—1—

Hr. Ms Bruinvis in Schotse wateren

Inhouds opgave Contributie 1997 1996 Eindejaars overpeinzing van de Voorzitter Premiere Reunie ‘Tonijn-gangers’ 90 Jaar onderzeedienst 12 juni 1997 Opsporing foto’s O-13, O-16, O-22, KVII, enz In Memoriam De Onderzeedienst, uit het woelige water ? Opleiding commandant onderzeeboot geen sinecure Driemaal naar de haaien Bestellen videoband Wat deden de boten in 1996 Leger- en vlootfilm anno 1917

Blz. 2 3 3 3 4 4 4 5 6 9 13 14 16

Nr. 58 dec.’96

—2—

Samenstelling bestuur

H.W. van Vliet Voorzitter Korteweg 8 3054 AS Rotterdam 010-4611514

D. Heij Secretaris Bennekomseweg 68 6871 KG Renkum 0317-317063

W. den Boer Redactie KVO Pluto 219 1785 AZ Den Helder 0223-630242

W.P.P. Falkmann Redactie KVO Middelzand 5306 1788 HC Den Helder 0223-642668

A. Prins Penningmeester Heiligharn 166 1785 SP Den Helder 0223-635455

M. van Dwingelen 2e Penningmeester D.Abbesteelaan 16 1785 GN Den Helder 0223-632809

LTZ2oc A.G. Wegman Vertegenwoordiger OZD Onderzeedienst / BUOPS Postbus 10000 1780 CA Den Helder 0223-653444 Erelid van de vereniging : de heer J.H. van Rede

Contactpersoon voor bestuursaangelegenheden, waaronder adreswijzigingen e.d, is de tweede penningmeester M. van Dwingelen. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit “Klaar voor Onderwater” is toegestaan na verkregen toestemming van de redactie.

Contributie 1997 Zoals gebruikelijk in de maand december is ook nu weer de acceptgiro voor de contributie bijgesloten. Degene die hun contributie 1997 reeds betaald hebben kunnen dat op hun bijgesloten acceptgiro zien. Zij die de contributie voor 1996 nog niet betaald hebben ontvangen hiervoor een herinnering. Degene die met girotel betalen of met een ander gironummer dan vorig jaar, worden verzocht niet alleen hun naam, maar ook hun woonplaats te vermelden De minimale contributie bedraagt fl. 10,00 per jaar Gironummer vereniging : 392 84 64 t.n.v. Onderzeedienst Reünistenvereniging Heiligharn 166 1785 SP Den Helder 25

25

VIJF EN TWINTIGGULDEN

de nederlandsche bank

amsterdam 10 februari 1971secretaris president

j a n p i e t e r s zsweelinck

—3—

Eindelijk is het dan zover Voor u ligt de laatste KVO van 1996. Mede door aankoop van ’n nieuwe computer en prin-ter ziet deze uitgave er anders uit dan u ge-wend bent. Wij stellen het zeer op prijs als u kopy aan ons zou willen toesturen, zodat alle leden kennis kunnen nemen van uw verhalen en voorvallen. Een floppy in WP formaat kunnen we makkelijk verwerken, maar een met de hand geschreven verhaal is natuurlijk ook welkom. Met uw bijdragen of commentaar kunnen wij een blad maken dat door bijna 1200 Onderzeedienst liefhebbers gelezen wordt. De redactie

1996 Eindejaars overpeinzing

van de voorzitter Vorig jaar schreef ik U in mijn eindejaars over-peinzing over de specifiek voor onderzeedienst-reünisten belangrijke gebeurtenissen uit 1995. Dat was met onder andere de localisering van de O-16 in de Zuid-Chinese zee ook nogal wat ! Op dat gebied is 1996 aanzienlijk minder ener-verend en dus normaler verlopen. Maar 1996 is het jaar van de bestuurs ‘verjon-ging’ geweest. Eminente bestuursleden, die ge-durende zeer lange tijd (de secretaris zelfs vanaf het allereerste begin ) hun beste krachten aan de vereniging hebben gegeven, namen als bestuurs-lid afscheid. Zo’n ingrijpende mutatie laat een leegte achter: een verlies van vertrouwde gezichten en stem-men bij de bestuursvergaderingen, maar zeker ook verlies aan ervaring en kennis van het ver-leden. Daarvoor komt echter ook wat terug: nieuwe be-stuursleden met frisse ideeën en ‘jeugdig’ ent-housiasme die het andere gemis moeten compen-seren. Tevens zal de verjonging de continuïteit van de vereniging beter waarborgen. Een vereniging bestaat dankzij de leden, maar vooral ook door datgene wat hen gemeenschap-pelijk bindt, zeg maar hun geschiedenis. Het terugblikken in de geschiedenis en herden-ken wanneer en waar dat betaamt zal dan ook van het nieuwe bestuur de volle aandacht krijgen. Tegelijkertijd zullen we echter ook trachten ver-nieuwingen door te voeren. 1997 zal ons leren of wij in die opzet zullen sla-gen, maar wij zijn vol goede moed. En ziedaar een parallel met de jaarwisseling: Afscheid nemen van het oude en vertrouwde maar ook de komst van het nieuwe en onbekende met prachtige kansen en mogelijkheden en een nieuw elan. Zo met de blik gericht op de toekomst hoop ik met U in goede gezondheid het komend jaar de 90e verjaardag van onze onderzeedienst te mo-gen vieren, terwijl we al onderweg zijn naar het eeuwfeest. Gaarne sluit ik hierbij mijn wensen aan voor een vrolijk kerstfeest en een gelukkig 1997. De voorzitter

Reunie ‘Tonijn-gangers’ Op vrijdag 20 september kwamen een tachtig-tal ‘Tonijn-gangers’ bijeen in het Marine mu-seum. De organisatie heeft veel werk verzet om veel mensen te bereiken. Het werd een bijzonder gezellige avond waar-op vele vriendschapsbanden uit het verleden werden vernieuwd en oude herinneringen op gehaald met als hoogtepunt een rondgang over onze oude boot. De haren ‘iets’ grijzer, de gezichten wat meer geplooid en getekend maar toch dezelfde man-nen van jaren geleden en met dezelfde spirit van toen. De foto’s die velen hadden meegenomen hie l-pen vaak om de oude verhalen glans te geven. Ook werden zij herdacht die niet meer onder ons zijn. De organisatie kijkt terug op een zeer geslaag-de gebeurtenis die zeker voor herhaling vat-baar is en bedankt het Marine museum voor haar zeer bereidwillige medewerking. De gemaakte groepsfoto van 13x18 cm kosten f 2,50 per stuk kan men bestellen bij: Goof Pruisen Pruimendreef 12 4241 DB ARKEL. Ruud Lieskamp (alias Sjeng)

—4—

Ofschoon wij U reeds in een zeer vroeg stadium hebben gevraagd een datum te boeken voor de viering van het 90-jarig bestaan (1906-1996) van de Onderzeedienst, is dit achteraf niet verstandig geweest.

