Een opsplitsing volgens doodsoorzaak is terug te vinden op Figuur 182.

Tabel 4. Geschat aantal overlijdens door tabaksgebruik naar doodsoorzaak in het Vlaams Gewest in 2014. Bron: Sterftecertificaten van personen van 35 jaar of ouder, Vlaams Gewest, 2014.

Sterfgevallen

Aan tabak toegeschreven

%

Longkanker 3 767 3 210,6 85,2%

Aëro-digestieve kankers 919 512,9 55,8%

Andere neoplasmata 12 075 716,1 5,9%

Chronische longaandoeningen 2 262 1 347,4 59,6%

Hart- en vaataandoeningen 17 310 1 017,7 5,9%

Andere natuurlijke oorzaken34 17 548 1 170,1 6,7%

Totaal natuurlijke oorzaken35 53 881 7 974,8 14,8%

Alle overlijdens 58 301 7 974,8 13,7%

34 Alle andere natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose 35 Alle natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose


Figuur 182. Geschatte bijdrage van de sterfte door roken aan de totale sterfte door geselecteerde doodsoorzaken bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). * Alle andere natuurlijke overlijdens behalve alcoholische leveraandoeningen en levercirrose

4.3.1.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 183 geeft de tabaksgerelateerde mortaliteit in functie van de leeftijd weer voor mannen en vrouwen. Zoals de totale sterfte, stijgt de totale tabaksgerelateerde mortaliteit voor mannen exponentieel met de leeftijd. De tabaksgerelateerde mortaliteit voor vrouwen en die voor longkanker bij mannen stijgen ook met de leeftijd, maar minder stijl. De tabaksgerelateerde mortaliteit voor longkanker bij vrouwen, daalt terug bij de oudste leeftijdsgroep.

Figuur 183. Tabaksgerelateerde mortaliteit in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, gemiddeld voor 2013 - 2014, Vlaams Gewest (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). * Alle natuurlijke doodsoorzaken exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose

Figuur 184 geeft het aandeel (percentage) van de tabaksgerelateerde mortaliteit per leeftijdsgroep weer, zowel voor longkanker als voor alle natuurlijke overlijdens (exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Het tabaksgerelateerde sterfterisico is relatief het grootst op middelbare leeftijd. Tabaksgebruik is dan ook één van de belangrijkste oorzaken van vroegtijdige sterfte. Bij 75+'ers zien we wel het grootste sterfterisico door tabak (Figuur 183), maar dit gaat samen met een heel hoog algemeen sterfterisico op die leeftijd. Bij mannen zien we een relatief hoog sterfterisico door tabak bij 55-74-jarigen waar één

LongkankerAëro-

digestievekankers

Andereneoplasmata

Chronischelongaandoeni

ngen

Hart- envaataandoeni

ngen

Anderenatuurlijkeoorzaken *

Mannen - sterfgevallen 2 752 719 5 974 1 401 7 985 7 678

Vrouwen - sterfgevallen 1 015 200 6 101 861 9 325 9 870

Mannen - aan tabak toegeschreven 2 495 447 610 894 804 690

Vrouwen - aan tabak toegeschreven 715 66 106 453 214 480

01 0002 0003 0004 0005 0006 0007 0008 0009 000

10 000

<35 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar75 jaar of

ouder

Mannen alle medische oorzaken * 0,00 1,62 49,49 234,84 621,72 1257,79

Mannen longkanker 0,00 0,63 17,82 111,41 283,72 457,31

Vrouwen alle medische oorzaken * 0,00 3,85 24,59 101,56 164,37 278,18

Vrouwen longkanker 0,00 0,84 12,88 48,71 69,30 61,92

0

200

400

600

800

1000

1200

Ste

rfte

risi

co d

oo

r ta

bak

sge

bru

ik(p

er

10

0 0

00

inw

on

ers

)


op drie natuurlijke overlijdens en negen op de tien longkankers kan toegeschreven worden aan tabaksgebruik (Figuur 184). Bij vrouwen zien we bij 55-64-jarigen het grootste effect van tabaksgebruik op de sterfterisico’s: één op de vier natuurlijke overlijdens en vier op de vijf longkankersterfgevallen kan eraan worden toegeschreven (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 184. Aandeel tabaksgerelateerde mortaliteit in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep in 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). * Alle natuurlijke doodsoorzaken exclusief alcoholische leveraandoeningen en levercirrose

4.3.1.3 Evolutie De evolutie van het absolute aantal tabaksgerelateerde sterfgevallen in het Vlaams Gewest is terug te vinden op Figuur 185 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). De tabaksgerelateerde sterfte bij mannen vertoont een dalende trend terwijl ze bij vrouwen juist stijgt. In de geschatte absolute aantallen bij mannen is een daling te zien van gemiddeld 122 overlijdens minder per jaar, waarvan 26 door longkanker. Bij vrouwen zijn er gemiddeld 74 overlijdens meer per jaar, waarvan 32 door longkanker.

Figuur 185. Evolutie geschat aantal tabaksgerelateerde sterfgevallen in het Vlaams Gewest in absolute aantallen, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar 75 jaar of ouder

Mannen longkanker 21,3% 74,8% 90,4% 92,5% 91,8%

Mannen alle medische oorzaken * 2,9% 23,5% 33,5% 34,1% 16,8%

Vrouwen longkanker 27,8% 70,1% 80,4% 75,8% 60,6%

Vrouwen alle medische oorzaken * 6,7% 15,3% 23,8% 16,5% 4,5%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen alle medische oorzaken * 7031 7242 7048 7039 6963 6846 6742 6583 6161 6193 5941

Vrouwen alle medische oorzaken * 1231 1493 1586 1684 1681 1620 1979 2053 1773 2113 2034

Mannen longkanker 2620 2779 2755 2753 2766 2677 2698 2719 2463 2467 2495

Vrouwen longkanker 356 453 509 521 543 515 639 704 589 696 715

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

Ab

solu

te a

anta

llen


De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte (ASR36) toe te schrijven aan tabaksgebruik wordt weergegeven in Figuur 186. Deze toont een forse daling bij mannen en een lichte stijging bij vrouwen. Bij mannen daalde het gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak gemiddeld met 10,9 per 100.000 inwoners per jaar en het gestandaardiseerde aantal longkankeroverlijdens toe te schrijven aan tabak gemiddeld met 3,2 per 100.000 inwoners per jaar in de periode 2004-2014. Bij vrouwen steeg het gestandaardiseerde aantal longkankeroverlijdens toe te schrijven aan tabak gemiddeld met 0,8 per 100.000 inwoners per jaar in de periode 2004-2014. Ook het totaal gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak lijkt bij vrouwen te stijgen in deze periode. De daling tussen 2011 en 2012, zowel in de absolute als gestandaardiseerde cijfers, is (deels) kunstmatig. In de bijlage vindt u meer uitleg hierover.

Figuur 186. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-E per 100.000 inwoners) toe te schrijven aan tabaksgebruik, 2004-2014, Europese standaardbevolking 2013 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). T: Totaal gestandaardiseerd aantal overlijdens toe te schrijven aan tabak L: Gestandaardiseerd aantal overlijdens door longkanker toe te schrijven aan tabak

4.3.2 Alcohol

4.3.2.1 Alcoholgerelateerde doodsoorzaken Alcoholgerelateerde sterfte vormt ook een belangrijk deel van de vermijdbare sterfte. Een aantal sterfgevallen worden rechtstreeks toegeschreven aan alcoholgebruik. Het betreft hier vooral afhankelijkheidssyndromen en alcoholische leveren hartziekten. Daarnaast speelt alcohol ook de hoofdrol bij sommige overlijdens door intoxicatie. In deze sectie wordt er een nauwe en een brede selectie van alcoholgerelateerde sterfgevallen gehanteerd. De nauwe selectie van de sterfgevallen bestaat uit de overlijdens waarbij deze aandoeningen en intoxicaties de onderliggende doodsoorzaak vormden en geeft dus de direct aan alcohol toegeschreven sterfte weer. De brede selectie van alcoholgerelateerde sterfgevallen bestaat uit alle overlijdens waar 'alcoholgebruik' of 'alcoholgerelateerde aandoeningen' ergens in de doodsoorzakenreeks werden vermeld. Ook de niet nader bepaalde chronische leverziekten (hepatitis, fibrose en cirrhose) worden hier meegeteld. Meer details over de selectiemethode vindt u terug in de bijlage. Bij het vergelijken van de cijfers uit Tabel 5 met het totaal aantal overlijdens blijkt dat 1,2% (nauwe selectie) tot 3,5% (brede selectie) van de totale sterfte bij mannen direct gerelateerd is aan alcoholgebruik. Bij vrouwen is 0,5% (nauwe selectie) tot 1,4% (brede selectie) van de totale sterfte

36 ASR staat voor Age Standardized Rate. ASR-E staat voor het direct gestandaardiseerd cijfer o.b.v. Europese standaardpopulatie. Deze gestandaardiseerde sterftecijfers drukken de sterftecijfers uit (meestal per 100.000 inwoners) rekening houdend met de toename en de veranderende leeftijdsverdeling van de bevolking. Ze zijn belangrijk om te kunnen vergelijken in de tijd, tussen mannen en vrouwen of met andere regio’s.

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen (T) 314,0 314,0 298,5 289,9 280,0 269,7 260,4 248,5 226,7 224,1 210,1

Mannen (L) 114,1 118,1 114,6 111,6 109,5 104,1 103,1 101,6 89,7 88,6 87,8

Vrouwen (T) 40,3 48,2 49,9 52,2 51,7 48,8 58,6 59,5 51,4 59,8 56,7

Vrouwen (L) 11,9 15,1 16,5 16,7 17,3 16,2 19,8 21,4 18,0 20,8 21,1

0

50

100

150

200

250

300

350

Ge

stan

daa

rdis

ee

rde

ste

rfte

(ASR

-E p

er

10

0 0

00

inw

on

ers

)


direct gerelateerd aan alcoholgebruik. De belangrijkste onderliggende alcoholgerelateerde oorzaken zijn 'alcoholische leverziekte' en 'psychische- en gedragsstoornissen door het gebruik van alcohol' (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Bij de ‘extra vermeldingen’ (waarbij dus de in de tabel vermelde 'alcoholgerelateerde oorzaken' niet als onderliggend werden vermeld) was in 20% van deze overlijdens de onderliggende doodsoorzaak een kanker, voornamelijk van het spijsverteringstelsel. In 35% van deze overlijdens, was een (andere) ziekte van het spijsverteringsstelsel de onderliggende doodsoorzaak en in 15% was de onderliggende doodsoorzaak een uitwendige oorzaak (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Tabel 5. Aantal overlijdens door alcoholgebruik naar doodsoorzaak bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Doodsoorzaak Mannen Vrouwen Totaal

NA

UW

E SE

LEC

TIE

Alcoholische leverziekte 192 94 286

Psychische en gedragsstoornissen door alcohol (o.a. verslaving) 127 42 169

Alcoholische cardiomyopathie 13 3 16

Accidentele alcoholvergiftiging 12 4 16

Alcoholvergiftiging met onbepaalde intentie 3 1 4

Aantasting van zenuwstelsel en spieren door alcoholgebruik 3 0 3

Zelfdoding door alcoholvergiftiging 2 1 3

Chronische alcoholische pancreatitis 1 0 1

Totaal onderliggende doodsoorzaken (nauwe selectie) 353 145 498

Extra vermeldingen alcohol 671 258 929

Alle alcoholgerelateerde overlijdens (brede selectie) 1 024 403 1 427

Alle overlijdens 29 192 29 109 58 301

Alcoholverslaving werd vier keer vaker vermeld op de overlijdensaangifte dan dat het weerhouden werd als onderliggende oorzaak. Daarnaast werd alcoholische leverziekte acht op de tien vermeldingen wel weerhouden als onderliggende doodsoorzaak. Naast de strikt "alcoholische leverziekte" zijn er nog eens bijna dubbel zo veel 'niet gespecificeerde chronische leveraandoeningen', waarvan de eigenlijke oorzaak niet is genoteerd door de arts, maar waarvan een groot deel vermoedelijk toch is toe te schrijven aan overmatig alcoholgebruik. Vergiftigingen komen op de 3° plaats bij sterfte door alcoholgebruik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Tabel 6. Verdeling van alle vermeldingen van alcoholgerelateerde doodsoorzaken bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

N

% alcoholgerelateerde overlijdens

(brede selectie)

Psychische en gedragsstoornissen door alcohol (o.a. verslaving) 706 49%

Niet gespecificeerde chronische leveraandoeningen 611 43%

Alcoholische leverziekte 349 24%

Toxisch effect door alcohol 62 4%

Accidentele alcoholvergiftiging 37 3%

Alcoholische cardiomyopathie 21 1%


Zelfvergiftiging door alcohol 16 1%

Alcoholische pancreatitis (acuut & chronisch) 11 1%

Alcoholvergiftiging met onbepaalde intentie 7 0%

Leefstijlproblemen: alcoholgebruik 7 0%

Aantasting van zenuwstelsel en spieren 3 0%

Alle vermeldingen 1 830 128%

Alle alcoholgerelateerde overlijdens 1 427 100%

4.3.2.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 187 schetst het leeftijdsspecifiek sterfterisico voor alcoholgerelateerde sterfte. Dit sterfterisico is hoogst op middelbare leeftijd, zowel bij mannen als bij vrouwen.

Figuur 187. Leeftijdsspecifiek sterfterisico voor alcoholgerelateerde sterfte, mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, gemiddelde voor 2013-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 188 stelt het aandeel van de alcoholgerelateerde mortaliteit per leeftijdsgroep voor. Zo werd 2,3% van de overlijdens bij mannelijke 25- tot 34-jarigen in het Vlaams Gewest in 2013-2014 direct toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie). Bij mannen is binnen de nauwe selectie het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 45- tot 54-jarigen vast te stellen, waar één op de twintig overlijdens direct kan toegeschreven worden aan (overmatig) alcoholgebruik. Bij vrouwen zien we het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 35- tot 54-jarigen waar 1 op de 25 overlijdens direct kan toegeschreven worden aan (overmatig) alcoholgebruik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Wanneer er wordt gekeken naar alle vermeldingen van alcoholgebruik in de doodsoorzakenketen (brede selectie), dan stijgt het aandeel alcoholgerelateerde overlijdens bij mannen tot één op de negen bij 35-tot 44-jarigen en 55- tot 64-jarigen en zelfs tot één op acht bij 44- tot 54-jarigen. Bij vrouwen ligt het aandeel in de totale sterfte bij de brede selectie op één op acht bij 45- tot 64-jarigen en op één op de negen bij 34- tot 44-jarigen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

< 15jaar

15-19jaar

20-24jaar

25-29jaar

30-34jaar

35-39jaar

40-44jaar

45-49jaar

50-54jaar

55-59jaar

60-64jaar

65-69jaar

70-74jaar

75-79jaar

80-84jaar

85jaar +

Mannen nauwe selectie 0,0 0,0 0,0 0,5 2,7 3,0 7,8 9,6 19,0 32,3 37,1 40,3 31,8 17,6 17,1 7,7

Mannen brede selectie 0,1 0,3 0,8 2,1 5,1 6,7 17,0 23,9 44,6 76,9 90,5 102,9 92,9 73,5 84,9 73,5

Vrouwen nauwe selectie 0,0 0,0 0,3 0,0 0,2 2,0 4,4 6,6 8,2 12,3 9,9 13,5 7,5 6,9 6,4 3,2

Vrouwen brede selectie 0,0 0,0 0,3 0,0 0,5 3,5 7,8 13,1 16,9 26,4 28,4 34,1 32,9 31,6 37,6 34,4

0

20

40

60

80

100

Ste

rfte

risi

co d

oo

r al

coh

olg

eb

ruik

(pe

r 1

00

00

0 in

wo

ne

rs)


Figuur 188. Aandeel alcoholgerelateerde mortaliteit in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

4.3.2.3 Evolutie Het gestandaardiseerde aantal overlijdens (ASR37) door alcoholgebruik kent geen duidelijk trend, zoals geïllustreerd op Figuur 189. Het gestandaardiseerde aantal overlijdens direct toegeschreven aan alcohol piekte in 2013. Het cijfer was toen hoger dan in de periodes 2004-2007 en 2009-2011. Bij mannen was het gestandaardiseerde aantal alcohol-overlijdens steeds significant hoger dan dat bij vrouwen (gemiddeld 2,6 keer hoger). Bij mannen zien we pieken in de sterftecijfers, namelijk in 2008-2009 en in 2012-2013. Bij vrouwen schommelen de cijfers minder dan bij mannen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 189. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens direct toegeschreven aan alcoholgebruik 2004-2014 (nauwe selectie) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

37ASR staat voor Age Standardized Rate. ASR-E staat voor het direct gestandaardiseerd cijfer o.b.v. Europese standaardpopulatie. Deze gestandaardiseerde sterftecijfers drukken de sterftecijfers uit (meestal per 100.000 inwoners) rekening houdend met de toename en de veranderende leeftijdsverdeling van de bevolking. Ze zijn belangrijk om te kunnen vergelijken in de tijd, tussen mannen en vrouwen of met andere regio’s.

15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar75 jaar of

ouder

Mannen nauwe selectie 0,0% 2,3% 5,0% 5,2% 4,5% 1,9% 0,2%

Mannen brede selectie 1,1% 5,1% 10,9% 12,5% 10,8% 5,2% 1,0%

Vrouwen nauwe selectie 0,8% 0,4% 4,2% 3,9% 2,4% 1,0% 0,1%

Vrouwen brede selectie 2,0% 6,8% 11,6% 13,0% 12,0% 6,3% 0,8%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen 10,78 10,74 10,50 10,27 11,93 11,18 10,02 10,61 12,41 13,51 11,31

Vrouwen 3,89 3,66 4,13 4,32 4,08 4,04 4,72 4,71 4,83 4,63 4,44

Totaal 7,20 7,05 7,20 7,15 7,88 7,51 7,26 7,54 8,49 8,96 7,76

0

2

4

6

8

10

12

14

Ge

stan

daa

rdis

ee

rde

ste

rfte

(ASR

-E p

er

10

0 0

00

inw

.)


4.3.3 Illegale drugs en andere psychotrope middelen

4.3.3.1 Druggerelateerde doodsoorzaken Met de term "drugs" en "druggerelateerd" wordt hier in de eerste plaats verwezen naar (voornamelijk) illegale psychoactieve middelen (drugs in engere zin). De term wordt hier ook in bredere zin gebruikt en verwijst dan naar het geheel van psychotrope middelen andere dan alcohol en tabak. Een aantal sterfgevallen worden rechtstreeks toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs, andere psychoactieve middelen of psychofarmaca. Het betreft hier vooral afhankelijkheidssyndromen en overlijdens door intoxicatie (zowel intentioneel (suïcide) als accidenteel (ongeval)) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). In deze sectie spreekt men van een nauwe selectie, een brede selectie en een breedste selectie. De nauwe selectie van de druggerelateerde sterfte bevat de overlijdens rechtstreeks en volledig toegeschreven aan (voornamelijk) illegale drugs (onderliggende doodsoorzaak). De brede selectie van druggerelateerde sterfte in deze analyse selecteert alle overlijdens rechtstreeks toegeschreven (onderliggende doodsoorzaak) aan misbruik van illegale drugs, andere psychoactieve middelen en psychofarmaca, aangevuld met plotse onduidelijke overlijdens bij min-65-jarigen. De breedste selectie van druggerelateerde sterfgevallen bestaat uit alle overlijdens waar gebruik van drugs, andere psychoactieve middelen of psychofarmaca ergens in de doodsoorzakenreeks werd vermeld, aangevuld met plotse onduidelijke overlijdens bij personen jonger dan 65 jaar. Meer details over de selectiemethode vindt u terug in de bijlage. Uit de resultaten van Tabel 7 blijkt dat druggerelateerde sterfte een klein deel vormt van de vermijdbare sterfte. Voor mannen en vrouwen zijn de absolute aantallen weergegeven op Figuur 190. Hieruit blijkt dat 0,1% (nauwe selectie, voornamelijk illegale drugs) tot 1% (breedste selectie) van de totale sterfte bij mannen gerelateerd is aan druggebruik. Bij vrouwen is 0,04% (nauwe selectie, voornamelijk illegale drugs) tot 0,6% (breedste selectie) van de totale sterfte gerelateerd aan druggebruik. De belangrijkste, onderliggende oorzaken gerelateerd aan illegale drugs zijn 'misbruik van en verslaving aan drugs' en 'accidentele vergiftiging'. Kijkt men naar de bredere selecties, komen zelfvergiftiging en onduidelijke overlijdens naar voor (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Een analyse van de ‘extra vermeldingen’ in Tabel 7 leert dat in 80% van de overlijdens waarbij de geselecteerde 'druggerelateerde oorzaken' als niet onderliggend werden vermeld, de onderliggende doodsoorzaak uitwendig was. Daarnaast is in 5% van deze overlijdens de onderliggende oorzaak een hart- en vaataandoening.

Tabel 7. Aantal overlijdens toegeschreven aan het gebruik van drugs naar onderliggende doodsoorzaak in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Illegale drugs (nauw)

% nauw Drugs

(breed/breedst) % breedst

Misbruik en verslaving 15 34% 16 3%

Accidentele vergiftiging 15 34% 51 11%

Vergiftiging met onbepaalde intentie 9 20% 31 7%

Zelfvergiftiging 5 11% 130 28%

Onduidelijke oorzaken 101 22%

Totaal onderliggende doodsoorzaken 44 100,0% 329 70%

Extra vermeldingen middelen 138 30%

Alle vermeldingen middelen 467 100%

Alle overlijdens 58 301 0,1% 0,8%


Figuur 190. Verdeling druggerelateerde sterfte naar doodsoorzaken bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, 2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

4.3.3.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 191 schetst de leeftijdsspecifieke mortaliteit direct toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs (nauwe selectie) en de leeftijdsspecifieke mortaliteit gerelateerd aan alle psychotropica (zonder alcohol en tabak, breedste selectie). Het sterfterisico toegeschreven aan illegale drugs is klein, maar het grootst bij jonge mannen. Het sterftecijfer per 100.000 inwoners gerelateerd aan psychotropica in het algemeen is het hoogst bij 55-64-jarigen, zowel bij mannen als bij vrouwen.

Figuur 191 Leeftijdsspecifieke mortaliteit direct toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs (nauwe selectie) en leeftijdsspecifieke mortaliteit gerelateerd aan alle psychotropica (zonder alcohol en tabak; breedste selectie), mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, gemiddelde voor 2013-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 192 schetst het aandeel van de druggerelateerde sterfte per leeftijdsgroep. Jongere leeftijdsgroepen kennen duidelijk het hoogste aandeel druggerelateerde sterfte, zowel voor illegale drugs (nauwe selectie) als voor alle psychotrope middelen (breedste selectie). Zo waren 14,5%

0 20 40 60 80

Misbruik en verslaving

Accidentele vergiftiging

Vergiftiging met onbepaalde intentie

Zelfvergiftiging

Onduidelijke oorzaken

Misbruik enverslaving

Accidentelevergiftiging

Vergiftiging metonbepaalde

intentieZelfvergiftiging

Onduidelijkeoorzaken

Vrouwen breedste selectie 5 11 7 75 31

Vrouwen nauwe selectie 5 1 3 2

Mannen breedste selectie 11 40 24 55 70

Mannen nauwe selectie 10 14 6 3

<15 jaar 15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar75 jaar of

ouder

Mannen nauwe selectie 0,0 0,7 2,1 1,5 1,4 0,2 0,2 0,0

Mannen breedste selectie 0,0 3,7 10,3 9,7 11,7 19,0 3,2 4,0

Vrouwen nauwe selectie 0,0 0,1 0,4 0,4 0,5 0,7 0,2 0,0

Vrouwen breedste selectie 0,0 1,6 4,1 8,1 10,2 12,8 5,4 2,5

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Ste

rfte

risi

co d

oo

r d

rugg

eb

ruik

(pe

r 1

00

00

0 in

wo

ne

rs)


(breedste selectie) van de overlijdens bij mannelijke 25- tot 34-jarigen in het Vlaams Gewest in 2014 druggerelateerd. Druggerelateerde sterfte komt relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. Bij mannen ziet men relatief het hoogste sterfterisico door illegale drugs bij 25-34-jarigen, waar 3% van de overlijdens kan toegeschreven worden aan gebruik van illegale middelen. Bij vrouwen ligt het hoogste aandeel in de totale sterfte eveneens op 25-34-jarige leeftijd, waar 1,3% van de overlijdens kan toegeschreven worden aan gebruik van illegale middelen. Wanneer men kijkt naar alle vermeldingen van druggebruik in de doodsoorzakenketen én onduidelijke oorzaken bij min-65-jarigen (breedste selectie), dan ziet men dat het aandeel mogelijks druggerelateerde overlijdens bij 25-34-jarigen stijgt tot 14% (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 192. Aandeel druggerelateerde mortaliteit bij mannen en vrouwen in het Vlaams Gewest, per leeftijdsgroep, 2013-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

4.3.3.3 Evolutie Het gestandaardiseerde aantal overlijdens door illegaal druggebruik kent geen duidelijk trend, zoals geïllustreerd op Figuur 193 (nauwe selectie). Het gestandaardiseerde aantal overlijdens direct toegeschreven aan illegaal druggebruik piekte in 2008 bij mannen. Het cijfer was toen hoger dan in de periodes 2004-2006 en 2011-2014. Het gestandaardiseerde aantal drugoverlijdens was steeds hoger voor mannen dan voor vrouwen. Gemiddeld zijn de sterftecijfers bij mannen 4 keer hoger dan bij vrouwen (minimum 2 keer, maximum 9 keer hoger) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar75 jaar of

ouder

Mannen nauwe selectie 1,4% 3,0% 1,4% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0%

Mannen breedste selectie 8,0% 14,5% 8,7% 4,3% 2,5% 0,2% 0,1%

Vrouwen nauwe selectie 0,8% 1,3% 0,5% 0,3% 0,2% 0,0% 0,0%

Vrouwen breedste selectie 9,9% 14,1% 10,4% 5,4% 2,8% 0,5% 0,0%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%


Figuur 193. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens toe te schrijven aan illegaal druggebruik, 2004-2014, nauwe selectie (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

4.3.4 Voeding

4.3.4.1 Doodsoorzaken Het Institute of Health Metrics and Evaluation (IHME) heeft in haar Global Burden of Disease (GBD) studie (2016) berekeningen gemaakt voor de gezondheidsschade gerelateerd aan ongezonde voedingspatronen, wereldwijd, maar ook voor België. De berekeningen zijn weinig transparant, maar zijn voorlopig de beste schattingen die beschikbaar zijn. Zoals gezegd heeft voeding ontelbaar veel aspecten. Deficiënties, intoxicaties en infecties worden hier niet in rekening gebracht. Onder ‘dietary risks’ worden in de GBD studie enkel chronische aandoeningen meegenomen waarvoor een relatie werd gevonden met het systematisch overdadig of systematisch te weinig innemen van bepaalde voedingsbestanddelen (vb. verzadigde vetzuren) of voedingswaren (vb. groete en fruit). In tegenstelling tot voedseldeficiënties en voedselinfecties, wordt geen van deze aandoeningen voor 100% veroorzaakt door ongezonde voeding. Ongezonde eetgewoonten worden wel beschouwd als een belangrijke risicofactor, zonder dat het daarom over eetstoornissen gaat. Er zijn weliswaar veel studies gepubliceerd over associaties tussen voedingsbestanddelen en voedingsmiddelen en hart- en vaatziekten, kankers of diabetes, maar zij tonen geen causaal verband aan. De invloed van de samenstelling van de voeding kan vaak moeilijk geïsoleerd worden van de totale hoeveelheid ingenomen voedsel over soms vele jaren en een eventueel gebrek aan lichaamsactiviteit. De risicofactoren ongezond voedingspatroon en onvoldoende beweging zijn bovendien verweven met de biologische risicofactoren overgewicht en obesitas, hypertensie, hoge cholesterolemie,… die er gedeeltelijk het gevolg van zijn. De geselecteerde aandoeningen, maar vooral de relatieve risico’s die gebruikt worden in de berekeningen zijn voor discussie vatbaar en eerder extensief. Alle hart- en vaatziekten worden hier in rekening gebracht, maar vooral ischemische hartziekten. Die zouden in België voor 64% gerelateerd zijn aan ongezonde voedingspatronen: teveel verzadigde vetzuren (dierlijk vet zoals boter en spek), te weinig polyonverzadigde vetzuren (vette vis), te veel mono-onverzadigde transvetzuren. Sterfte door Cerebrovasculaire aandoeningen (CVA’s of beroertes) wordt voor 32% gerelateerd aan ongezonde voedingspatronen. CVA’s worden voor groot deel veroorzaakt door dezelfde pathologie van de bloedvaten als ischemische hartziekten, waardoor zij met dezelfde voedingspatronen worden geassocieerd. Een ander deel van de CVA’s vindt haar oorsprong in een bloeding, die kan uitgelokt zijn door hypertensie of een hypertensieve aandoening, meteen de derde groep hart- en vaatziekten

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen 0,90 1,00 1,02 1,62 2,13 1,55 1,27 0,81 0,77 0,60 1,02

Vrouwen 0,10 0,55 0,22 0,23 0,36 0,64 0,38 0,29 0,28 0,25 0,35

Totaal 0,52 0,78 0,62 0,93 1,25 1,10 0,83 0,55 0,54 0,43 0,69

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2G

est

and

aard

ise

erd

e s

terf

te(A

SR-E

pe

r 1

00

.00

0 in

w.)


waarvan een redelijk belangrijk aandeel (15%) in rekening wordt gebracht en waarvoor vooral teveel zout in de voeding een risico zou zijn. Kankers worden dan weer deels toegeschreven aan te veel zout (maag), te weinig vezels (dikke darm), te veel rood vlees (dikke darm), maar ook aan te veel peper, pikante kruiden en alcohol (kanker van maag, slokdarm, lip, mond- en keelholte). Diabetes (33%) tenslotte wordt in verband gebracht met teveel snel opneembare suikers, teveel vet en te weinig vezels.

Tabel 8. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan ongezonde voeding (‘dietary risks’) naar doodsoorzaak voor België, mortaliteitsinschattingen voor 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

% Overlijdens gerelateerd aan ongezonde voeding (‘dietary risks’)

Ischemische hartziekten 64%

Kanker van colon en rectum 39%

Diabetes 33%

Cerebrovasculaire aandoeningen 32%

Maagkanker 23%

Slokdarmkanker 22%

Hypertensieve hart-en vaatziekten 15%

Longkanker 12%

Chronische nierziekte 8%

Nasofarynxkanker 7%

Strottenhoofdkanker 7%

Overige keelholte kanker 7%

Lip en mondkanker 7%

Aorta-aneurysma 5%

Overige hart- en vaatziekten 5%

Myocarditis en cardiomyopathie 4%

Atriale fibrillatie en flutter 4%

Endocarditis 4%

Reumatische hartziekte 4%

Perifere vaatziekte 3%

4.3.4.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 194 geeft het sterfterisico weer dat gerelateerd wordt aan een ongezond voedingspatroon, per leeftijdsgroep voor mannnen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de leeftijd, maar ook de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan ongezonde voeding in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in Figuur 195. Voor mannen is dit aandeel het hoogst op middelbare leeftijd, voor vrouwen boven de 70 jaar. De aard van de geselecteerde aandoeningen heeft hier natuurlijk een erg grote invloed op.


Figuur 194. Mortaliteit toegeschreven aan ongezonde voeding (‘dietary risks’) in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, schattingen voor 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 195. Aandeel van de totale sterfte toegeschreven aan ongezonde voeding (‘dietary risks’), per leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, schattingen voor 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

4.3.4.3 Evolutie De sterfte door aandoeningen gerelateerd aan een ongezond voedingspatroon daalt langzaam de laatste 10 jaar, zowel voor mannen als voor vrouwen. Ook hier wordt dit natuurlijk bepaald door de aard van de geselecteerde aandoeningen. Deze berekeningen duiden op een gemiddelde daling per jaar van 2,4 sterfgevallen per 100,000 mannen en 1,3 per 100,000 vrouwen in de laatste 10 jaar.

