NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra...

49
Dokumentu Banku Mundial nian BA UZU OFISIAL DEIT Relatóriu No. 50099-TP ASOSIASAUN DEZENVOLVIMENTU INTERNASIONAL KORPORASAUN FINANSAS INTERNASIONAL NOTA ESTRATÉJIA INTERINU BA REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE AF 2010 - 2011 12 Agostu 2009 Unidade Diresaun de País Timor-Leste Rejiaun Azia du Leste no Pasífiku Korporasaun Finansas Internasional Dokumentu ne’e ni-nia distribuisaun limitadu no resipientes bele deit atu halo sira-nia knar ofisial sira. Tanba nee labele divulga ni-nia konteúdu bainhira la iha autorizasaun husi Banku Mundial. Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized

Transcript of NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra...

Page 1: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Dokumentu

Banku Mundial nian

BA UZU OFISIAL DEIT

Relatóriu No. 50099-TP

ASOSIASAUN DEZENVOLVIMENTU INTERNASIONAL

KORPORASAUN FINANSAS INTERNASIONAL

NOTA ESTRATÉJIA INTERINU

BA

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

AF 2010 - 2011

12 Agostu 2009

Unidade Diresaun de País Timor-Leste

Rejiaun Azia du Leste no Pasífiku

Korporasaun Finansas Internasional

Dokumentu ne’e ni-nia distribuisaun limitadu no resipientes bele deit atu halo sira-nia knar ofisial sira. Tanba nee labele divulga ni-nia konteúdu bainhira la iha autorizasaun husi Banku Mundial.

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Page 2: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

NOTA ESTRATÉJIA INTERINU GRUPU BANKU MUNDIAL BA 2010 - 11

EKIVALÉNSIA MOEDA NIAN Unidade Moeda = Dolar Amerikanu

ANO FISCAL 1 Janeiru – 31 Dezembru

ABBREVIASOENS NO AKRONIMUS

IDA IFC

Vise Prezidente: James Adams Rashad Kaldany

Diretor de País: Kanthan Skankar (Acting) Karin Finkelston

Xefe Ekipa Tarefa: Jerry Lebo Magdi M. Amin

Page 3: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Estratéjia Asisténsia País ikus liu (Relatóriu No. 32700-TP) Diretoria diskute ona iha 19 Jullu 2005.

Page 4: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

NOTA ESTRATÉJIA INTERINU GRUPU BANKU MUNDIAL BA 2010 - 11

BA UZU OFISIAL DEIT

TIMOR-LESTE

NOTA ESTRATÉJIA INTERINU

Konteúdu

SUMÁRIU EZEKUTIVU ................................................................................................................................... 5

I. INTRODUSAUN ............................................................................................................................................. 6

II. BAZE LÓJIKA BA ESTRATÉJIA GRUPU BANKU INTERINU IDA ....................................................... 6

III. KONTEXTU NASAUN NIAN NO DEZAFIU DEZENVOLVIMENTU XAVE SIRA ............................. 7

IV. VIZAUN DEZENVOLVIMENTU TIMOR-LESTE NIAN ....................................................................... 14

V. REVIZAUN BA GRUPU BANKU MUNDIAL NI-NIA EMPEÑAMENTU ULUK NIAN...................... 15

VII. PARSEARIAS ........................................................................................................................................... 26

VIII. RISKUS BA GRUPU BANKU NI-NIA ESTRATÉJIA INTERINU ...................................................... 27

Aneksu A: Estratéjia IFC Nian ba Periodu ISN ................................................................................................ 29

ANEKSU B: Nota Estratéjia Interinu ba Matrix Rezultadus 2010-2011 Timor-Leste ..................................... 30

Aneksu C: Atividades Parseirus Dezenvolvimentu Seluk nian iha Timor-Leste .............................................. 36

Aneksu A2 – Informasaun Badak Timor-Leste ................................................................................................. 38

Aneksu B2-Indikadores Selesionadus* Dezempeñu no Jestaun Portfolio Banku nian ..................................... 40

Aneksu B3 – Rezumu Programa IBRD/lDA nian ............................................................................................. 41

Aneksu B3-Timor-Leste: ProgramA Operasoens Investimentu IFC nian ......................................................... 42

Aneksu B4 - Rezumu Servisus Non-Empréstimus - Timor-Leste ..................................................................... 43

Aneksu B5 – Indikadores Sosiais Timor-Leste nian ......................................................................................... 44

Aneksu B6 – Indikador Ekonómiku Prinsipal Sira ........................................................................................... 45

Timor Leste nian................................................................................................................................................ 45

Aneksu B8 – Karteira Investimentu Empeñadu no Dezembolsu IFC nian ba Timor-Leste .............................. 48

Dokumentu ne’e ni-nia distribuisaun limitadu no resipientes bele deit atu halo sira-nia knar ofisial sira. Tanba nee labele divulga ni-nia konteúdu bainhira la iha autorizasaun husi Banku Mundial.

Page 5: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

SUMÁRIU EZEKUTIVU

1. Hafoin periodu distúrbiu ida nebé hahú iha 2006, Governu Timor-Leste hola ona medida

importante sira atu restaura estabilidade. Iha presaun makas atu harii hikas konfiansa no lori benefisius nebé

dura kleur ba sidadaun sira, Governu lao lalais ona atu rezolve keixas soldadu sira nebé sai husi instituisaun

(kauza inkietasaun nian) no atu lori deslokadu sira fila ba uma. Introduz ona pensoens ba ema katuas-ferik sira,

defisientes, no veteranus atu fo rendimentu seluk tan ba ema sira nebé presiza teb-tebes tulun. Kooperasaun

entre ezérsitu no polisia diak ona. Inisiativa sira ne‟e tulun promove ona estabilidade sosial no fiar iha estadu.

2. Situasaun politika estabiliza ona maibé sei frájil. Krize 2006 halo tensaun sosial sira nebé kuda klean

no mos frustasaun pos-independénsia durante tempu barak sai koñesidu tiha. Expetativas públiku nian aas, liu-

liu bainhira tau iha konsiderasaun nasaun ni-nia rendimentu mina no gas. Populasaun aumenta lais teb-tebes,

liu-liu iha área urbanu sira, no ekonomia la konsege fo serbisu natón ba ema sira nebé tama iha merkadu

traballu.

3. Atu muda husi estabilizasaun ba dezenvolvimentu prazu naruk iha Timor-Leste sei presiza

diversifikasaun ekonómika. Timor-Leste depende ba minarai no gas nudar ni-nia fonte rendimentu prinsipal.

Minarai folin tun tiha husi média US$140 barril ida iha Outubru 2008 ba média anual projetadu hamutuk

US$60 barril ida durante 2009, nebé diminui rekursus nebé iha ba gastus no dezenvolvimentu nian. Timor-

Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak

liu mundu nian, maibé apropriasoens orsamentu foin lalais ne‟e bot liu fali Fundu Petrolíferu ni-nia

Rendimentu Sustentável Estimadu ka Estimated Sustainable Income (ESI), nebé bele rezulta iha redusaun

kuantidade rezerva Fundu nian se la halo realiñamentu. Aumentu lais iha despezas públikas mos bele lori ba

investimentu la efisiente no distorsaun ekonómika nebé hakuran nasaun ni-nia kompetitividade komérsiu.

4. Iha ambiente ida ne’e, ISN ida ho durasaun limitadu (fulan 18) nudar instrumenut apropriadu ida

atu orienta estratéjia Grupu Banku nian. Programas nebé hahú tiha iha Estratéjia de Asisténsia ba País ida

uluk hatudu daudaun ona rezultadus, no sei fo baze ida ba progama Grupu Banku nian atu lao nafatin ba oin1.

Mudansa ba ISN hatudu rekoñesimentu katak presiza fokus no fleksibilidade bot liu. ISN ni-nia tema

unifikador mak atu tulun Governu konverte ni-nia riku-soi minarai ba politika no programas nebé prezerva

estabilidade imédiatu pos-konflitu no mos tau baze ba kresimentu sustentadu iha setor non-petrolíferu.

Proposta intervensoens ISN nian iha objetivu atu apoia Governu iha área estratéjika hat iha pista tranzisional

ne‟e: (1) formulasaun ni-nia estratéjia dezenvolvimentu nasional; (2) dezenvolve kapasidade atu implementa

estratéjia ne‟e; (3) konsepsaun no implementasaun atividades estabilizasaun prazu badak sira; no (4) medidas

nebé pretende atu asegura kresimentu ekonómiku prazu naruk no dezenvolvimentu. Hodi rekoñese papel

importante dezenvolvimentu setor privadu iha asegura estabilidade nasional no kresimentu setor non-petróleu,

maka prepara hamutuk tiha ISN ne‟e entre Banku Mundial no Korporasaun Finansas Internasional. Hodi

rekoñese finansiamentu IDA nian nebé limitadu, maka tenki uza operasoens finansiamentu Banku nian no

investimentu IFC nian atu harii plataforma ida ba esforsu koordenadu doador nian, no atu aproveita rekursus

fundu fidusiáriu nian nebé sei hadia ámbitu no impaktu investimentu nian, análize, no asisténsia téknika nian.

1 Buat sira nee inklui projetus iha jestaun setor públiku, edukasaun, saúde no juventude, no asisténsia téknika ba

definisaun prioridade nasional no jerensiamentu petroliferu.

Page 6: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

I. INTRODUSAUN

1. Nota Estratéjia Interinu ne’e (ISN) arranja estratéjia asisténsia Grupu Banku Mundial nian ba

Timor-Leste ba tinan fiskal 2010 no 2011. Objetivu jeral durante period ne‟e mak atu suporta Governu

Timor-Leste ni-nia esforsu sira atu uza ni-nia riku-soi minarai atu trata asuntu urjente estabilizasaun pos-

konflitu imédiatu no mos hatuur baze diak ida ba kresimentu sustentadu iha setor non-petróleu sira. Timor-

Leste tenki kontinua atu satisfaz ezijénsia urjente publiku nian atu hetan benefisiu ekonómiku enkuantu evita

prosesu foti desizaun nebé ladiak no jestaun fiskal la dun restritu nebé kompromete tiha estadu „frájil riku‟ sira

seluk, no nebé bele lori ba estagnasaun ekonómika iha railaran, setor públiku sobre-karregadu, desgaste no

oportunidades ba korrupsaun. Peskiza foin lalais ne‟e kona-ba nasaun pos-konflitu sira realsa importánsia atu

tau hamutuk konsiderasoens prazu-badak no prazu-naruk iha prosesu disiplinadu no responsável ida nebé

rezolve abut konflitu nian no prevene atu monu hikas ba experiénsia hanesan ho ida nebé akontese iha 20062.

II. BAZE LÓJIKA BA ESTRATÉJIA GRUPU BANKU INTERINU

IDA

2. Estratéjia Asisténsia ba Nasaun (Country Assistance Strategy (CAS)) pretende atu tulun Timor-

Leste konsolida progresu pos-independénsia inisial. Hodi reflete nasaun ni-nia hakarak atu hakat ba oin iha

frente barak no optimizmu komunidade doador nian kona-ba Timor-Leste ni-nia perspetiva, CAS halo tiha

advokasaun ida ba programa governu-tomak ida nebé hetan apoiu husi parsearia forte no abranjente no multi-

doador ida.

3. Maibé iha Abril 2006, mosu violénsia ida nebé doko tiha nasaun ne’e. Hafoin despedida ba um-tersu

husi soldadus ezersitu nian („petisionárius‟), mosu tiha funu entre ezérsitu no polísia. Ne‟e tuir kedas ho

violénsia makás iha Dili, barak mak iha ligasaun ho gang jovens, no deslokasaun ema liu 100,000. Bolu tiha

tropa internasional sira atu tama mai restaura orden. Autoridade Governu nian lakon tiha forsa, sobu tiha

prestasaun servisu báziku sira iha nível hot-hotu, husi ensinu eskolar ba operasaun tribunal sira. Inseguransa no

baku-malu iha nivel komunidade dura to‟o 2007, nebé desvalida tiha asumsi barak nebé sai baze ba CAS no ni-

nia programa no lori tiha ba adiamentu Relatóriu Progresu CAS nian. Iha Maiu 2007 Banku hahú prosesa tiha

operasoens foun iha Politika Operasional 8.00, Resposta Lais ba Krize no Emerjénsia sira.

4. Eventu sira 2006-7 nian halo malorek tiha natureza antagonizmus polítiku no sosial nebé

estabelese metin ona iha Timor-Leste. Governu koligasaun konsentra ona ba harí hikas konfiansa no lori

benefísiu ekonómiku evidente ba sidadaun sira. Hola ona pasus importante es atu mantein estabilidade

(parágrafu 7), maibé sei iha nafatin ameasa distúrbiu seluk tan. Ambiente ekonómiku mos hetan mudansa

kontínua, ho petróleu folin hatudu volatilidade makás iha tinan kotuk. Iha tempu hanesan, Governu agora kria

ona espasu atu hahú fokus ba diversifikasaun kresimentu alein-de setor petrolíferu, no lansa ona ezersísiu

planeamentu estratéjiku ida nebé hakarak atu defini programa dezenvolvimentu prazu médiu ida. Iha ambiente

nebé muda‟an ne‟e, ISN ida ho durasaun limitadu (fulan 18) nudar instrumentu apropriadu ida atu orienta

estratéjia Grupu Banku nian.