De Onderzeedienst blijkt net zo onvoorspelbaar als altijd aan de onderzeebootcommandanten is geleerd: ‘BE UNPREDICTABLE’. Met het verminderen van het aantal onderzee-boten van zes naar vier, is het zelfs nog moeilij-ker geworden om operationele programma’s te plannen die ongewijzigd blijven. Het is het streven van de Commandant Onder-zeedienst en van Uw bestuur om op de viering van de 90e verjaardag zoveel mogelijk onderzee-boten in Nederland te hebben. Dat betekent per-soneel thuis voor de viering en boten aan de stei-ger om te kunnen bezoeken. Dit is op de aanvankelijk geplande datum 23 mei helaas niet meer het geval. Derhalve heeft de COZD in overleg met het be-stuur besloten de datum van de viering van het negentig jarig bestaan van de Onderzeedienst te stellen op donderdag 12 juni 1997. Op deze dag valt dan tegelijkertijd de onderzee-dienst jaarreünie 1997 te Den Helder, die zoals bij ieder lustrum met echtgenotes is; in tegen-stelling tot de andere jaren. De voorzitter

In de afgelopen maanden zijn de volgende leden van de vereniging overleden: 28 sep. 1996 Johannes Jacobus Kemp 83 jaar Oegstgeest 6 okt. 1996 J.F. Parera Den Haag 15 okt. 1996 F.C. Schram 84 jaar Den Haag 28 okt. 1996 J.P. Scheurleer 76 jaar Den Helder

Wij zullen hen in eerbiedige herinnering blijven gedenken

In Memoriam

‘Opsporing verzocht’ Elektromonteur 1 b.d. T. Froma is bezig met een lijvig boek over de personele verliezen van de Onderzeedienst tij-dens de Tweede Wereld oorlog.

Voor het boek dat in 1997 uitgegeven gaat worden is hij nog op zoek naar foto's van be-manningen of bemanningsleden van de onder-zeeboten O-13, O-16, O-22, KVII,KXII,KXIII, KXVI en KXVII. Heeft U deze foto's in bezit of kent u personen die zulke prenten hebben, stuur ze dan op of neem contact op met: T. Froma Farmsummerweg 86 9902 BV Appingendam tel. 0596 626 127 Uiteraard worden de foto's in het boek voor-zien van uw naam en krijgt u ze na het drukken retour. De redactie van KVO wilde u deze oproep niet onthouden, wellicht zijn er leden in het bezit van de gevraagde foto's. Bron Vast Werken Nr. 2 juni 1996 Officiëel orgaan van de AVOM (AVOM staat voor: Algemene Vereniging Oud-personeel van de Koninklijke Marine).

—5—

Walrus-klasse over een gesleepte sonar, een Towed Array. Met behulp van deze ‘tuinslang’ kunnen schepen tot op zeer grote afstanden worden gedetecteerd. Als wapen beschikt een Walrus-klasse over een aantal Mk48 heavy weight (267 kg spring-stof) torpedo's. Deze zeer moderne torpedo heeft een krachtige sonar, heeft een zeer hoge topsnel-heid en grote duikdiepte. De Mk48 torpedo is het krachtigste wapen waarover de Koninklijke Marine beschikt. De Nederlandse Onderzeedienst heeft haar operatiegebied in 1995 alleen maar uitgebreid. Onderzeeboot operaties hebben (naast het ge-bruikelijke operatiegebied) plaatsgevonden in de Perzische Golf en het Caraïbisch gebied. Uiteraard blijft ook de band met de Royal Navy gehandhaafd en zijn Nederlandse onder-zeeboten nog vaak in Britse wateren en havens te vinden. Opleiding voor een commando Nadat gedurende bijna 50 jaar Nederlandse on-derzeedienst officieren hun opleiding tot com-mandant bij de Royal Navy hadden gehad, is deze opleiding in 1995 in eigen handen geno-men. De opleiding, die eerst COQC (Comman-ding Officer Qualifying Course) heette en later SMCC (SubMarine Command Course) werd genoemd, kon de Royal Navy na het afstoten van de Upholder klasse niet meer verzorgen voor commandanten van conventionele onder-zeeboten. Deze prestigieuseopleiding heeft stu-denten uit tal van landen. Zo bestond de eerste opleiding uit twee Neder-landse, één Deense en drie Australische offi-cieren. Gedurende vier maanden worden de studenten getraind in het veilig operationeel varen met onderzeeboten, deels in trainers aan de wal, deels tijdens praktijkperiodes aan boord van een Nederlandse onderzeeboot. Op zee krijgen de studenten in hoog tempo en onder grote druk tal van problemen voorgeschoteld. In iedere fase kan de student zakken, de opleiding kent geen herexamen en zonder het succesvol afsluiten van de opleiding krijgen de studenten geen commando over een onderzee-boot. Deze bijzondere omstandigheden zetten uiter-aard extra druk op de studenten die na zo'n tien

De Onderzeedienst, uit het woelige water ? QUAMVIS PATIENCE ACRIS fel, ofschoon geduldig lijdend. Eind 1995 is de Onderzeedienst, na het uit dienst stellen van Hr. Ms. Tijgerhaai op de planmatige sterkte van 4 Walrus-klasse onderzeeboten ge-komen. De reductie in het aantal onderzeeboten en de afslanking van de Koninklijke Marine als geheel hebben geresulteerd in een totale sterkte van het onderzeedienstpersoneel van globaal 400 personen. De besten ter wereld Met de Walrus-klasse beschikt de Koninklijke Marine over de meest geavanceerde contven-tionele onderzeeboten ter wereld. De onderzeeboot wordt gevaren door 52 man en heeft een volledig geautomatiseerde machineka-mer. In de centrale kunnen aan BB-zijde door middel van computers nagenoeg alle systemen aan boord worden bewaakt en alle belangrijke kleppen door middel van een lichtpen en een toetsenbord worden bediend. Processen waarbij een groot aantal handelingen achter elkaar moeten worden uitgevoerd zijn geautomatiseerd. Zo duurt het bijzetten van het snuiverbedrijf aan boord van een Zwaardvis-klasse onderzeeboot ongeveer vijf minuten en moeten hiervoor globaal vijf personen handelin-gen verrichten. Op een Walrus-klasse boot laden binnen één minuut drie dieselmotoren de batterij door het indrukken van een drietal toetsen. Uiteraard zijn alle systemen één of meerdere keren uitgevoerd; redundant heet dat. Aan SB-zijde bevindt zich het operationele deel van de boot in de vorm van een zevental multi-functionele Digital Analysing and Computer Consoles (DACC's). Deze bestaan uit een verti-kaal geplaatst rond beeldscherm waarop sonar- of radarinformatie getoond kan worden, een klein beeldschermpje waarop alleen informatie (tekst) over de contacten op het grote beeldscherm wordt weergegeven en een toetsenbord om informatie in te voeren. De DACC's worden bemand door personeel van de Operationele Dienst. Naast de sensoren zoals periscoop, sonar, radar. EOV enz. beschikt een

—6—

jaar varen bij hun onderzeedienst zo dicht bij hun doel zijn. De eerste NLSMCC kende één gezakte (Australische) student. Met een overvolle opdrachtportefeuille, zeer gemotiveerd personeel en uiterst moderne onder-zeeboten ziet de toekomst er voor de Onderzee-dienst goed uit.