Figuur 196. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) toegeschreven aan ongezonde voeding (‘dietary risks’), 2005-2015, wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

13,5

186,3

1 170,0

5,465,1

844,8

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

15-49j 50-69j 70+j

Ste

rfte

risi

co d

oo

r o

nge

zon

de

vo

ed

ing

(die

tary

ris

ks)

(pe

r 1

00

,00

0 in

wo

ne

rs)

Mannen Vrouwen

10,7%

19,8%17,9%

8,2%

12,8%

15,7%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

15-49j 50-69j 70+j

Aan

de

el i

n d

e s

terf

te

toe

gesc

hre

vve

n a

an o

nge

zon

de

vo

ed

ing

(die

tary

ris

ks)

(%)

Mannen Vrouwen

137,2

116,2 113,0

72,862,6 59,4

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2005 2010 2015

Ge

stan

daa

rdis

ee

rde

ste

rfte

(A

SR p

er

10

0 0

00

inw

on

ers

)

Mannen Vrouwen


4.3.5 Beweging

4.3.5.1 Doodsoorzaken Zoals voor ongezonde voedingsgewoonten, in tegenstelling tot wat het geval is voor sommige andere risicofactoren, zijn er geen aandoeningen of doodsoorzaken die volledig of bijna volledig aan onvoldoende beweging kunnen toegeschreven worden. Hoewel er steeds meer studies verschijnen over de impact van fysieke inactiviteit en er geen twijfel meer bestaat over het belang van voldoende beweging voor de gezondheid, is het onderzoek waar op gebouwd kan worden toch beperkt. Goed onderbouwde relatieve risico’s per leeftijdsgroep ontbreken. Daardoor kunnen schattingen ver uit elkaar liggen. Voor sommige aandoeningen bestaat er ook onzekerheid over de aard van het verband. Een oorzakelijk verband is namelijk niet zo gemakkelijk aantoonbaar. Oorzaak en gevolg zijn soms moeilijk van elkaar te onderscheiden. Het Institute of Health Metrics and Evaluation (IHME) heeft in haar Global Burden of Disease (GBD) studie (2015) wel berekeningen gemaakt voor de gezondheidsschade gerelateerd aan onvoldoende beweging, wereldwijd, ook voor België. We lichten die berekeningen hier kort toe. Onvoldoende beweging wordt door het IHME gedefinieerd als “minder dan 8000 metabolisch equivalente (MET)-minuten per week, waarbij één MET de energie is die verbruikt wordt bij rustig zitten”. Zij delen de risicofactor op in 4 categorieën: < 600 MET-min, 600-3999 MET-min, 4000-7999 MET-min en 8000 MET-min of meer (voldoende beweging, geen risico). De relatieve risico’s die in de berekeningen gebruikt worden, verschillen niet tussen mannen en vrouwen en verschillen nauwelijks tussen de leeftijdsgroepen, maar verschillen sterk naargelang de geschatte hoeveelheid beweging in MET-minuten in de beschouwde bevolkingsgroep. Ze hebben waarden tussen 1,065 en 2,007 en worden enkel toegepast bij volwassenen vanaf 25 jaar. Het hoogste risico werd gerekend voor ischemische cerebrovasculaire aandoeningen bij jonge mannen en vrouwen (25-29 jaar) bij een bewegingsniveau van minder dan 600 MET-minuten, een heel uitzonderlijke combinatie. Meer details over de methode zijn te vinden op de website van de Global Burden of Disease (GBD) studie (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016). Het percentage overlijdens dat met deze methode gerelateerd werd aan onvoldoende beweging wordt weergegeven in Tabel 9. Beweging wordt hier als aparte risicofactor beschouwd voor vijf specifieke groepen aandoeningen: kanker van colon en rectum, borstkanker, ischemische hartziekten, ischemische cerebrovasculaire aandoeningen en diabetes. Zeker voor borstkanker kunnen daar vragen bij worden gesteld. Het verband kan misschien te maken hebben met obesitas en overgewicht. Een hypothese is namelijk dat de extra-productie van oestrogenen door overtollig vetweefsel bepaalde postmenpauzale borstkankers in de hand zou werken. Ook bemoeilijkt obesitas de vroegtijdige diagnose van borstkanker. Gezien de gebruikte methode, kunnen de percentages berekend voor een bepaalde aandoening, niet eenvoudig opgeteld worden met die van andere risicofactoren. Volgens deze berekeningen zou 21% van de overlijdens door diabetes, 18% van de overlijdens door colorectale kanker, 17% van de overlijdens door ischemische hartziekten, 13% van de overlijdens door borstkanker en 11% van de overlijdens door ischemische cerebrovasculaire aandoeningen in België, gerelateerd zijn aan onvoldoende beweging.

Tabel 9. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan onvoldoende beweging naar doodsoorzaak in België in 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

% Overlijdens gerelateerd aan onvoldoende fysieke activiteit

Kanker van colon en rectum 18 %

Borstkanker 13 %


Ischemische hartziekten 17 %

Cerebrovasculaire aandoeningen 11 %

Diabetes 21 %

Bovendien zijn obesitas en overgewicht misschien de meest voor de hand liggende condities die gedeeltelijk aan een tekort aan fysieke activiteit kunnen toegeschreven worden. Deze worden apart besproken. Daarnaast toonde de grootschalige studie van Wen en collega’s met 416 175 deelnemers een verband tussen minuten per dag matig tot intensieve beweging en de procentuele reductie in sterfte door aandoeningen (Wen & Wu, 2012). De curve in Figuur 197 suggereert dat een grote gezondheidswinst zou kunnen geboekt worden bij individuen die niet of weinig bewegen: een kleine winst in beweging bij deze groep komt overeen met een grote reductie in sterfte (bv. door cardiovasculaire aandoeningen). Uit de figuur blijkt onder meer dat een volwassene die 15 min per dag matig tot intensief beweegt 14% minder kans heeft op overlijden en 3 jaar langer leeft dan een persoon zonder dergelijke beweging. Een half uur per dag matig tot intensief bewegen geeft reeds een reductie van 20% in de kans op sterfte (VIGeZ, 2016). Sterfte door sportongevallen of sportletsels worden hier niet in rekening gebracht.

Figuur 197. Effect aantal minuten per dag matig tot intensieve beweging op de procentuele reductie van sterfte (Wen & Wu, 2012).

4.3.5.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 198 geeft de sterfterisico gerelateerd aan onvoldoende beweging weer in functie van de leeftijd voor mannen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de leeftijd, maar ook de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan fysieke inactiviteit in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in Figuur 199. Ook het aandeel in de totale sterfte is het hoogst op meer gevorderde leeftijd (ongeveer 4%), maar dit verschilt weinig van het aandeel op middelbare leeftijd. Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) zou het aandeel van aan fysieke inactiviteit gerelateerde sterfte ongeveer de helft zijn van dat bij ouderen (ongeveer 2%). Opvallend is dat deze schattingen een relatief hoger risico berekenen voor vrouwen in vergelijking met mannen.

14%

20%

29%

35%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Pro

cen

tue

le r

ed

uct

ie s

terf

te (

%)

Minuten per dag matig tot intensieve beweging (min)


Figuur 198. Mortaliteit toegeschreven aan onvoldoende beweging in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 199. Aandeel van de totale sterfte toegeschreven aan onvoldoende beweging, per leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

4.3.5.3 Evolutie De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan onvoldoende beweging wordt weergegeven in Figuur 200. Deze toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De verklaring hiervoor is dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de geselecteerde aandoeningen, in het bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische cerebrovasculaire aandoeningen. Dit speelt vooral een rol bij de oudere bevolking en is het gevolg van een heel aantal factoren zoals gezondere voeding, betere behandelingen, … waar fysieke activiteit maar één van is. De invloed van de andere factoren zou een eventueel stijgend risico door fysieke inactiviteit kunnen maskeren. Bij mannen daalde het gestandaardiseerde aantal overlijdens toe te schrijven aan onvoldoende beweging gemiddeld met 4 per 1.000.000 inwoners per jaar. Bij vrouwen daalde het gestandaardiseerde aantal overlijdens toegeschreven aan onvoldoende beweging gemiddeld met 3,4 per 1.000.000 inwoners per jaar in de periode 2005-2013.

2,0

29,9

221,4

1,820,1

223,8

0

50

100

150

200

250

15-49j 50-69j 70+j

Ste

rfte

risi

co d

oo

r fy

sie

ke

inac

tivi

teit

(p

er

10

0,0

00

inw

on

ers

)

Mannen Vrouwen

1,6%

3,2%3,4%

2,7%

4,0% 4,2%

0%

1%

1%

2%

2%

3%

3%

4%

4%

5%

15-49j 50-69j 70+j

Aan

de

el i

n d

e s

terf

te

toe

gesc

hre

vve

n a

an f

ysie

ke

inac

tivi

teit

(%

)

Mannen Vrouwen


Figuur 200. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) toegeschreven aan onvoldoende beweging, 2005-2015, Wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Het percentage van de aan fysieke inactiviteit gerelateerde sterfte in de totale sterfte berekend volgens deze methode evolueerde niet tussen 2000 en 2013.


4.3.6.1 Doodsoorzaken Tabel 10 geeft een overzicht van de onderliggende doodsoorzaken die gedeeltelijk aan een hoge BMI worden toegeschreven in de GBD studie van het IHME (2016). Voor een mogelijke causale relatie tussen obesitas en diabetes type 2, ischemische hartziekten en cerebrovaculaire aandoeningen, is er matige evidentie. Omdat deze aandoeningen veel voorkomende doodsoorzaken zijn, maken zij het overgrote deel uit van aan overgewicht en obesitas toegeschreven overlijdens, ook al worden ze slechts voor een beperkt percentage meegeteld. Obesitas en overgewicht werden in de Verenigde Staten geassocieerd bevonden aan een hele reeks kankers. Een oorzakelijk verband tussen obesitas/overgewicht en deze kankers, kon tot nu toe evenwel voor geen van deze kankers aangetoond worden (National Cancer Institute, 2016). Voor postmenopauzale oestrogeengevoelige kankers (endometrium, ovarium, sommige borstkankers) zou de productie van oestrogenen door het vetweefsel een mogelijk mechanisme zijn. De cijfers in verband met kanker uit Tabel 10 dienen dus met de nodige omzichtheid bekeken te worden.

Tabel 10. Geschat aandeel overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI naar doodsoorzaak in België voor 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

% Overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI

Kanker van colon en rectum 40%

Baarmoederkanker 39%

Eierstokkanker 38%

Nierkanker 28%

Schildklierkanker 25%

Leukemie 20%

Slokdarmkanker 18%

Borstkanker 18%

Leverkanker 17%

24,2

20,6 20,219,617,2 16,4

0

5

10

15

20

25

30

2005 2010 2015

Ge

stan

daa

rdis

ee

rde

ste

rfte

(A

SR p

er

10

0 0

00

inw

on

ers

)

Mannen Vrouwen


Galweg- en galblaaskanker 13%

Alvleesklierkanker 12%

Ischemische hartziekten 9%

Cerebrovasculaire aandoeningen 8%

Hypertensieve hart-en vaatziekten 7%

Diabetes 6%

Chronische nierziekte 3%

4.3.6.2 Leeftijdsspecifiek Figuur 201 geeft de geschatte sterfterisico gerelateerd aan een hoge BMI weer in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen. Dit is erg klein voor jongere mensen en stijgt sterk met de leeftijd, maar ook de totale sterfte stijgt exponentieel met de leeftijd. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan een hoge BMI in de totale sterfte per leeftijdsgroep, nuanceert dit beeld in Figuur 202. Het aandeel in de totale sterfte is het hoogst op middelbare leeftijd, zowel bij mannen (9,6%) als bij vrouwen (9%). Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) en bij ouderen (70 jaar en ouder) zou het aandeel van aan hoge BMI gerelateerde sterfte ongeveer de helft daarvan zijn (tussen 4 en 6 %).

Figuur 201. Geschatte mortaliteit gerelateerd aan een hoge BMI in functie van de leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 202. Geschat aandeel van de totale sterfte gerelateerd aan een hoge BMI, per leeftijdsgroep voor mannen en vrouwen, 2015, België (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

7,0

90,1

355,8

2,7

45,7

309,1

0

50

100

150

200

250

300

350

400

15-49j 50-69j 70+j

Ste

rfte

risi

co d

oo

r e

en

ho

ge B

MI

(pe

r 1

00

,00

0 in

wo

ne

rs)

Mannen Vrouwen

5,5%

9,6%

5,4%

4,0%

9,0%

5,8%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

15-49j 50-69j 70+j

Aan

de

el i

n d

e s

terf

te

toe

gesc

hre

vve

n a

an e

en

ho

ge B

MI

(%)

Mannen Vrouwen


4.3.6.3 Evolutie De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan een hoge BMI wordt weergegeven in Figuur 203. Deze toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De verklaring hiervoor is dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de geselecteerde aandoeningen, in het bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische cerebrovasculaire aandoeningen. Dit speelt vooral een rol bij de oudere bevolking en is het gevolg van een heel aantal factoren zoals gezondere voeding, betere behandelingen, etc.. De invloed van de andere factoren zou een eventueel stijgend risico door hogere BMI kunnen maskeren. Het is in elk geval een feit dat de BMI van de Belgen in dezelfde periode toegenomen is (zie rapport ‘Omgevingsanalyse). Het gestandaardiseerde aantal overlijdens gerelateerd aan een hoge BMI zoals hier berekend daalde gemiddeld met 8 per 1.000.000 mannen en met 7 per 1.000.000 vrouwen per jaar in de periode 2005-2015.

Figuur 203. Evolutie gestandaardiseerd aantal overlijdens (ASR-W per 100.000 inwoners) gerelateerd aan een hoge BMI, 2005-2015, Wereld standaardbevolking (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).


In België en Vlaanderen ligt het aantal sterftes ten gevolge van eetstoornissen zeer gelukkig laag. Toch stierven er tussen 2007 en 2014 in Vlaanderen 33 vrouwen en 2 mannen aan anorexia nervosa, dus gemiddeld 4 per jaar. In deze periode stierf ook 1 vrouw aan boulemia nervosa (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Wegens dit lage aantal is het weinig betekenisvol om analyses rond leeftijd of evolutie op te nemen. Toch is het belangrijk te beklemtonen dat iemand met een eetstoornis heeft tot tien keer zoveel kans op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu (Preti, et al., 2009). Eetstoornissen, in het bijzonder anorexia nervosa, gaan daarnaast ook gepaard met een belangrijk suïciderisico (AED, 2012).

49,744,7

41,8

33,529,8

27,0

0

10

20

30

40

50

60

2005 2010 2015

Ge

stan

daa

rdis

ee

rde

ste

rfte

(A

SR p

er

10

0 0

00

inw

on

ers

)

Mannen Vrouwen


4.4 VERLOREN POTENTIËLE JAREN

4.4.1 Tabak

Het geschatte aantal verloren levensjaren door roken per 1.000 persoonsjaren (VPJ-cijfer) daalde bij mannen en leek licht te stijgen bij vrouwen in de periode 2004-2014, zoals geïllustreerd op Figuur 204. Bij mannen daalde het VPJ-cijfer door tabaksgebruik (T) gemiddeld met 7 per 10.000 persoonsjaren per jaar en het aantal verloren jaren door tabaksgerelateerde longkanker (L) gemiddeld met 2 per 10.000 persoonsjaren per jaar in de periode 2004-2014. Bij vrouwen lijkt het VPJ-cijfer door tabaksgebruik te stijgen in de periode 2004-2014, maar dit is geen duidelijke lineaire trend. Het aantal verloren jaren door tabaksgerelateerde longkanker bij vrouwen steeg gemiddeld met 1 per 10.000 persoonsjaren per jaar in diezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Bij mannen daalde het aandeel verloren potentiële jaren (VPJ) door roken in het totale aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren van 33% in 2004 naar 28% in 2014. Daarbij was longkanker de belangrijkste oorzaak van de aan tabak toegeschreven VPJ (46% van alle VPJ door roken in 2014). Bij vrouwen steeg het aandeel verloren potentiële jaren door roken in het totaal aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren van 10% in 2004 naar 16% in 2014. Daarbij was longkanker ook de belangrijkste oorzaak van de aan tabak toegeschreven VPJ (48% van alle VPJ door roken in 2014) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 204. Evolutie verloren potentiële levensjaren (VPJ) toe te schrijven aan tabaksgebruik. VPJ per 1.000 persoonsjaren, mannen en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). T: Totaal aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren toegeschreven aan tabaksgebruik; L: Aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren toegeschreven aan tabaksgerelateerde longkanker

4.4.2 Alcohol

Het geschatte aantal verloren levensjaren per 1.000 persoonsjaren door alcoholgebruik kende geen duidelijke trend in 2004-2014. De cijfers zijn weergegeven op Figuur 205. Bij mannen schommelde het VPJ-cijfer rechtstreeks en volledig toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie) rond 2,3 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014. Het VPJ-cijfer gerelateerd aan alcoholgebruik (brede selectie) schommelde rond 3,1 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2011 en rond 5,9 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2012-2014. Bij vrouwen schommelde het VPJ-cijfer rechtstreeks en volledig toegeschreven aan alcoholgebruik (nauwe selectie) rond 0,9 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014. Het VPJ-cijfer gerelateerd aan alcoholgebruik (brede selectie) schommelde rond 1,6 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2011 en rond 2,2 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2012-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen T 21,76 22,07 21,03 21,36 20,68 19,56 18,48 17,63 16,66 15,73 15,46

Mannen (L) 8,65 8,83 8,65 8,70 8,78 8,06 7,89 7,79 7,30 6,87 7,08

Vrouwen (T) 4,01 5,20 5,27 5,10 5,20 5,37 5,74 6,40 5,98 6,37 5,62

Vrouwen (L) 1,55 2,16 2,30 2,19 2,26 2,30 2,50 2,96 2,66 2,86 2,69

0

5

10

15

20

25

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le le

ven

sjar

en

(pe

r 1

.00

0 p

ers

oo

nsj

are

n)


De stijging bij de 'brede selectie' tussen 2011 en 2012 is kunstmatig door het in gebruik nemen van een nieuw codeersysteem. Sinds 2012 kunnen alle doodsoorzaken vermeld op het certificaat bewaard worden in het bestand, waardoor het totaal aantal vermeldingen toenam (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Bij mannen schommelde de proportie van de verloren potentiële jaren rechtstreeks en volledig toe te schrijven aan alcohol (nauwe selectie) in het totaal aantal VPJ rond 2,9% in 2004-2014. Bij vrouwen schommelde die proportie (nauwe selectie) rond 2,0% in diezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 205. Evolutie verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren toe te schrijven aan alcoholgebruik. Mannen en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). N: nauwe selectie: VPJ per 1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan alcoholgebruik; B: brede selectie: VPJ per 1.000 persoonsjaren gerelateerd aan alcoholgebruik

4.4.3 Illegale drugs en andere psychotrope middelen

Het geschatte aantal verloren levensjaren (VPJ) door drugs en andere psychotrope middelen kende geen duidelijke trend in 2004-2014. Bij mannen schommelde het VPJ-cijfer toegeschreven aan illegale drugs (nauwe selectie) rond 0,5 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014 en schommelde het VPJ-cijfer toegeschreven aan drugs en andere psychotrope middelen (brede selectie) rond 2,1 per 1.000 persoonsjaren in dezelfde periode. Bij vrouwen schommelde het VPJ-cijfer toegeschreven aan illegale drugs (nauwe selectie) rond 0,1 per 1.000 persoonsjaren in de periode 2004-2014 en het VPJ-cijfer toegeschreven aan drugs en andere psychotrope middelen (brede selectie) rond 1,1 per 1.000 persoonsjaren in dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Bij mannen schommelde het aandeel van de verloren potentiële jaren toegeschreven aan het gebruik van illegale drugs (nauwe selectie) in het totaal VPJ-cijfer rond 0,7% in 2004-2014. Bij vrouwen schommelde dat aandeel rond 0,3% in dezelfde periode. Het aandeel van het VPJ-cijfer toegeschreven aan drugs of andere psychotrope middelen (brede selectie) in het totaal VPJ-cijfer lag rond de 2,7% en 2,4% respectievelijk voor mannen en vrouwen in de periode 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen (B) 3,13 3,36 3,47 3,32 3,57 3,63 3,12 3,68 5,85 6,15 5,73

Mannen (N) 2,28 2,16 2,07 2,07 2,36 2,22 2,04 2,20 2,43 2,66 2,20

Vrouwen (B) 1,24 1,27 1,56 1,65 1,68 1,52 1,77 1,91 2,25 2,23 2,17

Vrouwen (N) 0,77 0,78 0,89 0,96 0,90 0,80 1,02 1,00 1,03 0,95 1,03

0

1

2

3

4

5

6

7

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le ja

ren

(pe

r 1

.00

0 p

ers

oo

nsj

are

n)


Figuur 206. Evolutie verloren potentiële jaren toe te schrijven aan druggebruik. Verloren levensjaren (VPJ) per 1.000 persoonsjaren, mannen en vrouwen, 1-79 jaar, Vlaams Gewest, 2004-2014 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). N: nauwe selectie, VPJ per 1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan illegale drugs; B: brede selectie, VPJ per 1.000 persoonsjaren rechtstreeks toegeschreven aan illegale drugs en andere psychotrope middelen en plotse onduidelijke overlijdens bij mensen tot 65 jaar

4.4.4 Voeding

Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren door voedingsrisico’s (‘dietary risks’) is terug te vinden op Figuur 207. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie. Uit Figuur 207 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bijna dubbel zo hoog ligt bij mannen (28,0) als bij vrouwen (15,1). Bekijkt men de evolutie sinds 2005 dan ziet men een lichte daling tussen 2005 en 2010, maar stelt men eerder een stagnatie vast tussen 2010 en 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 207. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan ongezonde voeding (‘dietary risks’), 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

4.4.5 Beweging

Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren door fysieke inactiviteit is terug te vinden op Figuur 208. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mannen (B) 2,04 1,95 2,00 2,39 2,47 2,52 2,16 1,84 1,93 2,08 2,21

Mannen (N) 0,44 0,50 0,48 0,77 1,05 0,67 0,58 0,37 0,30 0,24 0,47

Vrouwen (B) 0,81 1,31 1,08 0,87 1,15 1,33 1,05 1,06 0,89 1,14 1,24

Vrouwen (N) 0,03 0,27 0,11 0,10 0,14 0,25 0,12 0,11 0,09 0,08 0,12

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0V

erl

ore

n p

ote

nti

ële

jare

n

pe

r 1

.00

0 p

ers

oo

nsj

are

n

31,827,8 28,0

17,815,7 15,1

0

10

20

30

40

2005 2010 2015

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le

leve

nsj

are

n(p

er

1.0

00

pe

rso

on

sjar

en

)

Mannen Vrouwen


als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie. Uit Figuur 208 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij mannen iets hoger ligt dan bij vrouwen. Toch zijn de genderverschillen niet zo groot als het geval was bij voedingsrisico’s uit sectie 4.4.4. Bekijkt men de evolutie sinds 2005 dan ziet men een lichte daling tussen 2005 en 2010, maar stelt men eerder een stagnatie vast tussen 2010 en 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 208. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan fysieke inactiviteit, 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).


Voor overgewicht en obesitas wordt beroep gedaan op de BMI. Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren als gevolg van een hoge BMI is terug te vinden op Figuur 209. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie. Uit Figuur 209 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij mannen hoger ligt dan bij vrouwen. Voor mannen is er een lichte daling merkbaar tussen 2005 en 2010. Tussen 2010 en 2015 is er eerder sprake van een stagnatie. Bij vrouwen is er minder sprake van een stagnatie tussen 2010 en 2015, maar lijkt de lichte daling tussen 2005 en 2010 zich ook verder te zetten tussen 2010 en 2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 209. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan een hoge BMI, 2005-2015, alle leeftijden (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

5,304,69 4,754,88

4,39 4,28

0

1

2

3

4

5

6

2005 2010 2015

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le

leve

nsj

are

n(p

er

1.0

00

pe

rso

on

sjar

en

)

Mannen Vrouwen

13,412,2 11,8

9,38,3

7,6

0

5

10

15

2005 2010 2015

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le

leve

nsj

are

n(p

er

1.0

00

pe

rso

on

sjar

en

)

Mannen Vrouwen



Een inschatting van het aantal verloren potentiële levensjaren als gevolg van eetstoornissen (anorexia nervosa en boulimia nervosa) is terug te vinden op Figuur 210. Belangrijk hierbij op te merken is dat een andere gegevensbron wordt gebruikt als bij middelengebruik uit de vorige secties. In tegenstelling tot berekeningen voor Vlaanderen uitgevoerd door het Agentschap Zorg & Gezondheid, worden voor de thema’s voeding, beweging, overgewicht en obesitas, en eetstoornissen beroep gedaan op inschattingen voor België afkomstig uit de Global Burden of Disease-studie. Uit Figuur 210 blijkt dat het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren bij vrouwen tot tien keer hoger ligt als bij mannen. Ondanks de lagere waarden voor eetstoornissen, is er in vergelijking met de thema’s voeding, beweging, en overgewicht en obesitas hier geen daling merkbaar tussen 2005 en 2010: voor vrouwen nam het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren zelfs toe tussen 2005 en 2010. Voor mannen blijft het aantal VPJ per 1.000 persoonsjaren constant over de periode 2005-2015. (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 210. Evolutie van het aantal verloren potentiële levensjaren per 1.000 persoonsjaren, gerelateerd aan eetstoornissen, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

0,003 0,003 0,003

0,027

0,0320,031

0,000

0,010

0,020

0,030

0,040

2005 2010 2015

Ve

rlo

ren

po

ten

tië

le

leve

nsj

are

n(p

er

1.0

00

pe

rso

on

sjar

en

)

Mannen Vrouwen


4.5 DISABILITY-ADJUSTED LIFE YEARS (DALY’S)

4.5.1 Inleiding

Disability-Adjusted Life Years (DALY’s) zijn een indicator die sterfte en ziekte probeert te combineren. Een DALY-cijfer geeft het aantal jaren weer dat iemand verliest en is een optelsom van het aantal jaren verloren door vroegtijdige sterfte (Years of Life Lost / Verloren Potentiële Jaren – YLL / VPJ) en het aantal gezonde jaren die verloren gaan door te leven met een ziekte (Years Lived with a Disease – YLD). Het concept is erg veelbelovend, maar de concrete uitwerking blijft erg moeilijk, omdat steeds veel veronderstellingen moeten gemaakt worden. Het gaat dus steeds om ruwe schattingen, waarbij de sterftecijfers nog steeds het meest houvast geven. Er worden ook vraagtekens geplaatst bij het gebruik van DALY’s als indicator. Zo haalden Arnesen en Nord in 1999 reeds aan dat beleidsmakers ook kritisch kunnen stilstaan bij de keuze van DALY als enige indicator (Arnesen & Nord, 1999). Zij wijzen op ethische kwesties bij gebruik van DALY’s, alsook op de bedenking dat DALY’s minder stroken met de waarden voor gezondheidsbevordering en gelijke kansen van de WHO. Dit zou minder matchen met de basiswaarden die WHO zelf promoot. Verder worden enkele methodologische bedenkingen geplaatst bij de resultaten van Global Burden of Disease studie van de WHO. Ook Anand en Hanson (1997) wijzen op dergelijke bedenkingen (Anand & Hanson, 1997) (VIGeZ, 2016). Belangrijke opmerking bij het gebruik van DALY’s binnen dit hoofdstuk is dat er voor gekozen werd om absolute cijfers van DALY’s op te nemen in dit rapport. Dit betekent dat een toename in de absolute cijfers mogelijks te verklaren is door een toename van populatie, en niet per se een toename van de prevalentie.

4.5.2 Tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie

DALY’s ten gevolge van middelengebruik werden overgenomen uit de SOCOST-studie (Lievens, et al., 2016). Deze studie maakte een inschatting van de totale maatschappelijke kost ten gevolge van verslavende middelen in België voor het jaar 2012. De SOCOST-studie baseert zich hiervoor op de DALY’s uit de WHO Global Burden of Disease. Deze databank geeft schattingen per land en per jaar voor het aantal DALY’s per ziekte. Om voor elke ziekte het aantal DALY’s te berekenen die specifiek toe te schrijven zijn aan middelengebruik werd beroep gedaan op zogenaamde Substance-Attributable Fractions (SAF’s). Dit concept laat toe om het aandeel in de morbiditeit en mortaliteit van een ziekte of aandoening dat toe te schrijven is aan middelengebruik te kwantificeren. Door per leeftijdsgroep en per geslacht het totale aantal DALY’s voor een ziekte of aandoening te vermenigvuldigen met de respectievelijke SAF, bekomt men per geslacht en leeftijdsgroep het aantal DALY’s dat voor een bepaalde ziekte toe te schrijven is aan middelengebruik. Voor België werd voor 2012 een totaal verlies van 3.259.000 DALY’s geschat, ten gevolge van alle mogelijke oorzaken. Uit de resultaten van de SOCOST-studie blijkt dat hiervan 15% of 484.807 DALY’s toegeschreven kunnen worden aan middelengebruik. Een overzicht per middel en per geslacht is samengevat op Figuur 211. Daaruit blijkt dat tabak daarvan het grootste aandeel vertegenwoordigt met 60,9% of 295.406 DALY’s. Alcohol is verantwoordelijk voor 32,5% van het aantal verloren DALY’s door middelengebruik. Tussen de middelen is er ook een groot verschil wat betreft de verdeling volgens leeftijd. Zo is bij illegale drugs en andere psychotrope middelen meer dan 60% van de DALY’s toe te schrijven aan leeftijdsgroepen tot 40 jaar. Bij alcohol is dit maar 35% van de DALY’s. Bij alcohol is meer dan één op


drie van de DALY’s toe te kennen aan de leeftijdsgroep van 40 tot 60 jaar. De DALY’s door tabak komen vooral op latere leeftijd in beeld. Zo is slechts 17% van alle DALY’s door tabak afkomstig uit de leeftijdsgroep tot 55 jaar. Twee derde van alle DALY’s ten gevolge van tabak zijn toe te schrijven aan 65-plussers. Voor alcohol is het belangrijk op te merken dat het op Figuur 211 enkel gaat om de negatieve invloed van alcohol op de gezondheid. Zoals reeds eerder aangehaald zou alcoholgebruik volgens sommigen mogelijks preventieve gezondheidseffecten kunnen hebben voor sommige ziektes, maar hier is echter geen unanimiteit over in de literatuur (Lievens, et al., 2016). Het totale aantal mogelijks vermeden DALY’s ten gevolge van mogelijks preventieve gezondheidseffecten werd geschat op 67.907 vermeden DALY’s. Vergeleken met het totaal verlies van DALY’s ten gevolge van alle mogelijke oorzaken, bedraagt dit 2,1%.

Figuur 211. Het aantal verloren DALY’s in België ten gevolge van middelengebruik, zoals gerapporteerd in de SOCOST-studie voor het jaar 2012 (Lievens, et al., 2016).

4.5.3 Voeding en beweging

Voor voeding en fysieke activiteit werden enkele DALY-cijfers voor België geëxtraheerd uit de Global Burden of Disease studie (2016), zoals is weergegeven op Figuur 212. Het aantal verloren DALY’s door voedingrisico’s (‘dietary risks’) en fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd op respectievelijk 287.904 en 66.814 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016). Dit aantal bleef nagenoeg constant tussen 2005 en 2015. Waar er voor fysieke inactiviteit geen verschil merkbaar is op vlak van geslacht, is er wel een duidelijk onderscheid vast te stellen tussen mannen en vrouwen voor de voedingsrisico’s. Ongeveer 60% van de DALY’s door voedingsrisico’s zijn toe te wijzen aan mannen, de overige 40% aan vrouwen.

Alcohol TabakIllegale drugs & psychoactieve

medicatie

Totaal 157500 295406 31901

Mannen 96780 215035 22960

Vrouwen 60720 80371 8940

0

40 000

80 000

120 000

160 000

200 000

240 000

280 000

320 000

Aan

tal D

ALY

’s


Figuur 212. Inschatting van de evolutie van het aantal verloren DALY’s in België ten gevolge van ongezonde voeding en fysieke inactiviteit op basis van de Global Burden of Disease, opgesplitst volgens geslacht (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Daarnaast bevat een rapport uitgebracht door de WHO in 2009 een schatting van het verloren DALY’s voor enkele voedingsgerelateerde risicofactoren en fysieke inactiviteit in 2004 in Europa, zoals weergegeven op Figuur 213. Het aandeel DALY’s verloren door fysieke inactiviteit in Europa wordt geraamd op 8,3 miljoen, het aandeel verloren DALY’s door een lage fruit- en groenten-inname op 3,6 miljoen. Dit rapport bevat ook DALY’s voor middelengebruik. Om een vergelijking met de andere thema’s mogelijk te maken, worden deze cijfers ook in deze sectie opgenomen. Zo wordt het aantal verloren DALY’s in Europa voor tabak, alcohol en illegale drugs ingeschat op respectievelijk 17,7 miljoen, 17,3 miljoen en 2,4 miljoen (World Health Organization, 2009).

Figuur 213. Het aantal verloren DALY’s in Europa voor verschillende voedingsgerelateerde risicofactoren en fysieke activiteit in 2004 (World Health Organization, 2009).