5. Hodi rekoñese papel kritiku setor privadu nian, dezenvolvimentu iha asegura estabilidade nasional

no kresimentu iha setor non-petróleu, ISN ne’e prepara hamutuk tiha entre Banku Mundial no

Korporasaun Finansas Internasional ka Internationa1 Finance Corporation (IFC) .

2 Haree, nudar ezemplu, Paul Collier, The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done

About It, 2007. Collier estima katak nasaun pos-konflitu sira iha probabilidade bot dala rua hanesn ho paízes iha

dezenvolvimentu atu monu tama ba konflitu, no katak besik sorinbalu husi paízes nebé rekupera husi konflitu monu hikas

ba konflitu laran iha primeira dékada laran.

Page 7: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

III. KONTEXTU NASAUN NIAN NO DEZAFIU

DEZENVOLVIMENTU XAVE SIRA

Dezenvolvimentu Politiku no Seguransa Ikus Liu

6. Hafoin eleisaun Prezidensial no Parlamentar iha Abril, Maiu no Juñu 2007, dala barak3, violénsia

iha estradas diminui tiha maiski sei iha nafatin tensaun polítika. Nomeasaun governu Aliansa Maioria

Parlamentar (AMP) provoka tiha protest violent iha parte leste nasaun husi apoiantes partidu uda uluk nebé

kaer ukun, Fretilin4 nebé reklama direitu atu governa nudar partidu nebé hetan votus barak liu (maiski la iha

pluralidade). iha 2008-klaran, koligasaun AMP hetan tan teste bainhira partidu opozisaun sira koko atu forma

aliansa governamental ida maibé la iha susesu.

7. Kriasaun estabilidade sai tiha Governu ni-nia objetivu importante e liu, no nia hetan tiha susesu

notável. Hafoin atentadu atu oho Prezidente no Primeiru Ministru iha Fevereiru 20085, Governu kontinua

kalmu no konsentra tiha ba implementasaun Estratéjia Rekuperasaun Nasional ka National Recovery Strategy

(NRS). Konkorda tiha akordu finanseiru ida ho petisionárius, no halo tiha esforu hamutuk ida atu lori hikas ba

uma deslokadus hot-hotu iha railaran ka internally displaced persons (IDPs) hodi fo ba sira osan atu harii hikas

uma hamutuk ho forma asisténsia sira seluk, no atu aumenta programas kriasaun empregu prazu badak.. hafoin

prosesu konsulta no rejistu naruk ida, estabelese tiha sistema pensaun ida ba veteranus funu ukun‟an nian; sira

mos were simu tiha rekoñesimentu públiku nebé atraza kleur. Governu introduz tiha pensaun ba ema katuas-

ferik no defisiente sira, hodi nunee tulun kontribui tiha ba rendimentu disponível iha áreas rurais6. Relasaun

diak nebé estabelese neineik entre polísia no ezérsitu parese hahú ona no lao hela, nebé hatudu liu husi

kooperasaun ativu hodi duni tuir ator sira atake Fevereiru 2008 nian. Asaun sira ne‟e kontribui tiha ba

dimunisaun violénsia, no hatudu tiha sinal kompromisu efetivu Governu nian ba rekuperasaun ekonómika.

8. Maiski iha inisiativas nebé merese louvor tulun hakuran ona risku instabilidade politika seluk tan,

maibé seidauk halakon risku ne’e. Timor-Leste ni-nia experiénsia okupasaun kleur, hamutuk ho disputa

komplikadu lubuk ida nebé seidauk resolve no frustrasaun hafoin ukun‟an, provoka tiha aumentu ida iha

afiliasaun ba gang sira no grupu sira seluk nebé uza violénsia atu proteje sira-nia intereses ka rezolve7. Iha

ambiente ne‟e, independénsia iha parte forsa seguransa sira no funsaun públika vulnerável, no presiza atu

mantein ho kuidadu. Expetativa publiku nian hafoin ukun‟an a‟as, partikularmente desde nasaun ni-nia reseita

husi minarai no gas hahú suli mai. Populasaun aumenta lais teb-tebes, liu-liu iha área urbanu sira, no ekonomia

labele fo serbisu natón ba ema sira nebé tama iha merkadu traballu. Relatóriu Grupu Krize Internasional ida

foin lalais ne‟e fo tiha konsellu kontra internasional complacency ba Timor-Leste.8 Nudar rekoñesimentu ba

nasaun ni-nia frajilidade nebé sei iha, Governu husu ona Nasoens Unidas (UN) atu kontinua ho ni-nia prezensa

3 Hafoin eleisaun segunda ronda, Jose Ramos-Horta sai tiha Prezidente foun nasaun nian. Tanba la iha partidu mesak ida

mak manan kadeira natoon atu forma governu rasik ida, maka Prezidente konvida tiha AMP, nebee ex-Prezidente Kay

Rala Xanana Gusmao lidera, atu harii governu koligasaun ida, nebee simu posse iha Agostu 2007. 4 Frente Revoluciondria de Timor-Leste Independente.

5 Major Alfredo Reinado mak lidera, líder petisionárius nebé foti‟an rasik no anti-heroi polítiku, nebé mate durante

insidente ne‟e. 6 Bolsa de Mae, programa donativu eskala kiik ida ba inan vulnerável sira nebé haruka sira oan ba eskola, mos koko hela

iha sub-distritus iha nasaun laran. Governu ho tulun Programa Alimentar Mundial no sira seluk, fo daudaun donativus atu

suporta eliminasaun osan eskola, no kontinua finansia programa merenda eskolar iha eskala nasional. 7 Haree Avaliasaun Violénsia Armada Timor-Leste ka Timor-Leste Armed Violence Assessment, “Groups, Gangs, and Armed

Violence in Timor-Leste,” Issue Brief No. 2, Abril 2009. Estudu ne‟e hasai tiha konkluzaun katak iha dadus forte katak

afiliasaun iha grupus ne‟e diversifika no aumenta ona iha tinan hirak foin liu ba. Governu no sosiedade sivil hola ona

medidas atu jere no diminui dezenvolvimentu ne‟e, maibé presiza esforsus nebé organiza hamutuk iha frente keta-ketak. 8 Grupu Krize Internasional. 2009. Timor-Leste: No Time for Complacent, Asia Briefing No. 87.

Page 8: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

polisial no atividades dezenvolvimentu polisia, no ba tropa estranjeiru sira atu pur enkuantu helan nafatin iha

nasaun ne‟e9.

9. Timor-Leste ni-nia ekonomia non-petróleu setor públiku mak domina (nebé kontribui tiha ho besik

45 purssentu husi PIB non-petróleu iha 2007), tuir kedas indústria no servisus (besik 28 pursentu), no

agrikultura (27pursentu10

). Liu três-kuartus husi populasaun nebé serbisu mak sei involvidu iha agrikultura

subsisténsia. Investimentu públiku no privadu nian iha 2007 estima tiha besik 26 pursentu husi PIB non-

petróleu, maiski ne‟e aumenta ona iha 2008 ba 46 pursentu11

ho aumentu iha despezas governu nian iha kapital

no dezenvolvimentu. Investimentu setor privadu nian iha 2007 estima tiha 5 pursentu12

deit. Setor privadu

formal kiik teb-tebes, fo serbisu ba ema besik 40,000 deit husi mao-de-obra total nebé liu 300,000.

10. Krize 2006 came on the heels of dezempeñu ekonómiku fraku durante tinan hat, durante tempu

nebé rendimentu real iha setor non-petróleu declined and poverty rose (parágrafu 17). Iha 2007 produsaun

kafé, Timor-Leste ni-nia exportasaun non-petróleu prinsipal, tun tiha besik 20 pursentu no PIB real non-

petróleu tun tiha 5.8 pursentu. Produsaun minarai no gas iha tasi-laran la afetadu. Ekonomia rekupera fila fali

iha 2007. Hafoin estabelesimentu misaun foun UN nian no despezas Governu nian nebé aas, kresimentu PIB

non-petróleu alkansa tiha 8.4 pursentu iha 2007 no 12.8 pursentu iha 2008.13

Maibé produsaun agrikola

diminui tiha iha 2007 nudar rezultadu husi rai-maran no infestasaun peste nian, inflasaun folin konsumidor

nian sae liu 10 pursentu iha tinan laran too Juñu 2008-maioria husi aumentu ida ne‟e hatudu aumentu ida iha

hahaan folin tanba tendénsia global14

11. Aumentu lais iha produsaun minarai no reseitas iha tinan hat liu ba impulsiona tiha surplus fiskal

no externu no permite aumentu makás ida iha despezas Governu nian.. Iha 2008, ho minarai folin sae to

nivel rekorde nian no produsaun aumenta, reseitas alkansa 490 pursentu husi PIB non-petróleu no surplus

fiskal sae ba besik 384 pursentu husi PIB non-petróleu. Iha 2008, RBI hamutuk US$2.7 billoens no RNB per

kapita hamutuk US$2,46015

(maiski PIB real per kapita non-petróleu, estimadu hamutuk US$334 iha 2008,

nudar figura reprezentativu diak liu ba rendimentu médiu ema Timor nian).

12. Timor-Leste benefisia husi rejime jestaun reseitas rekursu natural diak liu ida mundu nian16

. Tuir

Lei Fundu Petrolíferu 2005, reseita minarai hot-hotu depozita iha Fundu Petrolíferu ida. Rendimentu sira tenki

investe, no osan hot-hotu nebé hasai husi Fundu ne‟e kanalizadu liu husi orsamentu Governu nian. Provizoens

Lei Fundu Petrolíferu nian promove manutensaun valor real Timor-Leste ni-nia riku-soi minarai ba jerasaun

aban-bainrua. Tanba ne‟e osan nebé hasai tin-tinan husi Fundu Petroliferu hakruk ba limite máximu ida

9 Husi 2009-klaran, UN iha polísia 1,459 iha terrenu iha Timor-Leste, ho apoiu husi tropa internasional 815 (669 husi

Australia no 146 husi Nova Zelándia). 10 Democratic Republic of Timor-Leste: Selected Issues and Statistical Appendix, Fundo Monetário Internacional, 2008

(estimativas bazeadu ba PIB non-petróleu inkluzive UN). 11

Republic of Timor-Leste: Staff Report for the 2009 Article IV Consultation, Fundo Monetário Internacional, 2009

(investimentu exklui investimentu minarai/gas). 12 Democratic Republic of Timor-Leste: Selected Issues and Statistical Appendix, Fundo Monetário Internacional, 2008 13

Republic of Timor-Leste: Staff Report for the 2009 Article IV Consultation, Fundo Monetário Internacional, 2009. 14

Artigus ai-han kompostu ho 58 pursentu husi basket presu konsumidor nian ba Timor-Leste; besik sorinbalu husi ai-han

sira nee mak importadu. Relatóriu resente ida realsa tiha ligasaun sira entre nasoens afetadu husi desnutrisaun (husi nebee

Timor-Leste klasifikadu entre sanulu aas liu) no nasaun sira nebee hasoru inflasaun dijitu duplu iha 2007-2008. Haree

Banku Mundial, Rising Food and Fuel Prices: Addressing the Risks to Future Generations, Outubru 2008. 15

Estimativas RNB nebee sura ho métodu Atlas. 16 Estudu ida husi Peterson Institute 2007 husi fundus prosperidade soberanu 32 (uza dadus 2006) Timor-Leste ni-nia

Fundu Petrolíferu klasifikadu nudar terseiru fundu diak liu iha termus arranjus governasaun no dezempeñu jestaun nian;

segimentu ida iha 2008 klasifika tiha fundu nee iha kintu lugar husi fundus 34. Haree Edwin M. Truman. “A Scoreboard

for Sovereign Wealth Funds.” Dokumentu nebee aprezenta iha Konferénsia konaba Polítika Taxa de Câmbio Xina nian, 19

Outubru 2007, iha Washington DC; no Edwin M. Truman. A Blueprint for Sovereign Wealth Fund Best Practices. Peterson

Institute for International Economics Policy Brief No.PB08-3, Abril 2008.

Page 9: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

bazeadu ba Rendimentu Sustentável Estimadu (ESI) ba tinan fiskal ne‟e. Proposta hasai osan bot liu ESI tenki

justika iha Parlamentu.