Opleiding commandant onderzeeboot geen sinecure. De scheidende COZD, KTZ van der Ham, be-steedde er in zijn afscheidstoespraak de nodige aandacht aan: De NLSMCC oftewel de Neder-landse opleiding tot onderzeebootcommandant. Aangezien niet alle leden de Alle Hens ontvan-gen heeft de redactie gemeend, dit artikel te moe-ten opnemen in Klaar voor Onderwater. Commandant op grote diepte De door de Koninklijke Marine verzorgde oplei-ding tot commandant van een onderzeeboot is loodzwaar, maar trekt desondanks wereldwijd belangstelling. Onlangs rondde een select gezel-schap de opleiding met succes af. KWEEKSCHOOL ONDERZEEDIENST Tweede klas doet commandantenopleiding. Onder de zwaarst denkbare druk voor je ge-voel tot het uiterste gaan, vervolgens je gren-zen verleggen, daarna uiteindelijk je absolute limiet ontdekken en er ook nog mee kunnen omgaan. Wie zo'n ingewikkeld en louterend proces goed doorstaat, heeft de zeventien weken du-rende opleiding tot commandant van een on-derzeeboot succesvol afgerond en is klaar voor het grote werk. Begin juli werd dit selecte gezelschap uitgebreid met een internationaal groepje van drie marine -mannen, onder wie één van de Koninklijke Marine. Een diep-gaand gesprek over de vele voetangels en klemmen in de opleiding met klasseleraar KLTZ Jan Wijbrands en cursist LTZ1 Jan Hubert Hulsker. De Koninklijke Marine leidde haar onderzee-bootcommandanten tot drie jaar geleden op in samenwerking met de Royal Navy. Toen de Britten echter hun dieselaangedreven onderzee-

boten vaarwel zeiden, bleef er voor de Nederlandse marine niets anders over dan de opleiding zelf ter hand te nemen. Binnen de kortste keren staken Australië, Denemarken, Israël, Brazilië, Portugal en Zuid Afrika hun vinger op. ‘Nederland is nog altijd een van de leading nations als het gaat om dieselonder-zeeboten en van onze kennis en kunde wilden andere landen graag profiteren’ verklaart Wijbrands. ‘Dat kwam de KM goed uit, want een cursus voor alleen de twee tot drie Neder-landse kandidaten per jaar loont nauwelijks de moeite.’ Overigens is de Royal Navy nog altijd zeer geïnteresseerd in de Nederlandse opleiding en daar waar mogelijk worden delen samen door-lopen. ‘Dat geldt eveneens voor de Noorse marine, die de training van haar commandan-ten gedeeltelijk zelf uitvoert en aansluitend bij ons komt buurten. Dat moet allemaal precies op elkaar aansluiten en daarom kan de opleiding wel eens langer duren.’ Einde carrière Voor de deelnemers is de cursus bijzonder be-langrijk. ‘Je kiest tenslotte na het KIM zelf voor de onderzeedienst en in de jaren die daar-op volgen, doorlopen de nieuwe officieren alle rangen aan boord van een onderzeeboot. In de eerste acht tot negen jaar wordt er uiteraard al gekeken naar iemands kwaliteiten, maar de laatste driekwart jaar houden de commandant van de onderzeedienst en de staf een gegadig-de helemaal in de gaten. Stel je voor: na tien jaar varen krijgen kandidaten de mogelijkheid commandant te worden. Dat is natuurlijk fan-tastisch, maar falen betekent wel het einde van hun carrière bij de onderzeedienst. De cursis-ten zetten zichzelf zo ontzettend onder druk.’ Volgens Wijbrands is het logisch dat er ex-treem hoge eisen worden gesteld aan een aspi-rant commandant. ‘Op zee staat ie er helemaal alleen voor. Hij vormt om het zo te zeggen het zenuwcentrum van de boot. Doet hij rare din-gen of overkomt hem wat, dan is de hele boot in de problemen. De commandant van een o n d e r z e e b o o t m o e t o n d e r a l l e omstandigheden, hoe uitzonderlijk ook, de juiste beslissing ne-men. LTZ Hulsker, tot het begin van de opleiding

—7—

zelf oudste officier, kan dit goed begrijpen. ‘Je hebt ineens de eindverantwoordelijkheid voor de veiligheid en bepaalt of de boot naar periscoop-diepte kan. Als oudste officier ben je weliswaar vaak het klankbord voor de commandant, maar die verantwoordelijkheid heb je niet.’ Eerste deel In de eerste week van de opleiding mogen de kandidaten, in leeftijd uiteenlopend van 29 tot 36 jaar, aan elkaar en de leraar wennen. Dan volgen drie weken keihard werken in de trainer op de Opschool. ‘Daar doen we het attack- en safety-deel van de opleiding. De cursisten voeren een groot aantal periscoopaanvallen uit; te beginnen met één schip en na drie weken intensieve training eindigend met vijf schepen. Het gaat erom dat ze zich op hun gemak voelen als ze met de periscoop omgaan. In het begin corrigeer ik ze, maar dat wordt natuurlijk gaandeweg steeds minder’. Over het algemeen komt elke cursist deze eerste periode goed door. ‘Als het er nu echt niet inzit, vertrekt zo'n iemand, maar dat maken we weinig mee, de geselecteerden zijn immers geruime tijd in de gaten gehouden.’ Daarna volgt een praktijk periode die begint met een dived transit naar Noorwegen. Voor de kust moeten allerhande op-drachten worden uitgevoerd, waarbij de cursis-ten tegenspel krijgen van maximaal een Deense oorlogsbodem, twee Nederlandse fregatten en soms ook een Noors schip. Uiteraard bevindt zich ook het gebruikelijke civiele scheepvaart-verkeer in het gebied. ‘Alle situaties, die we daarvoor in de trainer hebben gecreëerd, doen zich dan in het echt voor. Het is alleen allemaal een tikkie moeilijker dan in de trainer: de golven zijn net even hoger of het glas van de periscoop is niet schoon, van die dingen. Van safe depth op zestig meter naar p.d. gaan, mag dan in de trainer al spannend zijn, de eerste keer dat je dit daadwerkelijk moet doen, is pas echt zenuwslo-pend. Want ondanks alle informatie van de sen-soren, bestaat de kans dat je precies onder een stilliggend schip naar boven komt, of dat er een met hoge vaart op je afstormt. Vanwege dat laat-ste kijkt een commandant direct na het omhoog-komen met de periscoop even 360 graden rond.’ Na deze praktijkperiode, die de zwakke punten van een deelnemer onbarmhartig blootlegt, volgt