Gezondheidsthema’s ook vergeleken worden op basis van andere relevante indicatoren dan DALY’s. Wen en collega’s (2012) vatten de vergelijking van fysieke inactiviteit en roken samen in het gerenommeerde tijdschrift The Lancet (Wen & Wu, 2012). De wereldwijde impact van fysieke inactiviteit wordt hierbij op dezelfde hoogte gesitueerd als roken wat betreft de impactindicatoren ‘hazard ratio’ en ‘PAR’ (Population Attributable Risk), zoals te zien in Tabel 11. In deze tabel wordt uitgegaan van een wereldwijde prevalentie van 26% en 35% voor respectievelijk roken en fysieke inactiviteit bij volwassenen. De geïllustreerde ‘hazard ratio’s’ en PAR-waarden volgen uit deze prevalentiecijfers. Omdat Vlaanderen voor roken een soortgelijke prevalentie heeft en voor fysieke inactiviteit een hogere prevalentie dan het wereldgemiddelde (respectievelijk 22% en 64%), zijn dit nuttige bevindingen voor Vlaanderen. Het maakt dat fysieke inactiviteit in Vlaanderen minstens een

2005 2010 2015 2005 2010 2015

Voeding Fysieke activiteit

Mannen 184475 171160 179664 33206 31493 33447

Vrouwen 114426 106777 108240 33744 32388 33367

0

40 000

80 000

120 000

160 000

200 000A

anta

l DA

LY's

Hoge bloeddrukOvergewicht en

obesitasHoge cholesterol Fysieke inactiviteit

Hogebloedsuikerspiegel

Lage fruit- engroenteninname

Laag en middel inkomen 13314 8625 7116 6075 4996 3077

Hoog inkomen 3807 3132 1859 2189 2308 547

Totaal 17121 11758 8975 8264 7304 3624

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

16 000

18 000

DA

LY’s

(p

er

10

00

)


even grote impact zou hebben als roken. Bovendien tonen de Vlaamse prevalentiecijfers voor fysieke inactiviteit dat er geen dalende trend is. Wen en collega’s (2012) geven tenslotte mee dat bovenstaande cijfers het probleem van fysieke inactiviteit onderschatten, mede door het gebruik van vragenlijsten en de opname van ook bijna-actieve mensen in de studie (VIGeZ, 2016).

Tabel 11. Vergelijking tussen roken en fysieke inactiviteit op basis van verschillende indicatoren (Wen & Wu, 2012).

Prevalentie Hazard ratio PAR Wereldwijde sterfte

(mio per jaar)

Roken 26% 1,57 8,7% 5,1

Fysieke inactiviteit 35% 1,28 9,0% 5,3


Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog BMI is terug te vinden op Figuur 214. Daaruit blijkt dat in 2015 er voor mannen 95.207 DALY’s aan een hoog BMI worden gerelateerd, terwijl dit voor vrouwen 77.162 DALY’s bedraagt. In vergelijking met 2005 bleef het aandeel bij mannen constant, terwijl er bij vrouwen een (zeer) lichte daling merkbaar is (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

Figuur 214. Aantal DALY’s voor gerelateerd aan een hoge BMI in België, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

4.5.5 Sedentair gedrag

Studies met DALY’s voor sedentair gedrag zijn na een bescheiden zoekopdracht niet voorhanden (VIGeZ, 2016).


Gegevens uit de Global Burden of Disease studie bevatten ook cijfers rond eetstoornissen voor België. De meest recent beschikbare data zijn hierbij schattingen voor het jaar 2015. Een overzicht is weergegeven op Figuur 215. Daaruit blijkt dat het aantal DALY’s voor eetstoornissen toenam tussen 2005 en 2015 met 10%. Voor 2015 wordt het totaal aantal DALY’s voor eetstoornissen (anorexia nervosa en boulimia nervosa) geschat op 4.735 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

94943 93746 95207

80476 78212 77162

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

2005 2010 2015

Aan

tal D

ALY

's

Mannen Vrouwen


Figuur 215. Aantal DALY’s voor eetstoornissen in België, 2005-2015 (Institute for Health Metrics and Evaluation, 2016).

928 960 996

33733556 3739

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

2005 2010 2015

Aan

tal D

ALY

's

Mannen Vrouwen


4.6 CONCLUSIE

Het gebruik van tabak vormt wereldwijd de tweede grootste risicofactor voor overlijden. Het gebrek aan fysieke activiteit en overgewicht en obesitas vormen wereldwijd respectievelijk de vierde en de vijfde grootste risicofactor voor overlijden. Het gebruik van alcohol vormt wereldwijd de achtste grootste risicofactor voor overlijden en de derde belangrijkste risicofactor voor ziekte en invaliditeit. In 2014 waren er in Vlaanderen bijna 8.000 sterfgevallen of wel 13,8% van alle sterfgevallen toe te schrijven aan tabak. De tabaksgerelateerde sterfte bij mannen vertoont een dalende trend, terwijl ze bij vrouwen juist stijgt. Toch stierven in 2014 nog bijna 3 keer meer mannen dan vrouwen door tabaksgerelateerde aandoeningen. Het tabaksgerelateerde sterfterisico is relatief het grootst op middelbare leeftijd (55-74 jaar). Voor alcohol blijkt dat bij de mannen 1,2% (nauwe selectie) tot 3,5% (brede selectie) van de totale sterfte direct gerelateerd is aan alcoholgebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,5% (nauwe selectie) tot 1,4% (brede selectie). Bij mannen is binnen de nauwe selectie het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 45- tot 54-jarigen vast te stellen, waar één op de twintig overlijdens direct kan toegeschreven worden aan (overmatig) alcoholgebruik. Bij vrouwen zien we het hoogste relatief sterfterisico door alcohol bij 35- tot 54-jarigen waar 1 op de 25 overlijdens direct kan toegeschreven worden aan (overmatig) alcoholgebruik. De alcoholgerelateerde sterfte kende geen duidelijke trend over de afgelopen tien jaar. Bij mannen blijkt 0,1% (nauwe selectie) tot 1% (breedste selectie) van de totale sterfte gerelateerd te zijn aan druggebruik. Bij vrouwen is dit respectievelijk 0,04% (nauwe selectie) tot 0,6% (breedste selectie). Druggerelateerde sterfte komt relatief meer voor bij jongere leeftijdsgroepen. Zowel bij mannen als bij vrouwen ziet men het hoogste sterfterisico door illegale drugs bij 25-34-jarigen. De sterfte door illegaal druggebruik kent geen duidelijke trend over de afgelopen tien jaar. Voor het luik voeding, beweging en een hoog BMI (overgewicht of obesitas) zijn geen absolute sterftecijfers beschikbaar. Om toch tot een inschatting te komen, werd beroep gedaan op de berekeningen van de Global Burden of Disease studie (2016) voor België. De berekeningen zijn echter weinig transparant en de geselecteerde aandoeningen (en vooral dan de relatieve risico’s die gebruikt worden in de berekeningen) zijn voor discussie vatbaar en eerder extensief. Toch zijn het vooralsnog de beste schattingen die beschikbaar zijn. Voor voeding is het aandeel van de sterfte gerelateerd aan ongezonde voeding in de totale sterfte per leeftijdsgroep voor mannen het hoogst op middelbare leeftijd. Voor vrouwen is dit het hoogst boven de 70 jaar. De sterfte door aandoeningen gerelateerd aan een ongezond voedingspatroon daalt langzaam de laatste 10 jaar, zowel voor mannen als voor vrouwen. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan fysieke inactiviteit in de totale sterfte per leeftijdsgroep toont aan dat het aandeel het hoogst is op meer gevorderde leeftijd, maar dit verschilt weinig van het aandeel op middelbare leeftijd. Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) zou het aandeel van aan fysieke inactiviteit gerelateerde sterfte ongeveer de helft zijn van dat bij ouderen. Opvallend is dat deze schattingen een relatief hoger risico berekenen voor vrouwen in vergelijking met mannen. De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan onvoldoende beweging toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. Het aandeel van de sterfte gerelateerd aan een hoge BMI in de totale sterfte per leeftijdsgroep toont dat deze het hoogst is op middelbare leeftijd, zowel bij mannen als bij vrouwen. Bij jonge mensen (onder de 50 jaar) en bij ouderen (70 jaar en ouder) zou het aandeel van aan hoge BMI gerelateerde sterfte ongeveer de helft daarvan zijn. De evolutie van de gestandaardiseerde sterfte gerelateerd aan een hoge BMI toont een lichte daling, zowel bij mannen als bij vrouwen. De verklaring hiervoor (en dit


geldt evenzeer voor beweging) is dat er een sterke daling is in ons land van de sterfte door de geselecteerde aandoeningen, in het bijzonder van ischemische hartziekten en ischemische cerebrovasculaire aandoeningen. Het is in elk geval een feit dat de BMI van de Belgen in dezelfde periode toegenomen is (zie rapport ‘Omgevingsanalyse). In België en Vlaanderen ligt het aantal sterftegevallen ten gevolge van eetstoornissen zeer laag. Wegens dit lage aantal is het weinig betekenisvol om analyses rond leeftijd of evolutie op te nemen. Toch is het belangrijk te beklemtonen dat iemand met een eetstoornis heeft tot tien keer zoveel kans op een vroegtijdig overlijden vergeleken met een gezond individu. Eetstoornissen, in het bijzonder anorexia nervosa, gaan daarnaast ook gepaard met een belangrijk suïciderisico. De evolutie van het geschatte aantal verloren levensjaren kent een gelijkaardige trend als bij de sterfte. Zo is er bijvoorbeeld een daling vast te stellen door roken bij mannen en een stijging bij vrouwen in de periode 2004-2014. Voor alcoholgebruik en drugs en andere psychotrope middelen is er geen duidelijke trend binnen diezelfde periode. Voor België werd geschat dat 15% van alle DALY’s zouden kunnen toegeschreven worden aan middelengebruik. Tabaksgerelateerde gezondheidsproblemen zouden daarin het grootste aandeel hebben met 60,9%, gevolgd door alcohol met 32,5%. Het aantal verloren DALY’s door voedingsrisico’s en fysieke inactiviteit in België in 2015 wordt geraamd op respectievelijk 287.904 en 66.814. Dit aantal bleef nagenoeg constant tussen 2005 en 2015. Waar er voor fysieke inactiviteit geen verschil merkbaar is op vlak van geslacht, is er wel een duidelijk onderscheid vast te stellen tussen mannen en vrouwen voor de voedingsrisico’s. Ongeveer 60% van de DALY’s door voedingsrisico’s zijn toe te wijzen aan mannen, de overige 40% aan vrouwen. Daarnaast zijn er andere indicatoren die aangeven dat fysieke inactiviteit qua gezondheidsschade op ongeveer dezelfde hoogte als roken zou kunnen geplaatst worden. Het aantal DALY’s gerelateerd aan een hoog BMI werd voor 2015 ingeschat op 95.207 voor mannen en 77.162 voor vrouwen. Het aantal DALY’s dat verloren zou gaan door eetstoornissen (anorexia nervosa en boulimia nervosa) in België is voor 2015 geraamd op 4.735 DALY’s. Voor sedentair gedrag en ondervoeding bij ouderen zijn er nog geen studies of berekeningen van gezondheidsschade beschikbaar voor Vlaanderen of België. Toch is het belangrijk te benadrukken dat voor sedentair gedrag de reviews in groeiende getale sterke en significante causale verbanden met diverse welvaartsziekten aantonen, onafhankelijk van het behalen van de activiteitsaanbevelingen, bij jeugd en zeker bij volwassenen. Ondervoeding bij ouderen gaat typisch gepaard met verlies aan spiermassa en gewichtsverlies. De gevolgen situeren zich zowel op het vlak van de gezondheid als van de zelfstandigheid van de oudere.


5 Omvang van de maatschappelijke kost

5.1 INLEIDING

Het doel van dit hoofdstuk is om de economische impact op onze maatschappij ten gevolge van de gezondheidsthema’s en problematieken in kaart te brengen. De opbouw van het hoofdstuk is thematisch. Enkel voor middelengebruik is er een geïntegreerde studie beschikbaar voor België over verschillende gezondheidsthema’s heen, namelijk de SOCOST-studie (Lievens, et al., 2016). Deze studie maakte voor het eerst een geïntegreerde schatting voor de maatschappelijke kost van verslavende middelen (tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie38) in België voor het jaar 2012. Voor de andere gezondheidsthema’s zijn van elkaar losstaande studies de voornaamste bron van input. Dit maakt vergelijkingen maken tussen de verschillende thema’s erg moeilijk. Bovendien zijn er niet altijd cijfers op Vlaams of Belgisch niveau beschikbaar waardoor er beroep moet gedaan worden op internationale studies als enige bron van informatie.

38 Antidepressiva, analgetica, sedativa, hypnotica en anxiolytica


5.2 TABAK, ALCOHOL, DRUGS EN PSYCHOACTIEVE MEDICATIE

5.2.1 Inleiding

De maatschappelijke kost van tabak, alcohol, drugs en psychoactieve medicatie is gebaseerd op de SOCOST-studie. De sociale kost voor België ten gevolge van alcohol, tabak, illegale drugs en psychoactieve medicatie kan opgesplitst worden in drie componenten (Lievens, et al., 2016):

De directe kosten. Dit zijn de kosten die direct veroorzaakt worden door middelenmisbruik en kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën:

o Gezondheidszorg: bv. hospitalisatie door middelengebruik gerelateerde aandoeningen of ziektes, medicatiegebruik, dokter consultaties.

o Wetshandhaving van druggerelateerde misdrijven: bv. opsporing, vervolging, strafuitvoering.

o De voorkoming of gevolgen van verkeersongevallen veroorzaakt door middelenmisbruik: bv. hospitalisatie ten gevolge van een verkeersongeluk, ademtests.

De indirecte kosten. Dit zijn de kosten door productiviteitsverlies ten gevolge van middelenmisbruik zoals ziekte, vroegtijdige sterfte of door opsluiting.

De ontastbare kosten. Dit zijn niet-financiële welvaartskosten (door ziektes, geweld en verkeersongevallen), zoals enerzijds pijn en lijden ervaren door de gebruiker, en anderzijds het verlies aan levenskwaliteit.

5.2.2 Directe kosten

5.2.2.1 Per middel en per kostencategorie Uit de SOCOST-studie bleek dat de totale directe kost in België door middelengebruik anno 2012 neerkomt op 2,86 miljard euro (Lievens, et al., 2016). Figuur 216 toont aan dat 70,4% hiervan veroorzaakt wordt door alcohol en tabak. Per kostencategorie bekeken is het overgrote deel van de directe kosten gelinkt aan de gezondheidszorg (69% of 2 miljard euro), gevolgd door wetshandhaving (27% of 783 miljoen euro).

Figuur 216. Directe kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens kostencategorie (Lievens, et al., 2016).

5.2.2.2 Directe publieke uitgaven of overheidsuitgaven Drugs in Cijfers Specifiek voor de overheidsuitgaven in 2004 en 2008 kan beroep gedaan worden op de studie ‘Drugs in Cijfers’. De totale overheidsuitgaven voor preventie in 2008 voor tabak, alcohol, illegale drugs en

45,0%

25,4% 21,2%

4,4% 4,0%

69%

27%

4%

0%

20%

40%

60%

80%

Alc

oh

ol

Tab

ak

Ille

gale

dru

gs

Psy

cho

acti

eve

med

icat

ie

Co

mb

inat

ie

Ge

zon

dh

eid

szo

rg

Mis

dri

jve

n

Ver

kee

r

Per middel Per kostencategorie

Dir

ect

e k

ost

en

(%

)


psychoactieve medicatie bedroegen 13,3 miljoen euro (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). België telde in 2008 10,7 miljoen inwoners, wat resulteert in een overheidsuitgave voor het gevoerde tabaks- en drugspreventiebeleid van 1,24 euro per inwoner. Voor tabak bedroeg de totale overheidsuitgave op vlak van preventie 1,33 miljoen euro, voor alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie was deze overheidsuitgave 11,9 miljoen euro. De overheidsuitgaven opgesplitst volgens de verschillende beleidsniveaus zijn weergegeven op Figuur 217. In Vlaanderen ging er 3,9 miljoen euro naar preventie. Dit bedrag bestond uit preventiewerkers CGG (1,0 miljoen euro), VAD (1,9 miljoen euro), VIG (0,1 miljoen euro), Logo’s (0,2 miljoen euro), subsidies actieplan TAD (0,4 miljoen euro), Vlaamse Liga tegen Kanker (0,1 miljoen euro) en Vlaams Stedenfonds (0,2 miljoen euro) en in mindere mate Cel Gezondheidsbeleid Drugs (16.579 euro) en Domus Medica (2.500 euro) Als gekeken wordt naar de overheidsuitgaven voor het tabaks- en drugbeleid binnen Vlaanderen, dan bedroeg deze in totaal 12,0 miljoen euro. 11,2 miljoen euro ging hiervan naar illegale drugs, alcohol en psychoactieve medicatie, en 0,8 miljoen euro ging naar tabak. De uitgaven opgesplitst volgens preventie, hulpverlening en harm reduction zijn terug te vinden op Figuur 218. De uitgaven voor harm reduction zijn volledig toe te schrijven aan het programma Spuitenruil. Een vergelijking tussen 2004 en 2008 op vlak van overheidsuitgaven rond preventiebeleid voor illegale drugs is terug te vinden op Figuur 219. Dit is enkel mogelijk voor illegale drugs aangezien de meting in 2004 beperkt was tot illegale drugs (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). De Vlaamse overheidsuitgaven zijn gedaald voor illegale drugs ondanks de invoering van het Vlaams actieplan tabak, alcohol en drugs (dat voornamelijk alcoholpreventie financiert). De uitgaven waren in 2004 hoger doordat een onderzoek van VAD toen werd gefinancierd (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

Figuur 217. Overheidsuitgaven voor preventie in 2008, opgesplitst volgens beleidsniveaus en per middelengroep (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

2,45

3,37 3,27

1,040,74

1,06

0,140,52

0,20 0,020,24 0,21

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

Federale overheid Vlaamse overheid Waalse overheid BrusselsHoofdstedelijk

gewest

Provincies Steden enGemeenten

Ove

rhe

idsu

itga

ven

(m

io €

)

Illegale drugs, alcohol en psychoactieve medicatie Tabak


Figuur 218. Overheidsuitgaven voor Vlaanderen in 2008, opgesplitst volgens middelengroep en volgens preventie, hulpverlening en harm reduction (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

Figuur 219. Vergelijking overheidsuitgaven preventie illegale drugs in 2004 en 2008. Opgesplitst volgens de verschillende beleidsniveaus (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

Op internationaal vlak geeft de studie ‘Drugs in Cijfers’ aan dat de vergelijking tussen diverse landenstudies een erg moeilijke opdracht is, onder andere wegens de verschillende systemen van sociale zekerheid. Echter, de Zweedse studie wordt binnen de studie vooropgesteld als het land met de grootste overeenkomsten met de Belgische studie (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). Een vergelijking van de uitgaven voor illegale drugs tussen beide landen is weergegeven in Tabel 12. Een vergelijking van de verdeling over de verschillende pijlers is terug te vinden op Figuur 220. Hieruit blijkt onder andere dat de repressieve aanpak van Zweden tot hogere veiligheidsuitgaven heeft geleid.

Tabel 12. Vergelijking overheidsuitgaven op vlak van illegale drugs tussen Zweden en België (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

Uitgaven (mio euro) Aandeel van BPP (%) Uitgave per inwoner (euro)

Zweden (2002) 502 0,19 56,25

België (2008) 296 0,09 27,78

3,37

7,38

0,460,52 0,24 0,000

2

4

6

8

Preventie Hulpverlening Harm ReductionOve

rhe

idsu

itga

ven

(m

io €

)

Illegale drugs, alcohol en psychoactieve medicatie Tabak

1,82

3,333,77

1,50

0,60

1,27

2,30

3,06 3,21

1,040,74

1,06

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

Federale overheid Vlaamse overheid Waalse overheid BrusselsHoofdstedelijk

gewest

Provincies Steden enGemeenten

Ove

rhe

idsu

itga

ven

(m

io €

)

2004 2008


Figuur 220. Relatieve verdeling overheidsuitgaven op vlak van illegale drugs, opgesplitst volgens verschillende pijlers en vergeleken tussen België en Zweden (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011).

SOCOST De directe kosten in België kunnen aan de hand van de SOCOST-studie ook opgesplitst worden volgens publiek (overheid) en privaat (bv. patiënten, slachtoffers en aanklagers): 81% (2,3 miljard euro) van de directe kosten uit 2012 zijn publieke kosten, 9% (271 miljoen euro) zijn private kosten (Lievens, et al., 2016)39. De totale directe kost in 2012 in België bedroeg 2,3 miljard euro, waarvan het overgrote deel zich op federaal niveau bevindt (98%). Ten opzichte van de totale directe kost gaf de Vlaamse overheid 0,8% of 18,3 miljoen euro uit in 2012 aan directe kosten ten gevolge van middelenmisbruik. Deze publieke kosten kunnen ook opgesplitst worden voor Vlaanderen en België volgens sector zoals getoond op Figuur 221. Daaruit blijkt dat 75,0% van de totale publieke kost in België naar behandelingen gaat. Slecht 0,5% gaat naar preventie en 0,01% gaat naar schadebeperking. Ten opzichte van de totale directe kost van de Vlaamse overheid, wordt 20,5% of 3,76 miljoen euro gespendeerd aan preventie. Vergelijking Drugs in Cijfers en SOCOST In 2008 bedroegen de overheidsuitgaven in Vlaanderen ten gevolge van middelgebruik volgens de studie Drugs in Cijfers 12,0 miljoen euro (Vander Laenen, De Ruyver, Christiaens, & Lievens, 2011). In de studie van SOCOST wordt een bedrag van 18,3 miljoen euro gerapporteerd voor de Vlaamse overheid in 2012 (Lievens, et al., 2016). Om tot een goede vergelijking tussen beide studies te komen, vereist dit een gedetailleerde analyse van elke kostencomponent. Zo kunnen kosten soms op een andere manier berekend zijn of aan andere categorieën zijn toegekend. Bekijkt men op hoog niveau toch de verschillende kostcomponenten op Figuur 222 dan is het verschil voornamelijk te wijten aan een stijging in de uitgaven voor hulpverlening. Coördinatie werd bij Drugs in Cijfers zoveel mogelijk ondergebracht in de hoofdpijlers. Indien dit niet mogelijk was dan werd de kost aan de pijler ‘andere’ toegekend. Bij navraag bleek de toename in de hulpverlening vooral toe te schrijven zijn aan verschuivingen binnen de uitgaven voor de CGG’s en de CAW’s. De uitgaven voor CGG’s stegen van 4,4 miljoen euro naar 7,1 miljoen euro (mits lichte wijziging in de gehanteerde methodiek) en de uitgaven voor de CAW’s stegen van 1,9 miljoen euro naar 3,7 miljoen euro in 2012. Daarnaast hield men binnen SOCOST ook rekening met de kosten gerelateerd aan de consequenties van druggebruik zoals bijvoorbeeld HIV en hepatitis. Dit was niet het geval bij Drugs in Cijfers.

39 De resterende 10% zijn zogenaamde transferkosten. Hier vallen onder meer verzekeringskosten tegen diefstal onder aangezien dit betalingen zijn ter anticipatie van diefstal en elk verlies in geval van een diefstal moeten dekken.

3,9%

49,1%

0,8%

45,1%

1,1%1,6%

35,5%

0,2%

62,7%

0%

20%

40%

60%

80%

Preventie Hulpverlening Harm Reduction Veiligheid Andere

Ove

rhe

idsu

itga

ven

(%

)

België Zweden


Figuur 221. Publieke directe kosten ten gevolge van middelengebruik in Vlaanderen en België in 2012, opgesplitst volgens sector en procentueel uitgedrukt ten opzichte van hun totale directe kost (Lievens, et al., 2016).

Figuur 222. Vergelijking tussen Drug in Cijfers (2008) en SOCOST (2012) volgens sector.

5.2.3 Indirecte kosten

In 2012 veroorzaakte middelengebruik een indirecte kost van 1,8 miljard euro (Lievens, et al., 2016). Alcohol en tabak zijn goed voor 86% (1,52 miljard euro) van deze kosten, illegale drugs en psychoactieve medicatie voor respectievelijk 7% en 5% zoals geïllustreerd op Figuur 223. Bekeken per kostencategorie, blijkt dat 85% van deze indirecte kosten te wijten zijn aan gezondheid (dit is productiviteitsverlies ten gevolge van ziekte en vroegtijdige sterfte ten gevolge van ziektes), 5% aan misdrijven (dit is productiviteitsverlies ten gevolge van opsluiting van druggerelateerde misdrijven en vroegtijdige sterfte ten gevolge van moord) en 10% aan verkeersongevallen (dit is productiviteitsverlies ten gevolge van vroegtijdige sterfte). Als gekeken wordt binnen de gezondheidszorg, dan blijkt 1,1 miljard euro of 74% van de totale indirecte kost van de gezondheidszorg veroorzaakt te zijn door productiviteitsverlies door vroegtijdige sterfte als gevolg van ziektes geassocieerd aan middelengebruik (Lievens, et al., 2016). Tabak is verantwoordelijk voor 60,5% van deze productiviteitsverliezen, alcohol voor 35,8%. Binnen tabak zijn longkanker (52,7%) en ischemische hartziekten (20,0%) de twee voornaamste oorzaken. Bij alcohol zijn alcoholgerelateerde leverziekten (36,6%) en kanker (28,8%) de twee belangrijkste ziekten. Psychoactieve medicatie en illegale drugs zijn verantwoordelijk voor respectievelijk 2,9% en 1,3% van deze productiviteitsverliezen ten gevolge van vroegtijdige sterfte. Binnen psychoactieve medicatie zijn sedativa en hypnotica (52,4%), samen met methadon (33,8%) de voornaamste oorzaken, bij illegale drugs is dit voornamelijk vergiftiging door heroïne (37,8%), virale hepatitis (27,0%) en vergiftiging door cocaïne (26,8%).

75,0%

24,2%

0,5% 0,2% 0,1% 0,1%

63,9%

0,0%

20,5%12,7%

2,7% 0,2%0%

20%

40%

60%

80%

Hulpverlening Wetshandhaving Preventie Coördinatie Schadebeperking Onderzoek

Dir

ect

e k

ost

en

(%

)

Binnen België Binnen Vlaanderen

12,0

7,6

3,9

0,5

18,3

11,7

3,82,3

0,5

0

4

8

12

16

20

Totaal Vlaanderen Hulpverlening Preventie Coördinatie Schadebeperking

Dir

ect

e k

ost

en

(m

io €

)

Drugs in Cijfers (2008) SOCOST (2012)


Figuur 223. Indirecte kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens kostencategorie (Lievens, et al., 2016).

5.2.4 Ontastbare kosten

De ontastbare kosten zijn niet-financiële welvaartskosten en ontstaan vanuit pijn, lijden en verloren levenskwaliteit. Binnen de SOCOST-studie blijven de ontastbare kosten beperkt tot het verlies aan levensjaren (en kwaliteit) en worden ze geschat op basis van DALY’s (Disability-Adjusted Life Years) (Lievens, et al., 2016). In België was er in 2012 een totaal verlies van 3.259.000 DALY’s, ten gevolge van alle mogelijk oorzaken. Hiervan zijn 15% of 484.807 DALY’s afkomstig van middelengebruik zoals reeds bleek in sectie 4.5. Afgaand op de economische kost van 40.000 euro per DALY, resulteert dit in een totaal verlies van 19,4 miljard euro (Lievens, et al., 2016). Een verdeling van deze ontastbare kosten per middel en per kostencategorie is terug te vinden op Figuur 224. Op basis van deze figuur blijkt dat tabak en alcohol de oorzaak zijn voor respectievelijk 57% en 34%. Het hoge aandeel van roken is een gevolg van de hoge morbiditeit en vroegtijdige sterfte die hiermee gepaard gaan, voornamelijk longkanker (43%) en chronische obstructieve longziekte (21,8%). Voor de kostencategorieën dient opgemerkt te worden dat het aandeel voor misdrijven (1%) onderschat wordt aangezien dit beperkt is tot de kosten als gevolg van interpersoonlijk geweld.

Figuur 224. Ontastbare kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 opgesplitst volgens middel en volgens kostencategorie (Lievens, et al., 2016).

44% 42%

7% 5% 2%

85%

5%10%

0%

15%

30%

45%

60%

75%

90%

Alc

oh

ol

Tab

ak

Ille

gale

dru

gs

Psy

cho

acti

eve

med

icat

ie

Co

mb

inat

ie

Ge

zon

dh

eid

szo

rg

Mis

dri

jve

n

Ver

kee

r


Ind

ire

cte

ko

ste

n (

%)

34%

57%

7% 1% 1%

94%

1% 5%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Alc

oh

ol

Tab

ak

Ille

gale

dru

gs

Psy

cho

acti

eve

med

icat

ie

Co

mb

inat

ie

Ge

zon

dh

eid

szo

rg

Mis

dri

jve

n

Ver

kee

r


On

tast

bar

e k

ost

en

(%

)


5.3 GOKKEN

Voor gokken zijn er geen bedragen voor de maatschappelijke kost in Vlaanderen of België beschikbaar. In een onderzoek bij gokkers in 2004 in België gaf 55% van de probleemgokkers wel aan dat ze al problemen hebben gehad met de partner omwille van het gokken. 12% heeft al problemen gehad met werkgevers omwille van het gokken en 7% was al eens zijn werk kwijtgeraakt door het gokken. Daarnaast zijn schulden een vaak voorkomend probleem. In hetzelfde onderzoek zei 22% van de probleemgokkers dat ze diep in de schulden zat door het gokken. 16% heeft al problemen gehad met de bank omwille van het gokken (De Donder, 2015).

5.4 VOEDING

Er zijn weinig studies beschikbaar die specifiek de maatschappelijke kost berekenen ten gevolge van ongezonde voedingspatronen. Dikwijls verwijst men eerder naar de maatschappelijke kost van obesitas of naar de aandoeningen die een gevolg zijn van ongezonde voedingspatronen (Bloom, et al., 2011) (Dobbs, et al., 2014).

5.5 BEWEGING

5.5.1 Directe kosten

5.5.1.1 Nationaal In een recente publicatiereeks in The Lancet was een artikel opgenomen met betrekking tot de directe en indirecte kosten van fysieke inactiviteit wereldwijd. Dit artikel omvatte eveneens nationale gegevens, waaronder cijfers voor België. In deze studie werden de directe kosten als gevolg van fysieke inactiviteit in België geraamd op 253 miljoen euro40 of 0,56% van de totale kosten binnen de gezondheidszorg (Ding, et al., 2016).

5.5.1.2 Internationaal In 2012 publiceerden Kohl et al. in het toonaangevende tijdschrift The Lancet volgende range in hun review, gebaseerd op ook Europese studies41: de jaarlijkse directe kost voor de gezondheidszorg varieert van 25,4 euro tot 298,6 euro per hoofd in Australië, Verenigd Koninkrijk en Zwitserland (Kohl, et al., 2012) (VIGeZ, 2016). Pratt et al. (2011) meldden in hun review dat de directe kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit in zes verschillende westerse landen 1% tot 2,6% van de kosten voor de sociale zekerheid vertegenwoordigen (Pratt, Norris, Lobelo, Roux, & Wang, 2012) (VIGeZ, 2016).

5.5.2 Indirecte kosten

5.5.2.1 Nationaal In dezelfde publicatiereeks in The Lancet als bij de directe kosten, werd ook een inschatting gemaakt van de indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit. Daaruit blijkt dat de indirecte kosten of productiviteitsverliezen in België geschat kunnen worden op 94,3 miljoen euro. Dit brengt de schatting van de totale kost van directe en indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit op 347 miljoen euro (Ding, et al., 2016). Dit kan echter als een onderschatting beschouwd worden wegens de gebruikelijke onderrapportage van lichaamsbeweging en wegens geen inclusie van ook toekomstige kosten in het leven.

40 In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€ 41 In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€


5.5.2.2 Internationaal Kohl et al. rapporteren ook 138 tot 374 euro kosten van fysieke inactiviteit per inwoner op basis van analyses in Canada en de VS indien ook indirecte kosten (inclusief economische kosten) worden opgenomen (Kohl, et al., 2012). Recente cijfers uit Canada illustreren dat de indirecte kosten zelfs groter kunnen zijn dan de directe kosten (Janssen, 2012) (VIGeZ, 2016).

5.5.3 Baten

Het unieke aan het terugdringen van fysieke inactiviteit zijn de ook ruimere opbrengsten of baten voor de maatschappij. We geven hierbij enkele voorbeelden (VIGeZ, 2016):

Uit het Toronto charter for physical activity: het promoten van stappen, fietsen of openbaar

vervoer kan leiden tot een reductie van luchtvervuiling en broeikasgassen, die bekend staan om hun negatieve invloed op de volksgezondheid (International Society for Physical Activity and Health, 2010).