13. Maiski iha aumentu lais iha reseitas petróleu no gas, prevé tiha ona katak planus despezas

Governu nian ikus liu bot liu ESI. Iha Jullu 2008 revizaun orsamentu tinan-klaran, Governu halo

apropriasoens liu dala rua. Orsamentu retifikativu hamutuk US$788 milloens inkluildu provizaun ba US$240

milloens ba Fundu Estabilizasaun Ekonómiku ida, nebé sei uza atu sosa ka fo subsidiu ba ai-han, kombustível

no material halo uma. Retirada atual husi Fundu Petrolíferu iha 2008 de-faktu hanesan ho ESI, tanba despezas

nebé kiik liu fali gastus nebé espera atu halo no levantamentu saldu kas sira seluk. Iha projesoens petróleum

folin orasné17

, hein katak reseitas husi petróleum sei tun husi US$2.3 billoens iha 2008 ba US$1.58 billoens

iha 2009. Orsamentu 2009 propoin atu gasta US$681 milloens, nebé sei rekere atu bot liu ESI besik US$270

milloens18

.

14. Ezekusaun orsamentu aselera makás ona iha tinan hirak foin lalais ne’e, ho despezas osan kas

aumenta husi US$65 milloens iha 2005 ba US$lSO milloens iha 2006/07, no US$lOO milloens iha segundu

semestre 2007, no ba US$551 milloens iha 200819

. Ezekusaun orsamentu Kapital no dezenvolvimentu sae tiha

husi US$21 milloens iha 2007 ba estimadu US$88 milloens iha 2008. Ezekusaun nebé diak ona ne‟e hatudu

esforsu makás Governu nian atu halo simples prosedimentus, delega autoridade aprovizionamentu, no hakbiit

jestaun finanseira bázika no planeamentu estratéjiku iha Ministériu Finansas (MOF) no minitériu relevante sira

(doador sira suporta ativamente, ikus mai liu husi Programa Kapasitasaun iha Planeamentu no Jestaun

Finanseira, PFMCBP). Rekoñese tiha katak iha nesesidade ida atu reforsa tan kapasidade, partikularmente

tanba Governu ni-nia ambisoens investimentu (orsamenta ona US$205 milloens ba kapital no dezenvolvimentu

iha 2009).

15. Krize ekonómika global iha tiha impaktu diretu uitoan ba ekonomia maiski, hanesan iha nasoens

exportadores petróleum seluk krize ne’e hakuran tiha Timor-Leste ni-nia rendimentu petróleu no gas nebé

konstitui liu 95 pursentu husi reseitas nasaun nian. Petróleu folin tun tiha husi média ida hamutuk US$140

barril ida iha Outubru 2008 ba média anual projetadu ida hamutuk US$60 barril ida durante 2009, hodi hatún

tiha montante total rekursus sustentável nebé bele tau ba orsamentu. Orsamentu 2009 propoin aumentu despeza

ida besik 25 pursentu tanesak ho gastu atual iha 2008. Bazeadu ba petróleum folin prazu médiu ida hamutuk

US$60 barril ida hudi kampu atual sira nebé produz reseitas, taxas aumentu despezas orasné too 25 pursentu

tinan ida sei la sustentável no bele lori ba redusaun kuantidade Fundu Petrolíferu. Maiske rekoñese natureza

provizória aumentu despezas foin lalais ne‟e, maibé análize sira hatudu prioridade Governu nian mak tenki lori

despeza públika ba pista sustentável ida iha 201220

.

16. Ho aumentu non-petróleu kontinua impulsionadu husi despezas governu nian iha prazu badak,

halakon sasatan kapasidades ba implementasaun investimentu públiku no selesaun projetu kualidade diak

mak sei esensiál. Investimentu privadu parese kontinua kiik tanba Timor-Leste ni-nia ambiente konduzivu ba

setor privadu nebé sei fraku (parágrafu 21). Maiske mellorias lais iha kapasidade setor públiku nian no reforma

dezenvolvimentu setor privadu nebé halo tiha ho esforsu bot bele dudu aumentu PIB non-petróleu a‟as liu tan,

maibé riskus negativus hanesan volatilidade folin nebé makás no rupture iha merkadu ai-han no petróleu,

distúrbius polítikus no/ka sosiais, no planeamentu no ezekusaun despezas públikas nebé la-diak, nebé ida-ida

bele atraza prospek kresimentu nian. Projeta tiha atu inflasaun tun iha 2009, liu-liu tanba folin komoditas nian

nebé tun (nebé ni-nia aumentu provoka tiha maioria husi aumentu folin iha 2008). Fatór seluk ida iha deklínu

prazu badak inflasaun ni-nia kotuk mak apresiasaun dólar Amerikanu relativu ho moedas Timor-Leste ni-nia

17 Projesoens ne‟e bazeadu ba senáriu produsaun kazu ki‟ik no ba petróleu folin nominal fiksu ida ba periodu 2009-2013

hamutuk US60 barril ida. 18

Reseitas non-petróleu estimadu hamutuk US$84.3 milloens no ESI hamutuk US$408 milloens. 19

Iha AF 2006/07, Governu deside tiha atu muda husi siklu orsamentu ano fiskal ba ano calendário. Tuir mai prepara tiha

orsamentu meio-ano ida nebé engloba 1 Jullu-31 Dezembru 2007. 20

Republica de Timor-Leste: StaffReport for the 2009 Article IV Consultation, Fundo Monetário Internacional, 2009.

Page 10: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

parseirus komérsiu nian, hanesan Indonesia no Australia. Maibé, tenki monitoriza didiak impaktu expansaun

fiskal nian ba kompetitividade. Konstranjimentus kapasidade absorptiva no despeza públikas nebé kontinua aás

nafatin iha probabilidade atu kria engarrafamentu oferta nian, no buat sira ne‟e ikus mai bele lori presaun

inflasionáriu no provoka apresiasaun iha ba taxa de cámbio real nebé sei prejudika kompetitividade Timor-

Leste nian iha loron aban-bainrua („Dutch Disease’).

Tabela 1: Projesaun Ekonómika Prazu Médiu

a/ Inklui UN b/ Exklui reseita Governu nian husi fan fos, ajénsias autónomus no programas doador nian.

c/ Exklui asisténsia internasional. Nota: Estimativas husi PIB real total no RNB orasné la iha, tanba auzénsia dadus konta nasional nebé konfiável. Fonte: IMF

Pobreza no meiu-de-vida

17. Objetivu Governu nian mak atu uza Timor-Leste ni-nia riku-soi petróleum atu lori redusaun

sustentadu ida iha níveis pobreza, nebé sei kontinua a’as nafatin. PIB non-petróleu real per kapita aumenta

tiha husi US$343 iha 200221

ba US$398 iha 2007 molok sae dala ida tan ba US$499 nebé estimadu ba 2008

(iha presu konstante 2000 nian).22

Maibé estimativa ikus liu hatudu, katak besik sorinbalu husi ema Timor sira

mak moris iha liña pobreza nia okos iha 2007, sae husi 36 pursentu iha 2001.23

Fundu Monetáriu Internasional

(IMF) estima katak PIB non-petróleiu tenki aumenta ba 7-8 pursentu tinan ida atu mantein pobreza keta sai aat

liu.24

Momentum demográfiku nasaun nian aumenta urjénsia ba dezafiu ne‟e: estimative taxa fertilidade ohin-

loron hamutuk oan 7.8 ba feto ida,25

no kresimentu populasaun netto anual bot liu 3 pursentu (populasaun

urbanu aumenta besik 5 pursentu tinan ida). Timor-Leste ni-nia populasaun sei nurak, ho 46 pursentu husi

populasaun mak idade kiik liu tinan 15. Ne‟e tau presaun bot ba provizaun servisu báziku; nia mos prejudika

makás nivel dezempregu 26

ohinloron nian nebé periogozu. Tuir estimativa ema foin-sae 15,000-16,000 mak

tama merkadu traballu tina-tinan,27

enkuantu empregu besik 9,500 deit mak tuir estimativa kria ona iha 2008.

18. Maiski Governu no parseirus dezenvolvimentu halo ona esforsu konsertadu, maibé

dezenvolvimentu umanu sei kontinua nudar dezafiu ida, liu-liu iha áreas rurais. Timor-Leste klasifikadu iha

15ª pozisaun husi 179 nasoens iha UNDP ni-nia Índise Dezenvolvimentu Umanu28

. Dezempeñu iha

21

República de Timor-Leste: Selected Issues and Statistical Appendix, Fundo Monetário Internacional , 2007. 22

República de Timor-Leste: StaffReport for the 2009 Article IF’ Consultation, Fundo Monetário Internacional, 2009. 23

Avaliasaun pobreza ikus liu ramata tiha iha 2003. Planeia ona atu halo atualizasaun ida ba 2009, hodi bazeia ba

rezultadus Survey Padraun Moris Timor-Leste 2007 ka (TLSLS). 24

República de Timor-Leste: Country Report No. 07/86, Selected Issues and Statistical Appendix. Fundo Monetário

Internacional, 2007. 25

Sensus 2004 estima tiha fertilidade hamutuk oan 6.95 ba feto ida ba 1999-2003. DHS 2003 fo tiha estimativa ida aas liu

hamutuk 8.3 ba 2002-2003 no hatudu tiha katak fertilidade aumenta makás ona desde 1998. 26

Dezempregu tuir estimativa hamutuk 8.5 pursentu iha nivel nasional no 23 pursentu iha areas urbanas, ho dezempregu

foin-sa‟e nian hamutuk 43 pursentu iha eskala nasional; maibé, númerus ne‟e la kaptura sub-empregu prevalente 27

Haree World Bank, “Population Growth and its Implications for Timor-Leste,” 2008. 28

Human Development Indices: A Statistical Update. United Nations Development Programme.

http://hdr.undp.org/en/statistics/data/hdi2008/. HDI sukat nasaun ida ni-nia realizasaun iha asegura ni-nia sidadaun sira

moris naruk no saudável ida, koñesimentu, no padraun moris desente/layak ida.

Indikador 2007 2008 2009 2010

(proj.)

Kresimentu PIB real non-petróleu (%) ai 8.4 12.8 7.4 7.5

Inflasaun (CPI, % mudansa, média periodu) 8.9 7.6 1.3 4.0

Saldo fiskal jeral (?h PIB non-petróleu) bi 37 - 4 8 -10

Saldo fiskal non-petróleu (“h PIB non-petróleu) -43 - 68 - 73 - 69

Saldo konta korrente (% PIB non-petróleu) ci 296 405 191 171

Page 11: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

indikadores sósiu-ekonómiku lags behind média ba Azia Oriental no Pasífiku (EAP) ba nasoens ho rendimentu

kiik (Tabele 2), no progresu ba Metas Dezenvolvimentu Miléniu neineik tiha. Servisus saúde no edukasaun

estabelese hikas lalais ona hafoin krize 2006, maibé kualidade servisus nian no demanda ba servisus ne‟e sai

preokupante. Inskrisaun eskola primária tun tiha iha 2006, maibé hahú rekupera ona. Estudu Padraun Moris

Timor-Leste (TLSLS) informa katak 39.5 pursentu husi populasaun ho idade tinan 6 ba leten nunka ba

eskola29

. Taxa abandonu eskolar no repetisaun aas, no estudantes barak nebé ramata sira-nia edukasaun la

hetan kualifikasaun báziku nebé sira presiza atu partisipa iha merkadu traballu. Timor-Leste halo ona progresu

diak iha hatún taxa mortalidade labarik nian (husi 144 pur labarik 1,000 ho idade kiik liu tinan 5 iha 2000 ba

125 iha 2007),30

maibé desnutrisaun sei kontinua problemátiku (besik sorinbalu husi labarik sira ho idade kiik

liu tinan 5 mak sofre pezu menus iha 2007)31

. Sei iha nafatin sasatan jéneru bot iha edukasaun sekundária no

superior. Asesu ba servisus infra-estrutura sei kiik, ho 63 pursentu deit husi populasaun mak iha asesu ba bee

hemu seguru iha 2007, no 37 ba eletrisidade.32

Tabela 2: Indikadores Dezenvolvimentu Umanu

Nota: Inskrisaun brutu eskola primária refere ba inskrisaun total nudar proporsaun populasaun ho idade eskola primária

Fontes: Ministério da Educação; UNDP; Banku Mundial. Dadus ba 2007, ka resente liu disponível.

19. Ema Timor pursentu hitunulu-resin-hat hela iha áreas rurais, hanesan mos ho três kuartus husi

emakiak sira nasaun nian live. Maioria populasaun rural depende ba medida ida iha agrikultura ba sira-nia

sustentu, maibé produtividade kiik no seguransa ai-han la adekuadu. Um-tersu umakain sira Timor-Leste nian

depende exkluzivamente ba agrikultura subsisténsia, no 84 pursentu husi ema sira nebé empregadu serbisu iha

indústria agríkola, peskas, florestas, ka balada hakiak. Maibé atividades ne‟e kontribui tiha besik 27 pursentu

husi PIB non-petróleu iha 2007, no Timor-Leste ohinloron nudar importador líkidu ai-han, ho kuantidade

produsaun kolleita nian entre kiik liu iha rejiaun EAP.33

Iha 2007, besik 70 pursentu husi populasaun hasoru

pelu menus fulan ida ho konsumu ai-han menus, no familias pasa em média fulan tolu mak la iha fos ka batar

natón atu han (kuaze fulan hat iha áreas rurais).34

Maiske imprtánsia agrikultura uda-ben iha foho nian ba

seguransa ai-han no redusan pobreza, maibé sistemas ne‟e simu oha atensaun nebé la natón; politikas

29

TLSLS 2007 nudar temi iha Timor-Leste: Poverty in a Young Nation. 2008. 30

UNDP iha Timor-Leste. http://www.tl.undp.org/undp/rndgfour.html. 31 Ibid. 32

Ibid. 33 Media produsaun batar no hare 1.4 no 1.5 toneladas métrikas hektar ida, respetivamente. 34

TLSLS 2007.

