32

Wat te doen bij bodemverontreiniging en ecologische risico’s?

Nut en noodzaak van ecotoxi-cologisch bodemonderzoek

Gemeente Bussum enthousiast over ecotoxicolo-

Gisch onderzoek. Wie volGt?

De gemeente Bussum kiest voor de tweede keer, in drie jaar tijd, voor het uitvoeren van een ecotoxicologisch onderzoek van de landbodem. Veel gemeenten (en andere eigenaren van sterk ver-ontreinigde locaties) hebben nog geen ervaring met ecotoxicolo-gisch bodemonderzoek. Waar ligt dit aan? Ziet men het nut er niet van in? In ieder geval staat vast dat er relatief weinig onder-zoeksinspanningen worden geleverd waardoor de positieve aspec-ten van ecotoxicologisch onderzoek onderbelicht blijven.In dit artikel laten zien in welke situaties het zinvol kan zijn een ecotoxicologisch onderzoek uit te voeren.

k ader voor ecotoxicoloGisch onderzoek

Ecotoxicologisch onderzoek past binnen het kader van de Circulaire bodemsanering.1 Deze circulaire beschrijft hoe een historische bodemverontreiniging moet worden beoordeeld. De bepaling van de risico’s vindt plaats in verschillende stappen door gebruikmaking van het computerprogramma ‘Sanscrit’:2

• Instap1wordtbeoordeeldofhetvolumesterkverontreinigdegrond en/of grondwater groot genoeg is om de Wbb van toe-passing te verklaren;

• Alsdatzois,wordtinstap2eenstandaardrisicobeoordelinguitgevoerd. Er wordt uitgegaan van de gebruikswijze van de lo-catie en de humane, ecologische en verspreidingsrisico’s wor-den op een conservatieve en eenvoudige manier beoordeeld. Het resultaat van stap 2 is: wel of geen onaanvaardbare risico’s van een bepaald type (humaan, ecologisch, verspreiding);

• Desgewenstkunnenderisico’sinstap3vanSanscritlocatie-specifieker (en dus beter, doelgerichter en minder conservatief) worden beoordeeld. Dit kan door het uitvoeren van een eco-toxicologisch onderzoek en/of door het uitvoeren van een maatschappelijke afweging (voor dit laatste: zie het artikel

‘Naar een verantwoorde onderbouwing van ecologische risi-co's’3 in dit blad). Het kan zijn dat uit stap 2 komt dat er spra-keisvanonaanvaardbareecologischerisico’senuitstap3datdit toch niet zo is.

Het bevoegd gezag stelt op basis van de Sanscrit-beoordeling een beschikking‘ernstenspoed’vast.Alsersprakeisvanonaan-vaardbare risico’s moet ‘met spoed’ worden gesaneerd. Dat bete-kent meestal: binnen 4 jaar starten met saneringsmaatregelen. Locatiespecifiekecotoxicologischonderzoekpastinstap3vanSanscrit. Meestal gaat het dan om zogenaamd Triade-onderzoek waarbij wordt gekeken naar chemie (gehalten aan verontreini-gende stoffen), naar toxiciteit (effecten in experimentenmet b.v. planten of dieren) en naar de samenstelling van het ecosysteem in het veld. Met behulp van Triade-onderzoek is te bepalen of het ecosysteemlastheeftvandeverontreinigingofniet.Alsdatnietzo is, zijn er geen onaanvaardbare ecologische risico’s en hoeft er niet ‘met spoed’ te worden gesaneerd. En als er wel ‘met spoed’ moet worden gesaneerd? Heeft ecotoxi-cologisch onderzoek dan ook zin? Jazeker! Het is behoorlijk lastig om zinvolle saneringsmaatregelen te bedenken, als je eigenlijk niet weet waarop die gericht moeten zijn. Gaat het vooral om de bomen, om de bodemdiertjes of om

Bij het uitvoeren van een standaard risicobeoordeling van bodemver-ontreiniging luidt de conclusie regelmatig: ‘er is sprake van onaan-vaardbare ecologische risico’s’. dan is de vraag: ‘hoe moeten we nu verder?’ de gemeente Bussum koos voor het uitvoeren van ecotoxico-logische onderzoek. dit artikel laat zien hoe en waarom.

door: Joke Wezenbeek, axel roeten en thijs de kort

over de auteurs:Drs. J.M. Wezenbeek is senior adviseur bodembeleid en risicobeoordeling bij GrontmijA.R. Roeten, BASc, MSc is beleidsadviseur bodem bij de gemeente Bussum Drs. M.J. de Kort is adviseur ecologische risicobeoordeling bij Grontmij

Foto 1: Wormen inventariseren op de BeGraaFplaats.