Kostenbatenanalyse van meer fietsen in België: o Wallonië: Een groei naar 10% fietsers bij verplaatsingen zou leiden tot een directe

opbrengst van 95 miljoen euro en een totaal van 800 tot 1000 miljoen euro aan sociale opbrengsten (omzetting van verbetering gezondheid, veiligheid en vermindering van verkeersopstoppingen in een bedrag in euro) (Van Zeebroeck, Holef, & Charles, 2012).

o Studie Brussel hoofdstedelijk gewest: kosten en baten in 2002, 2012, en projectie naar 2020 met ambitieus fietsbeleid met fietsaandeel van 20% van de verplaatsingen en een verbetering van de fietsveiligheid. De totale baten betreffen enkele honderden miljoenen euro’s in 2020, tegenover een totale kost van enkele tientallen miljoenen.

5.6 SEDENTAIR GEDRAG

Studies rond de maatschappelijke kost voor sedentair gedrag zijn na een bescheiden zoekopdracht niet voorhanden.

5.7 EETSTOORNISSEN

Naast het individueel lijden van de patiënt heeft een eetstoornis ook een nefaste impact op het sociaal systeem. Vaak vallen patiënten met een eetstoornis terug op een ziekte-uitkering om in hun levensonderhoud te voorzien. Het hoeft geen betoog dat deze situatie de overheid heel wat geld kost, terwijl deze (veelal jonge en ambitieuze) vrouwen of mannen zonder de eetstoornis wél actief zouden zijn op de arbeidsmarkt. Studhldreher en collega’s (2012) bundelden vele studies die de economisch impact van eetstoornissen berekenden. Studies varieerden in de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt: met cijfers van 1.150 tot 7.180 euro per persoon42. Een Duitse studie van Krauth, Buser en Vogel (2002) berekende dat de kost voor anorexia oploopt tot ongeveer 195 miljoen euro (73 miljoen euro directe kosten en 122 miljoen mortaliteitskosten), voor boulimia komt het neer op ongeveer 124 miljoen euro (12 miljoen euro directe kosten en 112 miljoen mortaliteitskosten). De jaarlijkse kost per anorexia en boulimia patiënt is respectievelijk plus/minus 5.300 en 1.300 euro. Deze ziektekost-analyse onderlijnt het belang van de indirecte kosten door vroegtijdige sterfte, maar benadrukt ook de extreme kost-intensieve therapie. De hospitalisatiekost van 12.800 euro per anorexiapatiënt is opvallend hoger dan de gemiddelde hospitalisatiekost van 3.600 euro.

42 In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€


5.8 ONDERVOEDING BIJ OUDEREN

De Vlaamse Ouderenraad geeft in hun Achtergrondnota bij het advies over de aanpak van ondervoeding bij ouderen (2013) een overzicht van de kosten van ondervoeding en de bijhorende risico’s.

De hospitalisatieduur tot 2 maal hoger (Farmaka vzw, 2010)

Risico op complicaties en vervroegde mortaliteit tot 20 maal hoger (Farmaka vzw, 2010)

Ziekenhuiskosten 19% hoger dan voor doorvoede patiënt met gelijkaardige ziekteverschijnselen (Amaral, et al., 2007)

Behandelingskosten 75 tot 300% hoger (Defloor, et al., 2010)

Belgische kosten als gevolg van niet-behandeling van ondervoeding: 400 miljoen euro per jaar (Ethgen, Spaepen, Moeremans, & Annemans, 2005)

Europese kosten gelinkt aan ondervoeding: 170 miljard euro (NutriAction II, 2013)

De geschatte maatschappelijke kost in België is 417 miljoen euro. Dit is vergelijkbaar met onze buurlanden. De onderzoekers benadrukken wel dat dit een ruwe schatting is aangezien er in de wetenschappelijke literatuur verschillende methodologische problemen werden vastgesteld. Er is nood aan meer Belgische data om deze schatting te vervolledigen (UNAMEC, 2016).

5.9 ANTROPOMETRIE

De maatschappelijke kost voor obesitas is niet los te zien van de maatschappelijke kosten zoals beschreven voor de thema’s voeding en fysieke activiteit in de vorige secties. Voeding, fysieke activiteit en sedentair gedrag hebben immers dikwijls een rol in de ontwikkeling van overgewicht en obesitas. Er is met andere woorden een zekere overlap tussen enerzijds de maatschappelijk kosten beschreven in de secties rond fysieke inactiviteit en voeding en anderzijds deze sectie. Aangezien de meeste studies echter focussen op de maatschappelijke kost van obesitas, in plaats van de maatschappelijke kost van bijvoorbeeld ongezonde voedingspatronen afzonderlijk, worden enkele resultaten van studies die specifiek de sociale kost van obesitas hebben ingeschat eveneens opgenomen in dit rapport. Zowel obesitas bij kinderen als obesitas bij volwassenen heeft een grote economische impact (John, Wolfenstetter, & Wenig, 2012), (Pelone, et al., 2012). Hieronder vallen kosten voor de gezondheidszorg voor de behandeling van obesitas en de comorbiditeiten, de gevolgen voor de arbeidsmarkt door werkverzuim en werkonbekwaamheid, en de maatschappelijke kost die vroegtijdige sterfte met zich meebrengt. De totale directe en indirecte kosten van obesitas in de EU werd in 2002 geschat op 32,8 miljard euro per jaar (Vanhauwaert, Buytaert, Moens, & Wouters, 2007). Volgens een studie van McKinsey Global Institute bedroeg in 2012 de jaarlijkse directe economische impact door obesitas wereldwijd 1.800 miljard euro of 2,8% van de globale GDP43. Daarmee ligt de economische impact van obesitas in lijn met deze van roken, waarvan de totale economische impact op 1.875 miljard euro werd ingeschat. Voor deze analyse werd beroep gedaan op drie grote componenten: de verloren economische productiviteit, de directe kosten in de zorg en de investeringen die gedaan worden om de impact van obesitas te beperken. Het verlies aan productiviteit vormt hiermee de grootste kostcomponent met bijna 70% die hieraan te wijten is (Dobbs, et al., 2014).

43 In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€


Een overzichtsstudie van Tsai et al. (2011) gaf aan dat de medische kosten per persoon van overgewicht in de US in 2008 geraamd werden op 238 euro en op 1.538 euro voor obesitas44. De gemiddelde nationale kost van overgewicht en obesitas was gelijk aan 5% tot 10% van de kosten in de gezondheidszorg in de US (Tsai, Williamson, & Glick, 2011). Dat medische kosten stijgen voor overgewicht en obesitas wordt ook bevestigd in de analyse van McKinsey Global Institute, zoals te zien is op Figuur 213. Het KCE-jaarverslag uit 2006 meldt dat het verblijf van een jongere in een residentieel behandelcentrum zoals het Zeepreventorium45 58.000 euro voor een schooljaar bedraagt. Uit een studie van Hollingworth et al. blijkt dat de kosten van alternatieve behandelingen, zoals bariatrische chirurgie 10 keer hoger liggen dan de kosten van een ambulant behandelingsprogramma (5.800 euro versus 580 euro) bij kinderen (Hollingworth, et al., 2012). De gemiddelde medische kost voor bariatrische chirurgie in de US, berekend in een studie van (Livingston, 2005) ligt op 20.113 euro.

Figuur 225. De medische kosten per capita volgens BMI voor het Verenigd Koninkrijk in 2012 (Dobbs, et al., 2014).

44 In de studie werden de bedragen in Amerikaanse dollar uitgedrukt. Voor dit rapport werd dit bedrag omgerekend naar Euromet een wisselkoers van 1,12$/€ 45 Het Zeepreventorium is een Medisch Pediatrisch Revalidatiecentrum gericht op kinderen en jongeren tot 18 jaar met chronische aandoeningen, waaronder obesitas.

805

1052

12741447 1493

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

1 600

<25 25-29 30-34 35-39 >39

BMI

Me

dis

che

ko

st p

er

cap

ita

(£)


5.10 CONCLUSIE

De directe kosten ten gevolge van middelengebruik in België in 2012 bedragen in totaal 2,9 miljard euro. Het hoogste aandeel is te vinden bij alcohol, namelijk 45%. Tabak en illegale drugs volgen met respectievelijk 25% en 21%. De totale indirecte kosten in België in 2012 worden geraamd op 1,8 miljard euro. Deze zijn het hoogst bij alcohol (44%) en tabak (42%). Het aandeel van illegale drugs ligt een stuk lager, namelijk 7%. De ontastbare kost wordt uitgedrukt in jaren aan de hand van DALY’s. Dit komt uit op 484.807 jaren, of omgezet naar euro op 19,4 miljard euro. De overgrote meerderheid van al deze kosten zijn toe te wijzen aan de gezondheidszorg. Voor fysieke activiteit werd in een studie uit 2016 de directe kosten als gevolg van fysieke inactiviteit in België geraamd op 253 miljoen euro of 0,56% van de totale kosten binnen de gezondheidszorg. De indirecte kosten in België werden geschat op 94,3 miljoen euro. Dit brengt de schatting van de totale kost van directe en indirecte kosten ten gevolge van fysieke inactiviteit op 347 miljoen euro. Dit zou echter een onderschatting zijn wegens de gebruikelijke onderrapportage van lichaamsbeweging en wegens geen inclusie van ook toekomstige kosten in het leven. Het unieke aan het terugdringen van fysieke inactiviteit zijn echter de ook ruimere opbrengsten of baten voor de maatschappij. Algemene cijfers zijn hier, met de uitzondering van enkele casussen, nog niet voor beschikbaar. De maatschappelijke kost ten gevolge van ongezonde voedingspatronen wordt veralgemeend naar de maatschappelijke kost van obesitas of naar de aandoeningen die een gevolg zijn van ongezonde voedingspatronen. Er zijn geen Belgische of Vlaamse cijfers beschikbaar maar volgens een studie van McKinsey Global Institute bedroeg in 2012 de jaarlijkse directe economische impact door obesitas wereldwijd 1.800 miljard euro of 2,8% van de globale GDP. Daarmee ligt de economische impact van obesitas in lijn met deze van roken. Voor deze analyse werd beroep gedaan op drie grote componenten: de verloren economische productiviteit (grootste aandeel), de directe kosten in de zorg en de investeringen die gedaan worden om de impact van obesitas te beperken. Voor eetstoornissen varieert de jaarlijkse kost van een eetstoornis per patiënt naargelang de studie met cijfers van 1.150 tot 7.180 euro per persoon. Voor ondervoeding bij ouderen verscheen er recent een eerste raming van de maatschappelijke kost in België. De geschatte maatschappelijke kost in België zou 417 miljoen euro bedragen. Dit is vergelijkbaar met onze buurlanden.


6 Gebruik hulpverlening

6.1 INLEIDING

Het doel van dit hoofdstuk is om het gebruik van de hulpverlening rond de gezondheidsthema’s binnen de scope van deze conferentie waar mogelijk in kaart te brengen. Het is belangrijk om te beklemtonen dat dit gaat om de mate waarin gebruikt wordt gemaakt van de hulpverlening en dus niet de eigenlijke hulpvraag of de hulpbehoefte van de cliënt. Het is immers zo dat cliënten kunnen doorverwezen zijn door bijvoorbeeld gerechtelijke instanties en als zodanig niet zelf een hulpvraag hebben. Bovendien zal niet altijd elke hulpvraag resulteren in een behandeling. Daarnaast is het ook belangrijk op te merken dat de registratiegegevens uitsluitend een inzicht geven in de vraag naar behandeling, en dat ze niets zeggen over de omvang van een bepaald probleem aangezien niet alle gebruikers met problemen hulp zoeken. Het is eveneens mogelijk dat een deel van de bevolking niet voldoende op de hoogte is van het bestaande hulpaanbod. De opbouw van dit hoofdstuk is volgens de verschillende ‘lijnen’ die bestaan binnen de hulpverlening: van eerstelijnszorg tot en met derdelijnszorg. Ook de ‘nulde lijn’ wordt besproken in dit hoofdstuk, waarmee verwezen wordt naar informatie en hulp binnen handbereik. Binnen elke lijn worden dan de voornaamste actoren beschreven waarvoor registratiegegevens beschikbaar zijn. Niet voor alle actoren zijn er registratiegegevens beschikbaar. Kijkt men binnen de verschillende ‘lijnen’ naar de reikwijdte voor de verschillende gezondheidsthema’s dan ligt de focus van de hoofdbulk aan beschikbare registratiegegevens binnen de zorgsector op middelengebruik. Dit is in het bijzonder het geval binnen de nulde lijn en de eerstelijnszorg. Binnen deze twee lijnen komt uitsluitend middelengebruik aan bod. Enkel voor de openbare apotheken binnen de eerstelijnszorg komt ook kort het gezondheidsthema rond obesitas aan bod. Binnen de tweedelijnszorg zijn er wel registratiegegevens beschikbaar voor de gezondheidsthema’s voeding, obesitas en eetstoornissen naast de thema’s rond middelengebruik (tabak, alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie). Ook gedragsverslavingen zoals gokken en gamen komen ter sprake binnen de tweedelijnszorg. Ten slotte komt binnen de derdelijnszorg zowel middelengebruik als eetstoornissen aan bod. Om het overzicht te behouden werd geopteerd om de cijfers zo visueel mogelijk weer te geven. Waar mogelijk werd ook de evolutie van voorgaande jaren opgenomen om zo de trends in kaart te brengen. Hierbij dient men op te merken dat sommige registratiegegevens tussen de vorige gezondheidsconferentie en vandaag veranderd zijn van systeem waardoor een vergelijking over de volledige periode sinds de vorige conferentie niet steeds mogelijk was. Bij het bekijken van evoluties dient men ten slotte rekening te houden met bijvoorbeeld nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen (bijvoorbeeld wijzigingen in de wetgeving) of een wijzigende bevolkingssamenstelling die de registratiedata eveneens (sterk) kunnen beïnvloeden.


6.2 NULDE LIJN: INFORMATIE EN HULP BINNEN HANDBEREIK

6.2.1 Online informatie

6.2.1.1 De DrugLijn De naam ‘De DrugLijn’ wordt door veel mensen vooral geassocieerd met een telefoonlijn. In 1994 ging de lijn ten slotte op die manier van start (VAD, 2015). De laatste jaren is de website van de DrugLijn echter steeds meer een centrale plaats geworden voor publiekinformatie over drank, drugs, pillen en gokken. De huidige website van de DrugLijn ging in 2010 online en de bezoekersaantallen nemen jaar na jaar toe zoals geïllustreerd op Figuur 226. Ook het aantal unieke bezoekers ligt hoog: in 2014 waren dit er 437.797.

6.2.1.2 Tabakstop Tabakstop is een gratis dienst waar je terecht kunt voor informatie over roken en verslaving. Daarnaast kan je er ook terecht voor hulp bij het stoppen met roken en opvolging tijdens en nadat je bent gestopt met roken. Het totaal aantal unieke bezoekers van de Nederlandstalige website is weergegeven op Figuur 226. Daaruit blijkt er vooral een sterke toename te zijn tussen 2012 en 2013 waar het aantal unieke bezoekers met 40% steeg (Stichting tegen Kanker, 2016).

Figuur 226. Evolutie van het totaal aantal bezoekers www.druglijn.be (VAD, 2015) en het aantal unieke bezoekers van de Nederlandstalige website van tabakstop (Stichting tegen Kanker, 2016).

6.2.1.3 Welzijns- en zorgorganisaties op sociale netwerksites Uit onderzoek bij 344 welzijns- en zorgorganisaties blijkt dat 42% van hen aanwezig is met een pagina en/of met (open of gesloten) groepen op sociale netwerksites (Bocklandt, 2015). Onder het motto ‘daar zijn waar je doelgroep is’ zijn vele organisaties actief op Facebook. Via deze weg worden ook veel laagdrempelige informatie of links naar dergelijke info gepost.

6.2.2 Informatie- en hulplijnen

6.2.2.1 De DrugLijn Naast de website die veel informatie verschaft, staat ook de interactie centraal binnen de DrugLijn en biedt de DrugLijn een service aan waar iedereen terecht kan voor een persoonlijk antwoord op zijn of haar vragen over drank, drugs, pillen, problematisch gamen en gokken (VAD, 2015).

6.2.2.1.1 Contacten per medium Vandaag de dag is de DrugLijn via vier kanalen bereikbaar: via een telefoongesprek, e-mailvraag, chatcontact en een Skype-gesprek. In totaal waren er in 2014 6.128 beantwoorde vragen. Door de opkomst van online communicatiemogelijkheden viel het aantal telefoongesprekken terug tussen 2003 en 2011. Sinds 2011 is er echter een stabilisatie van het aantal telefoongesprekken. Online vragen

2010 2011 2012 2013 2014

Aantal bezoekers de DrugLijn 138 935 171 152 306 047 476 101 529 161

Aantal unieke bezoekers Tabakstop (NL) 67 197 72 660 71 761 100 155 114 052

0

100 000

200 000

300 000

400 000

500 000

600 000

Aan

tal b

ezo

eke

rs


beantwoorden is echter tijdsintensiever dan telefoongesprekken voeren. Waar een telefoon- en Skype-gesprek gemiddeld 12,5 minuten duurt, is dit voor e-mailvragen 25 minuten (VAD, 2015). Meer informatie rond de evolutie per medium is terug te vinden op de figuur in bijlage.

6.2.2.1.2 Contacten per middel In 2014 kwam in 85% van de contacten één of meerdere drugs ter sprake. In de overige contacten vroeg iemand bijvoorbeeld enkel het adres voor hulp of algemene informatie over drugs. Figuur 227 schetst de evolutie sinds 2006 voor het aantal contacten volgens middel. Deze cijfers kunnen een indicatie zijn van de bezorgdheid en vragen die over verschillende drugs en hun gebruik leven, en zijn niet per se een maatstaf voor de omvang van het gebruik in Vlaanderen. Daarnaast zijn deze cijfers uitgedrukt in percentages ten opzichte van het aantal contacten waar drugs expliciet ter sprake kwam en dus niet ten opzichte van het totaal aantal contacten (VAD, 2015). Cannabis blijft de meest besproken drugs bij de DrugLijn met een percentage rond 35 à 40%, gevolgd door alcohol met 29,4% in 2014. Voor alcohol stelt men, los van enkele fluctuaties, een gestage stijging vast sinds 2009. Psychoactieve medicatie kende een piek rond 2010, maar daalde sindsdien terug naar het niveau van 2006-2007. Voor de andere illegale drugs dan cannabis werden de meest populaire opgenomen in de figuur (VAD, 2015).

Figuur 227. Evolutie van de contacten bij de DrugLijn volgens middel voor periode 2006-2014. Percentages zijn uitgedrukt ten opzichte van het totaal aantal contacten over drugs (VAD, 2015).

6.2.2.1.3 Verdeling doorverwijzers Vragen omtrent preventie- en hulpverleningsmogelijkheden kwamen in 47% van alle contacten aan bod in 2014. Deze vragen leidden ook bijna altijd tot 1 of meerdere doorverwijzingen. In 2014 werd er in 63% van alle telefoongesprekken, chatcontacten en e-mailvragen doorverwezen. Figuur 228 illustreert naar waar werd doorverwezen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat éénzelfde contact meerdere doorverwijzingen kan omvatten, waardoor de som van de percentages hoger komt te liggen dan 100%. Het overgrote deel (30%) blijkt naar centra voor ambulante drughulpverlening te zijn, gevolgd door allerhande eerstelijnsinstanties (zoals een huisarts). De groep ‘andere’ omvat de Druglijn back-office (en VAD), ambulante geestelijke gezondheidszorg (niet alcohol- of drugspecifiek) en preventiediensten (VAD, 2015).

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Alcohol 21,9 23,3 23,5 23,0 24,9 26,3 30,2 27,0 29,4

Cannabis 34,0 37,8 35,0 39,2 36,8 35,2 35,8 35,4 38,0

Cocaïne 17,2 17,0 17,1 16,7 14,5 14,7 14,9 14,5 16,0

Speed 12,1 10,9 9,6 9,8 9,4 8,9 7,2 8,4 7,4

Psychoactieve medicatie 8,7 11,2 11,4 11,5 14,8 12,6 10,5 9,0 9,9

XTC 7,4 6,3 6,0 3,1 3,0 3,9 5,6 5,4 4,8

Tabak 1,8 2,5 1,9 2,4 1,9 1,5 1,2 1,1 1,6

Gokken 0,8 1,2 1,8 1,7 2,3 2,7 2,2 2,7 2,9

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Ve

rde

ling

aan

tal c

on

tact

en

o

ver

dru

gs p

er

mid

de

l (%

)


Figuur 228. In geval van doorverwijzing via de DrugLijn, waar er naar doorverwezen wordt in 2014 (VAD, 2015).

6.2.2.1.4 Verdeling doelgroepen Kijkt men op Figuur 229 naar de verschillende doelgroepen die de DrugLijn contacteren, dan stelt men vast dat 45% van de contacten in 2014 afkomstig is van gezins- of familieleden van gebruikers (een ouder of een gerelateerde van de gebruiker). Dit aandeel is stabiel ten opzichte van 2006 al ziet men sinds 2010 een lichte verschuiving van de ouder naar de gerelateerde die contact opneemt met de DrugLijn. Indien men de doelgroep ‘gerelateerde’ verder uitsplitst dan ziet men voor 2014 dat binnen deze groep 38% van de contacten afkomstig is van de partner, 21% afkomstig van vrienden of buren en 17% van broer of zus. Daarnaast is 13% van de contacten binnen deze groep van ‘gerelateerde’ afkomstig van een kind van een gebruikende ouder (VAD, 2015). In 2014 was 32% van de contacten afkomstig van de gebruiker of ex-gebruiker zelf. Dit aandeel kende een plotse stijging tussen 2009 en 2010 maar bleef nadien constant (VAD, 2015). Verder is er ook een onderscheid voor de doelgroepen op vlak van het gebruikte medium om de DrugLijn te bereiken. Zo nemen ouders veel minder online contact op en gebruikers en ‘kinderen van’ net meer (VAD, 2015).

Figuur 229. Evolutie van de contacten bij de DrugLijn volgens doelgroep voor periode 2006-2014 (VAD, 2015).

30%25%

13%8% 6%

11%14%

0%5%

10%15%20%25%30%35%

Am

bu

lan

ted

rugh

ulp

Alg

eme

ne

eers

telij

nsi

nst

anti

es

Wel

zijn

scen

tra

en

info

die

nst

en

Res

iden

tiël

ed

rugh

ulp

Zelf

hu

lpgr

oep

en

An

de

re

Web

site

s va

nex

tern

en

Ve

rde

ling

do

orv

erw

ijzin

gen

(%

)

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Gebruiker of ex-gebruiker 26% 28% 27% 27% 31% 30% 31% 31% 32%

Ouder 26% 26% 26% 26% 25% 24% 21% 22% 21%

Gerelateerde (partner, broer/zus, kindvan gebruikende ouder, familie)

23% 22% 21% 22% 20% 22% 23% 24% 24%

Intermediair (in functie van preventie) 4% 5% 4% 8% 6% 6% 5% 4% 3%

Intermediair (i.f.v. hulpverlening) 5% 6% 7% 7% 7% 5% 5% 4% 5%

Scholier-student 15% 11% 13% 8% 8% 11% 13% 13% 14%

Geïnteresseerde of andere 1% 2% 2% 2% 2% 2% 2% 2% 1%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Ve

rde

ling

aan

tal c

on

tact

en

o

ver

de

do

elg

roe

pe

n (

%)


6.2.2.2 Tabakstop Tabakstop is een dienst waar je naast informatie over roken en verslaving, ook terecht kunt voor hulp bij het stoppen met roken en opvolging tijdens en nadat je bent gestopt met roken.

6.2.2.2.1 Contacten per medium Tabakstop is zowel telefonisch bereikbaar als via e-mail. Anno 2015 is het aantal reactieve telefonische oproepen (3.446) bijna even hoog als het aantal proactieve oproepen46 (3.074) en is het aantal constant ten opzichte van 2012. Het aantal e-mails kende een daling in 2015 ten opzichte van 2014 (van 756 naar 557 e-mails) (Stichting tegen Kanker, 2016). Meer details over de evolutie per medium zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

6.2.2.2.2 Contacten volgens aantal gerookte sigaretten per dag Kijkt men voor Vlaanderen bij de reactieve en proactieve oproepen naar de verdeling van het aantal gerookte sigaretten per dag, dan bereikt Tabakstop voornamelijk de zwaardere rokers. Zo rookt 45% van de proactieve telefonische oproepen meer dan 20 sigaretten per dag. Bij de reactieve oproepen is dit 42%. In beide gevallen is zelfs 7% van de telefonische oproepen met iemand die meer dan 40 sigaretten per dag rookt (Stichting tegen Kanker, 2016).

6.2.2.2.3 Verdeling doorverwijzers Figuur 230 schetst de verdeling van de doorverwijzingen. Hierbij kan één oproep meerdere doorverwijzingen hebben. De percentages op de figuur geven het aandeel van de oproepen waarin een bepaalde doorverwijzing werd opgegeven. Bij Nederlandstalige reactieve oproepen verwijst men in meer dan de helft van de gevallen dat er doorverwezen wordt naar de optie om terug reactief te telefoneren (55%). Bij de externe doorverwijzingen staan de huisarts en de tabakologen bovenaan met 7% van alle contacten waarin werd doorverwezen (Stichting tegen Kanker, 2016).

Figuur 230. In geval van doorverwijzing bij Nederlandstalige reactieve oproepen, waar er naar doorverwezen wordt in 2015 (TS staat voor Tabakstop) (Stichting tegen Kanker, 2016).

6.2.2.3 Eetexpert Eetexpert biedt verwijshulp aan de algemene bevolking rond eet- en gewichtsproblemen. Uit de cijfers blijkt, die enkel beschikbaar zijn sinds 2013, dat er over de voorbije drie jaar een toename was van het aantal vragen. Zo deden in 2013 129 Vlamingen beroep op Eetexpert voor verwijshulp. In 2014 en 2015 steeg dit naar respectievelijk 276 en 377 vragen. Daarnaast is het aantal personen die hulp zoeken laag voor eetstoornissen: 35% bij anorexia nervosa, 48% bij boulimia nervosa en 30% bij de overige eetstoornissen (Preti, et al., 2009).

46 Reactief: de persoon neemt zelf het initiatief om naar Tabakstop te bellen; proactief: een (vaste) tabakoloog belt de roker op afgesproken tijdstippen op

55%

38%

23%

7% 7% 5%1% 1%

0%

15%

30%

45%

60%

TS reactief TS proactief TS website Huisarts Tabakoloog Apotheker Specialist Groepscursus

Intern Extern

Ve

rde

ling

do

orv

erw

ijzin

gen

(%

)


6.2.3 Online hulp

6.2.3.1 Inleiding Online zijn er verschillende zelftests, zelfhulpprogramma’s (waarbij de persoon zelf aan de slag gaat zonder tussenkomst van een hulpverlener) en online begeleidingen (waarbij er regelmatig contact is met een hulpverlener via e-mail of chat) te vinden. CAD Limburg (Centrum voor Alcohol- en andere Drugproblemen) en Drughulp Kempen hebben verschillende gezamenlijke initiatieven hierrond opgezet zoals alcoholhulp.be, cannabishulp.be en drughulp.be. Op elke van deze drie websites zijn zowel zelftests, online zelfhulp als online begeleiding mogelijk. Daarnaast heeft CAD Limburg samen met de Kansspelcommissie en Le Pélican ook het initiatief gokhulp.be opgezet, waar enkel zelftests en online zelfhulp mogelijk zijn. Daarnaast bevat de DrugLijn ook verschillende kennistests, zelftests en online hulpprogramma’s aan. Uit sectie 6.2.1 bleek reeds dat het aantal bezoekers van de website sterk gestegen was sinds 2010. Dit is deels een gevolg van het aanbod aan kennistests, zelftests en online zelfhulpprogramma’s op deze website. Ondertussen biedt de DrugLijn zes kennistests, twaalf zelftests en twee zelfhulpprogramma’s aan.

6.2.3.2 Online zelftests Zoals reeds aangehaald in de inleiding biedt de DrugLijn twaalf zelftests aan op hun website. Daarnaast waren er ook zelftests beschikbaar op alcoholhulp.be, cannabishulp.be, drughulp.be en gokhulp.be. De zelftests op cannabishulp.be en drughulp.be zijn echter diegenen van de DrugLijn en zitten vervat in de cijfers bij de DrugLijn. Tabel 13 geeft de evolutie weer van het aantal ingevulde zelftests. Dat de cijfers gevoelig zijn aan veranderingen aan websites blijkt onder meer uit de cijfers van de DrugLijn. Eind 2011 zijn de zelftests verplaatst van de aparte site www.hoeveelisteveel.be naar www.druglijn.be, waardoor de zelftests in een diepere webstructuur kwamen te zitten en ook moesten inboeten aan vindbaarheid via Google. Dit resulteerde in meer dan een halvering voor het aantal ingevulde zelftests tussen 2011 en 2012. Ondanks deze veranderingen kenden alle zelftests van de DrugLijn sinds 2012 een sterke toename. Ook op alcoholhulp.be en gokhulp.be steeg het aantal ingevulde zelftests over de jaren heen (CAD Limburg, 2014) (VAD, 2015).

Tabel 13. Overzicht en evolutie van het aantal ingevulde zelftests op de website van de DrugLijn, op alcoholhulp.be en op gokhulp.be (VAD, 2015) (CAD Limburg, 2014).

Website Thema 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Druglijn.be

Alcohol 13929 30551 43165 20465 22135 25682

Cannabis 11138 14073 18911 6156 8023 9255

Internet 4628 5619 4879 1392 1327 1624

Cocaïne 3497 4608 4368 1048 1150 1434

Gokken 1442 2982 5174 679 820 1000

Speed 1509 1884 1575 609 932 1122

XTC 1154 1402 1631 740 1229 1649

Slaap- en kalmeermiddelen - 1677 1711 544 551 945

Gaming - - 575 1034 1067 1696

Alcohol voor -18-jarigen - - - 3000 2933 4675

Cannabis voor -18-jarigen - - - 1246 2133 4177

Gaming voor -18-jarigen - - - 527 2965

Totaal 37297 62796 81989 36913 42827 56224

http://www.hoeveelisteveel.be/

http://www.druglijn.be/


Alcoholhulp.be Alcohol 10783 9931 11062 16184 21103 21649

Gokhulp.be Gokken - - - - 524 711

Alcoholgerelateerde blijven de meest gebruikt zelftests, gevolgd door die gerelateerd aan cannabis. Volgens cijfers van alcoholhulp.be werden alle alcoholgerelateerde zelftests samen, 52.006 keer ingevuld in 2014. Uit cijfers van alcoholhulp.be blijkt dat 63% mannen zijn. Opvallend is dat meer dan de helft van alle ingevulde tests door mensen ouder dan 40 jaar zijn, meer dan 30% is ouder dan 50 jaar. Van de bezoekers die de zelftest uitvoeren scoort 72% in de risicozone. Bij de zelftests op gokhulp.be zijn ongeveer 80% mannen en is meer dan 70% jonger dan 30 jaar. Er is op vlak van leeftijdscategorieën met andere woorden een grote diversiteit afhankelijk van de test (CAD Limburg, 2014).

6.2.3.3 Online zelfhulp De evoluties van het gebruik van de online zelfhulp op de DrugLijn en de websites alcoholhulp.be, drughulp.be en gokhulp.be zijn weergegeven op Figuur 231. De cijfers van cannabis en cocaïne zijn afkomstig van de DrugLijn en zijn beschikbaar tot en met 2014. De andere cijfers zijn van de websites onder toezicht van CAD Limburg en beschikbaar tot en met 2015. Het gebruik van online zelfhulp op de website van de DrugLijn is sterk teruggevallen tussen 2009 en 2014 (VAD, 2015). Dit is zowel het geval voor cannabis (-65%) als voor cocaïne (-78%). De verklaring ligt deels in het feit dat het online zelfhulp aanbod in de loop der jaren is verplaatst van de aparte site www.hoeveelisteveel.be naar www.druglijn.be en daardoor voor gelijkaardige redenen zoals bij de zelftests het aantal sterk terugviel. Anderzijds werd dit aanbod in zijn beginjaren opgestart met projectmiddelen die ook een budget voor bekendmaking omvatten. Dit budget viel na afloop van de projecten weg waardoor de mogelijkheden voor actieve bekendmaking ook wegvielen (VAD, 2015). De websites van CAD Limburg kenden sinds hun opstart een sterke stijging. Zo kenden de online zelfhulp voor alcohol en drugs respectievelijk een toename van 87% en 82% (CAD Limburg, 2014).

Figuur 231. Evolutie zelfhulpprogramma's volgens middel (VAD, 2015) (CAD Limburg, 2014).