een eerste week voor de westkust van Schotland, waarin wordt samengewerkt met de commandantenopleiding van de Royal Navy. Wijbrands noemt het een belangrijk deel van de opleiding, omdat de deelnemers dan de andere commandanten- in-spe ontmoeten. ‘Mensen waarmee je in je verdere carrière zaken doet.’ Ultieme opdracht Na afloop van deze periode volgen vier weken in de trainer. Ditmaal voor het tactische deel van de opleiding, waarin de aanstaande com-mandanten niet alleen leren optimaal gebruik te maken van de sensoren, maar vooral ook hun gezonde verstand te laten prevaleren boven die sensoren. ‘In dit deel beoefenen de kandidaten in de trainer special operations, zoals het fotograferen van objecten, verkenningen uitvoeren, mariniers aan wal zetten en oppikken enzovoorts. Daarna volgt een perio-de van vier weken waarin ze dat voor de Schotse kust in de Clyde Area in de praktijk doen.’ Daar krijgen de cursisten hun ‘ultieme op-dracht’. ‘Bijvoorbeeld foto's maken van een object op een eiland op een maximale afstand van 1200 yards. Om alles te kunnen fotogra-feren, moest de periscoop wel minimaal 30 seconden boven water zijn. Boven hun hoof-den voeren bovendien Britse en Nederlandse fregatten heen en weer, die actief naar de on-derzeeboot zochten, terwijl in de lucht een aan-tal Nimrods en Orions hing. Daarnaast bevon-den zich nog eens een stel vissersbootjes in het gebied. Het water was niet al te diep en de manoeuvreerruimte beperkt. De opdracht moest worden uitgevoerd onder drie voorwaar-den: de veiligheid mocht niet in gevaar komen, de sub mocht niet ontdekt worden en het vol-brengen van de missie kwam pas op de derde plaats. Sommigen is het gelukt, maar anderen niet. Dat was geen ramp, zolang ze maar kon-den beargumenteren wat ze deden en het ook verantwoord was. Jezelf leren kennen, je limie-ten beseffen en je grenzen verleggen, daar gaat het om.’ Persoonlijk drama

—8—

Niet alle kandidaten ronden de opleiding suc-cesvol af. ‘In principe ga je weg met zes man en probeer je ook met zes geslaagden terug te komen, maar dat lukt niet altijd. Hoe snel ie-mand wordt weggestuurd, hangt een beetje van de docent af. Ik heb meegemaakt dat een kandi-daat er weinig van brouwde met de periscoop, maar uiteindelijk eindigde hij als beste van zijn klas.’ Als een cursist van de opleiding verwijderd moet worden, betekent dat vaak een persoonlijk dra-ma. ‘Soms ook voor de andere deelnemers, ze-ker als het een populair iemand is. Iedereen voelt dat. Maar met de eisen kan en mag je niet sjoe-melen. Als ik tegen iemand heb gezegd dat het afgelopen is, komen we zo snel mogelijk boven water en wordt hij aan land gezet. Mijn sergeant, die tijdens bepaalde perioden van de opleiding in Schotland verkeert, vangt zo'n man dan op. Echt geen overbodige luxe, want vaak zijn die jon-gens helemaal aan het eind van hun latijn. De sergeant zet ze dan op het vliegtuig naar Neder-land. Ook op Schiphol worden ze weer opgevan-gen.’ Hulsker zegt het moment dat er deelnemers van de cusus worden verwijderd nooit meer te verge-ten. ‘We hebben dat tijdens de cursus twee maal meegemaakt. Je probeert elkaar erdoor te trek-ken. Van onderlinge concurrentie is absoluut geen sprake. Iedereen heeft wel een dip en dan probeer je elkaar met een pep talk op te vangen, maar ja soms is dat niet genoeg. Lastig aan de cursus is wel dat je in principe nooit exact weet hoe je ervoor staat in de opleiding. Je hebt alleen een idee: zolang ik niet bij de overste wordt ge-

roepen gaat het wel goed. Voor degenen die dat wel overkomt, is het vreselijk. Ik had niet ver-wacht dat het zoveel indruk zou maken.’ Afvallen betekent wel einde carrière bij de On-derzeedienst, maar zeker niet bij de marine. Waardering Een bijkomend ongemak voor Wijbrands als cursusleider is dat hij moet werken met mar ine- mensen met verschi l lende vooropleidingen. ‘Iedereen op ge lijk niveau brengen kost tijd’, weet hij. ‘Maar aan de finish voldoen ze alle-maal aan dezelfde hoge eisen om een Neder- landse onderzeeboot te commanderen. Daar hoort trouwens nog een kanttekening bij. Tij-dens de afgelopen cursus heb ik een Israëlische kandidaat naar huis moeten sturen, die echt niet meer verder kon. Hij voldeed niet aan onze maatstaven, maar ik kan me goed voorstellen dat hij in zijn eigen marine wel aan de eisen voldoet. Dat zeg ik altijd wel tegen de com-mandant van de cursist. Of die er nog wat mee doet, weet ik niet.’ Wijbrands heeft intussen twee klassen ‘het vak’ geleerd en het lesprogramma voor de derde is al gereed. ‘De eerste dagen nadat we zijn teruggekomen, denk ik: ”ik stop ermee”, maar dat gevoel verdwijnt als sneeuw voor de zon. Je wordt er grijs van, maar het is zo leuk. Hoewel ik nog nooit een voet in Australië heb gezet, ben ik bij die onderzeedienst nu al beroemd. ”Mijn” cursisten zeggen trots dat ze zijn opgeleid door Wijbrands. Je houdt ze tijdens de training op afstand, maar de

Walrus rijzen en leegmaken.

—9—

De Onderzeedienst was goed vertegenwoordigd in de Alle Hens van oktober. Naast het artikel over de commandanten opleiding stond een arti-kel over Hr. Ms. O-11 onder de pakkende kop: DRIEMAAL NAAR DE HAAIEN De bizarre levensloop van de O-11 September 1944. In de monding van de buiteha-ven in Den Helder worden aan boord van een sleepboot de kabels met de voortgetrokken vracht gekapt. In no time zinkt de nog niet volle-dig gerestaureerde romp van Hr. Ms. O-11 naar een diepte van zestien meter. Op deze wijze hoopt de bezetter de marinehaven voor de op-rukkende geallieerden te versperren. En aldus gaat, voor de derde maal in nog geen vijf jaar, de onfortuinlijke onderzeeboot naar de kelder. De reeks noodlottige gebeurtenissen uit het be-staan van de O-11, die in 1926 in dienst werd gesteld, begon op woensdag 6 maart 1940. Op dat moment verbleef de nu 76-jarige Daan Heijligers uit Haarlem pas drie dagen aan boord van de O-11. ‘Ik had net de opleiding tot tele-grafist doorlopen, maar mocht geen examen doen. Men vond mijn handschrift te slecht. Daar-om werd ik van de opleiding gehaald en naar de Onderzeedienst overgeplaatst.’ Op die bewuste woensdag was het in de haven van Den Helder een drukte van belang, omdat er door medewer-kers van het Polygoonjournaal opnamen werden gemaakt voor de mobilisatiefilm ‘Ergens in Nederland’. Ook aan boord van de O-11 bevond zich een cameraman. ‘Alle schepen die voorbij kwamen, nam hij op de korrel’. herinnert Heijligers zich. Samen bevonden ze zich boven-deks, voor de toren, en vanaf die positie zagen ze dat de sleepboot Amsterdam van bureau Weismuller de haven invoer en met volle vaart op de onderzeeër afstevende. ‘De cameraman filmde alles omdat hij dacht dat dit erbij hoorde. Maar toen werd er geroepen dat we naar het achterschip moesten gaan, want een aanvaring was onvermijdelijk. Eenmaal daar, volgde de harde klap van de botsing.’ Nuchter De sleepboot sloeg een gat van drieëneenhalve meter in de boegbuiskamer en de O-11 begon