33

doorvergiftiging naar vogels en zoogdieren? De beoordeling van ecologische risico’s in stap 2 van Sanscrit geeft hier geen ant-woord op. Maatregelen als afgraven of afdekken zijn nogal scha-delijk voor het aanwezige ecosysteem, dus zijn dit wel nuttige en doelgerichte saneringsmaatregelen? Ecotoxicologisch onderzoek helpt om goede en zinvolle maatregelen te bepalen of om uitstel van ingrijpen te verantwoorden (als de locatie vanwege een ande-re omstandigheid later toch op de schop gaat), dan wel afstel van ingrijpen te onderbouwen.

a anleidinG 1e ecotoxicoloGisch onderzoek Ge-

meente Bussum

De 1e keer dat de gemeente Bussum kennis maakte met ecotoxi-cologisch onderzoek was in 2009. Voor een locatie, met onder andere een groot speelveld en een begraafplaats, was een beschik-king ‘wel ernstig, geen spoed’ afgegeven. Maar de meningen over de spoedeisendheid van de verontreiniging waren verdeeld. Wat volgde was een uitspraak van de Raad van State. HogegehaltenaanPAKenzwaremetalenbevondenzichmetname in een oude ‘stortlaag’ met veel puin en sintels e.d., meest-al vanaf ca. 0,5 m diepte. Om een uitspraak te kunnen doen schreefdeStichtingAdviseringBestuursrechtspraakvoorMilieuenRuimtelijkeOrdening(StAB)eenadviesvoordeRaadvanState, dat ook inging op de beoordeling van de ecologische risi-co’s. Met de toenmalige standaard beoordelingsmethodiek in Sanscrit was op basis van alleen totaalgehalten naar de bovenste relatiefschone0,5mgekeken.DeboodschapvandeStABwas:diepere lagen zijn ook relevant voor het ecosysteem. Vandaar dat bij de beoordeling van de ecologische risico’s ook aandacht moest worden besteed aan de diepere bodemlagen, zo oordeelde de Raad van State. Na overleg met het RIVM heeft Bussum er voor geko-zen om een ecotoxicologisch (Triade) onderzoek te laten uitvoe-ren door Grontmij. Het Triade-onderzoek vond plaats in 2009 en was mede gericht op de verontreiniging in de diepere bodemlagen. Het was een breed opgezet onderzoek, het ging immers om een mengsel van verschillende stoffen, waarvoor verschillende gevoeligheden kun-nen bestaan. Er is gekeken naar de aanwezige populatie aan wor-men en nematoden. Er is gekeken of de diepere, sterker veront-reinigde bodemlaag effecten gaf in een kiemproef met plantenzaden, in een reproductieproef met wormen en in testen met bacteriën. Er is bepaald wat de gehalten aan metalen in wor-men op de locatie zijn. Die gegevens zijn vergeleken met een refe-rentie, zonder de verontreinigende stoffen. Het uiteindelijke beeld was duidelijk: er kon worden geconcludeerd dat er geen sprake was van onaanvaardbare ecologische risico’s als gevolg van de verontreinigde ondergrond. De verontreinigde laag bevat-te ook kalkhoudend puin, waardoor de grond een stuk minder zuur was dan gebruikelijk. Hierdoor waren de metalen nauwelijks beschikbaar en waren er geen relevante effecten op het ecosys-teem. Op een aantal punten ‘scoorde’ het ecosysteem in het ver-ontreinigde gebied zelfs beter dan de referentie, omdat die welis-waar schoner, maar toch ook zuurder was. Het Triade-onderzoek is vervolgens als onderbouwing gebruikt voor een nieuwe be-schikking ‘wel ernstig/geen spoed’. DeboodschapvandeStABisoverigensgehoordenovergenomenin het beleid. In de huidige Circulaire bodemsanering (versie van april 2012) is de standaard voor de te beoordelen bovenste bo-demlaag gewijzigd van 0,5 m naar 1,0 m diepte.

Wa arom k an de uitkomst van stap 2 en stap 3 ver-

schillen?