In voorbereiding van het Flanders’ Carecongres onlinehulp voor welzijn en gezondheid op 3 juni 2015 werd de sector bevraagd naar hun onlinehulprealisaties en –plannen voor de komende jaren (Bocklandt, 2015)47. Opvallend is daarbij dat organisaties uit de verslavingszorg in vergelijking met

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Alcohol 679 732 948 1132 1306 1304 1270

Cannabis 686 520 400 292 325 243

Cocaïne 127 78 43 40 28

Gokken 158 206 236

Drugs 44 81 80

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

Aan

tal z

elf

hu

lpp

rogr

amm

as

http://www.hoeveelisteveel.be/

http://www.druglijn.be/


andere welzijns- en zorgsectoren reeds meer dan gemiddeld aandacht besteden aan getuigenissen, tips en adviezen en FAQ’s op hun websites. Professioneel e-mailen, sms-en en beeldbellen vormen voor deze sector de grootste online hulpuitdagingen. Hoewel deze sector reeds meer dan gemiddeld werkt met zelftesten, reminders, onlinedagboeken en een online-aanmeldingstool, is er veel interesse om de komende jaren deze en andere ondersteunende onlinetoepassingen (bijv. educatieve spelen) in hun werking te integreren.

6.2.3.4 Online begeleiding De evolutie van de online begeleiding aangeboden op de websites onder toezicht van CAD Limburg is terug te vinden op Figuur 232. Net zoals voor de online zelfhulp is er een sterke toename waarneembaar voor alcohol tussen 2009 en 2015 (+205%). De cijfers voor de online begeleiding van cannabis schommelen tussen de 130 en 170 per jaar. De online begeleiding voor cocaïne bestaat nog maar sinds 2013. De DrugLijn biedt geen online begeleiding aan (CAD Limburg, 2014).

Figuur 232. Evolutie online begeleiding volgens middel (CAD Limburg, 2014).

6.2.4 Zelfhulpgroepen: Anonieme Alcoholisten

Binnen de zelfhulp bestaan er verschillende groepen van mensen die zelf verslavingsproblemen hebben gehad en wekelijks in groep samenkomen om elkaar steun te bieden. De bekendste zelfhulpgroep is de Anonieme Alcoholisten (AA). In 2010 voerde AA een ledenbevraging uit voor het opstellen van het profiel van de Vlaamse AA in kader van een enquête over alcoholgebruik in Europa. Er werden 4.300 formulieren verdeeld, waarvan 561 formulieren werden ingevuld door AA-leden (AA, 2011). In totaal zijn er 28,7% vrouwen en 71,3% mannen lid bij de Vlaamse AA, volgens de ledenbevraging in 2011 (AA, 2011). Daarmee is het aandeel vrouwen nagenoeg constant gebleven in vergelijking met 2006 (29,2%). De procentuele leeftijdsverdeling en opleidingsverdeling volgens geslacht zijn weergegeven op Figuur 233 Uit de bevraging blijkt dat 41,4% van de AA-leden reeds alcoholproblemen had voor hun 25ste levensjaar. Eer iemand naar AA komt gaan er gemiddeld 35 pogingen om te minderen aan vooraf, het aantal pogingen om definitief te stoppen ligt gemiddeld tussen de 10 à 12 keer (AA, 2011). Als gekeken wordt op Figuur 234 naar het aantal stoppogingen dat de leden hebben ondernomen binnen AA, dan lukt het bij 50,1% bij de eerste poging in AA. De top 5 redenen om te stoppen zijn omdat alcohol familiale en persoonlijke problemen schept (48,8%), het verliezen van zelfcontrole (43,8%), omdat het schadelijk is voor de geest (38,6%), omdat de partner er op aan drong (35,9%), en om zich beter in hun vel te voelen (35,7%).

288345

486

722787

908 878

217141 127 168 148

42 70 71

0

200

400

600

800

1 000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Aan

tal o

nlin

e b

ege

leid

inge

n

Alcohol Cannabis Cocaïne


Figuur 233. Kenmerken van de leden van Vlaamse AA volgens opleidingsniveau (AA, 2011).

Figuur 234. Aantal stoppogingen van de leden, binnen AA (AA, 2011).

<25j 25-34j 35-44j 45j-54j 55-64j 65j-75j >74jLager

onderwijsMiddelbaaronderwijs

Hogeronderwijs

Leeftijd Opleiding

Man 1,0% 4,1% 9,9% 24,7% 35,2% 24,0% 1,0% 36% 38,60% 25,40%

Vrouw 0,0% 2,5% 14,6% 31,0% 37,3% 13,9% 0,6% 25,5% 36,90% 37,60%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Ke

nm

erk

en

AA

(%

)

50,1%

25,6%

8,7%

15,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1 poging 2 tot 5 pogingen 6 tot 10 pogingen Meer dan 10 pogingen

Aan

tal

sto

pp

ogi

nge

n (

%)


6.3 EERSTELIJNSZORG

6.3.1 Huisartsen

6.3.1.1 Gebruik psychofarmaca Uit een recent rapport van INTEGO48 blijkt dat 11,4% van de Vlaamse populatie die in 2015 de huisarts bezocht, minstens 1 voorschrift voor psychofarmaca voorgeschreven kreeg zoals te zien is op Tabel 14. Bij 3,7% was dat op regelmatige basis (chronisch voorschrift). Vrouwen kregen significant meer psychofarmaca voorgeschreven dan mannen. Ook steeg het aantal patiënten dat minstens 1 voorschrift kreeg met de leeftijd van 0,7% in jongeren (<20 jaar), naar 7,3% in 20-39-jarigen, 15,0% in 40- tot 64-jarigen tot 23,2% in de 65-plussers (INTEGO, 2016).

Tabel 14. Voorschriften psychofarmaca in 2015 in de huisartsenpraktijk (INTEGO, 2016).

Totaal (%) Vrouwen (%) Mannen (%)

Antidepressiva

≥ 1 voorschrift 3,4 4,2 2,5

Chronisch voorschrift 1,1 1,4 0,7

Antipsychotica



Anxiolytica



Sedativa en hypnotica



Alle medicatie

≥ 1 voorschrift 11,4 13,7 9,0


Bij ruim de helft van de patiënten kon het voorschrijven van psychofarmaca niet verbonden worden aan een psychische diagnose in de vorige 3 jaar. Bij ongeveer een derde kon het voorschrijven van psychofarmaca helemaal niet verbonden worden aan een ooit gestelde psychische diagnose in de databank. Deze percentages waren het hoogst voor hypnotica en sedativa, gevolgd door anxiolytica, antidepressiva en antipsychotica. Enerzijds kan dit betekenen dat psychische diagnosen onvoldoende geregistreerd worden. Anderzijds wijst dit er waarschijnlijk op dat de psychologische belasting in de huisartsenpraktijk niet enkel gevat kan worden in psychische diagnosen. Vele andere diagnosen veroorzaken mogelijks psychologische en mentale problemen, bijvoorbeeld ernstige diagnosen zoals kanker of hartfalen. Ook het gebruik van deze medicatie voor andere indicaties zoals pijn, rookstop,... verklaart deels dit verschil. Dit vraagt verder onderzoek (INTEGO, 2016). Toch is het zeker niet zo dat alle patiënten met psychologische diagnosen psychofarmaca voorgeschreven kregen door hun huisarts. Minder dan 40% van de patiënten met een prevalente diagnose van depressie, angst of psychose kreeg een voorschrift van de huisarts voor psychofarmaca in 2015, en minder dan 15% een chronisch voorschrift. Slechts ongeveer de helft van de patiënten met een nieuwe diagnose in 2015 kregen een voorschrift voor psychofarmaca (INTEGO, 2016).

48 Het volledige rapport is terug te vinden op volgende link: https://intego.be/nl/Publicatiesmap/Rapport/psychofarmacaintego-verslag.pdf


Belangrijk op te merken is dat in deze analyse enkel de elektronische voorschriften van huisartsen opgenomen zijn. Wanneer huisartsen een voorschrift op papier schrijven tijdens een huisbezoek of rusthuisbezoek, dan zit dit niet in deze resultaten, tenzij de artsen dit voorschrift ook gelijktijdig elektronisch registreren. Ook bevatten deze cijfers niet de voorschriften die gemaakt werden door andere artsen buiten de registrerende huisartsenpraktijk, zoals bijvoorbeeld psychiaters. Hierdoor zijn de gepresenteerde cijfers een onderschatting van het werkelijke aantal voorschriften dat in deze populatie uitgereikt werd in 2015. Anderzijds betreft het voorgeschreven medicatie en wil dit dus niet zeggen dat de patiënt de medicatie ook daadwerkelijk afgehaald heeft bij de apotheker. Dit zijn beperkingen van deze INTEGO-analyses (INTEGO, 2016).

6.3.1.2 Vraag naar behandeling rond problematisch middelengebruik Bij de beroepsgroepen huisartsen en arbeidsgeneesheren werd binnen de studie UP TO DATE onder andere een antwoord gezocht op hoe groot de vraag naar behandeling was in eerstelijnszorg rond problematisch middelengebruik bij de Belgische bevolking tussen de 18 en 65 jaar (Vanmeerbeek , et al., 2015). Zij gebruikten daarvoor de pilootregistratie door de huisartsenpeilpraktijken (WIV). Uit de literatuur blijkt immers dat er een zogenaamde ‘treatment gap’ bestaat voor alcohol. Een Belgische studie beschreef dat slechts 12,8% van de personen met een alcoholprobleem hulp zochten in het jaar dat het probleem startte. Meer dan zes op de tien zocht pas hulp in latere jaren, met een gemiddelde vertraging van 18 jaar (Bruffaerts, Bonnewyn, & Demyttenaere, 2007) (Mistiaen, et al., 2015). Tijdens de registratieperiode van mei tot oktober 2013 werden 479 patiënten geregistreerd die behandeld werden voor middelenmisbruik in 104 aan het onderzoek deelnemende peilartsenpraktijken49. De gemiddelde leeftijd bedroeg 47 jaar en bestond grotendeels uit mannen (66,7%). Slechts 39,3% van de patiënten was nog aan het werk. Meer details rond de arbeidsstatus zijn opgenomen in de figuur in bijlage. Als gekeken wordt naar het problematisch middelengebruik stelt men op basis van Figuur 235 vast dat bij 70% van de patiënten die behandeld werden voor middelenmisbruik alcohol werd aangeduid als middel van problematisch gebruik (Vanmeerbeek , et al., 2015). In totaal is 4,6% veroorzaakt door binge drinking. Bij 47% van de patiënten was alcohol het enige middel dat gebruikt werd. Bij illegale drugs werd in de meeste gevallen cannabis aangeduid als één van de mogelijke middelen. Bij de meeste patiënten is het middelengebruik reeds lange tijd aan de gang: bij 57,1% van de patiënten zelfs meer dan 10 jaar, zoals geïllustreerd op Figuur 236.

Figuur 235. Aandeel van patiënten die behandeld werden voor middelenmisbruik dat problematisch gebruik vertoont per middel, gegevens van de huisartsenpeilpraktijken (Vanmeerbeek , et al., 2015).

49 In totaal bestaan er 139 peilartsenpraktijken

4,6%

70,2%

29,0%35,1%

21,3%

0%

20%

40%

60%

80%

Alcohol Illegale drugs Psychoactieve medicatie

Aan

de

el

pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik

(%)

Waarvan binge drinking Middelen Waarvan cannabis


Figuur 236. Duur van het problematisch gebruik van de geregistreerde patiënten (Vanmeerbeek , et al., 2015).

6.3.2 Tabakologen

Zowel artsen als RIZIV-erkende tabakologen kunnen rokers helpen bij tabaksontwenning. Zo kunnen rokers een tegemoetkoming krijgen na iedere50 individuele rookstopsessie of groepssessie die gevolgd wordt bij een tabakoloog of arts. De evolutie van het aantal rookstopconsultaties is terug te vinden op Figuur 237. Grosso modo kan men de periode 2010-2014 opsplitsen in twee periodes met verschillende trends: de periode 2010-2012, waar er een sterke stijging waarneembaar was van het aantal consultaties, en de periode 2012-2014 waar men slechts een beperkte stijging of zelfs een daling kan vaststellen. Binnen de opvolgsessies steeg het aantal consultaties op 2 jaar tijd met 52% (2010: 8.362 consultaties, 2012: 12.734 consultaties). Tussen 2012 en 2014 steeg het aantal opvolgsessies nog maar met 3%. De verklaring ligt bij de gelijkaardige trend die vast te stellen is bij de eerste zittingen: als de eerste zittingen dalen, dalen de opvolgsessies logischerwijs ook. Een stijging van 47% tussen 2010 en 2012, en een toename van 1% voor de periode 2012-2014.

Figuur 237. Evolutie aantal rookstopconsultaties bij artsen en RIZIV-erkende tabakologen.

50 Onder bepaalde voorwaarden en tot een maximum van acht consultaties om de twee jaar.

4,3%

17,2%21,5%

34,6%

22,5%

0%

10%

20%

30%

40%

1j of minder 2-4j 5-9j 10-19j 20j of meer

Du

ur

pro

ble

mat

isch

ge

bru

ik (

jaar

)

2010 2011 2012 2013 2014

Eerste zitting 4080 5801 5997 5952 6045

Opvolgsessies 8362 11576 12734 12777 13121

Sessies voor zwangere vrouwen 152 195 307 213 220

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

Aan

tal r

oo

ksto

pco

nsu

ltat

ies


6.3.3 Openbare apotheken

6.3.3.1 Inleiding Op basis van de databank ‘Farmanet’ is het mogelijk gegevens te verkrijgen over de farmaceutische verstrekkingen die de openbare apotheken51 in België afleveren en die de verplichte ziekteverzekering vergoedt. Farmanet bevat dus geen gegevens over geneesmiddelen die de ziekenhuisapotheken afleveren en niet-vergoedbare geneesmiddelen die de openbare apotheken afleveren. De cijfersgegevens omvatten evenzeer niet geneesmiddelen afgeleverd aan individuen die niet onder de Belgische sociale zekerheid vallen. Sommige rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen worden bevoorraad door openbare apotheken. De gegevens over die geneesmiddelen zijn wel opgenomen in Farmanet (RIZIV, 2015). De volumegegevens van geneesmiddelen worden uitgedrukt in DoorsneeDagDosis of Daily Defined Doses (DDD) en vormt een ijkeenheid. Men bepaalt deze DoorsneeDagDosis door zich te richten naar de gebruikelijke dagdosis voor een geneesmiddel dat aangewend wordt in zijn voornaamste indicatie bij een volwassene. Een voorbeeld van toepassing van DDD is ter verduidelijking toegevoegd in bijlage. De voordelen zijn dat men nu verpakkingen van, los van het werkzame bestanddeel, verschillende grootte en verschillende sterkte kan gaan vergelijken (RIZIV, 2009). Het aantal patiënten in een bepaalde periode wordt gedefinieerd als het aantal rechthebbenden die gedurende deze periode minstens 1 vergoedbare verpakking van een bepaalde geneesmiddelengroep of minstens een bepaald aantal vergoedbare DDD hiervan kregen afgeleverd in een openbare apotheek in België (RIZIV, 2015).

6.3.3.2 Psychoactieve medicatie

6.3.3.2.1 Algemeen Volgens de reeds eerder vermelde definitie van VAD omvat psychoactieve medicatie drie grote (aandachts)groepen: analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica. Op basis van de ATC-codes52 kan het gebruik van deze drie groepen medicatie achterhaald worden via registratiegegevens op Farmanet. Cijfers op Figuur 238 geven aan dat bij de vergoedbare psychoactieve medicatie de psychoanaleptica de grootste groep vormen met 337 miljoen DDD in 2015, gevolgd door analgetica met 117 miljoen DDD en psycholeptica met 51 miljoen DDD. De evolutie tussen 2005 en 2015 van het volume vergoedbare psychoactieve medicatie afgeleverd door openbare apotheken is ook terug te vinden op Figuur 238. Hierbij dient opgemerkt te worden dat qua volume (in DDD gemeten) praktisch alle ATC-klassen (dus ook niet-psychoactieve medicatie) elk jaar stijgen. Globaal gezien, neemt het aantal afgeleverde DDD elk jaar gemiddeld toe met 4,8%. Vergelijkt men de gemiddelde jaarlijkse stijging van analgetica, psycholeptica en psychoanaleptica met de globale gemiddelde stijging van 4,8%, dan blijkt vooral de groep van analgetica sterk te stijgen. Deze groep stijgt gemiddeld elk jaar met 7,3%. De stijgingen van psycholeptica en psychoanaleptica liggen in lijn met de globale stijging met respectievelijk een gemiddelde stijging van 4,6% per jaar en 4,7% per jaar. Toch verdienen ook deze stijgingen bijzondere aandacht. Uit een analyse van het RIZIV blijkt dat in het algemeen het geneesmiddelenverbruik stijgt met de leeftijd en dat vrouwen meer geneesmiddelen (uitgedrukt in DDD) gebruiken dan mannen. Vooral analgetica en psychofarmaca (antidepressiva) krijgen vrouwen opvallend meer voorgeschreven (RIZIV, 2015).

51 Openbare apotheken zijn apotheken die opengesteld zijn voor het ‘grote publiek’ (in tegenstelling tot bv. ziekenhuisapotheken). Iedereen kan er dus terecht. 52 Aan de hand van volgende ATC-codes: N02 (analgetica), N05 (psycholeptica), N06 (psychoanaleptica).


Bovenstaande analyse is gebaseerd op cijfers vanuit Farmanet en omvat dus enkel de vergoedbare geneesmiddelen. Maakt men voor het jaar 2014 een vergelijking tussen de totale markt en de vergoedbare geneesmiddelen, dan blijkt dat de totale markt voor psycholeptica met 557 miljoen DDD groter is dan die van analgetica en psychoanaleptica. Dit is een groot contrast met de cijfers uit Farmanet waar psycholeptica de kleinste van de drie groepen vormden op basis van volume. De resultaten van deze vergelijking zijn samengevat op Tabel 15.

Figuur 238. Evolutie van het volume afgeleverde vergoedbare psychoactieve medicatie in België in openbare apotheken op basis van Farmanet (RIZIV, 2016).

Tabel 15. Vergelijking van het volume van verschillende geneesmiddelen in 2014 in openbare apotheken in België tussen de totale markt op basis van data van het IMS Health en de vergoedbare geneesmiddelen op basis van Farmanet (RIZIV, 2016).

Volume (in DDD) Totale markt (IMS) Vergoedbare

geneesmiddelen Verhouding

Analgetica (N02) 268 560 605 110 674 068 41,2%

Psycholeptica (N05) 556 806 504 48 765 088 8,8%

Psychoanaleptica (N06) 371 924 751 322 051 197 86,6%

Antidepressiva (N06A) 332 689 968 304 816 303 91,6%

Rilatine (Methylfenidaat - N06BA04) 10 584 867 4 545 631 42,9%

Tabakafhankelijkheid (N07BA) 8 121 417 1 000 942 12,3%

Alcoholafhankelijkheid (N07BB) 4 311 049 1 054 253 24,5%

Opiaatafhankelijkheid (N07BC) 525 136 380 203 72,4%

Anti-obesitas (A08A) 2 058 647 0 0,0%

6.3.3.2.1 Antidepressiva Het hoge volume bij psychoanaleptica is in grote mate bepaald door antidepressiva. Van de 337 miljoen DDD psychoanaleptica zijn in 2015 305 miljoen DDD toe te wijzen aan antidepressiva. Het aantal personen dat minstens één verpakking van een antidepressivum terugbetaald kreeg, bedroeg in 2015 1,2 miljoen. Ongeveer 22% van dit aantal heeft slechts één verpakking afgeleverd gekregen, 10,4% van het totaal aantal patiënten kreeg minder dan 30 DDD op een jaar afgeleverd zoals blijkt uit Figuur 239. Dit laatste bevestigt het hoge percentage behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Analgetica (N02) 58,1 64,0 70,0 77,7 81,5 85,3 91,6 98,4 104,0 110,7 117,4

Psycholeptica (N05) 32,2 33,6 35,4 38,1 40,1 41,9 44,5 46,9 48,0 48,9 50,7

Psychoanaleptica (N06) 213,4 225,7 240,4 268,0 280,2 291,6 300,6 304,3 310,6 322,1 336,9

0

50

100

150

200

250

300

350

Vo

lum

e (

mio

DD

D)


van deze behandelingen. Figuren die meer duiding geven bij deze cijfers rond antidepressiva zijn opgenomen in bijlage (RIZIV, 2015). Aangezien het totale volume bij psychoanaleptica grotendeels door antidepressiva wordt bepaald kan men hieruit ook concluderen dat het aantal DDD van antidepressiva die terugbetaald worden door het RIZIV jaar na jaar blijft stijgen (RIZIV, 2016).

Figuur 239. Aantal patiënten die (door RIZIV vergoede) antidepressivum genomen hebben in ambulante praktijk in België voor het jaar 2014 (RIZIV, 2015).

6.3.3.2.2 Methylfenidaat Methylfenidaat is vooral gekend onder de merknaam Rilatine van Novartis. Cijfers rond het voorgeschreven vergoedbare volume (uitgedrukt in DDD) tonen voornamelijk een sterke stijging tussen 2005 en 2010. In deze periode steeg het volume gemiddeld met 20% per jaar. In de periode 2010-2015 kende het volume echter een stabilisatie en zelfs een lichte daling ten opzichte van 2010 zoals weergegeven op Figuur 240. Anno 2015 kregen 28.662 patiënten methylfenidaat voorgeschreven en vergoed door het RIZIV. De cijfers vanuit Farmanet vertegenwoordigen echter slechts 43% van de totale markt, zoals blijkt uit Tabel 15 (RIZIV, 2016).

6.3.3.3 Geneesmiddelen voor behandeling van middelengebruik Voor de behandeling van alcoholafhankelijkheid wordt in de eerste plaats gekeken naar acamprosaat en nalmefen. In totaal waren er in 2015 15.517 patiënten die gebruik maakten van de vergoedbare geneesmiddelen voor behandeling van alcoholafhankelijkheid. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD) voor alcoholafhankelijkheid zijn terug te vinden op Figuur 240. Na een stijging tussen 2005 en 2010 is er in de periode 2010-2015 een daling vast te stellen waardoor het volume in 2015 opnieuw rond hetzelfde peil hangt als in 2005. In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare geneesmiddelen slechts 25% van de totale markt, zoals te zien op Tabel 15. Dit is in hoofdzaak te verklaren door disulfiram. Waar de totale markt van disulfiram anno 2014 3,1 miljoen DDD bedraagt, wordt dit niet vergoed door het RIZIV en is dit niet opgenomen in de cijfers van Farmanet (RIZIV, 2016). Bij de behandeling van tabaksafhankelijkheid wordt in dit rapport in de eerst plaats gekeken naar varenicline. In totaal waren er in 2015 14.122 patiënten die gebruik maakten van de vergoedbare geneesmiddelen voor behandeling van tabaksafhankelijkheid. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD) voor tabaksafhankelijkheid zijn terug te vinden op Figuur 240. Hieruit blijkt vooral de sterke daling vanaf 2010 tot en met 2015. In die tussentijd viel het volume terug van 2,4 miljoen DDD in 2010 tot 1,0 miljoen DDD in 2015. In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare geneesmiddelen amper 12% van de totale markt, zoals te zien op Tabel 15. Dit is in hoofdzaak te verklaren door nicotine. Waar de totale markt van nicotine anno 2014 6,4 miljoen DDD bedraagt, wordt dit niet vergoed door het RIZIV en is dit niet opgenomen in de cijfers van Farmanet (RIZIV, 2016). Voor de behandeling van opiatenafhankelijkheid, worden buprenorfine en methadon in rekening gebracht. Voor methadon dient hiervoor beroep te worden gedaan op de magistrale bereidingen. In totaal waren er in 2015 14.988 patiënten die van methadon een magistrale behandeling hebben ontvangen. De volumecijfers (uitgedrukt in DDD) voor opiaatafhankelijkheid zijn terug te vinden op

0,14 0,130,08

0,56

0,30

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

<30 DDD 30-59 DDD 60-89 DDD 90-365 DDD >365 DDD

Aan

tal p

atië

nte

n p

er

jaar

lijks

vo

lum

e (

mio

)


Figuur 240 en omvatten enkel de cijfers voor buprenorfine53. Er is sinds 2012 een lichte stijging waar te nemen. Deze volume cijfers voor buprenorfine stemmen voor 2015 overeen met 23.364 patiënten. In vergelijking met de totale markt dekken de vergoedbare geneesmiddelen 72% van de totale markt, zoals te zien op Tabel 15 (RIZIV, 2016).

Figuur 240. Evolutie van het volume afgeleverde vergoedbare medicatie voor behandeling van middelengebruik in België in openbare apotheken op basis van Farmanet (RIZIV, 2016).

6.3.3.1 Geneesmiddelen voor behandeling van overgewicht en obesitas Tenslotte verkregen we via het RIZIV enkele cijfers rond geneesmiddelen gebruikt in de behandeling van overgewicht en obesitas. Zo blijkt de totale markt van orlistat, een geneesmiddel voor de behandeling van overgewicht en obesitas, op vlak van volume 2,06 miljoen DDD te bedragen in 2014. Aangezien orlistat niet vergoed wordt door het RIZIV zijn er geen verdere cijfers beschikbaar. Dit kan verder veralgemeend worden naar het feit dat de sociale zekerheid zo goed als nooit tussenkomsten voorziet voor middelen met betrekking tot overgewicht en obesitas. Dit kan aangevuld worden met de vaststelling dat er bijna geen geneesmiddelen bestaan met een wetenschappelijk bewezen effect op overgewicht of obesitas.

6.3.4 Straathoekwerk

6.3.4.1 Inleiding Het straathoekwerk is een laagdrempelige professionele werkvorm van aanwezig zijn, gericht op de realisatie van een kwaliteitsvol bestaan van sociaal uitgesloten mensen. Dit trachten ze te realiseren door emancipatorisch en structureel te werken. Straathoekwerkers zoeken onder meer druggebruikers op in hun eigen milieu en staan daar ter beschikking voor hulp en advies. In 2015 waren er zo 85 straathoekwerkers actief in Vlaanderen en Brussel. Via een registratiesysteem worden gegevens rond de activiteiten van de straathoekwerkers opgeslagen. Niet elke straathoekwerker (maar wel het merendeel) registreert hier echter in. Ook zijn er geen gegevens over Brussel opgenomen in dit systeem (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).

6.3.4.2 Algemene kenmerken In totaal was er in 2015 contact met 3.366 gasten waarmee 39.723 contacten plaatsvonden. Binnen het jaar 2015 was er contact met 1.111 nieuwe gasten (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016). Bij 47% van de gasten vond de eerste ontmoeting plaats op een openbare plaats zoals op straat, in een park, op een plein of in het station. Voor 13% van de gasten vond het contact bij de gast zelf thuis

53 Hierbij dient men op te merken dat buprenorfine ook voor pijnbestrijdingen wordt gebruikt

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Rilatine (Methylfenidaat - N06BA04) 1,73 2,68 3,49 4,24 4,55 5,07 5,21 5,06 4,70 4,56 4,84

Alcohol-afhankelijkheid (N07BB) 1,02 1,03 1,09 1,20 1,22 1,21 1,19 1,12 1,03 1,05 0,98

Tabak-afhankelijkheid (N07BA) 1,62 2,27 2,43 2,17 1,47 1,17 1,00 1,00

Opiaat-afhankelijkheid (N07BC) 0,34 0,36 0,38 0,41

0

1

2

3

4

5

6

Vo

lum

e (

mio

DD

D)


plaats, 12% in een sociaal ontmoetingscentrum en 10% op café (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016). Kijkt men naar enkele socio-demografische kenmerken dan blijkt 71% van de 3.366 gasten man te zijn. Qua leeftijd vormt de leeftijdsgroep van 31 tot 40 jaar de grootste groep, met een aandeel van 24% van alle gasten. 16% van de gasten is tussen 21 en 25 jaar en 17% tussen 41 en 50 jaar. Op vlak van nationaliteit blijkt 75% van de gasten Belg te zijn (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016). Kijkt men naar de woonsituatie dan blijkt 40% van de gasten alleen thuis te wonen en 21% is inwonend bij hun ouders. Rond het inkomen blijkt 11% geen officieel inkomen te hebben, 13% heeft een werkloosheidsuitkering, 19% heeft een ziekteverzekering / invaliditeitsuitkering en 13% heeft een OCMW-leefloon (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).

6.3.4.3 Middelengebruik Voor 952 gasten waren er in 2015 gegevens rond middelengebruik. Vaak komen echter meerdere middelen aan bod per gast. Zo waren er in 2015 1.762 meldingen over middelengebruik. Kijkt men naar de verdeling van deze meldingen over de verschillende middelen dan blijkt het middel dat het vaakst wordt vermeld cannabis (27,5%), gevolgd door alcohol (26,3%). Bij de andere illegale drugs dan cannabis komen vooral cocaïne (8,7%), speed (7,6%) en heroïne (7,4%) naar voor. Gokken komt in 1,8% van de meldingen naar voor (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016). Rond de frequentie van gebruik ziet men vooral hoge cijfers bij het dagelijks gebruik: meer dan de helft van de meldingen rapporteerde dagelijks gebruik van een middel met 24,8% meermaals per dag (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2016).

6.3.5 Centra Algemeen Welzijnswerk

6.3.5.1 Inleiding Bij een Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) kan men terecht voor welzijnsvragen en -problemen. Sinds januari 2014 zijn er elf erkende CAW’s, met elk hun eigen werkgebied. In alle elf de CAW’s samen zijn er 1.306 VTE’s (Voltijds Equivalenten) erkend en worden er 1.990 VTE’s ingezet. Rekening houdend het aantal inwoners in het Vlaams Gewest in 2015 wordt er door de Vlaamse overheid gemiddeld 1,91 VTE ingezet per 10.000 inwoners. Daarnaast waren er in 2015 ook 2.038 vrijwilligers aan de slag in de CAW’s (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016). In totaal klopten er in 2015 96.403 mensen aan bij het CAW voor hulp. De centra algemeen welzijnswerk maken in de hulpverlening een onderscheid tussen onthaal en begeleiding. Het onthaal omvat de eerste contacten tussen de cliënt en hulpverlener en alle vormen van eerste, onmiddellijke hulpverlening. Wanneer er nood blijkt aan meer intensieve, gespecialiseerde hulp wordt een begeleiding gestart. 90.762 cliënten kwamen in een onthaal van het CAW terecht, 27.350 cliënten werden begeleid (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016).

6.3.5.2 Socio-demografische kenmerken cliënten Uit het jaarverslag van 2015 is het mogelijk verschillende socio-demografische kenmerken van de cliënten te bepalen. Daaruit blijkt dat er weinig verschillen zijn tussen onthaal en begeleiding op vlak van geslachtsverdeling. In beide gevallen zijn iets meer dan de helft van de cliënten vrouwen (56%) (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016). Qua leeftijdsverdeling stelt men vast dat zowel op onthaal als in begeleiding vooral personen op actieve leeftijd bereikt worden. Zestigplussers en kinderen jonger dan 11 jaar worden maar in beperkte


mate bereikt. Zo is het grootste deel van de cliënten (64%) in onthaal tussen de 26 en 59 jaar is. Meer dan een kwart van de cliënten zijn jongeren (29%). Amper 6% van de cliënten zijn zestigplussers, en slechts 1,5% is jonger dan 12. In begeleiding is er een gelijkaardig verhaal (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016). Tenslotte was 28% van de cliënten niet Belgisch en heeft 25% van de cliënten in onthaal geen inkomen. In begeleiding is dat iets lager, en heeft 16% van de cliënten geen inkomen. 11,5% van de cliënten in onthaal verblijft op straat, in begeleiding valt dit terug tot 5,5% (Debouver, Mendonck, & Cautaers, 2016).