vrijwel onmiddellijk te zinken. De oudste offi-cier, LTZ Steinmetz, begaf zich direct naar be-neden om na te gaan of de waterdichte schot-ten waren of werden gesloten. Heijligers weet nog dat hij na de klap zijn schoenen en jack uittrok om beter te kunnen zwemmen. ‘Toen ik mijn kledingstukken overboord gooide, dacht ik: “Ziezo, daar krijg ik nieuwe voor.” Als je daar later aan terugdenkt, begrijp je die nuch-terheid niet.’ Omdat er door de uitzonderlijk strenge winter nog ijsschotsen in het water dre-ven, was het zaak dat de drenkelingen snel droge grond onder de voeten kregen. ‘De com-mandant LTZ1 Goossens, liet zich uit de kuip drijven toen de boot zonk. We zwommen met z'n allen naar fort Harssens. De cameraman probeerde de kant te bereiken met de zware filmapparatuur, maar moest die uiteindelijk loslaten. Toen we de wal opklommen ontdek-ten we dat van de O-11 alleen nog maar het achterschip zichtbaar was omdat de boegbuis-kamer en de periscoopruimte vol water waren gelopen.’ *) Dramatisch In het schip speelden zich tijdens het ongeluk dramatische taferelen *) af. De dienstplichtig kok O. Postma bijvoorbeeld zag plotseling de steven van de Amsterdam bij zijn fornuis naar binnen komen. Hij vluchtte naar de periscoop-ruimte en klemde zich daar vast aan de peris-coop.*) Na de berging van de O-11 bleek hij aan een hartverlamming overleden. Sergeant- torpedomaker T.W.F. Auer had meer geluk. Die bevond zich tijdens de aanvaring in de boegbuiskamer en werd gered door een lucht-bel. Hij wachtte tot de O-11 stillag op de bo-dem, zag toen een lichtvlek en besloot ernaar-toe te zwemmen. Het bleek het gat in de romp te zijn, waardoor hij kon ontsnappen om zich naar de oppervlakte te laten drijven. Toen hij boven kwam kon hij zich nog net vastgrijpen aan het dolboord van een boot en zakte weg in een coma, waaruit hij eerst drie dagen later bijkwam. De hele aanvaring en de daarop vol-gende redding werd door een tweede camera-ploeg van het Polygoonjournaal vanaf het Wierhoofd gefilmd. De marine nam deze opna-men onmiddellijk in beslag voor het onderzoek dat zou volgen. Wat er met die film

—10—

is gebeurd, weet niemand. ‘Ik heb verschillende keren geprobeerd hem te achterhalen, maar zonder resultaat’, aldus Heijligers. ‘Waarschijnlijk is ie in de meidagen zoek geraakt.’ Terug naar het ongeval. Uit een telling van de opgepikte marinemannen bleek dat zich nog al-tijd achttien van de dertig opvarenden in de ge-zonken onderzeeboot bevonden. ‘Later hoorde ik van degenen die in de ruimte onder de toren za-ten, dat ze na de aanvaring met elkaar overleg-den wat hun te doen stond. Besloten werd de luchttanks te blazen om de boot op die manier weer aan de oppervlakte te brengen. *) Dit lukte inderdaad en iedereen verwachtte dat de beman-ning eruit zou klimmen, maar helaas zonk de O-11 weer.’ Uit deze vergeefse poging concludeerden de op-gesloten mannen dat de leidingen van de lucht-tanks door de aanvaring waren beschadigd. ‘Daarom wilden ze proberen op een andere ma-nier de boot te verlaten: één voor één met pers-lucht. Toen kreeg een adjudant *) het idee de olietanks te blazen, want misschien waren die leidingen niet lek. Dat bleek een gouden greep en zo kwam de toren van de O-11 opnieuw boven en bleef boven, waarna de bemanning via de torentrap in veiligheid kon worden gebracht.’ *) Oorzaak Nog steeds miste men echter drie bemanningsle-den, koksmaat Postma, sergeant torpedomaker Logmans en sergeant-telegrafist Steenvoort, op

het appèl. Hoewel voor het ergste gevreesd moest worden, bestond theoretisch de mogelijk-heid dat ze nog leefden. Ondanks het feit dat op klopsignalen en ook via de opdrijvende tele-foonboei niet meer werd gereageerd, stelde de marine alles in het werk om de O-11 te lichten. Toen bleek dat de capaciteit van de drijvende kranen van de Rijkswerf te kort schoot, werden in Amsterdam drie drijvende bokken besteld, die de volgende morgen arriveerden. In de loop van die dag kwam de O-11 droog te staan en konden de stoffelijke overschotten worden geborgen. Voor Heijligers heeft vanaf het begin vastge-staan wat de reden was van het ongeluk. ‘Als bovenwaterschepen de haven uitvoeren, werd er op het havenkantoor een blauwe wimpel gehesen. Dat betekende dat er niemand meer naar binnen mocht.’ De wimpel werd gestreken toen de onderzeeboten Hr.Ms. O-9 en O-10 de haven verlieten. De O-11 kwam er direct ach-teraan. Maar tegelijkertijd voer de Amsterdam, die in de mobilisatie dienst deed als Bewa-kingsvaartuig 3, overeenkomstig het voor-schrift, op volle kracht de haven in. ‘Het neer-halen van de wimpel was geheel volgens de re-gels’, zegt Heijligers, ‘omdat men ervan uit-ging dat een onderzeeboot voldoende manoeu-vreerbaar was om een tegenligger te kunnen ontwijken.’ *) Op dezelfde dag dat de lichamen van de drie omgekomen opvarenden geborgen werden, brachten sleepboten de O-11 het dok op de