Indikador Timor-

Leste

EA

P

Nasoens

Rendimentu

kiik

Esperansa vida bainhira moris (tinan) 61 72 57

Mane 60 70 56

Feto 62 74 59

Taxa mortalidade labarik (pur 1,000 nebé moris ho

vida)

47 22 80

Taxa literasia (% ema sira ho idada tinan 15 ba

leten)

50 93 64

Inskrisaun eskola primária (% brutu) 114 110 94

Inskrisaun eskola primária (% netu) 85 93 73

Page 12: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

produsaun ai-han orasné konsentra ba hare irrigadu. Presaun ba rai agríkola aumenta daudan tanba populasaun

mos aumenta, nebé prejudika liu tan (no prejudikadu husi) degradasaun ambiental.35

20. Atu hamoris kresimentu makás iha ekonomia non-petróleu sei eziji produtividade aas liu iha

agrikultura, fornesimentu infraestrutura nebé suporta kresimentu (estradas, eletrisdade,

telekomunikasoens), melloria importante ida iha ambiente konduzivu setor privadu nian, no aumentu

quantum ida iha baze kompeténsias nasaun nian. Buat sira ne‟e hotu prefiguradu iha estratéjia

dezenvolvimentu emerjente Governu nian (alínea 27), maibé labele subestima/meremehkan natureza dezafiu

nian. Produtividade agríkola kontinua kiik tanba ni-nia natureza subsisténsia, no apoiu ba setór ne‟e desde

independensia la natón atu hasoru fatores fundamentais. Esforsus Governu no parseirus dezenvolvimentu nian

atu trata Timor-Leste ni-nia défise infraestrutura hatudu ona progresu uitoan, nebé hatudu restrisoens

finansiamentu nian, kapasidade administrative nebé fraku, no la iha abilidades téknikas iha Gobernu no setor

privadu. Hadia baze abilidades nasionais nudar propozisaun prazu naruk ida, no sei presiza investimentu bot no

sustentadu iha niveis hotu-hotu sistema edukativu nian.

21. Ajitasaun 2006 enfrakese liu tan konfiansa investidor nian: investimentu privadu estimadu tiha

hamutuk US$12 millowns iha 2007, 5 pursentu deit husi PIB non-petróleu. Estudus rua ikus liu Doing Business nian klasifika tiha Timor-Leste iha pozisaun 170 husi nasoens 181 iha mundu tomak kona-ba

fasilidade halo negósiu em jeral.36

Imaturidade setor privadu internu no ambiente nebé la favorável hatudu

falta de oportunidades ba emprezariadu Timor nian nebé la iha serbisu barak, no kapasidade fraka públiku nian

atu estimula surjimentu merkadus nian hafoin momentu nebá. Asesu ba finansas limitadu teb-tebes, ho mens

his 7 pursentu populasaun mak uza fasilidades bankárius. Nudar resposta ba kultura kréditu nebé ladiak no

ezekusaun fraku ba direitus kreditor nian, prejudikadu liu tan ho konflitu sivil foin lalais ne‟e, empréstimus

nebé la devolve aumenta tiha ba 28 pursentu hsi total empréstimus iha finais Marsu 2008. Sei presiza harii

rejistu kréditu ida. Maibè halo ona progresu diak iha expansaun mikrofinansas, nebé alkansa ona entre um-

kintu no um-kuartu husi umakain kiak sira maiske la iha kuadru regulador explisita ida.

Governasaun

22. Iha orgaun emerjente peskiza nian ida konabá kresimentu no extensaun korrpsaun nian, no

públiku Timorense haree nudar problema grave no kresente ida. Foin lalais ne‟e, pozisan nasaun nian tun

tiha iha klasifikasaun kona-ba Indise Persepsoens Korrupsaun Internasional, tun husi pozisaun 123 ba 145 husi

180 países entre 2007 no 2008,37

maiské provável katak deklíniu iha pontus ne‟e seidauk kaptura esforsus

resentes atu hametin responsabilizasaun funsionalizmu públiku nian. Maibé ho expansaun lais ida iha despezas

públikas, iha perigu ida atu hamosu desperdisiu. Iha tinan kotuk, públiku no média kestiona tiha kazus

aprovizionamentu balun (infraestrutura no materiais) no mos rigor operasoens aduaneiras. Kazu sira, se la trata

didiak, iha poténsia atu halakon konfiansa públiku nian.38

35

Modelu agrikultura lere-no-sunu no utilizasaun makás ai-sunu nudar kauzas prinsipais ba desmatamentu iha Timor-

Leste, nebé iha 1.2 pursentu husi kobertura florestal tinan ida, kontinua tama iha taxas lais liu iha Ázia du Leste.

Degradasaun rai mos afeta daudaun kualidade rai no bee nian, enkuantu peska kosteira parese submete ba explorasaun

makás. Haree World Bank, “Economic and Social Development Brief,” Agostu 2007, p. 23. 36

Doing Business 2008: Comparing Regulation in I78 Economies (klasifikasaun sira ne‟e ikus mai ajusta tiha atu reflete

mudansas iha metodolojia no adisaun nasoens 3), International Finance Corporation and World Bank, 2008; Doing

Business 2009: Comparing Regulation in 181 Economies; Ibid, 2009. 37 Indise Persepsaun Korrupsaun ka Corruption Perceptions Index buka atu sukat extensaun korrupsaun nian nudar ema

negósiu sira na analistas nasionais hatene. 38

ONGs no media lokais ativu iha asuntus governansa, hodi publika kazus alegasaun korrupsaun no komenta kona-ba

inisitivas xave governu nian atu promove diskusaun públika. Iha Jullu 2008, pur ezemplu, estudantes universitárius halibur

hodi protesta hasoru Governu ni-nia proposta aumentu orsamentu semestral, no em partikular akizisaun karreta ida ba

Deputadus 65 ida-ida. Estudantes temi kona-ba preokupasaun katak aumentu orsamentu bot ne‟e iha ambiente ida ho

ezekusaun orsamentu limitadu bele oportunidade ba korrupsaun elite. Maiski aprova ona medida ne‟e, asoens estudantes

nian prompted kobertura makás media nian no debate iha Parlamentu laran.

Page 13: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

23. Timor-Leste halo ona progresu sólidu iha harí instituisoens atu salvaguarda responsabilizasaun

setór públiku nian, maibé sira-nia efikásia restrinjidu tanba kapasidade limitadu no mandatu legal nebé

dezenvolve neineik. Estabelese ona Gabinete Provedor dos Direitos Humanos e da Justiça (PDHJ) iha 2004 ho

funsoens komisári direitus umanus nian, ombudsman, no ajénsia antikorrupsaun. Orasne‟e Provedor livre ona

husi ni-nia responsabilidade ba kombate antikorrupsaun ho estabelesimentu Komisaun Anti-Korrupsaun

independente iha Juñu 2009 no nomeasaun Vice Primeiru Ministru ida ho mandatu atu trata asuntus

korrupsaun. Gabinete Inspector Geral (OIG), estabelese ba dala-uluk iha 2000, foin lalais ne‟e hetan ona

definisaun ba ni-nia poderes no mandatu liu husi lei orgánika ida. OIG responsável ba auditorias internas no

inspesaun, no mos investigasoens nudar resposta ba akuzasoens korrupsaun relasionadu ho ezeksaun

orsamentu públiku. Governu mos harii ona Comissão Função Públika independente ida ho mandatu atu hadia

orientasaun servisus, lideransa, étika no estrutura karreira, hamutuk ho poderes atu investiga komportamentu

ladiak no foti desizaun konabá medidas disiplinares. Instituisoens sira ne‟e hotu hasoru dezafius bot atu

dezenvolve kapasidade iha áreas responsabilidades nebé luan ho rekursus finanseirus limitadus. Instituisoens

setor justisa nasaun nian nebé frájil kolokadu tiha iha tensaun grave nia okos durante krize 2006, no konfiansa

públiku nian iha sira-nia efikásia seidauk estabelesidu. Kontinua halo nafatin esforss atu reforsa kapasidade

téknikus tribunal nian liu husi programas kapasitasaun, enkuantu sei depende hela ba juizes internasionais nebé

halao knar interinu.

24. Efikásia Parlamentu nian iha diskti no aprova leis no ezamina orsamentu hetan ona melloria

makás desde independénsia, no deputadu sira vokal liu tan konabá asuntus responsabilizasaun setór

públiku nian. Maiski iha ona ganhus ne‟e, kapasidade Parlamentu nian atu halao fiskalizasaun efikáz kontinua

restrinjidu nafatin tanba la iha kompeténsia téknika e experiénsia entre deputads, no mos natureza polìtika

papel lejislativu no fiskalizasaun nian.

25. Iha 2008, ho baze iha abordajen Fundu Petroliferu nian, Governu lansa ona Modelu de

Transparénsia Timor-Leste nian at tulun públiku kompriende didiak prosesu jestaun rekursus liu husi

ezekusaun orsamentu). Timor-Leste mos implementa hela Extractive Industries Transparency Initiative

(EITI) ka Inisiativa Transparénsia Indústrias Extrativas, nebé promove publikasaun no verifikasaun pagamentu

kompañias nian no reseitas governu nian husi extrasaun rekursus, no manifesta ona interese iha abordajen EITI

++.39

26. Iha ni-nia intensaun atu uza reseitas minarai nasaun nian atu aselera dezenvolvimentu, Governu

hetan difikuldade tanba kapasidade administrativu no planeament limitadu no sistemas responsabilzasaun

públika nebé seidauk dezenvolve didiak. Ne‟e hamosu riskus lubuk ida:

(i) Hasai barak liu fali ida nebé sistema bele suporta: Fokus forte Governu nian iha 2008 nebé tau ba

estabilizasaun tetu didiak tiha no lori ona progresu vizivel. Nudar pontu fokal mudansas ajenda

Governu nian, hodi ajusta ambisaun kapasidade sei sai difísil liu tan, no ezijénsias ba instituisoens

estadu nian nebé fraku sei aumenta makás.

(ii) Inkonsisténsia polítika: Risku ida ne‟e sei agrava se Timor-Leste nia parseirus dezenvolvimentu la

konsege ezamina no transfere experiénsia internasional kona-ba eskolla polítika difisil nebé involvidu

iha tranzisaun husi estabilizasaun prazu badak ba diversifikasaun ekonómika iha prazu naruk. To‟o

39 EITI nudar inisiativa internasional ida nebé involve governus, kompañias, no sosiedade sivil nebé serbisu atu reforsa

transparénsia no boa governansa liu husi publikasaun regular no verifikasaun pagamentus kompañias nian no reseitas

governu nian husi petróleu, gas, no atividades explorasaun. EITI++, ka abordajen korrente de valores, buka atu tulun

nasoens iha sira-nia esforsus atu traduz rikeza mineral ho buka atu tulun nasoens iha sira-nia esforsus atu konverte mineral

no hidrokarbonetu ba dezenvolvimentu sustentável hodi konsentra ba aspetus hotu-hotu korrente de valores indústrias

extrativas nian, husi konsesaun kontratu no lisensas, ba monitoramentu operasoens, ba kobransa taxas no direitus ba

jestaun no alokasaun reseitas, no ikus liu ba politikas dezenvolvimentu no projetus sustentáveis.

Page 14: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

ohinloron, akonsellament polítiku kontinua inkonsistente, la koordenadu, no personalizadu makás, no

la hatudu apresiasaun natón ba insentivus polítikus nebé dezafia lideransa nasaun nian.40

(iii) Expansaun fiskal lais: Temi liu deit iha alíneas 15 no 28, katak risku ida ne‟e bele lori ba hamohu

riku-soi nasaun nian no ba perturbasoens makroekonómikas.

(iv) Desperdísiu, ka halo eskolla la diak ba projetus, ezekusan la efisiente no korrupsaun: La iha

informasaun sistémiku konabá kualidade gastus públikus nian, maibé kapasidade ida nebé aumenta

daudaun atu gasta iha ambiente ida ho kapasidade-kiik eziji kompromisu politiku sustentadu ba

auditoria públika rigorozu ida, hanesan mos ba métodus „objetivu‟ ba avaliasaun projetu no estudus

viabilidade. (Haree mos alínea 22).

(v) Dezafius ba autoridade estadu nian: Iha nesesidade ida atu lejitimiza liu tan papel estadu nian (nudar

buat ida distintu husi instituisoens tradisionais, no estruturas sosiais nebé mosu durante okupasaun).41

Krize 2006 hatudu tiha defisiénsias iha kapasidade autoridades tradisionais no mos formais atu jere

konflitu, no mos poder destrutivu husi trauma sosial nebé la rezolve husi tempu okupasaun. Enkuantu

estadu aumenta ni-nia alkanse ba moris no asuntus ekonómikus sidadaun sira nian, maka sei presiza

esforsu determinadu ida atu kria parsearuas nebé rekoñese direitus no entitlements nebé ezisti tiha

nanis ona.