6.3.5.3 Middelengebruik In het jaarverslag wordt geen rechtstreekse rapportage gedaan over middelengebruik. Hiervoor wordt beroep gedaan op een analyse van de VAD met cijfers uit 2013 (De Donder, 2015). In de Centra voor Algemeen Welzijnswerk had in 2013 4% van het totaal aantal cliënten op het totaal een verslavingsproblematiek. Meestal werd niet geregistreerd voor welk middel de verslaving gold. Als enkel werd gekeken naar cliënten waarvoor het middel wel bekend was dan waren de resultaten als volgt (De Donder, 2015):

In 17% van deze gevallen of bij 857 cliënten stond alcoholverslaving op de eerste plaats

Bij 1,5% van de cliënten was er sprake van een cannabisverslaving

Bij 2% van de cliënten was er sprake van een medicatieverslaving

Bij 1,7% van de cliënten was er sprake van een gokverslaving

6.3.6 Spoedopname

6.3.6.1 Misbruik en verslaving aan drugs en alcohol In opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid registreren alle algemene ziekenhuizen informatie over de patiëntenverblijven, de zogenaamde Minimale ZiekenhuisGegevens54 (MZG). Uit deze Minimale ZiekenhuisGegevens kunnen alle spoedopnames sinds 2004 gehaald worden. De gehanteerde populatie binnen dit rapport zijn de Vlaamse inwoners, opgenomen (of verzorgd) in alle Belgische ziekenhuizen. Aan de basis van onderstaande figuren ligt de MDC20-groep, de groep rond misbruik en verslaving aan drugs en alcohol55. Anno 2012 werden er 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als hoofddiagnose alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Gezien enkel hoofddiagnoses zijn opgenomen in deze cijfers betekent dit dat opnames voor andere redenen met daarnaast ook middelengebruik niet in deze cijfers vervat zitten. Uit de evolutie van het aantal spoedopnames voor alcohol- en druggerelateerde oorzaken stelt men een gestage daling vast tussen de periode 2004 en 2012. Vooral tussen 2007 en 2008 viel het aandeel sterk terug. Over de volledige periode viel het tussen 2004 en 2012 terug met 24%, waarbij bij mannen de afname groter is dan bij vrouwen (26% bij de mannen tegenover 20% bij de vrouwen). Kijkt men op Figuur 241 naar de verdeling volgens leeftijdscategorie voor 2004 en 2012, stelt men meteen vast dat de daling van het aantal spoedopnames zich situeert binnen de leeftijdsgroepen jonger dan 55 jaar. Voor de leeftijdscategorieën vanaf 55 jaar is er een stagnatie of zelfs een toename van het aantal spoedopnames (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer informatie rond de evolutie is terug te vinden op de figuur in bijlage.

54 Sinds 2008 worden de Minimale Klinische Gegevens (MKG) en de Minimale Verpleegkundige Gegevens (MZG) samengevoegd tot de Minimale ZiekenhuisGegevens (MZG) 55 Een bepaalde manier van groeperen van ziekenhuisdiagnoses zijn de Major Diagnostic Categories (MDC). Hiermee worden alle diagnoses ondergebracht in 25 elkaar uitsluitende categorieën. De groep MDC20 vormt de groep rond misbruik en verslaving aan drugs en alcohol.


Figuur 241. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen categorie spoedopnames van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België volgens de MDC20-groep, per leeftijdscategorie (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.3.6.2 Vermoeden van alcoholintoxicatie Op basis van facturatiegegevens uit de verplichte ziekteverzekering van de zeven ziekenfondsen in België heeft het InterMutualistisch Agentschap (IMA) een indicator ontwikkeld om mogelijks alcoholmisbruik sinds 2008 op te volgen (InterMutualistisch Agentschap, 2016). Concreet gaat het om het aantal verzekerden per 10.000 verzekerden56 dat tijdens het kalenderjaar op de spoeddienst werd opgevangen of één nacht werd opgenomen in een ziekenhuis, en waarbij op dezelfde dag de concentratie alcohol in het bloed werd bepaald. Dit zou een goede benadering van de problematiek van alcoholintoxicatie kunnen geven. Toch is het essentieel om op te merken dat de gegevens zijn gebaseerd op een aanvraag om alcohol in het bloed te bepalen. Dit wilt dus niet zeggen dat er ook steeds alcohol in het bloed werd vastgesteld. De gegevens zijn dan ook niet gebaseerd op basis van een diagnose. Wanneer naar de evolutie wordt gekeken in Vlaanderen op Figuur 242 stelt men vast dat voor alle leeftijdsgroepen dit aandeel gestegen is. Voor de 12-17-jarigen steeg het van 24 per 10.000 verzekerden in 2008 naar 30 per 10.000 verzekerden in 2014 (InterMutualistisch Agentschap, 2016). Bekijkt men het aantal verzekerden waarbij voor alcoholintoxicatie getest werd in Vlaanderen in 2014 volgens verschillende leeftijdsgroepen en per geslacht dan blijkt hieruit dat voor alle leeftijdsgroepen het aandeel mannen hoger is dan het aandeel vrouwen. Enkel in de leeftijdscategorie van 12- tot 17-jarigen is het aandeel vrouwen met een vermoeden van alcoholintoxicatie even hoog als bij mannen. Meer details rond de opsplitsing zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Als indicator voor de socio-economische status kan men een opsplitsing van de problematiek maken volgens volledige tegemoetkoming en niet-volledige tegemoetkoming. Cijfers per leeftijdscategorie geven vooral hoge aantallen bij de groepen met volledige tegemoetkoming in de leeftijdscategorieën 18- tot 29-jarigen en 30- tot 44-jarigen ten opzichte van de niet-volledige tegemoetkomingen. Binnen de leeftijdscategorie van 65-plussers is dit aandeel eveneens zeer hoog. Opmerkelijk is bovendien dat bij de 12- tot 17-jarigen er per 10.000 verzekerden meer vermoedens van alcoholintoxicatie zijn bij niet-volledige tegemoetkoming dan bij volledige tegemoetkoming. Dit is een trend die enkel binnen deze leeftijdsgroep waarneembaar is (InterMutualistisch Agentschap, 2016). Meer details rond de opsplitsing zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. Wanneer men de evolutie van de spoedopnames op basis van de MZG uit de vorige sectie vergelijkt met de evolutie op basis van het IMA-rapport, stelt men op het eerste zicht een tegengestelde evolutie

56 Gebaseerd op alle personen met recht op terugbetaling uit de verplichte ziekteverzekering, dit is 99% van de Belgische bevolking

<15j 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65j-74j >75j

2004 49 799 779 1435 1816 1012 592 380

2012 27 385 445 789 1303 1019 674 559

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000A

anta

l ve

rblij

ven

vo

lge

ns

spo

ed

op

nam

es

in a

lge

me

ne

zi

eke

nh

uiz

en


vast: waar bij de MZG een dalende trend was vast te stellen, is er bij het IMA een toenemende trend merkbaar. Dit is mogelijks te verklaren aan de hand van volgende aspecten:

De hier gerapporteerde MZG werden enkel geselecteerd op hoofdiagnose. Bij de gegevens afkomstig van het IMA is er daarentegen een combinatie van enerzijds middelengebruik als reden voor de opname en anderzijds onderzoek naar mogelijk middelengebruik bij opnames voor andere redenen. Dit zou men enigszins kunnen vergelijken met een selectie van zowel hoofddiagnoses als nevendiagnoses in de MZG.

Specifieke gegevens over alcoholgebruik bij jongeren uit sectie 3.3 lijken de bevindingen van IMA niet onwaarschijnlijk te maken.

Mogelijks wordt er meer systematisch bepaald of er alcohol in het bloed zit in vergelijking met vroeger (bijvoorbeeld om juridische en/of verzekeringsredenen) of zijn er in het algemeen meer spoedopnames in vergelijking met vroeger (bijvoorbeeld als men nu vaker direct naar spoedgevallendienst zou stappen).

Figuur 242. Evolutie van aantal verzekerden met vermoeden van alcoholintoxicatie in Vlaanderen volgens verschillende leeftijdsgroepen (InterMutualistisch Agentschap, 2016).

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

12-17j 24 25 26 27 29 32 30

18-29j 60 64 66 68 70 74 76

30-44j 67 70 71 75 76 78 82

45-64j 85 94 95 99 98 104 104

65+j 47 51 54 57 61 63 65

0

20

40

60

80

100

120

Aan

tal v

erz

eke

rde

n m

et

verm

oe

de

n v

an a

lco

ho

linto

xica

tie

(p

er

10

00

0 v

erz

eke

rde

n)


6.4 TWEEDELIJNSZORG

6.4.1 Algemene ziekenhuizen

6.4.1.1 Inleiding In opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid registreren alle algemene ziekenhuizen informatie over de patiëntenverblijven, de zogenaamde Minimale ZiekenhuisGegevens57 (MZG). De registratiegegevens gebruikt in dit hoofdstuk bevatten noch de verblijven in de psychiatrische ziekenhuizen, noch de verblijven op de psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. De verblijven op psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen worden verder in het rapport meegenomen via de Minimale Psychiatrische Gegevens (MPG). De gehanteerde populatie binnen dit rapport zijn de Vlaamse inwoners, opgenomen (of verzorgd) in alle Belgische ziekenhuizen. Om de problematiek in kaart te brengen werd voor de verschillende gezondheidsthema’s, daar waar mogelijk, beroep gedaan op twee classificatiesystemen: de ICD9-CM codes en de Major Diagnostic Categories (MDC) groepering met bijhorende Diagnosis Related Group (DRG) subelementen. ICD9-CM codes zijn codes die gebruikt worden om diagnoses en ingrepen te coderen. Een indeling op basis van ICD9-CM codes kan gezien worden als een ruime selectie en omvat naast mentale aspecten zoals misbruik en verslaving ook somatische gevolgen. Op basis van een bepaalde selectie van codes (en dus diagnoses en ingrepen) werden het aantal verblijven en verblijfsdagen uit de MZG-gegevens opgevraagd voor gezondheidsproblemen gerelateerd aan alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, eetstoornissen, voeding en obesitas58. Voor alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie werden enkel diagnoses en ingrepen geselecteerd die volledig toe te schrijven zijn aan het gebruik van dat middel. Deze selectie van codes werd aangereikt door het Agentschap Zorg & Gezondheid en zijn terug te vinden in bijlage (sectie 8.4.3.1). Voor de selectie van de ICD9-CM codes van eetstoornissen, voeding en obesitas werd beroep gedaan op de expertise van Eetexpert in samenspraak met het Agentschap Zorg & Gezondheid. Een andere manier van groeperen van ziekenhuisdiagnoses vormen de Major Diagnostic Categories (MDC). Hiermee worden alle diagnoses ondergebracht in 25 elkaar uitsluitende categorieën. Deze MDC’s zijn verder opgebouwd uit zogenaamde Diagnosis Related Groups (DRG’s). Deze DRG’s classificeren de ziekenhuisdiagnoses in een 500-tal homogene groepen. Rond middelengebruik en obesitas wordt er binnen dit hoofdstuk beroep gedaan op de DRG-classificatie. Voor middelengebruik vormen DRG 770 tot en met DRG 776 samen MDC20 wat de groep rond misbruik en verslaving aan drugs en alcohol is. Belangrijk hierbij op te merken is dat deze DRG-groepen enkel rekening houden met de mentale aspecten zoals misbruik en verslaving en niet met de somatische gevolgen. Voor obesitas wordt beroep gedaan op DRG 403 en deze groep omvat de chirurgische ingrepen bij obesitas. Het is hierbij belangrijk op te merken dat deze gegevens enkel gebruik maken van hoofddiagnoses. Nevendiagnoses gerelateerd aan de hierboven vernoemde gezondheidsproblemen zitten niet vervat in deze cijfers waardoor de beschreven analyses per definitie een onderschatting vormen.

6.4.1.2 Middelengebruik ICD9-CM codes Anno 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes voor de hoofddiagnose 7.551 verblijven toe te schrijven aan alcohol, 1.029 aan illegale drugs en 2.824 aan psychoactieve medicatie. Wanneer per

57 Sinds 2008 worden de Minimale Klinische Gegevens (MKG) en de Minimale Verpleegkundige Gegevens (MZG) samengevoegd tot de Minimale ZiekenhuisGegevens (MZG) 58 Een gedetailleerd overzicht van welke codes bij welk middel horen is terug te vinden in bijlage


middel naar de evolutie wordt gekeken van het aantal verblijven binnen algemene ziekenhuizen zoals weergegeven op Figuur 243, stelt men voor alcohol en illegale drugs als hoofddiagnose een daling vast. Alcohol kende de grootste daling met een reductie van 21% in 2012 ten opzichte van 2004, illegale drugs daalde met 11% in dezelfde periode. Het aantal verblijven voor psychoactieve medicatie als hoofddiagnose blijft sinds 2006 stabiel. Bekijkt men de gemiddelde verblijfsduur binnen klassieke hospitalisatie dan stelt men enkel voor illegale drugs een noemenswaardige verandering vast in 2012 ten opzichte van 2004. Sinds 2010 varieert de gemiddelde verblijfsduur voor verblijven gerelateerd aan illegale drugs tussen de 9 en 9,5 dagen tegenover 8 tot 8,5 dagen in de periode 2004-2009. Meer informatie rond de gemiddelde verblijfsduur is terug te vinden op de figuur in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Figuur 244 geeft voor elk middel een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het relatieve aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes. Een opvallende tendens die bij alle middelen vast te stellen is, is de daling van het aantal verblijven bij de jongere leeftijdscategorieën (jonger dan 35 jaar), terwijl bij de oudere leeftijdscategorieën een stijging merkbaar is (ouder dan 55 jaar). Vooral bij illegale drugs zijn deze veranderingen het duidelijkst waar te nemen: een daling van 51,6% in 2004 naar 31,8% in 2012. Voor alcohol en psychoactieve medicatie zijn er geen verschuivingen waar te nemen op vlak van geslacht. Bij illegale drugs is het aandeel vrouwen echter toegenomen tussen 2004 en 2012 (van 41,6% naar 48,7%). Meer details per middel zijn terug te vinden op de figuren in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 243. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Alcohol 9597 9038 8904 8719 8059 7715 7519 7736 7551

Illegale drugs 1157 1333 1265 1278 1127 1068 1117 1018 1029

Psychoactieve medicatie 3008 2774 2707 2758 2740 2800 2877 2825 2824

0

2000

4000

6000

8000

10000

Aan

tal v

erb

lijve

n in

al

gem

en

e z

ieke

nh

uiz

en


Figuur 244. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

MDC20: DRG 770-776 In 2012 waren er op basis van de DRG-classificatie 6.069 verblijven geregistreerd voor misbruik en verslaving aan alcohol en drugs. Deze aantallen liggen lager bij DRG-classificatie dan bij de gegevens uit ICD9-CM aangezien de DRG-groepen enkel rekening houden met de mentale aspecten zoals misbruik en verslaving en niet met de somatische gevolgen. Kijkt men naar de evolutie tussen 2004 en 2012 dan zijn er gelijkaardige trends waarneembaar zoals bij de ICD9-CM codes. Zo is er een daling van het aantal verblijven tussen 2004 en 2012 waarbij men bij de leeftijdscategorieën opnieuw een daling ziet bij de jongere leeftijdscategorieën en een stagnatie of stijging waarneembaar is voor de oudere leeftijdscategorieën (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details zijn terug te vinden in bijlage. Op basis van de DRG-classificatie zag men tussen 2004 en 2012 het relatieve aandeel van heropnames sterk terugvallen: van 42,5% in 2004 naar 30,9% in 2012. De verklaring voor deze daling ligt in de sterke reductie van het aantal heropnames na 3 tot 6 maanden en na 6 tot 12 maanden. Op vlak van de bestemming na opname zijn er geen noemenswaardige verschuivingen waarneembaar tussen 2004 en 2012. Er is een beperkte verschuiving van het aantal dat na verblijf terugkeert naar huis (van 89,3% in 2012 naar 87,3% in 2012), door een lichte toename voor rust- en verzorgingstehuizen (RVT) en bejaardentehuizen als bestemming (van 1,5% in 2004 naar 2,7% in 2012) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details rond de heropnames en de bestemming na opname zijn terug te vinden op de figuren in bijlage. Op vlak van verwijzers stelt men vast op basis van Figuur 245 dat het aandeel externen die de patiënt doorverwijzen toegenomen is van 18,7% in 2004 naar 23,9% in 2012. Daartegenover staat de terugval van de eigen huisarts als verwijzer. Dit percentage van het aantal verblijven dat werd doorverwezen door de eigen huisarts valt terug tot 15,5% in 2012, ten opzichte van 22,3% in 2004. Het grootste aandeel blijft het komen op eigen initiatief: dit gebeurde in 40,8% van de verblijven (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Man Vrouw <35j 35-54j >54j Man Vrouw <35j 35-54j >54j Man Vrouw <35j 35-54j >54j

Alcohol Drugs Psychoactieve medicatie

2004 69,2% 30,8% 15,2% 50,5% 34,3% 58,4% 41,6% 51,6% 22,1% 26,3% 36,0% 64,0% 37,5% 41,8% 20,8%

2012 68,1% 31,9% 11,6% 42,0% 46,4% 51,3% 48,7% 31,8% 23,2% 45,0% 36,5% 63,5% 33,0% 38,4% 28,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Ve

rde

ling

aan

tal v

erb

lijve

n (

%)


Figuur 245. Percentages voor de voornaamste verwijzers binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België volgens de MDC20-groep, voor 2004 en 2012 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.1.3 Voeding Anno 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 9.947 verblijven die verband hielden met ondervoeding als hoofddiagnose. Deze aspecten van ondervoeding kunnen gezien worden als een gevolg van bepaalde voedingsproblemen. De evolutie sinds 2004 kende eerst tussen 2004 en 2009 een gestage stijging van het aantal verblijven zoals geïllustreerd op Figuur 246. Tussen 2009 en 2010 was er echter een plotse toename (van 6.885 naar 9.661 verblijven), waarna van 2010 tot en met 2012 het aantal verblijven min of meer constant bleef. Het is echter onduidelijk wat de verklaring zou kunnen zijn voor de plotse toename tussen 2009 en 2010. De gemiddelde verblijfsduur rond ondervoeding binnen klassieke hospitalisatie bedroeg 8,6 dagen. Deze verblijfsduur is constant ten opzichte van 2004 en kent geen verschillen tussen mannen en vrouwen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Figuur 247 geeft voor ondervoeding een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het relatieve aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes. Meer dan twee op drie gevallen is een vrouw (68,6%). Opvallend is het hoge aandeel bij de 65-plussers ten opzichte van andere leeftijdsgroepen. Vooral bij de 75-plussers stijgt het aandeel sterk. Meer dan 35% van het aantal verblijven sloeg op iemand die ouder is dan 75 jaar. In vergelijking met 2004 zijn er geen noemenswaardige verschillen op te merken tussen geslachten of bepaalde leeftijdsgroepen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 246. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan ondervoeding en obesitas toe te schrijven zijn volgens ICD9-CM en DRG 403 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

39,7%

18,7%16,3%

22,3%

2,3%

40,8%

23,9%

17,5% 15,5%

2,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Eigen initiatief Externen Arts-specialist Eigen huisarts Huisarts van wacht

Ve

rde

ling

verw

ijze

r (%

)

2004 2012

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Ondervoeding 5821 6067 6598 6936 7040 6885 9661 10429 9947

Obesitas 7666 6700 5814 5187 5048 5363 5990 7049 7109

Obesitas (DRG 403) 7944 7552 6648 5586 5242 5716 6050 7070 7156

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

Aan

tal v

erb

lijve

n in

alg

em

en

e

zie

ken

hu

ize

n


Figuur 247. Vergelijking tussen 2004 en 2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan obesitas of ondervoeding zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.1.4 Antropometrie ICD9-CM codes In 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas als hoofddiagnose. De evolutie sinds 2004 kende een golvend karakter, zoals weergegeven op Figuur 246. Tussen 2004 en 2008 was er een daling van 34,1% van het aantal verblijven, om dan opnieuw toe te nemen tot en met 2012 tot op een niveau dat nog licht onder dat van in 2004 ligt (in 2004 waren er 7.666 verblijven). De gemiddelde verblijfsduur rond obesitas binnen klassieke hospitalisatie bedroeg 3,4 dagen. Deze verblijfsduur is constant ten opzichte van 2004 en kent geen verschillen tussen mannen en vrouwen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Figuur 247 geeft voor obesitas een overzicht van de evolutie tussen 2004 en 2012 wat het relatieve aantal verblijven betreft per geslacht en leeftijdscategorie op basis van de ICD9-CM codes. Het overgrote deel is vrouw (72,5%), wat lager ligt dan in 2004 toen 80,9% vrouw was. Verder vertoont de verdeling over de leeftijdsgroepen een gaussiaanse curve. In vergelijking met 2004 stelt men vast dat anno 2012 er, naast een toename bij de min-25-jarigen, wel een verschuiving plaatsvond van de jongere leeftijdsgroepen naar de meer oudere leeftijdsgroepen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). De toename bij de min-25-jarigen is zorgwekkend aangezien deze reeds vroeg in hun leven aan de gezondheidsrisco’s worden blootgesteld. DRG 403 Voor de chirurgische ingrepen voor obesitas (als hoofddiagnose) zijn er heel sterke gelijkenissen met de selectie op basis van de ICD9-CM codes. Tussen 2004 en 2012 ziet men dat het verschil tussen beide classificaties jaar na jaar verkleint op vlak van het aantal verblijven. Voor de verdeling volgens geslacht en leeftijd zijn de percentages ook heel erg gelijklopend met deze uit de ICD9-CM codes (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.1.5 Eetstoornissen In 2012 waren er op basis van de ICD9-CM codes 355 verblijven met eetstoornissen als hoofddiagnose en 3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen. Het aantal verblijven met eetstoornissen kende een piek in 2006 met 607 verblijven, maar daalde nadien jaar na jaar terug tot de 355 verblijven in 2012, zoals te zien op Figuur 248. Bij de mogelijke eetstoornissen ziet men een ander verhaal. Hier steeg het

Man Vrouw <25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j >64j Man Vrouw <25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j65j-74j

>75j

Obesitas Ondervoeding

2004 19,1% 80,9% 10,3% 25,5% 31,8% 20,4% 9,5% 2,4% 33,9% 66,1% 4,6% 6,7% 12,7% 17,5% 9,6% 16,8% 32,2%

2012 27,5% 72,5% 12,4% 20,3% 27,5% 23,4% 13,2% 3,1% 31,4% 68,6% 4,9% 7,4% 13,4% 15,0% 10,6% 13,5% 35,2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Ve

rde

ling

aan

tal v

erb

lijve

n (

%)


aantal verblijven jaar na jaar en steeg het aantal verblijven van 1.779 in 2004 tot 3.325 in 2012. De gemiddelde verblijfsduur voor eetstoornissen binnen klassieke hospitalisatie bedroeg in 2012 19,7 dagen. Er is echter een groot verschil tussen mannen en vrouwen. Bij mannen was de gemiddelde verblijfsduur in 2012 8,6 dagen terwijl dit bij vrouwen opliep tot maar liefst 21,7 dagen. Ook in de andere jaren voor 2012 ziet men dergelijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Bij mogelijke eetstoornissen bedraagt de gemiddelde verblijftijd 7,2 dagen. Hier is het verschil tussen mannen en vrouwen beperkt. Bij mannen is de gemiddelde verblijftijd 6,6 dagen, bij vrouwen is dit 7,6 dagen in 2012 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Als men bij eetstoornissen kijkt naar de verdeling van het aantal verblijven volgens leeftijdscategorie, dan stelt men echter een grote variabiliteit vast in de cijfers voor de jaren van 2004 tot en met 2012. Dit komt door het relatief lage aandeel verblijven bij eetstoornissen. Om dit tegemoet te komen werd de leeftijdsverdeling uitgemiddeld over de periode 2004-2012. Om consequent te zijn werd dit ook gedaan voor het geslacht en voor mogelijke eetstoornissen, alhoewel er hier weinig variatie zit over de verschillende jaren heen maar er zijn ook weinig veranderingen doorheen de jaren waardoor het gemiddelde ook een goed beeld geeft voor 2012. De resultaten zijn samengevat op Figuur 249. Uit deze figuur blijkt dat de overgrote meerderheid vrouw is (83,9%) en dat in meer dan de helft van de gevallen de leeftijd 24 jaar of jonger is. Zo is 28,5% jonger dan 15 jaar en is 23,3% tussen de 15 en 24 jaar. Bij mogelijke eetstoornissen is de verhouding tussen mannen en vrouwen meer in evenwicht: 41,5% is man en 58,5% is vrouw. Opnieuw vormt de groep van 14 jaar of jonger de grootste groep met 38,0% van alle verblijven. Opvallend is echter dat vanaf de leeftijdsgroep 25 tot 34 jaar het aandeel van het aantal verblijven met een mogelijke eetstoornis toeneemt met de leeftijd, tot een uitschieter van 23,2% van alle verblijven bij 75-plussers (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 248. Evolutie aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan (mogelijke) eetstoornissen toe te schrijven zijn volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Eetstoornissen 392 424 607 576 538 464 473 336 355

Mogelijke eetstoornissen 1779 1802 1866 2085 2303 2504 2942 3149 3325

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

Aan

tal v

erb

lijve

n in

alg

em

en

e

zie

ken

hu

ize

n


Figuur 249. Gemiddelde over de periode 2004-2012 voor het aantal verblijven binnen daghospitalisatie en klassieke hospitalisatie van de Vlaamse bevolking in algemene ziekenhuizen in België voor die ziektes of aandoeningen die aan (mogelijke) eetstoornissen zijn toe te schrijven volgens ICD9-CM (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.2 Centra Geestelijke Gezondheidszorg

6.4.2.1 Inleiding Alle 20 CGG’s in Vlaanderen houden sinds 2007 een elektronisch patiëntendossier (EPD) bij. De elektronische patiëntendossiers vervangen het arcaderegistratiesysteem dat voor 2007 in gebruik was. Uit deze elektronisch patiëntendossiers worden het aantal actieve59 zorgperiodes geselecteerd voor analyse in dit hoofdstuk. Binnen dit hoofdstuk komen middelengebruik en eetstoornissen aan bod. Voor middelengebruik kan men algemeen stellen dat er drie manieren zijn om verslavingsproblemen te bekijken, op basis van de registratiegegevens. De eerste manier is de aanmeldingsreden. Dit geeft aan wat de cliënt of verwijzer opgaf als reden voor consultatie van het CGG. Een tweede manier is op basis van de diagnose en geeft de hoofddiagnose weer die de hulpverlener stelde. Een laatste manier is op basis van een speciaal ‘verslavingsluik’. Dit zijn extra en meer gedetailleerde gegevens die geregistreerd worden sinds 2011 indien de hulpverlener de optie ‘verslaving’ aanvinkt. Dit is in principe breder dan bijvoorbeeld de diagnosestelling aangezien verslaving niet noodzakelijk het belangrijkste probleem is. Voor elk van deze drie manieren zijn er echter kanttekeningen te plaatsen met betrekking tot verslavingsproblemen. Bij aanmelding worden verslavingsproblemen niet steeds als dusdanig aangegeven, maar komen mogelijks pas naar boven na enkele contacten. Bij de diagnosestelling zijn er steeds diagnoses die niet ingevuld zijn en/of waar onvoldoende gegevens voor handen zijn om tot een volledige diagnose te kunnen komen. Binnen het luik ‘verslavingsluik’ zijn niet alle CGG’s verplicht om dit te registeren. Enkel de CGG’s met een zorgsoort verslaving hebben de verplichting deze registratie in te vullen. De andere CGG’s hoeven dit enkel optioneel te doen. Om de linken tussen de drie mogelijkheden te illustreren is Figuur 250 toegevoegd. Deze figuur vertrekt vanuit het aantal actieve zorgperiodes, gebaseerd op de diagnosestelling. Uit deze figuur blijkt ter illustratie dat er 3.594 actieve zorgperiodes in 2014 waren waarvoor de diagnose een alcoholgerelateerde stoornis was. Van deze 3.594 actieve zorgperiodes waren er 2.475 zorgperiodes waar alcohol ook als aanmeldingsreden werd opgegeven, en 2.397 zorgperiodes waarvoor alcohol werd aangevinkt als primair middel in het verslavingsluik. In het geval van 2.018 actieve zorgperiodes werd alcohol zowel opgegeven bij de diagnosestelling, als bij de aanmeldingsreden, als binnen het

59 Actieve zorgperiode: er vond minstens 1 doorgegane activiteit plaats binnen het beschouwde jaar.

Man Vrouw <15j 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j 65j-74j >75j


Eetstoornis 16,1% 83,9% 28,5% 23,3% 9,5% 8,4% 8,7% 10,8% 2,9% 8,0%

Mogelijke eetstoornis 41,5% 58,5% 38,0% 4,2% 3,3% 4,1% 7,0% 8,7% 11,5% 23,2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Ve

rde

ling

aan

tal v

erb

lijve

n (

%)


verslavingsluik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Voor de andere middelen geldt een analoge redenering. Bijkomende verduidelijkende figuren zijn terug te vinden in bijlage.

Figuur 250. Het totaal aantal actieve zorgperiodes in 2014 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg, opgesplitst volgens middel en volgens intersectie met aanmeldingsreden en verslavingsluik (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.2.2 Middelengebruik

6.4.2.2.1 Aantal zorgperiodes met middelengerelateerde stoornissen Aangezien het verslavingsluik pas sinds 2011 is ingevoerd, wordt voor de langere evolutie beroep gedaan op de diagnosestelling. Voor de diagnosestelling is het mogelijk de evolutie sinds 2007 in kaart te brengen. Voor 2007 is dit niet mogelijk aangezien toen de overgang werd gemaakt van het Arcaderegistratiesysteem naar het Elektronisch Patiëntendossier en de cijfers niet vergelijkbaar zijn tussen beide registratiesystemen. Figuur 251 en Figuur 252 tonen de evolutie van de actieve zorgperiodes voor de verschillende soorten middelengebruik. Alcohol gebonden stoornissen vertegenwoordigen de grootste groep op vlak van aantal zorgperiodes met 3.594 actieve zorgperiodes in 2014, een aandeel dat steeg tussen 2007 en 2014 met 27%. Relatief bekeken steeg het aantal stoornissen gebonden aan verschillende middelen het sterkst met een stijging van 68%. Dit wordt gevolgd door cannabis en psychoactieve medicatie (sedativum, hypnoticum of anxiolyticum) die beiden met 55% stegen ten opzichte van 2007. Gokken kende een daling op vlak van aantal zorgperiodes, vooral vanaf 2011-2012. Illegale drugs anders dan cannabis bleef nagenoeg constant over de periode 2007-2012 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 251. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2014 voor alcohol, cannabis en andere illegale middelen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

3594

2172

198

2475

1424

91

2397

1626

85

2018

1274

71

0

1000

2000

3000

4000

Alcohol Illegale drugs MedicatieAan

tal a

ctie

ve z

org

pe

rio

de

s o

p b

asis

van

dia

gno

ses

Totaal ZP's op basis van diagnose Waarvan ook aanmelding

Waarvan ook verslavingsluik Waarvan ook én aanmelding én verslavingsluik

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Aan alcohol gebonden stoornis 2822 3032 3224 3355 3396 3523 3611 3594

Aan cannabis gebonden stoornissen 845 887 945 1076 991 987 1158 1310

Aan andere illegale middelengebonden stoornissen

809 863 800 864 818 817 819 862

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

Aan

tal a

ctie

ve z

org

pe

rio

de

s o

p b

asis

van

dia

gno

ses


Figuur 252. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2014 voor psychoactieve medicatie, gokken, meerdere middelen en andere middelen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Het luik ‘Verslavingszorg’ bevat meer gedetailleerde registratiegegevens sinds 2011 rond de problematiek van verslavingszorg en laat toe om verder in detail te duiken rond de verschillende middelen. Bovendien zijn hier ook cijfers voor 2015 beschikbaar. Voor alcohol, cannabis, illegale drugs en psychoactieve medicatie liggen de cijfers in dezelfde grootteorde als op basis van diagnose. In het totaal waren er binnen het luik verslavingszorg 5.604 actieve zorgperiodes, Zo is alcohol ook het meest voorkomende middel met 2.904 actieve zorgperiodes in 2015. Nieuwe gegevens zijn via het luik verslavingszorg te vinden voor ‘internet’. Hier bleken in 2015 82 actieve zorgperiodes voor te zijn, een stijging van 128% ten opzichte van 2011. Opvallend is dat het aantal actieve zorgperiodes voor cannabis status quo bleven tussen 2011 en 2014, terwijl op basis van de diagnosestelling op Figuur 251 er een stijging van 32% te zien is in dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details hierrond zijn terug te vinden op de figuur in bijlage.