Hr.Ms. O-11 in betere tijden

—11—

Rijkswerf binnen. Daar lag de onderzeeboot op 10 mei 1940 nog steeds toen de Duitsers Ne-derland binnenvielen, want de schade was nog niet hersteld. Op 14 mei werd het schip rond 15.45 uur volgens de orders van het Nederlandse opperbevel in verband met de op handen zijnde capitulatie in het natte dok tot zinken gebracht. Nadat de Duitsers het heft in handen hadden genomen, lieten ze de O-11 lichten met de be-doeling het schip voor gebruik gereed te maken. De medewerkers van de Rijkswerf gingen echter niet al te enthousiast aan de slag en wisten de herstelwerkzaamheden zo te vertragen, dat het schip jarenlang in reparatie bleef. Toen de geallieerde strijdkrachten in de herfst van 1944 diep in het vasteland van Europa doordrongen, viel bij de bezetter het besluit de marinehaven van Den Helder te versperren. Daarvoor leek de O-11 de meest geschikte kandidaat. Immers, de Kriegsmarine za t niet op de oude Nederlandse onderzeeboot te wachten, want zij beschikte over een grote vloot moderne U-boten. In september werd de onfortuinlijke sub als blokschip voor de derde maal naar de kelder ge-jaagd, op bijna dezelfde plaats waar ze in maart

1940 voor het eerst zonk. Het wrak bleef tot 10 december 1947 op de bodem van de haven lig-gen, om daarna op een sloperij te eindigen. Met Heijligers is het beter afgelopen dan met de O-11. Na een dienstverband van drie jaar werd hij door de demobilisatie van de marine ge-scheiden. Hij kreeg een baan als scheepsbe-schieter op de Rijkswerf en bleef daar tot zijn gedwongen tewerkstelling in Duitsland. Terugkijkend op zijn avontuur met de O-11 zegt Heijligers nu: ‘Aanvankelijk vond ik het waanzin dat ik door mijn handschrift geen tele-grafieexamen mocht doen, maar later was ik er eerlijk gezegd wel blij mee. Anders had ik waarschijlijk als telegrafist een plaatsing op een bovenwaterschip gekregen, om in de oor-log ik-weet-niet-waar te belanden. De ramp met de O-11 heeft me indertijd nauwelijks aan-gegrepen. Maar toen ik het pas geleden ging opschrijven, kwam het allemaal weer tot in de-tail bovendrijven. Alsof het gisteren is ge-beurd. Gek hè?’ Bron Alle Hens Nr. 10 oktober 1996

*) = onderstaande brief en bijlage

Geachte Redactie Met verwijzing naar het artikel ‘Driemaal naar de haaien’ ‘De bizarre levensloop van de O-11’ in het maandblad Alle Hens d.d. 10 oktober 1996 vraag ik uw aandacht voor het volgende: In maart 1939 werd ik als matroos 3 met brevet seiner geplaatst aan boord van de O 11. Derhalve toen op 6 maart 1940 de aanvaring met de sleepboot Amsterdam plaatsvond voer ik al een jaar op de O 11 en was afgeoefend onderzeebootman. Ten tijde van de aanvaring met de Amsterdam stond ik als seiner naast commandant H.A.W. Goossens op de toren en was zodoende getuige van wat er die dag bovenwater plaatsvond. Aangezien ik geconstateerd heb dat het betreffende artikel onjuistheden c.q. tegenstrij-digheden bevat heb ik er behoefte aan een aantal zaken betreffende het ongeval nader toe te lichten en te corrigeren. Ik heb de redactie van Alle Hens eveneens mijn bijlage met een aanbiedingsbrief toege-zonden, maar gezien eerdere ervaring met deze redactie neem ik aan dat men mijn ver-haal gewoon voor kennisgeving zal aannemen. Ik zou het daarom op prijs stellen indien u mijn verhaal in een KVO wil plaatsen, zodat onderzeebootmensen tenminste zullen begrijpen hoe één en ander in zijn werk is ge-gaan. met vriendelijke groeten

—12—

Naar aanleiding van het artikel in Alle Hens ontving de redaktie van KVO de navolgende brief: De brief was vergezeld van een bijlage met na-volgende tekst: ‘Ten tijde van de aanvaring stond ik als matroos 3 met brevet seiner op de toren van de O-11 naast commandant H.A.W. Goosens. Ik had juist het naamsein van de O-11 per Aldis- lamp door-gegeven aan de seinpost, gezeteld in het torentje van ”Willemsoord” toen de sleepboot Amster-dam de haven binnenvoer. De Amsterdam voer kort langs het Wierhoofd (de zuidelijke walkant) de haven in, richting havenas, en zodoende ge-lijkertijd in de richting van de naar buiten varende onderzeeboten respectievelijk de O-10, de O-9 en de O-11.’ Vanaf dat moment was de aandacht van alle aanwezigen op de toren gefixeerd op de Amster-dam. Om nooit opgehelderde redenen verander-de de Amsterdam niet meer van koers en ver-minderde evenmin vaart en werd het spoedig duidelijk dat de O-9 of de O-11 door de sleep-boot zou worden aangevaren. Op de O-11 werd nog vaart verminderd en enigzins uitgeweken naar stuurboord (naar de noordelijke walkant) maar een aanvaring kon hierdoor niet meer wor-den voorkomen.

In het artikel in Alle Hens wordt gesteld dat de blauwe vlag of wimpel werd neergehaald het-geen betekende dat de Amsterdam toestemming kreeg de haven binnen te varen maar......... De commandant van `de Amsterdam moet ge-weten hebben dat de haven van Den helder aan de ene zijde uitmondde in Het Marsdiep en aan de andere zijde een open verbinding had met de Waddenzee. De vloed en ebstroom gingen altijd door de haven heen. Nu is er een vaste regel dat schepen die met de stroom meevaren voorrang hebben op schepen die tegen de stroom in varen. De onderzeeboten voeren met de ebstroom mee richting Het Marsdiep en hadden voorrang. Derhalve of nu de blauwe vlag c.q. wimpel was neergehaald of niet de Amsterdam had in ieder geval de onderzee-boten in de gelegenheid moeten stellen onge-hinderd de haven te verlaten. Met betrekking tot de gebeurtenissen in de on-derzeeboot, na de aanvaring met de Amster-dam, vermeldt het artikel eerst dat de boeg-buis-kamer en ...... de periscoopruimte (de cen-trale van de O-11) vol water liepen. Onjuist. De boegbuiskamer en het voorbatterijcompar-timent liepen vol water en na later bleek was ook hoofdballasttank 1 volgelopen. Daarna maakt het artikel melding dat koks-

Foto uit het plaatselijke dagblad. De bemanning van de O-11 doet de slachtoffers van de aanvaring uitgeleide tot aan de toenmalige ge-meentegrens,De slachtoffers werden bui-ten Den Helder begraven. (Van links naar rechts: Off MSD 2 Gestel, COZD Callenfels, Commandant O-11 Goossens en LTZ2 Steinmetz. 2e rij links Sgt Auer, die via het aanva-ringsgat uit de O-11 kon ontsnappen. Bijzonderheid: het was voor deze Sgt de eerste dag aan boord, hij zou Sgt Logmans aflossen.)