IV. VIZAUN DEZENVOLVIMENTU TIMOR-LESTE NIAN

27. Vizan Governu nian kona-ba dezenvolvimentu dinámiku no hatudu ni-nia fiar’an nebé aumenta.

Deklarasan inisial sira hafoin Governu atual simu pose iha Agostu 2007 enfatiza tiha estabilidade. Estratéjia

Rekuperasan Nasional 2007 (National Recovery Strategy (NRS)) salienta tiha nesesidade atu enfrenta dezafius

ba ni-nia autoridade nebé IDPs, bandos jovens, no petisionárius koloka.42

Apoiu doador nian ba NRS

empakotadu iha konjuntu Prioridades Nasionais (PNs) de rezumu. PNs 2008 nian hatudu sa mak Governu fiar

prezisa atu prevene epizódiu konflitu seluk tan mosu: reforma ba instituisoens seguransa; reintegrasaun

petisionárius; lori hikas deslokadus ba uma; estabelesimentu pensoens ba veteranus, idozus no defisientes; no

kriasaun empregu ba foin-sa‟e sira liu husi servisu mao-de-obra intensivu. PNs nee mos identifika ona series

asoens „estrutural‟ nebé pretende atu apoia dezenvolvimentu setor privadu, melloramentu kapasidade setor

petróliferu no jestaun rekursus, produtividade agríkola, edukasaun no prestasaun servisus saúde, no dezempeñu

no transparénsia setór públiku. Progresu iha ajenda prazu médiu lad´n klaru du ke iha dominiu estabilizasaun

nian, maiski halo ona melloria sistémiku importante e iha jestaun finansas públikas (alínea 14).

28. Ikus liu Primeiru Ministru no Govern hahú formula ona vizaun dezenvolvimentu prazu naruk liu

ida. Tinan 2009 ba dala uluk nudar “Tinan Infraestrutura nian”. Vizaun nee tuir mai hola tiha forma nudar

movimentu ambisiozu ida atu foti nasaun nee husi mukit laran liu husi esforsus intensifikadus atu harii baze

ida ba kresimentu non-petroliferu sustentadu. Sei defini hela abordajen prazu naruk ne‟e, nebé aprezenta

oportunidades no foti kestoens estratéjikus importante es. Dadus husi nasoens seluk nebé dezenvolve‟an hela

40

Nudar ezemplu ida ba ida ne‟e iha domíniu dezenvolvimentu institusional, Governu deklara 2008 nudar Tinan Reforma

Administrativa no halo tiha planus atu kria komisaun funsaun públika ida, aumenta poderes auditoria no dependénsia GIG

nian, no estabelese komisaun anti-korrupsaun ida. Programas ne‟e hotu responde ba nesesidades importantes, programas

sira ne‟e hotu responde ba nesesidades importantes; tau hamutuk, no iha forma nebé rekomenda,sira eziji makás

kapasidade nasional no hamoru kestoens kompleksu konsisténsia nian ho arranjus konstitusionais nebé estabelese ona. 41 Atu hatene tan kona-ba papel instituisoens tradisionais iha harii estadu no harii nasaun iha Timor-Leste, haree pur

ezemplu Boege et al, On hybrid political orders and emerging states: State formation in the context of Ifragility ‟, Berghof

Research Center for Constructive Conflict Management, 2008; T. Hohe, The clash of paradigms: International

administration and local political legitimacy in East Timor, Contemporary Southeast Asia, Vol24, No 3, December 2002;

and J. Trindade in D. Mearns (ed), Reconciling conflicting paradigms: An East Timorese vision of the ideal state in

Democratic Governance in Timor-Leste: Reconciling the local and the national, Charles Darwin University Press, 2008. 42 Estratéjia Rekuperasaun Nasional reflete serbisu nebé halo ona iha parsearia ho parseirus dezenvolvimentu iha

International Compact for Timor-Leste, ho UNMIT kaer papel lideransa ida.

Page 15: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

hatudu katak ritmu husi „impulsu bot‟ ida presiza kalibrasi ho kuidadu; expansaun fiskal lais bele estimula

demanda agregadu iha prazu badak, maibé efeitus iha prazu médi iha tendénsia atu negativu.43

Aatu garante

kresimentu sustentadu, Governu sei presiza avalia trade-offs bázikus no komplementaridades entre

investimentus no mos kontrola kualidade gastus nian ho kuidadu, nebé téknikamente nudar tarefas ezijentes.

Aumentu forte ida iha despezas Governu nian bele mos tau iha sustentabilidade iha risku;44

se kompromisu sira

kontinua aumenta no folin petróleum nian kiik nafatin, maka sei susar atu mantein niveis no padraun

prestasaun servisus nian. Tanba halo nafatin despezas bot liu ESI sei halakon valor real rikeza petróleu nasaun

nian, maka tenki dezenvolve kritériu ekonómiku klaru ba despezas nebé bot liu ESI (pur ezemplu, limita

despezas ne‟e ba investimentus nebé promete taxa retornu ekonómiku aas). Importante e mos atu analiza kazu

dividas públika nian, tanba ida ne‟e oferese alternativu ida atu depende ba Fundu Petrolíferu (ho kondisaun

katak tusan ne‟e ho termus konsesionais, katak kapasidade jerensiamentu apropriadu estabelese ona no katak

kustu empréstimus nian kiik liu rendimentu nebé lakon husi ativus Fundu Petrolíferu nian)45

no aumenta

kapasidade nasional liu husi sub-kontratasaun. Importante e mos investimentu barak setór privadu nian, hodi

nunee evita inlasaun folin fator nian

V. REVIZAUN BA GRUPU BANKU MUNDIAL NI-NIA

EMPEÑAMENTU ULUK NIAN

Progresu iha CAS ba AF2006-2008, no Lisoens nebé Aprende ona

29. CAS ida uluk konstroi tiha haleu Governu ni-nia primeiru Planu Dezenvolvimentu Nasional no iha

tiha pilar estratéjiku tolu: provizaun servisus sustentáveis, kriasaun empregu produtivu, no reforsa

governansa. Konsiderasoens kona-ba juventude no jéneru komún ba pilares hotu-hotu. Implementasaun CAS

tenki iha ligasaun forte ho Programa de Apoiu ba Konsolidasaun ka Consolidation Support Program (CSP),

matrix relasionadu ho apoiu ba orsamentu iha programas Governu no doador nian nebé serve tiha nudar

mekanizmu útil ida ba koordenasaun asisténsia parseiru dezenvolvimentu nian. Implementasaun CSP hetan

suporte husi PFMCBP, nebé dezeña tiha atu fo apoiu sistémiku ba planeamentu, preparasaun, ezekusaun no

monitorizasaun orsamentu. CSP no PFMCBP komplementa tan ho operasoens espesifikas ba setór no

atividades asisténsia téknika.

30. Hafoin krize 2006, Banku muda tiha énfaze programátiku ba estabilizasaun iha prazu badak, hodi

uza projetus existentes no projets foun nudar plataformas no mantein diálogu kontinyu ho Governu no

doadores. Énfaze prinsipal iha PFMCBP atu halais gastus Governu nian (sein lakon kontrole fidusiáriu), hodi

fo baze fundamental ba programas subsídiu familiar nebé Governu implementa iha 2008. Supervizaun ba

projetus rua Banku nian iha nivel setor, Projetu de Apoiu ba Setor Edukasaun ka Education Sector Support Projetu (ESSP, AF2007) no Projetu de apoiu ba Planu Estratéjiku Setor Saúde ka Setor saúde Strategic Plan

Support Projetu (HSSP-SP, AF2008), konsentra tiha ba manutensaun no/ka restaurasaun provizaun servisu

báziku no bat rata nesesidades zonas rurais nian, enkuantu Projetu Dezenvolvimentu Juventude ka Youth

Dezenvolvimentu Projetu (YDP, AF2009) pretende atu trata asuntu exkluzaun jovens nebé la iha serbisu husi

43 Nee bele mosu tanba gastus pro-sikliku nebé lori ba konsumu no aumenta makás output, nebé la sustentadu bainhira

konsumu diminui fali ba rates tendénsia nian. Nunee mos bele iha aumentu ouptut durante prazu badak husi despezas

investimentu, nebé la hamoris output adisional tanba diresionamentu ladiak ka tanba la iha despezas orasne‟e. Haree

Fiscal Policy Responses to the Current Financial Crisis: Issues for Developing Countries, World Bank, December 2008. 44 Pur ezemplu, salarius no ordenadus, maiski 14 pursentu deit husi orsamentu jeral 2009, ekivalente ho 25 pursentu husi

ESI; ne‟e bele aumenta liu tan se implementa duni planus desentralizasaun. Kompromisu bot seluk mak implikasoens

rekorrentes husi gastus infraestrutura nian nebé aumenta lalais, entitlements husi despezas protesaun sosial, no forsas

seguransa nian nebé orasne‟e daudaun doadores mak selu ho osan nebé la tama orsamentu. 45

Debate ne‟e komplikadu tanba kestoens kona-ba viabilidade kampus gas Greater Sunrise nian nebé kiik liu folin

petroleum no gas nian. Kampu gas ida ne‟e reprezenta aumentu bot ida iha reseita potensial sira se nia komesa produz ona.

Governus Australia no Timor-Leste konkorda ona atu fahe reseitas Greater Sunrise nian 50:60, maiski sei halo nafatin

negosiasoens kona-ba fatin pipeline husi kampu Sunrise (ho Timor-Leste hakarak tebe-tebes atu haree pipeline ne‟e mai

iha kosta-sul nasaun nian, hamutuk ho fábrika gas natural líkidu).

Page 16: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

korrente ekonómika. Enserramentu Fundu Fidusiáriu ba Timor-Leste ka Trust Fund for East Timor (TFET),

nebé finansia tiha hamutuk projetus 18 nebé Banku administra husi 2000,46

tulun simplifika ona portfolio

Banku nian. Em vez de CSP, nebé sai tiha vítima husi ni-nia susesu rasik,47

definisaun PNs 2008 rekoñese tiha

nesesidade ida ba foku makás liu tan ba prioridades dezenvolvimentu Governu nian, em vez de apoiu

orsamentu doador nian.

31. Traballu operasional hetan tiha apoiu husi programa análize forte ida nebé bazeia ba abilidades

téknikas Grupu Banku nian no experiénsia internasional. Iha CAS okos, Grupu Banku halo ona estudus

kona-ba Planu Dezenvolvimentu Nasional, politika veteranus, politika juventude no empregu, eletrifikasaun

zona rural, no dezenvolvimentu setor privadu no setor finanseiru. Hafoin krize, Banku enfatiza tiha

fleksibilidade iha traballu analítiku, hodi explora tópikus krítikus hanesan juventude no redes de seguransa no

tulun Governu foun ho dokumentus politika no aprezentasoens kona-ba kestoens-xave.

32. IFC hahú ona operasoens iha Timor-Leste iha Agostu 2006 no serbisu ona ho Investment Climate

Advisory Service (FIAS) ka Servisus Akonsellamentu kona-ba Klima Investimentu no Banku Mundial atu

tulun kria plataforma ida ba dezenvolvimentu setor privadu. IFC ni-nia serbisu konsentra tiha liu-liu ba

promosaun diálogu entre governu-emprezas, simplifikasaun start-up ba negósius no prosedimentus

lisensiamentu nian, no dezenvolve lejislasaun nebé promove dezenvolvimentu setór privadu. Traballu

diagnóstiku nian kona-ba klima investimentu halo ona iha kuadru Doing Business nia okos, hodi fo baze ba

diálogu espesífiku país nian haleu prioridades reforma nian. Nudar rezultadu husi ida ne‟e nia aumenta liu husi

pontu ba fokus hotu-hotu nebé bele foti atuasaun.

33. Maiski iha interrupsoens 2007-2007 nian, realiza ona progressus iha diresaun ba rezultadus nebé

estabelese ona iha CAS. Atende ona etapas prinsipais balun: kria ona instituisoens atu apoia investimentu

privadu, halakon ona osan eskola, hadia ona planeamentu no monitoramentu rezultadus setor saúde nian,

prepara ona estratéjia seguransa ai-han ida, veteranus simu ona rekoñesimentu ba sira-nia servisu, Loke ona

Gabinete Provedor nian, halo auditoria ba ba reseitas Fundu Petrolíferu no pagamentu kompañias nian, no

delega ona responsabilidades despezas no aprovizionamentu nian. Maibé iha áreas seluk, progresu paradu tiha.

Atrazu importante e liu mak iha kriasaun empregu, reforma funsaun públika (maiske harii ona Komisaun

Funsaun Públika ida), no fasilitasaun ambiente pozitivu ida ba dezenvolvimentu setor privadu.