6.4.2.2.2 Socio-demografische kenmerken rond middelengebruik Om socio-demografische kenmerking per middel in kaart te brengen wordt beroep gedaan op het luik verslavingszorg. Deze bevatten immers meer gedetailleerde informatie en bevatten reeds cijfers voor 2015. Figuur 253 vergelijkt het middelengebruik in 2015 per gender en per middel. In het algemeen is het overgrote deel mannen (70,8%). Het aantal zorgperiodes gerelateerd aan psychoactieve medicatie is het enige middel waar het aantal zorgperiodes hoger ligt bij vrouwen dan bij mannen. Voor gok- en internetverslaving bereiken de CGG’s bijna uitsluitend mannen. In vergelijking met 2011 nam het aandeel vrouwen toe bij alcohol (van 31,6% tot 33,8%) en bij cannabis (16,2% naar 20,3%) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). De verdeling van het aantal zorgperiodes per middel over de leeftijdscategorieën is terug te vinden op Figuur 254. Vergelijkt men de middelen onderling, dan hebben alcohol en psychoactieve medicatie een gelijkaardige verdeling over de leeftijdscategorieën, met de 45- tot 54-jarigen als grootste leeftijdscategorie. Voor illegale drugs, en zeker in het bijzonder van cannabis, ligt het merendeel van het aantal actieve zorgperiodes op jongere leeftijd in vergelijking met onder andere alcohol. Bij cannabis is de grootste leeftijdscategorie de 15-24-jarigen. Bij internet is dit nog meer uitgesproken. Daar vertegenwoordigen de 15-24-jarigen 75% van het totale aantal actieve zorgperiodes (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Aan psychoactieve medicatiegebonden stoornissen

128 126 146 151 152 163 188 198

Aan gokken gebonden stoornissen 204 189 219 204 178 165 174 175

Aan verschillende middelen gebondenstoornissen

225 308 336 424 411 411 397 379

Aan andere middelen gebondenstoornissen

58 59 73 76 51 77 78 72

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

Aan

tal a

ctie

ve z

org

pe

rio

de

s o

p b

asis

van

dia

gno

ses


De verdeling volgens werksituatie is geïllustreerd op Figuur 255. Voor alcohol blijft de verdeling nagenoeg constant tussen 2011 en 2015. Reguliere tewerkstelling blijft hier de grootste groep met 63% in 2015, gevolgd door de werksituatie economisch niet actief (26% in 2015). Binnen drugs en geneesmiddelen stelt men een reductie van het aandeel leerlingen en studenten vast, tegenover een stijging voor de economisch niet-actieven. In 2011 was één op vijf economisch niet-actieven 20,4%, waar dit in 2015 één op vier is. De grootste verschuivingen zijn echter vast te stelen binnen internet en gokken. Daar stelt men een sterke verschuiving vast van de reguliere tewerkstelling naar de leerlingen en studenten. Het aandeel leerlingen en studenten verdubbelde op vier jaar tijd en steeg van 16,4% in 2011 naar 33,6% in 2015 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 253. Verdeling aantal actieve zorgperiodes in 2015 volgens middel en geslacht binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 254. Verdeling aantal actieve zorgperiodes volgens middel en leeftijdscategorie in 2015 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Totaalverslavingszorg

Alcohol CannabisAndere illegale

drugsPsychoactieve

medicatieGokken Internet

Vrouwen 29,2% 33,8% 20,3% 26,6% 51,1% 10,8% 0,0%

Mannen 70,8% 66,2% 79,7% 73,4% 48,9% 89,2% 100,0%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Ve

rde

ling

aan

tal a

ctie

ve

zorg

pe

rio

de

s (%

)

Alcohol CannabisAndere illegale

drugsPsychoactieve

medicatieGokken Internet

<15j 0,0% 0,5% 0,1% 0,0% 0,0% 9,8%

15-24j 3,7% 53,0% 12,9% 2,7% 13,3% 75,6%

25-34j 14,1% 29,0% 45,8% 15,4% 31,6% 7,3%

35-44j 24,7% 13,1% 29,7% 24,5% 31,6% 3,7%

45-54j 29,4% 3,6% 9,3% 28,2% 13,9% 2,4%

55-64j 21,8% 0,4% 1,9% 19,1% 5,7% 0,0%

65+j 6,2% 0,3% 0,3% 10,1% 3,8% 1,2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Ve

rde

ling

ZP's

vo

lge

n m

idd

el (

%)


Figuur 255. Verdeling van het aantal actieve zorgperiodes volgens middel en werksituatie in 2011 en 2015 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.2.2.3 Doorverwijzers Analyseert men de verschillende doorverwijzers in 2015 per middel op Figuur 256, dan stelt men vast dat er een sterk verschil is naargelang het middel. Vanuit de drugs en geneesmiddelen vormt justitie met 32,2% de grootste doorverwijzer, terwijl bij alcohol en internet / gamen / gokken het eigen initiatief de belangrijkste verwijzer is met respectievelijk 23,2% en 27,9%. Bij internet, gamen en gokken vormt een initiatief vanuit de omgeving de doorverwijzer in meer dan één op vijf (20,6%) van de gevallen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). In vergelijking met 2011 ging bij drugs en geneesmiddelen het eigen initiatief er relatief bekeken op vooruit. Voor alcohol bleef het aandeel constant, terwijl voor internet en gokken er een beperkte daling van het eigen initiatief als doorverwijzer vast te stellen is (al blijft het eigen initiatief de grootste doorverwijzer binnen deze categorie in 2015). Dit wordt gevolgd door initiatief uit de omgeving dat wel steeg voor internet en gokken. In 2011 bedroeg dit 18,5%, in 2015 was dit 20,6%. Het aandeel dat doorverwezen wordt door justitie blijkt voor alle drie de middelen te dalen. Meer details rond de evolutie zijn terug te vinden op de figuren in bijlage (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 256. Verdeling van het aantal actieve zorgperiodes in 2015 over de verschillende verwijzers voor de verschillende categorieën van middelen binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2011 2015 2011 2015 2011 2015

Alcohol Drugs & geneesmiddelen Internet / gamen / gokken /…

Reguliere tewerkstelling 63,0% 62,9% 42,5% 41,2% 64,6% 46,6%

Leerling / student 1,9% 1,9% 25,5% 21,5% 16,4% 33,6%

Economisch niet actief 25,6% 26,4% 20,4% 25,6% 12,3% 14,9%

Werkloos 6,3% 8,2% 8,2% 4,1% 4,6%

Ander 2,9% 2,5% 3,3% 3,6% 2,6% 0,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Ve

rde

ling

we

rksi

tuat

ie

(% a

anta

l ZP

'sn

)

Eigeninitiatief

JustitieGeneesheer

(privé-praktijk)

Anderecentra voorverslavings-

zorg

Anderegezond-

heidszorg

Initiatiefvanuit

omgeving

Welzijn ensocialedienst-

verlening

Andere

Alcohol 23,2% 13,4% 17,4% 14,8% 15,0% 7,1% 6,5% 2,6%

Drugs & geneesmiddelen 15,9% 32,2% 10,6% 10,2% 7,4% 7,9% 9,9% 5,9%

Internet / gamen / gokken / … 27,9% 6,9% 10,7% 7,3% 6,9% 20,6% 10,3% 9,5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Ve

rde

ling

do

orv

erw

ijze

rs

(% a

anta

l ZP

'sn

)


6.4.2.3 Eetstoornissen

6.4.2.3.1 Aantal zorgperiodes met eetstoornissen Voor de diagnosestelling is het mogelijk de evolutie voor eetstoornissen sinds 2007 in kaart te brengen. Voor 2007 is dit niet mogelijk aangezien toen de overgang werd gemaakt van het Arcaderegistratiesysteem naar het Elektronisch Patiëntendossier en de cijfers niet vergelijkbaar zijn tussen beide registratiesystemen. In 2015 waren er 392 actieve zorgperiodes waarvoor een eetstoornis als diagnose werd vastgesteld, waarvan 132 voor anorexia nervosa en 86 voor boulimia nervosa. Figuur 257 toont de evolutie van de actieve zorgperiodes voor de verschillende soorten eetstoornissen tussen 2007 en 2015. Anorexia nervosa kende een piek in 2008 met 153 zorgperiodes maar schommelde nadien lichtjes in de buurt van de 120 zorgperiodes. Met 132 zorgperiodes in 2015 is er dus wel een lichte stijging ten opzichte van de periode 2010-2014 maar is het op hetzelfde niveau als het aantal zorgperiodes in 2007. Voor boulimia nervosa is er de laatste drie jaren een lichte daling waar te nemen. Daar tegenover staat een stijging in de laatste drie jaren van een derde type eetstoornissen, de zogenaamde eetstoornissen Niet Anderszins Omschreven (NAO). Dit is het grootste type eetstoornissen met 174 actieve zorgperiodes in 2015 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 257. Evolutie van het aantal actieve zorgperiodes op basis van diagnosestelling vanaf 2007 tot en met 2015 voor eetstoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

6.4.2.3.1 Socio-demografische kenmerken rond eetstoornissen Het overgrote deel van de eetstoornissen komt voor bij vrouwen (92,9% in 2015). De verdeling volgens geslacht is constant sinds 2007 (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). De verdeling van het aantal actieve zorgperiodes voor eetstoornissen over de leeftijdscategorieën is terug te vinden in Figuur 258. Uit de gegevens blijkt dat eetstoornissen voornamelijk op jonge leeftijd voorkomen: in 2015 was 43,6% 24 jaar of jonger. Toch is ook één op vier van de actieve zorgperiodes afkomstig van iemand tussen 25 en 34 jaar. Bekijkt men de evolutie van de leeftijdsverdeling, dan kan men stellen dat het relatieve aandeel vermindert bij de jongste leeftijdsgroepen richting oudere leeftijdsgroepen. Zo daalde het aantal actieve zorgperiodes bij kinderen tussen 0 en 14 jaar van 10,7% in 2007 naar 5,9% in 2015. Daar tegenover staat een stabilisatie tot lichte toename bij de 55-plussers tussen 2007 en 2015. Voor de leeftijden tussen 18 en 44 jaar is de evolutie minder duidelijk. Sommige groepen dalen, terwijl andere leeftijdsgroepen stijgen zoals de 25- tot 34-jarigen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Anorexia nervosa 130 153 138 123 126 122 118 127 132

Boulimia nervosa 92 106 102 105 97 105 92 94 86

Eetstoornis NAO 142 131 150 148 141 142 168 180 174

020406080

100120140160180200

Tota

al a

anta

l ac

tie

ve

zorg

pe

rio

de

s


Figuur 258. Evolutie van de verdeling aantal actieve zorgperiodes voor eetstoornissen volgens leeftijdscategorie in 2007, 2011 en 2015 binnen de Centra Geestelijke Gezondheidszorg volgens het luik ‘Verslavingszorg’ (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

0-14 jaar 15-17 jaar 18-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55+ jaar

2007 10,7% 14,6% 27,7% 21,4% 16,2% 6,0% 3,0%

2011 8,2% 9,3% 24,2% 26,9% 15,7% 10,4% 4,7%

2015 5,9% 11,7% 26,0% 26,3% 15,3% 10,2% 4,6%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Ve

rde

ling

ZP's

vo

lge

n m

idd

el (

%)


6.5 DERDELIJNSZORG: PSYCHIATRISCHE VERBLIJVEN

6.5.1 Inleiding

De Federale Overheidsdienst Volksgezondheid verzamelt minimale gegevens van patiënten in psychiatrische ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen, instellingen voor beschut wonen en psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. Deze minimale gegevens worden gedefinieerd als de zogenaamde Minimale Psychiatrische Gegevens (MPG). De gehanteerde populatie binnen dit rapport omvat de patiënten in Vlaamse instellingen en de Vlamingen in niet-Vlaamse instellingen. Binnen deze cijfers kan er enkel onderscheid worden gemaakt tussen alcohol en drugs.

6.5.2 Middelengebruik

Figuur 259 schetst de evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven voor alcohol en drugs tussen 2003 en 2013. Voor beide categorieën is een sterke stijging vast te stellen. Alcohol en drugs stegen beiden met 24% als men 2013 vergelijkt met 2003. In 2013 waren er 17.388 verblijven voor alcohol- en 6.962 voor druggerelateerde stoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Kijkt men binnen deze verblijven naar het geslacht, dan blijkt het merendeel afkomstig te zijn van mannen: bij alcohol was in 2013 67,2% mannen, bij drugs 67,0%. In vergelijking met 2003 nam het aandeel vrouwen met alcoholgerelateerde stoornissen licht toe (van 29,7% naar 32,8%), terwijl bij de druggerelateerde stoornissen het aandeel mannen steeg (van 63,3% tot 67,0%) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuur in bijlage. De verdeling volgens leeftijd van de verblijven in psychiatrische verblijven voor alcohol- en druggerelateerde problemen is te zien op Figuur 260. Bij druggerelateerde stoornissen halveerde het aandeel van de jongste leeftijdsgroep (tot 24 jaar) bijna tussen 2003 en 2013 (32% in 2003, 17% in 2013). Dit heeft tot gevolg dat het aandeel bij de oudere leeftijdsgroepen toenam tussen 2003 en 2013. Bij de alcoholgerelateerde stoornissen ziet men een verschuiving van de jongere leeftijdscategorieën richting de oudere leeftijdscategorieën (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Uit een analyse volgens het opleidingsniveau blijkt het opleidingsniveau secundair onderwijs zowel bij alcoholgerelateerde als druggerelateerde stoornissen de grootste groep te vormen. Bij alcohol heeft 68,4% dit opleidingsniveau in 2013, bij drugs bedraagt dit aandeel 79,1%. Relatief bekeken kent het opleidingsniveau lager onderwijs de sterkste daling: dit aandeel halveerde zowel voor alcohol als voor drugs tussen 2003 en 2013. Daar tegenover staat een beperkte toename voor de overige opleidingsniveaus zoals secundair onderwijs en hoger onderwijs (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details zijn terug te vinden op de figuren in bijlage.

Figuur 259. Evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties tussen 2003 en 2013, opgesplitst volgens alcohol- en druggerelateerde stoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Totaal 19572 21627 22938 23446 24014 22422 23455 24082 24198 24381 24350

Alcohol 13975 15573 16472 16819 17167 15936 16848 17269 17382 17521 17388

Drugs 5597 6054 6466 6627 6847 6486 6607 6813 6816 6860 6962

0

5000

10000

15000

20000

25000

Aan

tal v

erb

lijve

n in

p

sych

iatr

isch

e v

erb

lijve

n


Figuur 260. Vergelijking tussen 2003 en 2013 van het aantal verblijven met alcohol- en druggerelateerde stoornissen in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties, opgesplitst volgens leeftijdscategorie (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Kijkt men naar de verwijzers per middel op Figuur 261 dan blijft eigen initiatief voor zowel alcohol- als druggerelateerde stoornissen de belangrijkste verwijzer met meer dan de helft van alle verblijven. Op de tweede plaats komt initiatief vanuit de omgeving (ongeveer in één op de tien gevallen). Over het algemeen stelt men slechts kleine verschuivingen vast gedurende de 10 jaar van 2003 tot en met 2013. Voor zowel alcohol- als druggerelateerde stoornissen is er een beperkte toename voor wat betreft het eigen initiatief (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Meer details over de evolutie zijn terug te vinden op de figuren in bijlage.

Figuur 261. Verdeling volgens voornaamste verwijzers in 2013 van het aantal verblijven met alcohol- en druggerelateerde stoornissen in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).


Figuur 262 schetst de evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven voor eetstoornissen tussen 2003 en 2013. Anno 2013 waren er in totaal 805 verblijven voor eetstoornissen, waarvan 523 verblijven voor anorexia nervosa en 108 verblijven voor boulimia nervosa. Voor anorexia nervosa steeg het aantal verblijven met 52% tussen 2003 en 2013, het aandeel van boulimia nervosa daalde met 10% binnen dezelfde periode (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Bekijkt men binnen deze verblijven het geslacht, dan blijkt het overgrote deel afkomstig te zijn van vrouwen (94,3% in 2013). In vergelijking met 2003 bleef het aandeel vrouwen constant. De verdeling volgens leeftijd van de verblijven in psychiatrische verblijven voor eetstoornissen is weergegeven op Figuur 263. De helft van alle verblijven is afkomstig uit de leeftijdsgroep van 15 tot 24 jaar (50,3% in 2013), gevolgd door de leeftijdsgroep van 25- tot 34-jarigen met 21,9%. In vergelijking met 2003 is er

<25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j >65j <25j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j >65j

Alcohol Drugs

2003 2,2% 10,0% 29,3% 36,3% 16,6% 5,6% 31,6% 30,8% 20,8% 9,7% 4,2% 2,9%

2013 1,7% 10,8% 21,6% 34,2% 23,7% 8,0% 17,4% 35,7% 24,9% 13,2% 5,6% 3,2%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%A

anta

l ve

rblij

ven

in

psy

chia

tris

che

ve

rblij

ven

Eigen initiatiefInitiatief

omgeving

Eigeninstelling of

eigenalgemeenziekenhuis

Anderpsychiatrisch

verblijf

Privé-raadpleging

Poliklinischeraadpleging

Ziekenwagen Andere

Alcohol 50,4% 10,9% 10,5% 5,1% 6,7% 4,3% 4,4% 7,7%

Drugs 52,4% 9,9% 9,0% 4,5% 6,5% 4,0% 3,7% 10,0%

0%10%20%30%40%50%60%

Aan

tal v

erb

lijve

n in

p

sych

iatr

isch

e v

erb

lijve

n


een lichte reductie binnen de groep van 15 tot 24 jaar, maar de verschillen tussen 2003 en 2013 blijven beperkt (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016). Uit een analyse volgens het opleidingsniveau blijkt het opleidingsniveau secundair onderwijs de grootste groep te vormen met 65,7%. Tussen 2003 en 2013 ziet men vooral een toename voor de hogere opleidingsniveaus: het aandeel voor hoger niet-universitair steeg van 14,3% tot 21,5% en voor universitair onderwijs was er een stijging van 3,1% naar 6,3% (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 262. Evolutie van het aantal verblijven in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties tussen 2003 en 2013, opgesplitst volgens verschillende eetstoornissen (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 263. Vergelijking tussen 2003 en 2013 van het aantal verblijven met eetstoornissen in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties, opgesplitst volgens leeftijdscategorie en geslacht (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Kijkt men naar de verwijzers bij eetstoornissen op Figuur 264 dan blijft eigen initiatief de belangrijkste verwijzer met de helft van alle verblijven (49,1%). Op de tweede plaats komt initiatief vanuit de omgeving (16,9%) en waar de verwijzer onbekend was (12,5%) (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

Figuur 264. Verdeling volgens voornaamste verwijzers in 2013 van het aantal verblijven met eetstoornissen in psychiatrische verblijven op basis van MPG-registraties (Agentschap Zorg & Gezondheid, 2016).

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Anorexia nervosa 344 445 429 513 467 470 519 436 465 513 523

Niet gespecifieerde eetstoornis 118 176 162 166 165 168 148 187 177 197 174

Boulimie 120 132 118 146 137 113 111 106 102 93 108

Totaal 582 753 709 825 769 751 778 729 744 803 805

0100200300400500600700800900

Aan

tal v

erb

lijve

n in

p

sych

iatr

isch

e v

erb

lijve

n

Man Vrouw <15j 15-24j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j >64j


2003 6,5% 93,5% 5,2% 55,5% 20,1% 12,5% 4,5% 2,1% 0,2%

2013 5,7% 94,3% 6,7% 50,3% 21,9% 10,6% 5,7% 3,7% 1,1%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Aan

tal v

erb

lijve

n in

p

sych

iatr

isch

e v

erb

lijve

n

Eigeninitiatief

Initiatiefomgeving

Verwijzeronbekend

Poliklinischeraadpleging

Privé-raadpleging

Andereprofessionele personen

mettherapeutisc

h doel

Psychiatrischziekenhuis

of PAAZAndere

2013 49,1% 16,9% 12,5% 8,0% 5,1% 2,0% 1,7% 4,7%

0%

15%

30%

45%

60%

Aan

tal v

erb

lijve

n in

p

sych

iatr

isch

e v

erb

lijve

n


6.6 TWEEDE- EN DERDELIJNSZORG: GESPECIALISEERDE BEHANDELINGSCENTRA VOOR DRUGVERSLAAFDEN

6.6.1 Inleiding

Van alle therapeutische mogelijkheden die aan drugsverslaafden aangeboden worden, vervullen de gespecialiseerde centra die met het RIZIV een overeenkomst gesloten hebben, een zeer belangrijke rol. Behandelingscentra bieden behandelingen aan personen met een middelengebonden problematiek (illegale drugs of alcohol). Deze centra beschikken over behandelingsprogramma’s die verdeeld zijn over vier categorieën: dagcentrum, Medisch Sociaal Opvangcentrum (MSOC), crisiscentrum en therapeutische gemeenschap (TG). Momenteel worden er 27 instellingen door het RIZIV gefinancierd, waarvan 11 in Vlaanderen (Antoine, et al., 2015). Deze 27 instellingen groeperen 42 verschillende ambulante (MSOC’s, en dagcentra) of residentiële behandelingsprogramma’s (crisiscentra en therapeutische gemeenschappen). Er zijn 5 MSOC’s, 6 dagcentra, 5 crisiscentra en 8 therapeutische gemeenschappen in Vlaanderen. De registratiegegevens van aanvragen voor de behandeling van een middelen gebonden problematiek in gespecialiseerde behandelingscentra worden sinds 1 januari 2011 geregistreerd op basis van de zogenaamde indicator ‘behandelingsaanvragen’ of ‘Treatment Demand Indicator (TDI)’ (Antoine, et al., 2015). Deze TDI heeft als belangrijkste doel het verkrijgen van een beter inzicht in de kenmerken, risicogedrag en het gebruikspatroon van drugsgebruikers in behandeling. Voor 2011 gebeurde de registratie van de gegevens over behandelingsaanvragen voor een middelen gebonden problematiek in België op verschillende manieren naargelang de gewesten, groepen van centra of bevoegde autoriteiten. De Belgische TDI betreft de registratie van gegevens voor elke nieuwe behandelingsepisode60 van cliënten die in een behandelingscentrum terechtkomen vanwege een middelengebruik. TDI registreert dus de behandelingsepisodes die tijdens het lopende registratiejaar zijn gestart. De lopende behandelingen die niet tijdens die periode werden gestart, maar vroeger, worden niet meegeteld bij deze registratie. Het kan gebeuren dat verschillende nieuwe behandelingen bij eenzelfde persoon behoren. In de cijfers in dit rapport wordt hier echter rekening mee gehouden en een correctie toegepast waardoor het aantal behandelingsepisodes overeenkomt met het aantal patiënten. Bovendien betreft de registratie in de RIZIV-centra in principe enkel de cliënten voor wie een betalingsaanvraag bij het RIZIV wordt opgestart.

6.6.2 Analyse TDI-registratiegegevens

In totaal waren er in 2015 in het Vlaams Gewest 5.290 patiënten met een aanvraag voor de behandeling van een middelengebonden problematiek in gespecialiseerde behandelingscentra. Dit komt overeen met een stijging van 17,1% ten opzichte van 2011, toen dit aantal nog 4.518 bedroeg zoals te zien op Figuur 265 (Antoine, 2016). De dagcentra vertegenwoordigen de grootste groep met 53,4% van alle nieuwe behandelingsepisodes in 2014, gevolgd door MSOC met 26,3%. De crisiscentra en TG staan in 2014 in voor 15,5% en 4,8% van alle nieuwe behandelingsepisodes (Van Deun, 2016). Bekijkt men de verdeling van het aantal patiënten volgens middel op Figuur 266, dan vormt cannabis de grootste groep in Vlaanderen met 34% van alle patiënten, gevolgd door opiaten en cocaïne met elk 21%. Alcohol vertegenwoordigt slechts 5,2% van alle patiënten. In vergelijking met 2011 ziet men vooral een grote verschuiving tussen opiaten en cocaïne. Anno 2015 zijn er in verhouding heel wat

60 Een behandelingsepisode wordt gedefinieerd als de periode tussen het begin van de behandeling en de beëindiging van de activiteiten voor het voorgeschreven behandelingsplan. De start van de behandeling wordt beschouwd als het eerste geformaliseerde face-to-face-contact tussen de persoon en de hulpverlener. Het einde van een behandelingsepisode in een residentiële hulpverlening is de datum van ontslag of vertrek van de cliënt.


minder patiënten voor opiaten dan in 2011, terwijl het aandeel voor cocaïne sterk toenam (14,8% naar 20,7%) (Antoine, 2016).

Figuur 265. Evolutie aantal patiënten in het Vlaams Gewest geregistreerd door de RIZIV-geconventioneerde centra (Antoine, 2016).

Figuur 266. Evolutie aantal patiënten in het Vlaams Gewest geregistreerd door de RIZIV-geconventioneerde centra, opgesplitst volgens middel (Antoine, 2016).

Figuur 267 schetst de gemiddelde leeftijd samen met het aandeel vrouwen voor de verschillende middelen in 2015. Voor beide geslachten samen schommelt de gemiddelde leeftijd bij de meeste middelen tussen de 31 en 36 jaar. Voor alcohol ligt de gemiddelde leeftijd met 40,9 jaar het hoogst, terwijl voor cannabis de gemiddelde leeftijd zich met 25,6 jaar een stuk lager bevindt in vergelijking met de andere middelen. In vergelijking met 2011 nam voor alle middelen de gemiddelde leeftijd toe. Tussen 2011 en 2015 steeg de gemiddelde leeftijd bij de verschillende middelen 1 à 3 jaar, afhankelijk van het middel. Tussen de verschillende type programma’s is de gemiddelde leeftijd het hoogst bij MSOC (Antoine, et al., 2015). Bij stimulantia en hypnotica en sedativa ligt het aandeel vrouwen een stuk hoger in vergelijking met de andere middelen. Bij deze twee groepen bedraagt het aandeel vrouwen respectievelijk 28,1% en 30,5% in 2015. Bij cannabis is met 14,6% het aandeel vrouwen het laagst van alle middelen vermeld op . In vergelijking met 2011 nam voor alle middelen het aandeel vrouwen licht toe, behalve voor cocaïne waar het aandeel vrouwen afnam tussen 2011 en 2015 (van 18,3% tot 16,9%). (Antoine, 2016). In 2015 had 31% à 56% van de patiënten geen diploma of een diploma lager onderwijs, afhankelijk van het middel. Bij cocaïne en alcohol ligt dit aandeel beduidend lager met respectievelijk 36,2% en 30,5% zonder diploma of een diploma lager onderwijs. Bij cannabis ligt het aandeel met een laag opleidingsniveau het hoogst met 55,6% zonder diploma of met een diploma lager onderwijs (Antoine, 2016). Tussen de verschillende types programma’s is het aandeel zonder diploma of enkel met lager onderwijsdiploma het laagst bij MSOC (Antoine, et al., 2015).

4518 45944964 4811 5290

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

2011 2012 2013 2014 2015

Aan

tal p

atië

nte

n

Opiaten CocaïneStimulantia(andere dan

cocaïne)

Hypnotica ensedativa

Overige illegaledrugs

Cannabis Alcohol

2011 32,3% 14,8% 13,9% 2,5% 0,6% 32,6% 3,2%

2015 20,8% 20,7% 14,6% 3,6% 1,2% 34,0% 5,2%

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%

Ve

rde

ling

pat

iën

ten

(%

)


Figuur 267. De gemiddelde leeftijd en het aandeel vrouwen van het aantal patiënten met druggerelateerde stoornissen in het Vlaams Gewest geregistreerd in 2015 door de RIZIV-geconventioneerde centra volgens middel (Antoine, 2016).

Op vlak van doorverwijzingen biedt Figuur 268 inzicht in het aandeel justitiële doorverwijzingen. Daaruit blijkt dat tussen 2011 en 2015 over alle middelen dit aandeel terugviel. Bij cannabis blijkt in 2015 bij een op drie (34%) van de patiënten een justitiële doorverwijzing aan de basis te liggen. Bij stimulantia andere dan cocaïne is dit iets meer dan één op vier van de patiënten (26,7%) (Antoine, 2016). Tussen de verschillende types programma’s is het aandeel met justitiële doorverwijzing het hoogst binnen de dagcentra (Antoine, et al., 2015).

Figuur 268. Aandeel justitiële doorverwijzingen binnen de nieuwe behandelingsepisodes voor druggerelateerde stoornissen in het Vlaams Gewest door de RIZIV-geconventioneerde centra, opgesplitst volgens middel (Antoine, 2016).

Opiaten CocaïneStimulantia(andere dan

cocaïne)

Hypnoticaen sedativa

Cannabis Alcohol

Aandeel vrouwen 18,1% 16,9% 28,1% 30,5% 14,6% 21,5%

Gemiddelde leeftijd 36,1 32,3 31,0 34,6 25,6 40,9

051015202530354045

0%5%

10%15%20%25%30%35% G

em

idd

eld

e le

eftijd

Ve

rde

ling

pat

iën

ten

(%

)

12,9%

18,2%

36,3%

16,0%

29,8%

14,4%

9,2% 11,0%

26,7%

13,1%

34,0%

9,8%

0%

10%

20%

30%

40%

Opiaten Cocaïne Stimulantia(andere dan

cocaïne)

Hypnotica ensedativa

Cannabis Alcohol

Ve

rde

ling

pat

iën

ten

(%

)

2011 2015


6.7 CONCLUSIE

6.7.1 Nulde lijn

Bij de DrugLijn blijft cannabis het meest besproken middel, al is voor alcohol een gestage stijging merkbaar sinds 2009. In geval van doorverwijzingen verwijst de DrugLijn hoofdzakelijk naar centra voor ambulante drughulpverlening of allerhande eerstelijnsinstanties. Daarnaast zijn 32% van de contacten afkomstig van een (ex)-gebruiker en is 45% afkomstig van een gezins- of familielid van de gebruiker. Bij Tabakstop bereikt men voornamelijk de zwaardere rokers: bij bijna de helft van alle oproepen rookt men meer dan 20 sigaretten per dag. Daarnaast wordt er voornamelijk intern doorverwezen bij oproepen naar Tabakstop (bv. opnieuw reactief of proactief contact opnemen). In 2015 werd 377 keer beroep gedaan op Eetexpert voor verwijshulp. Hierbij dient men op te merken dat het aantal personen die effectief hulp zoekt voor eetstoornissen laag ligt. Door wijzigingen aan websites door te voeren, viel het aantal ingevulde zelftests en opgestarte zelfhulpprogramma’s sterk terug tussen 2011 en 2012. Toch is er sindsdien jaar na jaar een toename vast te stellen van het aantal ingevulde zelftests. Alcoholgerelateerde zelftests worden het meest ingevuld (alles samen meer dan 52.000 keer in 2014 via alcoholhulp.be). Ook bij de zelfhulpprogramma’s en online begeleiding blijft alcohol het meest populaire middel met 1.270 gestarte zelfhulpprogramma’s en 878 online begeleidingen in 2015. Bovendien is er een sterke toename in de laatste zes jaar voor alcohol.

6.7.2 Eerstelijnszorg

Bij een onderzoek rond de vraag naar behandeling in eerstelijnszorg (huisartsen) van problematisch middelengebruik bleek dat bij 70% van de patiënten alcohol werd aangeduid als ‘problematisch gebruik’. Bij illegale drugs en psychoactieve medicatie is dit respectievelijk 29% en 35,1%. Bij de meeste patiënten is het middelengebruik reeds lange tijd aan de gang: bij 57,1% van de patiënten zelfs meer dan 10 jaar. Voor de evolutie van het aantal rookstopconsultaties kan men grosso modo de periode 2010-2014 opsplitsen in twee periodes: de periode 2010-2012, waar er een sterke stijging waarneembaar was van het aantal consultaties, en de periode 2012-2014 waar men slechts een beperkte stijging of zelfs een daling kan vaststellen. Anno 2014 waren er 6.045 eerste zittingen en 13.121 opvolgsessies. Kijkt men naar het gebruik van psychoactieve medicatie afgeleverd door openbare apotheken, dan vormt psycholeptica op totale marktbasis de grootste groep op vlak van volume binnen de drie voornaamste categorieën van psychoactieve medicatie, maar de kleinste op basis van de vergoedbare geneesmiddelen. De groep van analgetica steeg het sterkst sinds 2005, met gemiddeld 7,3% per jaar. De groep van psychoanaleptica wordt gedomineerd door antidepressiva, die voornamelijk worden voorgeschreven voor behandelingen van korte duur, wat vragen doet rijzen over de indicatie van deze behandelingen. Binnen de centra voor algemeen welzijnswerk had in 2013 4% van het totaal aantal cliënten een verslavingsproblematiek. Via straathoekwerk was er in 2015 contact met 3.366 gasten voor een totaal van 39.723 contacten. Bij deze gasten zijn cannabis en alcohol de twee meest voorkomende middelen. Vooral het hoogfrequente gebruik valt op: meer dan de helft van de meldingen rond middelengebruik rapporteert een dagelijks gebruik.


Anno 2012 werden er 5.201 opnames geregistreerd bij de spoeddiensten met als hoofddiagnose alcohol- en druggerelateerde oorzaken. Tussen 2004 en 2012 merkt men wel een daling voor de meeste leeftijdsgroepen wat betreft dit soort spoedopnames. Enkel bij de 65-plussers is er een stijging merkbaar.