—13—

maat Postma naar de periscoopruimte vluchtte alwaar hij tengevolge van een hartaanval over-leed. Maar de periscoopruimte was toch volge-lopen, aldus het artikel? Verder in het artikel wordt schreven...’degenen die in de ruimte onder de toren zaten enz...’ Deze ruimte is de periscoopruimte of centrale. Voor de buitenstaander wordt het artikel verwar-rend! Bij de berging van de O-11 werden de lichamen van de opvarenden die bij de aanvaring het leven lieten t.w. sergeant Logmans, sergeant Steensma en koksmaat Postma aangetroffen in de boegbuiskamer en het voorbatterijcompar-timent. Het artikel vermeldt verder dat de in de O-11 achtergebleven bemanning besloot de luchttanks te blazen om op die manier de onderzeeboot aan de oppervlakte te brengen, maar de O-11 had geen luchttanks. Wel beschikte de O-11 over 3 hoofdballasttanks die gevuld werden bij het dui-ken. Teneinde de actieradius van de boot te ver-groten, het was mobilisatie, was hoofdballast-tank 3 onder het achterschip gevuld met ca 40 ton brandstof. Toen besloten werd deze tank leeg te blazen kwam het achterschip zover omhoog, dat het torenluik juist bovenwater kwam en geopend kon worden waardoor de opgesloten bemanning de boot droog kon verlaten. Tenslotte nog twee opmerkingen. Er was geen adjudant aan boord van de O-11. De leiding in de onderzeeboot berustte bij LTZ 2 Steinmetz en de Officier Marine Stoomvaartdienst 2 Gestel. Beide officieren bevonden zich in de centrale (periscoopruimte) van de O-11. In het Marineblad van augustus 1940 beschrijft de onderzeeboot-officier LTZ 1 Schouten onder de titel ‘De berging van de O-11’ de bergings-werkzaamheden na het ongeval. Op bladzijde 605 schrijft LTZ Schouten...’Het mag ongetwijfeld als een belangrijk succes wor-den beschouwd dat de aangerichte schade tot slechts twee compartimenten beperkt kon blij-ven. Ik herhaal, dat zulks in de allereerste plaats moet worden toegeschreven aan het boven alle kritiek verheven gedrag en optreden der boots-

Zomer 1939 Hr.Ms. O-11

De reserve-officier van de wacht zit op de toren (naam onbekend). Aan BB: Matr. van Toor als seiner op de brug en Chef d’Equipage Spr. Zand (ook wel oneerbieding Loempoer genoemd). Aan SB: roerganger Matr1 van de Meule

Bestellen videoband vertoond tijens de reünie van 24 april 1996 Er zijn nog en- kele banden be-schikbaar. Deze videoband is verkrijgbaar door f. 25,85 over te maken op: VSB rekening nummer 84.09.19.514 ten name van W.P.P. Falkmann Middelzand 5306 Den Helder Onder vermelding van: VIDEO 1996 GIRO- nummer VSB 2459 Het boven vernoemde bedrag is als volgt sa-men gesteld: f. 20,00 aanschaf band / kopie maken en f. 5,85 verzendkosten. De videoband zal na ontvangst van het be-drag zo snel mogelijk worden toegestuurd.

bemanning zelve direct na het ongeval; de ener-gieke handelswijze van het personeel vormt een lichtend voorbeeld van hetgeen

—14—

Wat deden onze boten in 1996 ? Hr.Ms. Walrus (Cdt LTZ1 J.P.D. van Zaalen) 18 jan Vertrek naar de oefengebieden nabij Plymouth om tijdens een tweetal weken assistentie te leveren aan het programma van de Flag Officer Sea Training (FOST), onderbroken door een bezoek aan Plymouth. 25 mrt Na een binnenligperiode van anderhalve maand wordt vanuit Den Helder vertrokken om in Plymouth het towed array aan te koppelen en vervolgens met HMS Splendid, HMS Torbay en enkele Enge lse en Nederlandse patrouillevliegtuigen nieuwe onderzeeboot-bestrijdings taktieken te beoefenen ten westen van de Golf van Biskaje. Hierna werd koers gezet naar Malta. 10 apr Een vijf dagen durend bezoek aan La Valletta. Na Malta een maand onderwater, opererend onder Amerikaans operationeel commando, voor o.a. oefeningen met de Amerikaanse onderzeeboot USS Grayling. 14 mei Vierdaags bezoek aan Palma de Mallorca om vervolgens op 25 mei Den Helder binnen te lopen. 31 mei Vertrek om na assistentie te hebben verleend aan de varende ouderdagen van Hr.Ms. Tromp, Hr.Ms. Witte de With en Hr.Ms. Jacob van Heemskerck op te stomen naar noord Noorwegen. Naar aanleiding van het passeren van de Poolcirkel werd de Walrus tijdens een tweedaags verblijf in Bodö verblijd met een bezoek van Boreas. Naar goed gebruik schilderde de jongste matroos en de jongste officier de Panama-kluis blauw en werd een- ieder gedoopt die voor het eerst de Poolcirkel was gepasseerd. 7 jun tot 14 juni deelname aan Sorbet Royal 96 waarbij meerdere keren werd ‘gebottommed’ en ‘gemate’ met LR5, URF en DSRV. Tijdens de oefening brachten ZKH Prins Willem- Alexander, vertegenwoordigers van de nationale/internationale pers en (in het kader van ‘partnership for peace’) waarnemers van niet-NAVO-landen een bezoek aan Hr.Ms. Walrus. 16 jun Na een havenbezoek aan Bodö werd op 18 juni door COZD vanuit Bergen een varende inspectie uitgevoerd om vervolgens deel te nemen aan de snuiverbeproevingen met Hr.Ms. Zeeleeuw en Hr.Ms. Mercuur. Tijdens deze beproevingen werd het gemodi- ficeerde uitlaatsysteem van de Zeeleeuw getest en vergeleken met dat van de Walrus. 25 jun Aankomst te Den Helder, deelname aan de Nationale Vlootdagen. 4 jul Een PHOTEX samen met Hr.Ms. Zeeleeuw, Dolfijn en Mercuur op de foto, voor het maken van promotie materiaal, op de rede van Den Helder. 5 jul Commando overdracht COZD. 12 jul Aanvang zomerverlof gevolgd door een Meer Jarig Onderhoud (MJO) bij de RDM. Hr.Ms. Zeeleeuw (Cdt LTZ1 M.R.P. Elsensohn) 7 mrt Einde MJO, vertrek RDM. Brandstof laden te Den Helder, demagnetiseren in Wilhelmshaven en beproevingen na onderhoud in het Skagerrak 20 mrt Te Den Helder. 9 apr Ten westen van Noorwegen voor verdere beproevingen, opwerken en afre- gelen wapensysteem in de Sognefjord. 3 mei Havenbezoek Bergen tot 6 mei. 9 mei Oversteek naar de Clyde en omstreken, in Schotland, voor het opwerken van de beman- ning, inclusief exit/re-entry oefeningen met Britse special forces. 14 mei Havenbezoek aan Faslane tot 17 mei. 3 jun Havenbezoek aan Faslane tot 7 juni. 14 jun Terug in Noorwegen voor een havenbezoek aan Haakonsvern. 19 jun Beproeven nieuwe snuiveruitlaat.