34. Prepara ona esbosu Relatóriu Progresu CAS ida iha final period CAS48

molok muda ba ISN ida, fo

lisoens importante es atu informa ISN. Entre sira, mak tolu tuir mai, no aplika ba Grupu Banku Mundial no

mos ba komunidade doador luan liu:

(i) Lisaun jeral mak katak manutensaun estabilidade sosial rekere liu tan manutensaun lei no orden: nee

signifika fo atensaun barak ba tensoens no expetativas fundamentais.49

Maiski poténsia atu mosu hikas konflitu

ema kompriende didiak, maibé koñesimentu nee la influensia adekuadamente dezeñu programa doador nian.

Fokus ida explísitu liu ba asegura distribuisaun rezultadus tamjíveis iha prazu badak, bele tulun hadook krize

2006. Pur ezemplu, Banku identifika ona juventude nudar pontu de inflamasaun, maibé hodi halo nia sai tema

46

TFET selu tiha projetus Banku nian iha setores agrikultura, edukasaun, enerjia, saúde, setor petróleu, no

dezenvolvimentu emprezas kiik no hamutuk hotu liu US$200 milloens. Nuné mos iha TFET projetu nen mak Banku

Aziátiku ba Dezenvolvimentu (Asian Development Bank) administra. TFET rejista US$59.8 milloens iha kompromisus iha

tinan nebé nia iha atividade barak, 2000, no hahú taka iha AF2010. 47

Iha nebá doadores no departamentus Governu nian sinti katak hatama asaun ida iha matriks rezultadus CSP sei rezulta iha

konsentra atensaun barak liu tan – nudar rezultadu husi nee nia expande tiha liu husi pontu foku hotu-hotu nian nebé bele

implementa. 48 Esbosu CASPR submete ona ba revizaun Komisaun Operasoens Rejionais Banku nian iha 21 Abril 2008, hafoin ida

ne‟e Diresaun Banku nian desidi ona atu muda ba ISN. Preparadu besik períodu CAS rohan, esbosu CASPR ne‟e serve

nudar Relatóriu Konkluzaun esbosu CAS nebé sei tau iha apéndise CAS ba Timor-Leste tuir mai. 49 Revizaun 2006 nian ida kona-ba experiénsia Banku nian ho estadu frájil sira argumenta katak tenki iha fokus ida tetu

didiak iha Timor-Leste kona-ba promove paz liu husi fo benefísius ekonómikus: Engaging with Fragile States; An IEG

Review of World Bank Support to Low-Income Countries Under Stress. Independent Evaluation Group, World Bank, 2006.

Page 17: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

CAS „transversal‟ de faktu diminui tiha asuntu nee husi atensaun direta. Hafoin krize nee mak Banku halo tiha

serbisu analítiku alvejadu ba dezempregu juventude (estudu Dezenvolvimentu Juventude no Merkadu Traballu

AF2008)50

no define tiha ho forma klaru estratéjia juventude multisetorial ida (relatóriu Juventude iha Krize

AF2008), husi nebé mosu tiha projetus komplementares tolu - YDP (AF2009), proposta Programa Workfare

Nasional (National Workfare Program (NWP, AF2010)) no Projetu Edukasaun Segunda Oportunidade

potensial ida ka Second Chance Education Projetu (SCEP, AF2011). Importante liu mak, serbisu ida ne‟e

inkorporadu iha lideransa forte Governu nian. NRS 2007 haksoit husi Governu ni-nia apresiasaun urjente ba sa

mak presiza atu restaura estabilidade sosial no konfiansa públiku nian).

(ii) Kapasitasaun setor públiku nebé sukses depende ba kompromisu sustentadu Governu nian – no

disiplina doador nian. Governu no doadores expressa tiha frustrasaun ba kriasaun kapasidade nebé neineik iha

Timor-Leste. Fundamental ba estabilidade iha situasaun pos-kcnflitu mak lejitimidade Governu nian,51

no

lejitimidade nee aumenta (ka diminui) makás tiha husi Governu ida ni-nia kapasidade atu ezekuta ni-nia

mandatu didiak. Governu Timor ni-nia esforsu atu atu harii aparellu estadu nian huzi kraik ba leten benefisia

tiha husi ezemplu internasional apropriadu lubuk ida, em partikular adaptasaun modelu Noruega ba governansa

rekursus naturais ho estabelesimentu Fundu Petrolíferu. Iha oportunidades seluk (pur ezemplu,

dezenvolvimentu setor saúde), Governu hatudu ona klareza vizaun no ezekuta ona lideransa forte. Maiski

nuné ativizmu doador nian nebé iha intensaun diak maibé la koordinadu didiak, dalaruma hamate kapasidade

absorptiva, rezulta iha inisiativas barak demais, disempowering asesores expatriadus barak nebé okupa

pozisoens liña, no dalabarak, lakon tiha kapasidade ezekusaun lokal.

(iii) Iha tiha fallansu sériu no prejudisial ida atu kria kondisoens konduziveis ba hamoris setor privadu

lokal vibrante ida (alínea 21). Iha buat barak nebé Governu tenki halo atu simplifika prosedimentus no hadia

transparénsia (pur ezemplu iha entrega kontratus bot); efisiensia no konfiansa públiku nian sei esesnsial se

Governu ni-nia ambisoens dezenvolvimentu orasnee atu realiza. Maiski ajenda nee kritiku, iha mos nesesidade

ba komunidade doador atu komplementa esforsu halakon sasatan regulatóriu barak ho énfaze ida ba

diversifikasaun no kompetitividade. Nee sei eziji ita atu kompriende didiak liu poténsia ba setores oi-oin,

inkluzive merkadoria agrikultura alternativu, servisus, no turizmu, atu serve nudar fontes alternativus

kresimentu nian hodi konsidera arrendamentu rekursus nebé aas. Kompriensaun nee sei permite atu tau alvu

diak liu ba esforsus kapasitasaun ba instituisoens relevantes, inkluzive merkadus suporte ba fatores prinsipais

hanesan rai no finansas.

Dezempeñu Portfolio no Riskus Fidusiárius

35. Portfoliu Timor-Leste Banku nian partilla karateristikas barak ho karateristikas iha estadu frájil

no afetadu husi konflitu sira seluk. Durante AF2005-2007, besik 75 pursentu husi projetus sai husi portfolio

iha estadus frájeis no afetadu husi konflitu hetan klasifikasaun satisfatóriu, maiski nível nee tun tiha ba 49

pursentu ba Afrika. Dezempeñu portfolio nian iha Timor-Leste tun tiha iha faixa ida nee nia laran, ho 58.8

pursentu husi projetus nebé sai tiha iha tinan lima liu ba simu klasifikasaun satisfatória husi Banku ni-nia

Grupu Avaliasaun Independente Banku nian ka Independent Evaluation Group (IEG). Kualidade entrada nian

sai tiha preokupasaun ida, maiski, ho avaliasoens projetu Banku Mundial nian hatudu katak operasoens balun

sofre tiha tanba ámbitu ambisiozu demais no dezeñu komplikadu demais.52

36. Maiski iha ambiente operasional kompleksu ida no muda lalais, projetu ida deit iha portfolio mak

submete ona ba restruturasaun formal. Hodi rekoñese nesesidade ba fleksibilidade ba oin, diresaun Banku

nian sei adopta abordajen ida sistemátiku liu ba supervizaun durante periodu ISN. Nudar parte husi esforsus

50

World Bank, Youth Development and the Labor Market, 2007. 51 Fragile States; Securing Development. Diskursu Robert B. Zoellick nian iha Intitutu Internasional ba Estudus

Estratéjikus iha Geneva, Suíça, 12 Setembru 2008. 52 Haré, pur ezemplu, IEG ni-nia Relatóriu Avaliasaun Dezempeñu Projetu (Project Performance Assessment Report) ba

1o, 2

o, no 3

o Programas Apoiu Tranzisaun, Relatóriu Konkluzaun no Rezultadus Implementasaun (Implementation

Completion and Results Report) ba CSP I, no QER nebé diskuti ona iha alínea 37.

Page 18: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Banku nian atu desentraliza kapasidade téknika ba terrenu, foin lalais ne‟e Jerente Operasoens ida serbisu tiha

iha eskritóriu Sydney no númeru pesoal tékniku iha Dili aumenta ona (alínea 50). Nomeasoens ne‟e sei garante

katak jestaun portfolio simu atensaun sustentadu durante period ISN. Planeia tiha ona análize portfolio

kompriensivu ida ba AF 10, rezultadus husi análize ne‟e sei informa abordajens operasionais iha loron aban-

bainrua. Sei halo revizoens projetu prazu médiu imédiatu, no sei reestrutura projetus tuir nesesidade no

bainhira nesesáriu. Halo hela reestruturasaun ba PFMCBP no atualiza ona ba estatus satisfatóriu (Kuadru 1).

37. 2008 Quality Enhancement Review (QER) programa Banku nian iha Timor-Leste insentiva fokus

bot liu, simplisidade iha konsepsaun projetu nian, no akompañamentu diak liu iha serbisu analítiku.53

QER

suporta tiha papel Banku nian iha in helping convene doadores haleu ajenda hamutuk ida, inkluzive utilizasaun

programas setoriais nudar meiu ida atu hakuran volume ezijénsias diferentes doador nian ba Governu – maibé

kritika tiha konsepsaun SWAPS Bank nian nudar komplikadu demais no nuné auto-destrutivu. QER expresa

tiha preokupasaun kona-ba impaktu ladiak serbisu analítiku Banku nian (ezemplu, ba saúde, protesaun sosial

no empregu ba foin-sa‟e sira), implika katak foku atensaun Banku nian barak liu fo ba produtu rasik du ke ba

katalizasaun mudansa. Maiski QER subestima tiha tempu nebé nia presiza atu traduz análize iha asaun (nudar

ezemplu ida, traballu analítiku 2007 kona-ba merkadus traballu nian no dezempregu foin-sa‟e lori diálogu

durante tinan rua atu mosu nudar proposta NWP), prinsipiu báziku ida ne‟e influensia tiha maneira oin sa

Banku halo traballu analítiku iha Timor-Leste. Ezersisius nebé lao hela kona-ba dezenvolvimentu rural no

produtividade agrikola, fahe ba malu benefisius rekursus naturais nian, no kapasitasaun substitui tiha abordajen

ida orientadu ba relatóriu ho series debates interativus, aprezentasoens no notas polítikas nebé projetadu ho

públikus espesíifikus iha neon – enkuantu konkluzoens estudu populasaun 2008 aprezenta tiha iha forma

gráfiku ba sesaun Parlamentar ida.

38. Maiski iha realzasoens bot tinan kotuk nian, aumentu dramátiku iha despezas Governu nian no

níveis kiik kapasidade Governu nian atu kria ambiente ida ho risku fidusiáriu a’as. Dezafius mak hanesan

falta pesoal kualifikadu, kontabilidade la diak, la iha kapasidade lokal atu halo auditoria no investigasoens, no

sistema sansoens ofisiais no judisiais nebé fraku. Maiski hadia daudaun ona sistemas jestaun finanseira

(ministérius relevantes orasne‟e oha ona asesu ba sistema informasaun jestaun finanseiru integradu,

FreeBalance), funsoens kontrolu internu no auditoria independente mak ligasaun fraku liu sira iha korrente

jestaun finanseira públika. Halo daudaun ona esforsus atu klarifika funsoens auditoria liu husi revizaun ba lei

jestaun finanseira públika, maibé MOF no ministérius relevantes seidauk harii funsaun auditoria interna

kredível ida. GIG, nudar orgaun auditoria interna Governu nian sei fraku nafatin, no seidauk harii Tribunal

Supremu Kontas, Taxa, no Auditoria nebé konstituisaun prevé, nebé halo Governu la iha Instituisaun Supremu

Auditoria ida.54

Iha mos fluxu bot iha rejime aprovizionamentu nasional, ho implementa daduaun ona leis no

diretrizes foun iha Governu laran hamutuk ho desentralizasaun autoridade makás iha gastus ba ministérius

relevantes no autoridades lokais nebé foin hamriik. Sei iha nafatin frakezas iha sistemas no prosesus

aprovizionamentu , maibé, no gañus kapasidade nian seidauk dezenvolve ho velosidade hanesan ho demandas

despezas nebé aumenta lalais. Nudar konsekuénsia husi dezafius ne‟e, sei kontinua implementa programas

Banku nian iha Timor-Leste liu husi Unidades Implementasaun Programa ka Program Implementation Units

(PIUs) durante period ISN.