De standaardbeoordeling in stap 2 van Sanscrit voor ecologische risico’s is nogal grof. Een goede eigenschap is dat er wordt geke-ken naar het totale mengsel van stoffen waaraan het ecosysteem wordt blootgesteld. Er wordt per grondmonster gekeken welke ‘Toxische Druk’ (TD) het ecosysteem ondervindt. Dat is veel be-

ter dan een beoordeling per stof. Een nadeel is dat het effect op het ecosysteem wordt vertaald naar één getal, waardoor weinig nuancering mogelijk is en er geen zicht is op het type effect waar het om gaat. Een combinatie van ‘oude’ bestrijdingsmiddelen le-vert al snel een hoge TD (> 0,65) op. Een combinatie van meta-lenenPAKlevertookbijgehaltenonderdeinterventiewaardenal snel een TD > 0,25. PCB-gehalten ruim boven de interventie-waarden leiden helemaal niet tot een verhoogde TD. PCB’s leve-ren met name doorvergiftigingsrisico’s en die zijn niet meegeno-men in het systeem. In stap 2 van Sanscrit wordt gekeken binnen welke oppervlakte een ‘laag TD-criterium’ (van 0,25) en een ‘hoog TD-criterium’ (van 0,65) wordt overschreden. De te toet-sen oppervlakten (tussen 50 en 50.000 m2) zijn afhankelijk van de gevoeligheid van ecosysteem in de te beoordelen situatie, waarbij er keuze is uit drie ‘gevoeligheden’. Een conservatieve ei-genschap is dat het systeem alleen uitgaat van gemeten totaalge-haltenaanverontreinigendestoffeningrond.Alsdiestoffensterk gebonden en niet biobeschikbaar zijn, heeft het ecosysteem nergens last van, terwijl stap 2 van Sanscrit aangeeft dat er on-aanvaardbare ecologische risico’s zijn. Uit het bovenstaande blijkt dat de standaardbeoordeling in stap 2 van Sanscrit slechts kan dienen om de locaties waar de meeste kans is op ecologische risico’s te selecteren, zodat deze met ‘spoed’ worden bekeken en/of aangepakt.

a anleidinG 2e ecotoxicoloGisch onderzoek Ge-

meente Bussum

En hoe zit het met de 2e keer dat de gemeente Bussum ecotoxico-logisch onderzoek liet uitvoeren? Dit betreft een oud defensie-terrein (nu grotendeels natuur), waar sprake is van onaanvaard-bareecologischerisico’salsgevolgvanPAKuitasfalt,opbasisvan een stap 2 beoordeling conform Sanscrit. De adviseur van een potentiële projectontwikkelaar heeft al saneringsmaatregelen voorgesteld en de kosten daarvan ingeschat. Het voorstel van deze adviseur is de verontreinigde grond zoveel mogelijk te ver-wijderen en anders de verontreiniging af te dekken met een dun-ne laag grond (voor zover de te handhaven bomen dit tolereren). OnderzoeknaardebiobeschikbaarheidvandePAKtoontaandatdeze heel laag is. Er zijn daarom geen milieuhygiënische redenen om maatregelen te treffen op de terreindelen waar verder geen herinrichting plaatsvindt. Dit rechtvaardigt de conclusie dat de voorgestelde ingrepen waarschijnlijk schadelijker zijn voor het ecosysteem dan het handhaven van de huidige situatie. De door de adviseur van de potentiële projectontwikkelaar voorgestelde saneringsmaatregelen zijn dus niet zinvol.

samenvattend

Er wordt vaak relatief veel geld uitgegeven om de bodemveront-reiniging goed in beeld te brengen. Maar er wordt meestal heel weinig geld uitgegeven om na te gaan wat de risico’s zijn van die verontreiniging. De ecologische risico’s worden vaak alleen maar op de voorgeschreven standaard manier (stap 2 Sanscrit) beoor-deeldendatiseenvrijgrovebeoordeling.Alsdaar‘onaanvaard-bare ecologische risico’s’ uitkomen, betekent dit alleen maar dat er een kans is dat het ecosysteem last heeft van de verontreini-ging. Op basis hiervan worden dan saneringsmaatregelen voorge-steld, waarvan onduidelijk is of ze wel zinvol zijn. Ecotoxicologischbodemonderzoek(stap3Sanscrit)toontaanofer echt iets aan de hand is en helpt om richting te geven aan zin-volle saneringsmaatregelen. De gemeente Bussum is enthousiast. Wie volgt?

noten1. Circulaire bodemsanering, Ministerie van I&M, Staatscourant 2012, nr. 65632. Zie www.sanscrit.nl3. Stefan Kools e.a., Naar een verantwoorde onderbouwing van ecologische risi-

co's, pag 34 e.v. van dit nummer.