—15—

25 jun Den Helder, deelname aan de Nationale Vlootdagen en op 4 juli de PHOTEX. 4 jul Commando overdracht COZD, gevolgd door zomerverlof. 16 sep Vertrek Den Helder naar Malaga. 22 sep Havenbezoek Malaga. 25 sep Na Malaga een maand onderwater, opererend onder Amerikaans operationeel com- mando, voor oefeningen met eenheden van de US Navy. 25 okt Begin van een vijf dagen durend bezoek aan Barcelona. 7 nov Den Helder, binnenliggend tot 24 november. 27 nov In oefengebieden nabij Plymouth voor oefeningen met Belgisch/Nederlandse fregatten squadron (BNLFREGRON) en assistentie FOST bij het opwerken van bovenwater een- heden. Binnenliggend te Plymouth in het weekeinde 29 november-2 december en 6-9 december. 15 dec Den Helder voor onderhoud en winterverlof. Hr.Ms. Dolfijn (Cdt LTZ1 H.L.J. Ammerlaan) 25 jan Vertrek uit Den Helder om in Portugese wateren te oefenen met eenheden van de Royal navy. 9 feb Havenbezoek Plymouth, daarna naar Den Helder. 1 mrt Terug in Plymouth oefengebieden ter assistentie van FOST. 8 mrt tot 11 maart bezoek aan Plymouth. 18 mrt In het Skagerrak voor oefeningen met het Belgisch/Nederlandse Task Group (BNLTG), aankomst Den Helder 22 maart. 13 apr In Noorse wateren ten behoeve van de commandanten opleiding. 19 apr tot 22 april bezoek aan Bergen. 28 apr Wederom in Den Helder tot 29 mei. 31 mei Havenbezoek Southampton. 4 jun Ten behoeve commandanten opleiding in Schotse wateren, inclusief deelname aan de Joint Martime Course (JMC) van de Royal Navy; om vervolgens op 4 juli aan de PHOTEX deel te nemen. 5 jul Commando overdracht COZD, gevolgd door zomerverlof. 6 sep Deelname aan de Wereld Havendagen te Rotterdam. 10 sep tot 13 september jaarlijkse VIP vaardagen vanuit Den Helder. 14 okt Vertrek uit Den Helder naar een gebied ten westen van Ierland voor oefeningen met patrouille vliegtuigen afkomstig van IJsland. 24 okt Oefeningen met een RN onderzeeboot (met de Engelse commandanten opleiding aan boord) en een JMC ten Noorden van Schotland. 11 nov Na een havenbezoek van twee dagen aan Faslane werden in Schotse wateren beproe- vingen uitgevoerd en de bemanning opgewerkt. 29 nov tot 2 december havenbezoek aan Cardiff. 5 dec Den Helder voor onderhoud en winterverlof. Hr.Ms. Bruinvis (Cdt LTZ1 E. van Es) 15 feb Vertrek uit Den Helder voor een opwerk periode in Schotse wateren. 26 feb tot 1 maart havenbezoek aan Faslane. 19 mrt tot 22 maart havenbezoek aan Dublin. 25 mrt Opstomen naar het Sakgerrak voor het afregelen van apparatuur, daarna demagnetiseren in Wilhelmshaven. 30 mrt Aankomst Den Helder voor onderhoud tot 22 apr. 24 apr Ten behoeve van FOST voor twee dagen om vervolgens op te stomen naar Portugese wateren om rendez-vous te maken met de BNLTG.

—16—

12 mei Te Den Helder voor onderhoud en zomerverlof. 21 aug Vertrek naar Skagerrak voor oefeningen met de BNLTG. 31 aug Den helder. 7 sep Vertrek richting Portugese wateren om te gaan oefenen met RN eenheden ten westen van Portugal. 20 sep tot 23 september havenbezoek Plymouth, waarna tot 26 september ten behoeve van FOST werd gevaren. 29 sep Ten westen van Portugal en in de Golf van Biskaje om samen met Hr.Ms. Tydeman en personeel van TNO wetenschappelijke beproevingen te doen. 10 okt Havenbezoek van vier dagen aan Plymouth. 17 okt Oefeningen met zowel de BNLTG als het BNLFREGRON en een Duitse Task Group in het Skagerrak. 25 okt Havenbezoek aan Oslo. 31 okt Den Helder voor onderhoud en winterverlof. Hr.Ms. Mercuur (Cdt LTZ1 P.A. Fortgens) 15 mrt Na een onderhoudsperiode naar het Skagerrak om de BNLTG te assisteren bij een torpedo lanceeroefening (TFX) en het afregelen van het wapensysteem van Hr.Ms. Dolfijn. 21 mrt tot 25 maart havenbezoek aan Arendal. 28 mrt tot 10 april te Den Helder om vervolgens Hr.Ms. Zeeleeuw te assisteren bij het afregelen van haar sensoren, havenbezoek aan Bergen. 2 mei Even binnen in Den Helder. 7 mei Vertrek richting Portugese wateren ter assistentie van de BNLTG bij een TFX. 16 mei tot 20 mei havenbezoek aan La Coruna. 23 mei Te Den Helder. 15 jun Richting Noorwegen om samen met de Walrus te assisteren bij de snuiveruitlaat beproevingen van de Zeeleeuw. 25 jun Aankomst te Den Helder, deelname Nationale Vlootdagen en PHOTEX 4 juli, 5 juli com- mando overdracht COZD gevolgd door zomerverlof. 22 aug Vertrek naar het Skagerrak om te assisteren bij torpedo lanceer oefeningen, havenbezoek aan Arendal. 3 sep Na het lossen van torepdo's in Den Helder naar Las Palmas om samen met de Bruinvis Hr.Ms. Tydeman te assisteren bij het wetenschappelijk onderzoek van TNO. Deze periode werd onderbroken door een havenbezoek aan La Coruna en Cork. 10 okt Te Den Helder. 15 okt Naar het Skagerrak ter assistentie van de BNLTG en BNLFREGRON bij torpedolanceer oefeningen. 23 okt Aankomst te Den Helder voor onderhoud en winterverlof. Met dank aan Afdeling Operatiën Onderzeedienst

Leger- en vlootfilm anno 1917 Het Nederlands Filmarchief heeft onlangs een video in de handel gebracht met opnamen van het leger en de marine gemaakt in 1917. De band bevat leuke beelden voor de lief-hebbers van oud materieel en schepen (onder meer ve ldartillerie, machine-geweren, genie-materieel, torpedoboten, onderzeeërs) De band heeft een speelduur van één uur en kost f 29,95 (ISBN 9056792687) in de boekhandel. Bron Trivizier oktober 1996. VBM Vereniging Belangenbehartiging Militairen