39. Iha ISN okos, Grupu nee sei trata riskus fidusiárius ne’e liu husi reformas nebé apoiadu iha

ámbitu PFMCBP nian, no liu husi supervizaun projetu avansadu. Iha domíniu jestaun finanseira, programas

Banku nian ou muda ona ba FreeBalance ka iha prosesu atu muda. Durante periodu ISN, serbisu ne‟e sei inklui

revizaun inisial ida ba prosesu reforma aprovizionamentu, inkluzuve lejislasaun, regulamentus no orientasoens,

no kapasidade iha ministérius liña. Banku mos sei kontinua serbisu ho MF atu hadia kontroles internus no

kapasidade auditoria. Dezenbolsu subvensoens kiik komprometidu tiha tanba kapasidade ezekusaun Governu

nian fraku hamutuk ho supervizaun Banku nian nebé esporádiku, nebé rezulta iha record keeping ladiak no la

53 Quality Enhancement Review: Paclfic Islands. Quality Assurance Group, World Bank, 2008. 54

Auditor komersial ida, nebé responsável mos ba auditoria annual sira kontas programa Banku nian, halo ona

auditoria anual ida ba kontas governu nian; sei halo hela auditoria ida ba periodu husi 1 Jullu 2007 ba 31 Dezembru

2008, tuir mudansa ba tinan fiskal Governu nian.

Page 19: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

iha atensaaun ba prosedimentus enserramentu; nudar resposta, monitoramentu donativus Banku iha país

reforsa ona. Atividade aprovizionamentu iha projetus Banku nian iha projetus Banku nian sei kontinua eziji

supervizaun makás no kriatividade xefes ekipa tarefa Banku nian; nunee mos, presiza avaliasaun

aprovizionamentu foun ida atu hafoun Relatóriu Avaliasaun Aprovizionamentu de País ka Country Procurement Assessment Report (CPAR) nebé halo iha 2002. CPAR atualizadu ida sei tulun makás Governu

bainhira nia harii mekanizmus no abordajens foun, no bele tulun simplifika prosesus komplikadus no hakuran

presaun ba funsionárius Governu nian nebé sobrekarregadu (pur ezempu, liu husi uzu apropriadu

empakotamentu kontratu nian).

VI. ESTRATÉJIA INTERINU GRUPU BANKU MUNDIAL NIAN BA 2010-2011

Bazes Estratéjikas

40. Mudansa ba ISN ida hatudu rekoñesimentu katak riskus politikus no reguransa nebé prezenta iha

Timor-Leste no la iha kuadru estratéjiku prazu médiu nasional ida rekere fokus no fleksibilidade bot liu iha

programas apoiu Grupu Banku nian. Implementasaun ISN sei hetan orientasaun husi kuadru Banku Mundial

nian ba empeñamentu iha estadu frájil sira55

nebé enfatiza kapasidade no responsabilidade estadu nian,

ligasaun sira entre seguransa no dezenvolvimentu, no importánsia parsearias internasionais luan liu. ISN mos

also draws on the abordajen ba estadu frájil sira nebé deskreve iha Banku ni-nia Estratéjia Rejional EAP Abril

2008 nian,56

no koerente ho abordajen estratéjiau Departamentu Pasífiku nian, nebé enfatiza Banku ni-nia

abilidades analítikus atu explora experiénsia global kona-ba halo polítika.57

Nuné mos, ISN rekoñese katak

55

Fragile States-Good Practice in Country Assistance Strategies (IDA/R2005-0252), December 22, 2005. 56 Securing the Future: Supporting Shared and Sustainable Growth in the East Asia and PaciJic Countries and Beyond

(SecM2008-0152), April 10,2008. Dokumentu ida nee realsa nesesidade atu dezenvolve kapasidade no responsabilizasaun

iha jestaun finansas públikas no atu hetan estabilidade prazu badak hodi fo servisus bázikus, suporta grupus vulneráveis no

kriasaun empregu iha setores públiku no privadu. 57 Pacific Blue Water (2009). Abordajen Banku nian ba sub-rejiaun Pasífiku, inkluzive Timor-Leste, defende utilizasaun

abilidades analitikus Banku nian no experiénsia iha elaborasaun polítika atu maximiza benefísius husi fluxu rekursus

externus (arrendamentu rekursus naturais, fluxu donativus no fiskal, osan nebee haruka husi liur) no atu apoia

rekonversaun efisiente no transparente ba fluxu rekursus ne‟e ba oportunidades servisus no meios subsisténsia nian.

Kuadru 1: Restruturasaun ba Projetu Kapasitasaun iha área Planeamentu no Jestaun Finanseira ka (PFMCBP)

Aprovadu iha Marsu 2006, dezeña tiha PFMCBP atu fo apoiu kapasitasaun koordenadu ba jestaun finansas públikas.

Programa ne‟e ko-finansiadu ho doasaun Ida nian ida IDA nian (US$7 milloens) no fundu fidusiáriu multi-doador ida

(projetadu US25.6 milloens). Progresu implementasaun inisialmente neineik iha parte ida tanba interrupsoens konflitu 2006

ba operasoens Governu nian.

Implementasaun nee aselera tiha hafoin eleisoens iha 2007 no Ministra Finansas foun ni-nia ownership forte ba projetu nee,

no mos nomeasaun Banku nian ba xefe ekipa tarefa ida bazeadu iha Diliiha Novembru 2007. Governu no Banku konkorda

ona atu reestrutura PFMCBP nudar resposta ba: (i) pedidu Ministra Finansas nian atu Banku dokumenta progresu bot nebé

halo ona iha in aligning the project atu suporta reorganizasaun no reforma MF; (ii) orientasaun husi Revizaun Melloria

Kualidade ka Quality Enhancement Review (alínea 37) informa kona-ba nesesidade ba dezeñu projetu simples liu; no (iii)

mudansas bot iha ambiente fiskal, nebé aumenta tiha nesesidade atu asegura jestaun finansas públikas diak ida.

Prinsipais elementus reestruturasaun nian mak hanesan: (i) remapeamentu komponentes projetu nian ba organograma foun

MF nian no mudansa estratéjia jestaun; (ii) diminui ámbitu projetu nian hodi fo apoiu diretu ba MF deit, no apoiu indiretu deit

ba ajénsias liña no entidades distritais; no (iii) hafoun estratéjia kapasitasaun projetu nian.

PFMCBP tulun ona Governu lori rezultadus pozitivus lubuk ida. Simplifika no reforsa tihaona sistemas no prosesus MF nian,

no delegasaun autoridade bot liu ba ministérius liña hasae ona efisiénsia no permite ona melloria makaas iha ezekusaun

orsamental nebé halao tiha parte importante ida iha estabilizasaun país iha 2008 (alíneas 7 no 14). Hadia ona transparénsia liu

husi publikasaun orsamentu no informasaun despezas, nebé ikus mai promove fiskalizasaun ativiu liu no efikáz liu

Parlamentu nian kona-ba prosesu orsamentu. PFMCBP mos sai tiha instrumentu efikáz ida ba amonizasaun apoiu doador

nian ba MF, hodi nuné promove efisiénsia no disiplina iha ambiente ida nebé ho kapasidade limitadu nebé uluk karaterizadu

ho apoiu doador fragmentadu.

Page 20: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

orasné daudaun Governu halo hela ezersísiu planeamentu estratéjiku nasional ida, nebé ni-nia rezultadus sei

tulun Banku atu aliña didiak akompañamentu CAS ida ba estratéjia foun nasaun nian.

Objetivus no Programas

41. Lisoens husi fatin sira seluk hatudu katak iha auzénsia estratéjia ida nebé planeia ho forma klaru

no apropriasaun makás, no nasaun ‘frájil riku’ bele la hetan susesu iha dalan tranzisaun nian. Perigu sira

mak hanesan halo despezas iha níveis nebé bot liu fali kapasidade absorptive, lori ba desperdísiu, fator

inflasaun folin no korrupsaun; Tau fim sedu liu ba programas estabilizasaun importantes; esforsus kuran atu

involve investidores; no tentativas la adekuadu atu komunika ho ema barak, promove inkluzaun no trata

problema psikolójiku husi epizódiu konflitu sira uluk (alínea 26). Paul Collier ni-nia serbisu hatudu

probabilidade a‟as ba konflitu atu mosu hikas eseptu konsiderasones prazu badak no prazu naruk integradu

didiak iha programas nasionais.58

42. Tema unifikador iha Grupu Banku ni-nia ISN mak atu tulun Governu konverte ni-nia riku-soi

minarai ba polítikas no programas nebé tulun prezerva estabilidade pos-konflitu, enkuantu harii baze ha

taxa kresimentu nebé a’as liu iha setores non-petróleu. Atu halo ida ne‟e, Grupu Banku sei buka atu tulun

reforsa lejitimidade prosesu governasaun Timorense. Ho alokasaun indikativu IDA durante tinan tolu

(AF2009-2011) alokasaun IDA nian SDR 8.3 milloens deit (ekivalente ho US$12.63 milloens)59

iha termus

konsesaun esepsional (alínea 48), finansiamentu Banku nian no operasoens investimentu IFC nian tenki uza ho

forma estratéjiku atu tulun aproveita investimentu seluk. Banku no IFC bele mos asesa fundus fidusiárius oi-

oin atu aumenta alkanse traballu analítiku, asisténsia téknika, no investimentus, sujeitu ba kapasidade

absorsaun país nian no rekursus pesoal Banku nian (alíneas 48-50).

43. Iha ISN okos, intervensoens nebé propoin ona ni-niao objetivu mak atu reforsa efikásia Governu

nian iha áreas estratéjikas hat lying along the ‘transitional continuum’: (1) partisipasaun iha diálogu nebé

lao hela kona-ba Prioridades Nasionais no formulasaun estratéjia dezenvolvimentu nasional ida; (2) halo

kapasitasaun atu implementa estratéjia ne‟e; (3) konsepsaun no implementasaun atividades estabilizasaun

prazu badak; no (4) medidas atu asegura kresimentu no dezenvolvimentu ekonómiku prazu naruk. Tabela 3

aprezenta elementus ISN iha forma tabular. Barak husi Estratéjia Provizóriu ne‟e harii tiha haleu

implementasaun kontinuada ba atividades nebé lao hela. Maibé, presiza avizu importante e ida: situasaun iha

Timor-Leste seidauk stabil nafatin, no buat nebé la espera bele mosu. Tanba ne‟e tenki iha no sei aplika

fleksibilidade durante implementasaun ISN, atu garante katak Grupu Banku responde lalais ba dezafius foun.

Nudar konsekuénsia ba ida ne‟e, asoens nebé planeia ona nebé la lori ona relevánsia nebé sira promote,

ohinloron sei retira tiha, dezeña hikas ka abandona tiha. ISN enfatiza seletividade no sei reflete lisoens nebé

aprende ona iha CAS ida uluk hodi asegura simplisidade dizain projetu nian no asesibilidade apoiu analítiku no

konsultivu ba Governu (AAA).

58

Collier, 2007, op cit. 59 Estimativas ba FY2010-2011 indikativus deit no bele muda. Allokasoens reais iha tinan hirak nee sei depende ba: (i)

total rekursus IDA nian nebé iha; (ii) klasifikasaun dezempeñu nasaun nian; (iii) dezempeñu no temus asisténsia

mutuáriu seluk IDA nian; no (iv) númeru nasoens elijíveis ba tulun IDA nian. Alokasoens IDA nian halo liu husi Special

Drawing Rights (SDRs) bazeadu ba dezempeñu, no US$ ekivalente depende ba taxa de câmbio atual.

Page 21: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Tabela 3: Programa ISN Indikativu, AF2010-2011

Lao hela Planeadu

AF2010 AF2011

AAA

TA no traballu polítiku kona-ba

produtividade rural no kresimentu

(alínea 47)

Ezersísiu Prioridades Nasionais

(alínea 44)

Avaliasaun Pobreza (alínea 44)

Reforma Funsaun Públika (alínea

45)

Sustentabilidade Fiskal Protesaun

Sosial no Sistemas Pagamentu

(alínea 46)

CDD ba Infraestrutura

Reforma Setor Telekomunikasaun

Estudu Integrasaun Komérsiu

Diagnóstiku (alínea 44)

Apoiu ba Setor Petróleu (alínea 44)

Justisa ba Emakiak (Justice for the

Poor) (alínea 46)

Apoiu kontinuadu ba Ezersísiu

Prioridades Nasionais (alínea 44)

Revizaun ba Kapasitasaun (alínea

45)

Traballu analítiku relasionadu ho

PFMCBP (alínea 45)

Nota Polítika kona-ba fiskalizasaun

Empreza Petróleu Nasional

(Programa Parsearia Banku-

Holanda) (alínea 44)

Traballu analítiku

relasionadu ho

PFMCBP (Alínea 45)

Empréstimu

PFMCBP (AF2006)

US$7 milloens

25.6 milloens MDTF

Workfare Nasional

Emerjénsia

US$3.5 milloens IDA

Edukasaun Segunda

Oportunidade

US$5 milloens IDA

Apoiu Setor Edukasaun

(AF2007)

US$6 milloens IDA

US$6 milloens AusAID

Dezenvolvimentu rural

(TBC)

US$ 4.1 milloens IDA

Prestasaun Servisus Enerjia

(AF2007)

US$2.5 milloens IDA

US$0.5 millloens Noruega

Gas Seep Harvesting

(AF2007)

US$0.85 milloens TFET

Apoiu ba Planu Estratéjiku

Setor Saúde (AF2008)

US$19.3 milloens AusAID

TA Initiative Transparénsia

Indústrias Extrativas

(AF2009)

US$0.23 EITI

Dezenvolvimentu Juventude

(AF2009)

US$2.1 milloens IDA

IFC, PEDF, no FIAS

Inisiativa Negósiu Diak liu

Halo negósiu iha Timor-Leste

Inisiativa Negósiu Diak Liu

Halo Negósiu iha Timor-Leste

Avaliasaun Promosaun

Investimentu

Diagnóstiku ba Impedimentus

Turizmu nian

Inisiativa Negósiu Diak Liu

Halo Negósiu iha Timor-Leste

Nota Konseitu Parsearia Públika-

Privadu

Page 22: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Área Estratéjika 1: Suporta Formulasaun Stratéjia Dezenvolvimentu Nasional ida

44. Banku sei apoia nafatin kuadru planeamentu estratéjiku ida nebé konsidera nesesidade atu

ekilibria entre medidas estabilizasaun iha prazu badak ho prioridades dezenvolvimentu nian iha prazu

naruk.