6.7.3 Tweedelijnszorg en derdelijnszorg

In 2012 waren er in algemene ziekenhuizen 7.551 verblijven voor alcohol, 1.029 voor illegale drugs en 2.824 voor psychoactieve medicatie. Voor alcohol en illegale drugs is er een daling vast te stellen op vlak van het aantal verblijven. Meer dan twee op drie van de verblijven is man. Een opvallende tendens die bij alle middelen vast te stellen is, is de daling van het aantal verblijven bij de jongere leeftijdscategorieën (jonger dan 35 jaar), terwijl bij de oudere leeftijdscategorieën een stijging merkbaar is (ouder dan 55 jaar). Bij de verwijzers blijft het eigen initiatief de grootste categorie vormen met 40,8% van alle verblijven. Anno 2012 waren er 9.947 verblijven die verband hielden met ondervoeding. Deze aspecten van ondervoeding kunnen gezien worden als een gevolg van bepaalde voedingsproblemen. Meer dan twee op drie gevallen is een vrouw (68,6%). Zorgwekkend is het hoge aandeel van de 65-plussers ten opzichte van de andere leeftijdsgroepen. In 2012 waren er 7.109 verblijven die verband hielden met obesitas. Het overgrote deel is vrouw (72,5%). Verder vertoont de verdeling over de leeftijdsgroepen een gaussiaanse curve met een lichte toename van het aantal verblijven bij de min 25-jarigen. Dit zou kunnen wijzen op een groeiende problematiek bij de jeugd. In 2012 waren er 355 verblijven voor eetstoornissen en 3.325 verblijven met mogelijke eetstoornissen. Het aantal bij mogelijke eetstoornissen neemt jaar na jaar toe. Er is een groot verschil tussen mannen en vrouwen op vlak van verblijfsduur. Bij mannen was de gemiddelde verblijfsduur voor eetstoornissen in 2012 8,6 dagen terwijl dit bij vrouwen opliep tot maar liefst 21,7 dagen. Bij eetstoornissen is 84% vrouw en is meer dan de helft jonger dan 25 jaar. Binnen de CGG’s vertegenwoordigen alcohol gebonden stoornissen de grootste groep op vlak van aantal zorgperiodes met 3.594 actieve zorgperiodes in 2014, een aandeel dat steeg tussen 2007 en 2014 met 27%. In het algemeen is het overgrote deel mannen (70,8%). Het aantal zorgperiodes gerelateerd aan psychoactieve medicatie is het enige middel waar het aantal zorgperiodes hoger ligt bij vrouwen dan bij mannen. In vergelijking met 2011 nam het aandeel vrouwen toe bij alcohol en bij cannabis. Bij de alcohol gebonden stoornissen heeft 26% ‘economisch niet actief’ als werksituatie. Drugs en geneesmiddelen zijn de enige middelen waarbij justitie de grootste doorverwijzer vormt. Voor de andere middelen vormt het eigen initiatief de belangrijkste verwijzer. In 2015 waren er 392 actieve zorgperiodes waarvoor een eetstoornis als diagnose werd vastgesteld, waarvan 132 voor anorexia nervosa en 86 voor boulimia nervosa. Bijna alle eetstoornissen komen voor bij vrouwen (93% in 2015). Zoals te verwachten komen eetstoornissen voornamelijk op jonge leeftijd voor: in 2015 was 44% 24 jaar of jonger. Voor zowel alcohol als drugs was er tussen 2003 en 2013 een sterke stijging vast te stellen op vlak van aantal verblijven binnen psychiatrische verblijven. In 2013 waren er 17.388 verblijven voor alcohol- en 6.962 voor druggerelateerde stoornissen, waarvan twee derde afkomstig van mannen. Het eigen initiatief blijft voor zowel alcohol als drugs de belangrijkste verwijzer met meer dan de helft van alle verblijven. Anno 2013 waren er in totaal 805 verblijven voor eetstoornissen, waarvan 523 verblijven voor anorexia nervosa en 108 verblijven voor boulimia nervosa. Voor anorexia nervosa steeg het aantal verblijven met 52% tussen 2003 en 2013, het aandeel van boulimia nervosa daalde met 10% binnen dezelfde periode. Opnieuw is bijna iedereen een vrouw (94%) en is één op twee afkomstig uit de leeftijdsgroep van 15 tot 24 jaar, gevolgd door de leeftijdsgroep van 25- tot 34-jarigen met 22%.


Binnen de in Vlaanderen gelegen RIZIV-geconventioneerde centra vormt cannabis de grootste groep in Vlaanderen met 34% van alle patiënten met een behandelingsepisode geregistreerd in 2015, gevolgd door opiaten en cocaïne met elk 21%. Alcohol vertegenwoordigt slechts 5% van alle patiënten. Dit lage percentage is toe te schrijven aan het exclusiecriterium dat voor alcohol geldt binnen de meeste conventies. Anno 2015 zijn er in verhouding heel wat minder patiënten voor opiaten dan in 2011, terwijl het aandeel voor cocaïne sterk toenam. Voor de meeste middelen schommelt de gemiddelde leeftijd tussen de 31 en 36 jaar. Voor alcohol ligt de gemiddelde leeftijd iets hoger, terwijl voor cannabis de gemiddelde leeftijd zich een stuk lager bevindt in vergelijking met de andere middelen. In 2014 had 41% van de patiënten geen diploma of een diploma lager onderwijs.


7 Bibliografie

AA. (2011). Het profiel van de Vlaamse AA. Berchem. AED. (2012). Eatin Disorders: Critical points for early recognition and medical risk management in the

care of indivduals with eating disorders. Deerfield, IL, USA: Academy for Eating Disorders. Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016, juli 19). Gezondheidsdoelstellingen. Opgehaald van Zorg-en-

gezondheid.be: https://www.zorg-en-gezondheid.be/gezondheidsdoelstellingen Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Minimale Psychiatrische Gegevens. Brussel. Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Minimale ziekenhuisgegevens. Brussel. Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016). Registratiegegevens Elektronische Patiëntendossiers in

Centra Geestelijke Gezondheidszorg. Brussel. Agentschap Zorg & Gezondheid. (2016, juli 1). Tabak-, alcohol-, en druggerelateerde sterfte en

verloren potentiële levensjaren. Opgehaald van Zorg & Gezondheid: Cijfers: http://www.zorg-en-gezondheid.be/Cijfers

Ainsworth, B., Haskell, W., Herrmann, S., Meckes, N., Bassett, J., & Tudor-Locke, C. (2011). Compendium of Physical activities: a second update of codes and MET values. Med Sci Sports Exerc, 1575-81.

Amaral, T., Matos, L., Tavares, M., Subtil, A., Martins, R., Nazaré, M., & Sousa Pereira, N. (2007). The economic impact of disease-related malnutrition at hospital admission. Clinical Nutrition, 26, nr. 6.

Anand, S., & Hanson, K. (1997). Disability-adjusted life years: a critical review. Journal of Health Economics Volume 16, 685–702.

Antoine, J. (2016). TDI-registratiegegevens. Gegevens verkregen op aanvraag. Brussel: WIV. Antoine, J., Lombaert, G., Van Deun, P., De Vos, M., Aarab, D., Guzman, A., . . . Vandevelde, D. (2015).

De TDI-registratie in de RIZIV-revalidatiecentra voor verslaafden. Jaarlijks rapport van het registratiejaar 2014. Brussel.

Arnesen, T., & Nord, E. (1999). The value of DALY life: problems with ethics and validity of disability adjusted life years. BMJ, 1423-1525.

Baeyens, J.-P. (2011, september). Dossier Ondervoeding bij ouderen. Een uitdaging voor de volksgezondheid. Health Forum, nr. 7.

Beeckman, D. (2013). Definities, diagnostiek, prevalentie en determinanten van ondervoeding bij ouderen. Opgehaald van Koninklijk Academie voor Geneeskunde van België: http://www.academiegeneeskunde.be/sites/default/files/atoms/files/Definities,%20diagnostiek,%20prevalentie%20en%20determinanten%20van%20ondervoeding%20bij%20ouderen.pdf

Bel, S., De Ridder, K., Lebacq, T., Ost, C., & Teppers, E. (2016). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 3: Lichaamsbeweging en sedentair gedrag. Brussel: WIV-ISP.

Bel, S., Lebacq, T., Ost, C., & Teppers, E. (2015). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1: Voedingsgewoonten, antropometrie en voedingsbeleid. Samenvatting van de onderzoeksresultaten. Brussel: WIV-ISP.

Bel, S., Van den Abeele, S., Lebacq, T., Ost, C., Brocatus, L., Stiévenart, C., . . . Cuypers, K. (2016). Protocol of the Belgian food consumption survey 2014: objectives, design and methods. Arch of Public Health, 74:20.

Biddle, S., Cavill, N., Ekelund, U., Gorely, T., Griffiths, M., Jago, R., . . . Richardson, D. (2010). Sedentary behaviour and obesity: review of the current scientific evidence. Londen: Department of Health/Department For Children, Schools and Families.

Bloom, D., Cafiero, E., Jané-Llopis, E., Abrahams-Gessel, S., Bloom, L., Fathima, S., . . . Weinstein, C. (2011). The Global Economic Burden on Noncommunicable Diseases. Geneva: World Economic Forum.


Bocklandt, P. &. (2015). Onlinehulp in verscheidenheid – onlinehulptoepassingen voor welzijn en gezondheid in Vlaanderen anno 2015 in kaart. Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin – te raadplegen via http://www.onlinehulp-arteveld.

Brisson, S. (2011, september). Dossier Ondervoeding bij ouderen. Een uitdaging voor de volksgezondheid. Health Forum, nr. 7.

Bruffaerts, R., Bonnewyn, A., & Demyttenaere, K. (2007). Delays in seeking treatment for mental disorders in the Belgian general population. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 937-44.

CAD Limburg. (2014). Jaarverslag. Hasselt. Casper, R. (1986). The Pathophysiology of Anorexia Nervosa and Bulimia Nervosa. Annual Review of

Nutrition 6, 299- 316. 1986. Annual Review of Nutrition, 299-316. Centra voor Leerlingenbegeleiding. (2016). De Centra voor Leerlingenbegeleiding in cijfers. Schooljaar

2014-2015. Chinapaw, M., Proper, K., Brug, J., van Mechelen, W., & Singh, A. (2011). Relationship between young

peoples’ sedentary behaviour and biomedical health indicators: a systematic review of prospective studies. Obesity Reviews, 621-632.

Cole, T., & Lobstein, T. (2012). Extended international (IOTF) body mass index cut-offs for thinness, overweight and obesity. Opgehaald van http://www.worldobesity.org/resources/child-obesity/newchildcutoffs/

Council of Europe. (2009). Nutrition in care homes and home care. Report and recommendations: from recommendations to action.

Darby, A., Hay, P., Mond, J., Quirk, F., & Kennedy, L. (2009). The rising prevalence of comorbid obesity and eating disorder behaviors from 1995 to 2005. International Journal of Eating Disorders, 42, 104-108.

De Cocker, K. (2009). The use of pedometers and the ‘10 000 steps/day’-concept in the promotion of physical activity. Doctoraatstudie: Universiteit Gent, Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen.

De Donder, E. (2015). Factsheet alcohol. Brussel: VAD. De Donder, E. (2015). Factsheet cannabis. Brussel: VAD. De Donder, E. (2015). Factsheet Gokken. Brussel: VAD. De Donder, E. (2015). Factsheet psychoactieve medicatie. VAD: Brussel. de la Rie, S., Noordenbos, G., & van Furth, E. (2005). Quality of life and eating disorders. Quality of

Life Research, 14, 1511-1522. De Ridder, K., Bel, S., Brocatus, L., Lebacq, T., Moyersoen, I., Ost, C., & Teppers, E. (2016). Rapport 4:

Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. De consumptie van voedingsmiddelen en de inname van voedingsstoffen. Brussel: WIV-ISP.

Debouver, L., Mendonck, K., & Cautaers, A. (2016). CAW: jaarverslag 2015. Berchem: De Federatie van Sociale Ondernemingen.

Defloor, T., Geurden, B., Bocquaert, I., Clays, E., Dardenne, O., de Bonhome, A., . . . Gobert, M. (2010). Screening en evaluatie van de voedingstoestand van ROB - RVT bewoners. Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu.

Defloor, T., Grypdonck, M., Bocquart, I., Vanderwee, K., Folens, B., & Lardennois, M. (2007). Inventarisatie van ondervoeding bij geriatrische patiënten verblijvend op geriatrische afdelingen van acute ziekenhuizen.

Devlieger, R., Martens, E., Martens, G., Van Mol, C., & Cammu, H. (2015). Perinatale Activiteiten in Vlaanderen. Brussel: SPE.

Ding, D., Kenny D, L., Tracy L, K.-A., Eric A, F., Peter T, K., Willem, v., & Michael, P. (2016). The economic burden of physical inactivity: a global analysis of major non-communicable diseases. The Lancet, 388, 1311-24.

Dobbs, R., Sawers, C., Thompson, F., Manyika, J., Woetzel, J., Child, P., . . . Spatharou, A. (2014). Overcoming obesity: an initial economic analysis. McKinsey Global Institute.


Drieskens, S., & Gisle, L. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 3: Gebruik van gezondheids- en welzijnsdiensten. Brussel: WIV-ISP.

EMCDDA. (2015). Europees Drugsrapport 2015. Trends en ontwikkelingen. European Monitoring Centre for Drugs and Drugs Addiction.

EMCDDA. (2015). New psychoactive substances in Europe. An update from the EU Warning System (March 2015). Luxembourg: Publications Office of the European Union.

ESPAD. (2012). The 2011 Espad Report - Substance use among students in 36 European countries. ESPAD. (2013). A supplement to the 2011 ESPAD report - additional data from Bosnia and

Herzegovina, Kosovo and the Netherlands. ESPAD. (2016). The 2015 Espad Report - Results from the European School Survey Project on Alcohol

and Other Drugs. Ethgen, O., Spaepen, E., Moeremans, K., & Annemans, L. (2005). Potentiële economische implicaties

in België van ondervoeding in het ziekenhuis. HEDM-IMS Health. European Commission. (2010). Special Eurobarometer 331. EU citizens' attitudes towards alcohol. European Commission. (2014). Flash Eurobarometer 401. Young People and Drugs. European Commission. (2014). Special Eurobarometer 412. Sport and Physical Activity. European Commission. (2015). Special Eurobarometer 429: Attidudes of Europeans towards tobacco

and electronic cigarettes. Eurostat. (2016, Oktober 24). European Health Interview Survey: Health status and determinants:

Database (2014). Opgehaald van Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/health-status-determinants/data/database

Eurostat. (2016, juni 29). People at risk of poverty or social exclusion. Opgehaald van Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=t2020_50&language=en

Farmaka vzw. (2010, November). Ondervoeding. Geneesmiddelenbrief, nr. 4. Focant, N. (2016). Drinken en rijden: doen we het te veel? Gedragsmeting "Rijden onder invloed van

alcohol" 2015. Brussel: Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid - Kenniscentrum Verkeersveiligheid.

FOD Economie. (2016, juni 29). Totale residerende bevolking voor België en gewesten, 2006-2016. Opgehaald van be.STAT: https://bestat.economie.fgov.be/bestat/crosstable.xhtml

Fröberg, A., & Raustorp, A. (2014). Objectively measured sedentary behaviour and cardiometabolic risk in youth: a review of evidence. Eur J Pediatr, 845-860.

Gisle, L., & Demarest, S. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 2: Gezondheidsgedrag en leefstijl. Brussel: WIV-ISP.

Guérin, C., Roelants, M., Devogelaer, N., Van Leeuwen, K., Desoete, A., & Hoppenbrouwers, K. (2013). Voedingspatroon en determinanten van sommige (on)gezonde voedingsgewoonten van Vlaamse peuters. Resultaten van de Vlaamse geboortecohorte JOnG! Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.

Hay, P., Chinn, D., Forbes, D., Madden, S., Newton, R., Sugenor, L., . . . Ward, W. (2014). Royal Australian and New Zealand College of Psychiatrists clinical practice guidelines for the treatment of eating disorders. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 977-1008.

HGR 9265. (2015). Advies van de Hoge Gezondheidsraad nr. 9265 - Stand van zaken: e-sigaret. Hill, A. (2005). Psychological aspects of obesity . Psychiatry, 4, 26-30. Hollingworth, W. e., Hawkins, J., Lawlor, D., Brown, M., Marsh, T., & Kipping , R. (2012). Economic

evaluation of lifestyle interventions to treat overweight or obesity in children. International journey of obesity, 36, 559-566.

Hoppenbrouwers, K., Guérin, C., Roelants, M., Van Leeuwen, K., & Desoete, A. (2011). Alcoholgebruik voor en tijdens de zwangerschap en in de periode van borstvoeding. SWVG. Feiten en Cijfers.

Hoppenbrouwers, K., Roelants, M., Guérin, C., Van Leeuwen, K., Desoete, A., & Wiersema, J. (2011). Als mama rookt, rookt de baby mee. Sociaaleconomische indicatoren en perinatale


gezondheidseffecten van gedwongen blootstelling van een Vlaamse geboortecohorte aan tabaksrook tijdens de zwangerschap en in de eerste levensweken. SWVG. Feiten & Cijfers.

Huybrechts, I., Matthys, C., Vereecken, C., Maes, L., Temme, E., Van Oyen, H., & al., e. (2008). Food intakes by pre-school children in Flanders compared with recommendations. International Journal of Environmental Research and Public Health, 5. 243-257. (2007).

IDEWE. (2014). Gezondheidsrapport 2014. Institute for Health Metrics and Evaluation. (2016, juli 13). Global Burden of Disease Study 2013 (GBD

2013) Data Downloads. Opgehaald van GHDx: http://ghdx.healthdata.org/global-burden-disease-study-2013-gbd-2013-data-downloads

INTEGO. (2016). Voorschriften psychofarmaca in 2015 in de huisartsenpraktijk. Cijfers verkregen op aanvraag. KU Leuven.

InterMutualistisch Agentschap. (2016, April 15). Cijfers rond Alcoholintoxicatie in Vlaanderen. Opgehaald van IMA Atlas: http://atlas.ima-aim.be/home.aspx?ReturnUrl=%2f

International Food Policy Research Institute. (2016). Global Nutrition Report 2016: From Promise to Impact: Ending Malnutrition by 2030. Washington, DC.

International Society for Physical Activity and Health. (2010). The Toronto Charter for Physical Activity: A Global Call for Action.

Janssen, I. (2012). Health care costs of physical inactivity in Canadian adults. Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism, 803-806.

John, J., Wolfenstetter, S., & Wenig, C. (2012). An economic perspective on childhood obesity: Recent findings on cost of illness and cost effectiveness of interventions. Nutrition, 28, 829-839.

Kansspelcommissie. (2015). Activiteitenverslag 2014. Brussel. Kansspelcommissie. (2016). Uitsluitingen van casino's, speelautomatenhallen of virtueel

weddenschapskantoren. Data op aanvraag verkregen. KCE. (2015). KCE Rapport 259A. De performantie van het Belgische Gezondheidssysteem. Rapport

2015. Kind & Gezin. (2004). Het kind in Vlaanderen. Opgehaald van http://www.kindengezin.be/img/kind-

in-vlaanderen-2004.pdf Kind & Gezin. (2014). Het kind in Vlaanderen. Opgehaald van http://www.kindengezin.be/img/kind-

in-vlaanderen-2014.pdf Klein, A., De Cock, R., Rosas, O., Vangeel, J., Minotte, P., & Meerkerk, G.-J. (2013). Compulsive

Computer use and Knowledge needs in Belgium: A multimethod approach (CLICK). Kohl, H. W., Craig, C. L., Lambert, E. V., Inoue, S., Alkandari, J. R., Leetongin, G., & Kahlmeier, S.

(2012). The pandemic of physical inactivity: global action for public health. The Lancet. Kom Op Tegen Kanker. (2015). Roken in het Gezin. Brussel. Kushner, S., & Blatner, D. (2005). Risk assessment of the overweight and obese patient . Journal of

the American Dietetic Association, 105, S53-S62. Lebacq, T. (2015). Voeding en familiale leefomgeving. In: Lebacq T, Teppers E. (ed.).

Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1. Brussel: WIV-ISP. Lenaers, S., & Goffin, I. (2002). Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen. Studie

uitgevoerd door Kind en Gezin in samenwerking met SEIN en het Limburgs Universitair Centrum.

Lievens, D., Vander Laenen, F., Verhaeghe, N., Schils, N., Putman, K., Pauwels, L., . . . Annemans, L. (2016). The social cost of legal and illegal drugs in Belgium. Antwerpen: Maklu.

Livingston, E. (2005). Hospital costs associated with bariatric procedures in the United States. The American journal of surgery, 109.

Lloyd, L., Langley-Evans, S., & McMullen, S. (2012). Childhood obesity and risk of the adult metabolic syndrome: a systematic review. International Journal of Obesity, 36, 1-11.

Matthys, C., Huybrechts, I., Bellemans, M., De Maeyer, M., & De Henauw, S. (2003). Voedingsprofiel van de Vlaamse kleuter. Universiteit Gent.


Miller, R., Brown, W., & Tudor-Locke, C. (2006). But what about swimming and cycling? How to count non-ambulatory activity when using pedometers to assess physical activity. Journal of Physical Activity and Health, 3, 257-266.

Mistiaen, P., Kohn, L., Mambourg, F., Ketterer, F., Tiedtke, C., Lambrechts, M., . . . Paulus, D. (2015). KCE Reports 258. Reduction of the treatment gap for problematic alcohol use in Belgium. Brussels: Belgian Health Care Knowledge Centre (KCE).

Multidisciplinaire Richtlijn Eetstoornissen. (2006). Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van eetstoornissen. Utrecht: Trimbos-instituut.

National Cancer Institute. (2016, November 2). What is known about the relationship between obesity and cancer? Opgehaald van Obesity and Cancer Risk: https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3

NIAAA. (2004). NIAAA Newsletter - Winter 2004 - Volume 3. Niego, S., Kofman, M., Weiss, J., & Geliebter, A. (2007). Binge eating in the bariatric surgery

population: a review of the literature. International Journal of Eating Disorders, 40, 349-359. Noordenbos, G. (2014). Een eetstoornis overwinnen, kan dat? Utrecht: de Tijdstroom. NutriAction I. (2008). Resultaten van een studie over ondervoeding bij ouderen in België. Brussel. NutriAction II. (2013). Resultaten van een studie over ondervoeding bij ouderen in België. Persbericht.

Brussel. Ost, C. (2015). Plaats van de maaltijdconsumptie. In: Lebacq T, Teppers E.(ed.).

Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 1. 2015: WIV-ISP. Pagoto, S., Schneider, K., Appelhans, B., Curtin, C., & Hajduk, A. (2011). Psychological co-morbidities

of physical Illness: A behavioral medicine perspective. Springer Science+Business Media. Pelone, F., Specchia, M., Veneziano, M., Capizzi, S., Bucci, S., Mancuso, A., . . . de Belvis, A. (2012).

Economic impact of childhood obesity on health systems: a systematic review. Obesity Reviews, 13, 431-440.

Peto, R., & Lopez, A. (1992). Mortality from tobacco in developed countries: indirect estimation from national vital statistics. The Lancet, 1268-78.

Plettinckx, E., Antoine, J., Blanckaert, P., De Ridder, K., Vander Laenen, F., Laudens, F., . . . Gremeaux, L. (2014). Belgisch Nationaal drugsrapport 2014. Nieuwe ontwikkelingen en trends. Brussel: WIV-ISP.

Pratt, M., Norris, J., Lobelo, F., Roux, L., & Wang, G. (2012). The cost of physical inactivity: moving into the 21st century. Br J Sports Med.

Preti, A., Girolamo, G., Vilagut, G., Alonso, J., Graaf, R., Bruffaerts, R., . . . ESEMeD-WMH Investigators. (2009). The epidemiology of eating disorders in six European countries: results of the ESEMeD-WMH project. Journal of Psychiatric Research, 43, 1125–1132.

Proper, K., Singh, A., van Mechelen, W., & Chinapaw, M. (2011). Sedentary behaviors and health outcomes among adults: a systematic review of prospective studies. American Journal of Preventive Medicine, 174-182.

Puhl, R., & Latner, J. (2007). Stigma, obesity, and the health of the nation’s children. Psychological Bulletin, 133, 557-580.

Pulgaron, E. (2013). Childhood Obesity : a review of increased risk for physical and psychological comorbidities. Clinical therapeutics, 35, A18-A32.

Rhodes, R., Mark, R., & Temmel, C. (2012). Adult sedentary behavior: a systematic review. American Journal of Preventive Medicine, e3-28.

RIZIV. (2009). Globaal Analyseverslag over de inhoud van Farmanet - uniek spoor. RIZIV. RIZIV. (2015). Farmaceutische kengetallen - Farmaceutische verstrekkingen ambulante praktijk 2014.

Brussel: Comité voor de evaluatie van de medische praktijk inzake geneesmiddelen. RIZIV. (2016). Gegevens opgevraagd vanuit Farmanet. Rosiers, J. (2016). Uitgaansonderzoek 2015. Brussel: VAD. Rosiers, J., Van Damme, J., Van Hal, G., Hublet, A., Sisk, M., Si Mhand, Y., & Maes, L. (2013). In hogere

sferen? Volume 3 - Een onderzoek naar het middelengebruik bij Vlaamse studenten.


Sedentary Behaviour Research Network. (2012). Standardized use of the terms sedentary and sedentary behaviours. Appl Physiol Nutr Metab, 37, 540–542.

Soyez, V., Baeten, I., & Rosiers, J. (2015). Prevalentie van middelengebruik bij jongeren in de residentiële voorzieningen voor bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen. Verslaving.

Spuitenruil. (2015). Eindrapport partnerorganisatie spuitenruil. Werkjaar 2014. Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. (2016). Gegevens straathoekwerk. Gegevens verkregen op

aanvraag. Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting. (2016, juni 29).

Feiten en cijfers. Opgehaald van Bestaat er een sociale gezondheidskloof?: http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_gezondheid.htm

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting. (2016, juni 29). Hoeveel mensen lopen gevaar in armoede te geraken? Opgehaald van Feiten en cijfers: http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_aantal_armen.htm

Stichting tegen Kanker. (2014). Rookgedrag in België 2014. Stichting tegen Kanker. (2015). Rookgedrag in België. Edities 2011-2015. Stichting tegen Kanker. (2016). Tabakstop Jaarverslag 2015. Thorp, A., Owen, N., Neuhaus, M., & Dunstan, D. (2011). Sedentary Behaviors and Subsequent Health

Outcomes in Adults: A Systematic Review of Longitudinal Studies, 1996-2011. American Journal of Preventive Medicine, 207-215.

Tremblay, M., Leblanc, A., Janssen, I., Kho, M., & Hicks, A. (2011). Canadian sedentary behaviour guidelines for children and youth. Appl Physiol Nutr Metab, 59–64.

Tremblay, M., LeBlanc, A., Kho, M., Saunders, T., Larouche, R., Colley, R., . . . Connor Gorber, S. (2011). Systematic review of sedentary behaviour and health indicators in school-aged children and youth. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 98.

Tsai, A., Williamson, D., & Glick, H. (2011). Direct medical cost of overweight and obesity in the United States: a quantitative systematic review. Obesity Reviews : An Official Journal of the International Association for the Study of Obesity,12, 50-61.

Tsigos, C., Hainer, V., Basdevant, A., Finer, N., Fried, M., Mathus-Vliegen, E., . . . Zahorska-Markiewicz, B. (2008). Management of obesity in adults: European clinical practice guidelines. Obesity Facts, 1, 106-116.

UNAMEC. (2016). Estimating the economic impact of undernutrition in Belgium. VAD. (2009). Richtlijnen voor aanvaardbaar alcoholgebruik & definitie bingedrinken. VAD. (2013). Dossier cannabis. Brussel: VAD. VAD. (2013). Dossier cocaïne. VAD: Brussel. VAD. (2013). Dossier Nieuwe Psychoactieve Stoffen. Brussel: VAD. VAD. (2014). Hulpverlening aan problematische gamers. Wegwijzer. Brussel. VAD. (2015). De DrugLijn - Jaarrapport 2014. Brussel. VAD. (2015). Dossier xtc. Brussel: VAD. VAD. (2016). Leerlingenbevraging - Syntheserapport schooljaar 2014-2015. Brussel: VAD. Van Acker, R. (2012). Dissemination and implementation research in physical activity promotion.

Doctoraatstudie: Universiteit Gent, Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen. Van Acker, R., & De Meester, F. (2015). Langdurig zitten: dé uitdaging van de 21ste eeuw.

Syntheserapport als actuele onderbouw voor de factsheet sedentair gedrag. Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie.

Van der Heyden, J., & Charafeddine, R. (2014). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 1: Gezondheid en welzijn. Brussel: WIV-ISP.

Van Deun, P. (2016). Drughulpverlening Vlaanderen: registratie 2014. Gent: VVBV. Van Hal, G. (2006). Middelengebruik in Vlaanderen: een stand van zaken. van Kranen, H., van Raaij, J., & van Bakel, A. (2013). Nationaal Kompas Volksgezondheid. Wat is de

relatie tussen voeding en gezondheid? Bilthoven: RIVM. Opgehaald van Nationaal Kompas Volksgezondheid:


http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/voeding/wat-is-de-relatie-tussen-voeding-en-gezondheid/

Van Vlierberghe, L., Braet, C., Goossens, L., & Mels, S. (2009). Psychiatric disorders and symptom severity in referred versus non-referred overweight children and adolescents. European Child & Adolescent Psychiatry, 18, 164-17.

Van Zeebroeck, B., Holef, E., & Charles, J. (2012). ECONOMIC EVALUATION OF CYCLING IN WALLONIA: Study for the regional public service of Wallonia département de la stratégie de la mobilité direction des impacts économiques et environnementaux translated extract of presentation at colloque. Wallonie cyclable.

Vander Laenen, F., De Ruyver, B., Christiaens, J., & Lievens, D. (2011). Drugs in Cijfers III. Onderzoek naar de overheidsuitgaven voor het drugsbeleid in België. Gent: Academia Press.

Vander Stichele, R., Van de Voorde, C., Elseviers, M., Verrue, C., Soenen, K., & Smet, M. (2006). Geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen. Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de gezondheidszorg (KCE).

Vanhauwaert, E., Buytaert, B., Moens, O., & Wouters, E. (2007). Handboek gezondheidspromotie. Evenwichtig eten en gezond bewegen. Leuven: Lannoo Campus.

Vanmeerbeek , M., Godderis, L., Remmen, R., Dom, G., Peremans, L., Mairaux, P., . . . Lambrechts, M.-C. (2015). Up to Date: use of psychoactive substances in adults: Prevention and Treatment by general practictioners and Occupational physicians; DATa retriEval. Brussels: Belgian Scientific Policy.

VIGeZ. (2012). De actieve voedingsdriehoek: een praktische voedings- en beweeggids. Laken: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie.

VIGeZ. (2015). Aanbevelingen voor het verkleinen van gezondheidsongelijkheid vanuit het Vlaamse preventieve gezondheidsbeleid en in samenwerking met andere beleidsdomeinen. Brussel.

VIGeZ. (2016). Actieve voedingsdriehoek. Opgehaald van VIGeZ. Thuis in gezond leven.: http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/

VIGeZ. (2016). Advies verstrekt door het Vlaams Instituut voor gezondheidspromotie en ziektepreventie vzw. Brussel: VIGeZ.

VIGeZ. (2016, juni 29). Gevolgen van passief roken. Opgehaald van VIGeZ: http://www.vigez.be/themas/tabak/passief-roken/gevolgen-van-passief-roken

VIGeZ. (2016, juni 29). Gevolgen van roken. Opgehaald van VIGeZ: http://www.vigez.be/themas/tabak/tabakspreventie/gevolgen-van-roken

VIGeZ. (2016, juni 29). Gezondheidsongelijkheid. Opgehaald van VIGeZ: http://www.vigez.be/themas/gezondheidsongelijkheid

Vlaamse Ouderenraad. (2013). Ondervoeding, een vaak voorkomend probleem bij de oudste ouderen. Achtergrondnota bij het advies over de aanpak van ondervoeding bij ouderen.

Wen, C. P., & Wu, X. (2012). Stressing harms of physical inactivity to promote exercise. The Lancet. WHO. (2015). Global Health Observatory Data Repository. Windelinckx, T. (2016). Partnerorganisatie Spuitenruil Vlaanderen. Eindrapport van het werkjaar

2015. WIV. (2014). Gezondheidsenquête 2013 - Rapport 2: Gezondheidsgedrag en leefstijl. Brussel. World Health Organization. (2007). The challenge of obesity in the WHO European region and the

strategies for response: summary. World Health Organization. World Health Organization. (2009). Global health risks: mortality and burden of disease attributable

to selected major risks. Genève: World Health Organization. World Health Organization. (2011). Global recommendations of physical activity for health. Geneva:

World Health Organization. World Health Organization. (2013). Global action plan for the prevention and control of

noncommunicable diseases 2013-2020 . Geneva, Switzerland. World Health Organization. (2014). Thème de santé. L’allaitement.


World Health Organization. (2015). Global recommendations of physical activity for health. Physical activity for adults. Opgehaald van http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_adults/en/

World Health Organization. (2015). Global recommendations of physical activity for health. Physical activity for young people. Opgehaald van http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_young_people/en/

World Health Organization. (2016, juli 19). BMI Classification. Opgehaald van Global Database on Body Mass Index: http://apps.who.int/bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html

World Health Organization. (2016). Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) Study: International Report from the 2013/2014 Survey.

OMGEVINGSANALYSE - Zorg en Gezondheid

Documents

Transcript of OMGEVINGSANALYSE - Zorg en Gezondheid