(i) Kontinua nafatin apoiu ba Ezersisiu Prioridades Nasionais. PNs serve tiha funsaun konvokatóriu útil ida

iha 2008, no tulun ona Governu no doadores atu konsentra ba sub-konjuntu programas no asuntus

estratéjikus ida . Banku, hamutuk ho NU, halao ona papel importante e ida iha apoiu ba dezenvolvimentu

no monitoramentu ba PNs, no kontinua halo knar ida ne‟e iha 2009. Iterasaun atual (segunda) PNs nian

komplementaobjetivus estabilizasaun prazu badak ho énfaze bot liu ba programasaun kresimentu prazu

médiu. Iha 2010, sei halo revizaun ba kalendáriu PNs nian atu asegura katak nia preparadu paralelamente

ho, no la‟os hafoin, kalendáriu orsamentu Governu nian – no nuné bele tulun haburas diskusaun

palamentar kona-ba prioridades prinsipais.

(ii) Hodi lori Experiénsia Internasional kona-ba Tranzisaun Pos-Konflitu ba Timor-Leste: Apoiu ba Ezersísiu

Planeamentu Estratéjiku Nasional. Banku ni-nia objetivu mak atu lori perísia global independente atu tama

ba prosesu ne‟e ho forma ida nebé tulun evita difikuldades tranzitórius nebé deskreve ona iha alíneas 26 no

41. Iha posibilidade ida katak involvimentu inisial ne‟e bele dezenvolve ba asisténsia téknika programátika

ikus mai iha siklu planeamentu.

(iii) Lori Experiénsia Internasional kona-ba Tranzisaun Pos-Konflitu ba Timor-Leste: Traballu Polítiku Grupu

Banku. Nudar input ida ba prosesu planeamentu estratéjiku nasional, no alien de perísia nebé temi ona iha

leten, Grupu Banku sei halo ezersísiu analítiku lubuk ida iha AF2010-2011 atu suporta Governu ni-nia

hanoin estratéjiku no kontribui ba diálogu politiku entre Governu no parseirus dezenvolvimentu. Tuir

lisoens nebé aprende ona kona-ba traballu analítiku Banku nian iha Timor-Leste (alínea 34), eskolla média

komunikasaun sei depende ba asuntus no audientes espesífikus. Elementus nebé kontibui sei inklu sebisu

seluk tan kona-ba dinámika pobreza60

no kresimentu populasaun no mos estudus nebé fundu selu kona-ba

oin sa bele evita rezultadus maldisaun de rekursus nian iha periodu kresimentu investimentu públiku lais

ida. Pur ezemplu, planeia ona Estudu Integradu Komérsiu Diagnóstiku ka Diagnostic Trade Integrated Study (DTIS), nebé sei iklui ezame ida ba politikas makroekonómikas kona-ba kompetitividade no asuntus

atttendant nian kona-ba efeitu potensial sira (no medidas atu evita) „Dutch Disease‟ nian.

(iv) Apoiu ba Transparénsia Kontinuada iha Jestaun Reseitas Petróleu. PFMCBP sei tulun Governu atu

mantein no reforsa liu tan jestaun Fundu Petrolíferu – liu husi apou tékniku ba funsoens esensiais hanesan

kobransa taxa no prognóstiku, no mos hodi fahe ba malu experiénsia internasional kona-ba formasaun no

operasaun emprezas nasionais petróleu nian (orasne‟e daudaun Governu iha hela prosesu reorganiza

instituisoens setor petróleu atu kria Autoridade Nasional Petróleu61

no empreza nasional petróleu). Banku

mos sei kontinua apoia Timor-Leste ni-nia implementasaun ba EITI liu husi donativu ida husi fundu

fidusiáriu multi-doador EITI nian.

Área Estratéjika 2: Dezenvolvimentu Kapasidades atu Implementa Estratéjia Ekonómika Nasional

45. Banku sei konsentra nafatin ba konversaun estratéjias, planus no orsamentus ba investimentus,

servisus no oportunidades meiu-de-vida nian. Abordajen sira ne‟e tenki kombina timeframes realístikus ba

kapasitasaun hodi buka impaktu pozitivu inisial sira, partikularmente ba grupu vulnerável no rural sira:

(i) Apoiu ba Jestaun Finanseira Públika Transparente no Efikáz. Timor-Leste halo ona realizasaun

importante iha jestaun finansas públikas, nudar hatudu iha melloria nebé asinaladu iha ezekusaun

60 Hodi uza Estudu Padraun Moris Timor-Leste 2008 (2008 Timor-Leste Survey of Living Standards) nebé Banku Mundial

suporta. 61

Autoridade Nacional do Petróleo nebé foin harii mak organizasaun susesora ba Autoridade Dezenvolvimentu Mar de

Timor, nebé ni-nia mandatu ramata iha 30 Juñu 2008.

Page 23: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

orsamentu ida nebé signifikativamente bot (alínea 14). Maibé, aumentu iha rekursus orsamentais

orasne‟e hamosu dezafius iha termus disiplina, prioritizasaun, no kualidade gastus nian. Instrumentu

apoiu doador prinsipal nebé uza atu trata dezafius ne‟e mak sei PFMCBP nafatin (alíneas 14, 29, 36,

48, no 55).62

Sei reestrutura PFMCBP atu asegura aliñamentu firme ida ho reorganizasaun no prosesu

reforma MF nian (Kuadru 1).

(ii) Halo Revizaun ba Experiénsia Kapasitasaun iha Timor-Leste. Iha nesesidade urjente ida ba abordajen

foun sira atu harii kapasidade estadu nian iha Timor-Leste hodi tau iha konsideraasun defisiénsias

uluk nian (alínea 33) no aumentu exponsensial foin lalais ne‟e iha rekursus no ezijénsias nebé iha.

Governu estuda hela formas foun atu trata défise kapasidade nian, inkluzive externalizasaun projetus

investimentus bot ba setor privadu husi railiur. Grupu Banku sei uza experiénsia harii estadu husi

sosiedades pos-konflitu riku-petróleu seluk nebé bele aplika iha Timor-Leste. Revizaun ne‟e sei hahú

hodi analiza liu hudi dekonstrusaun Banku ni-nia rejistru rasik iha finansas públikas, saúde no

edukasaun, nudar introdusaun ida ba investigasaun kolaborativu luan liu ba esforsus dezenvolve

kapasidade doador no Governu nian desde independénsia. Serbisu ida ne‟e, se Governu husu, bele

mos engloba revizaun ida kona-ba opsoens reforma funsionalizmu públiku.

(iii) Kapasidade Prestasaun Servisu: Programas Setor Edukasaun no Saúde. Banku halao tiha knar

lideransa ida iha konsepsaun HSSP-SP no ESSP nebé doadores barak selu no lao hela (nebé inklui

series programas Fundu Katalítiku Inisiativa Pista Lais (Fast Track Initiative Catalytic Fund) nebé tau

alvu ba problemas prestasaun servisu edukasaun bázika). Hafoin atrazu iha periodu inisial projetus

ne‟e orasne‟e iha implementasaun laran. Programas rua ne‟e pretende atu tulun estadu fornese servisus

bázikus ho forma efikáz, partikularmente iha áreas rurais, no hodi nuné konsolida ni-nia lejitimidade.

Banku ni-nia kontribuisaun prinsipal mak iha planeamentu estratéjiku, konsepsaun sistemas

informasaun no finanseiru, no jestaun konstrusaun no provizaun servisu. Iha etapa ne‟e, atividades

estabelesimentu sistema tipu ida ne‟e, hanesan PFMCBP, eziji supervizaun apoiu kontínua atu tulun

Governu dezenvolve abilidades rezolusaun problema no halo ajustamentu oportunu ba konsepsaun

projetu.

Área Estratéjika 3: Apoiu ba Estabilizasaun Sosial Prazu-Badak

46. Istória Timor-Leste nian ikus liu hatudu perigus dezempregu juventude nian no alienasaun, no

mos poténsia ba inkluzaun sosial bot liu. Banku sei apoia Esforsus Governu nian atu haburas no dezenvolve

liu tan programas protesaun sosial prinsipal sira:

(i) Rezolve Dezempregu no Alienasaun Juventude. La realistiku bainhira espera atu setor privadu nebé

seidauk iha experiénsia atu fo serbisui adekuadu ba ema sira nebé tama iha merkadu traballu iha tinan

balun tuir mai. Bazeia ba traballu analítiku sira uluk (alínea 31), Banku tulun hela Governu kria

„bridge‟ empregu públiku pluri-anual ida, hodi aumenta esforsu bem-susedidu sira foin lalais ne‟e

nebé hetan suporte Governu no Organização Internacional do Trabalho ka International Labour

Organization (ILO) nian atu fo empregu temporáriu. Governu kria ona empregu ekivalente tempu-

integral 3,850 iha 2008 no US$60 milloens durante tinan tolu ba Programa Workfare Nasional nebé

Banku-suporta (AF2010). Hein atu doadores barak finansia hamutuk NWP63

no atu hamoris empregu

ekivalente tempu-integral entre 10,000 no 20,000 tinan ida durante tinan lima tuir mai, maioria iha

tempu bailoro susar no iha áreas rurais bainhira bele. Maiske planeadu nudar programa kriasaun

empregu jeral ida, NWP sei inklu alvus espesífikus atu empregu feto no ema foin-sa‟e sira. Nuné mos,

Banku sei hahú preparasaun projetu dezenvolvimentu ida nebé komunidade impulsiona atu suporta

kriasaun empregu, hamoris meiu-de-vida, no kontribui ba Governu ni-nia estratéjia dezenvolvimentu

rural (alínea 47). Antisipa tiha ona atu projetu ne‟e sei hetan aprovasaun iha AF2011. YDP (AF2009)

nebé lao hela fo donativus ba grupus foin-sa‟e sira ati involve‟an iha atividade produtivu sira bazeadu

62 Doadores PFMCBP nian inklui AusAID (10.2 milloens), IrishAID (US$8.2 milloens), EC (US$5.2 milloens), NZAID

(US$l milloens), no Noruega (US$1 milloens) ba kompromisu total hamutuk US$25.6 milloens alein de Banku ni/nia

kontribuisaun rasik hamutuk US$7 milloens. 63

Doadores prospetivus ba NWP inklui AusAID, DFID, EC, Finlandia, IrishAID, NZAID, no Portugal.

Page 24: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

iha komunidade. SCEP ida nebé planeia ona (AF2011) sei reforsa programa informal sira nebé iha

ona no fo asesu ba diplomas ekivalénsia eskola sekundária ba ema foin-sa‟e barak nebé para tiha husi

eskola formal durante periodu konflitu sira liu ba.

(ii) Suporta Rede Seguransa Efikáz ida ba Maioria Ema Vulnerável. Hafoin introdusaun bem-susedidu

pagamentu subsidiu familiar ba grupus vulneráveis no grupus afetadu tanba konflitu oi-oin (alínea 7),

Ministério da Solidariedade Social (MSS) buka tiha konsellu Banku nian kona-ba dezenvolvimentu

estratéjia protesaun sosial kompriensivu ida (nebé tau iha konsiderasaun restrisoens fiskais no

kapasidade), no ba jestaun ni-nia programas iha loron aban-bainrua. Inputs konsultivu inisial pesoal

nian bele tuir kedas ho asisténsia téknika programátiku ikus mai.

(iii) Promosaun Asesu Ekitativu ba „Justisa Ekonómika. Programa investigasaun konjunta Banku-AusAID

Justice for the Poor pretende atu hatama konsiderasones legais no jestaun konflitu ba prosesu

dezenvolvimentu. Programa iha Timor-Leste ne‟e explora hela ligasoens entre tomada de desizaun

tradisional no objetivus harii estadu luan liu, ho intensaun atu fasilita participasaun makás liu husi

emakiak rural iha planeamentu no foti desizaun.

Área Estratéjika 4: Lao ba CAS Tuir Mai: Haklean Fundamentu ba Kresimentu Non-Petróleu

47. Hateke liu ba kraik ‘transitional continuum’ (alínea 43), Estratéjia Interinu ne’e sei hahú serbisu

nebé sei kontinua iha CAS kompletu nebé hein atu tuir mai:

(i) Apoiu ba Produtividade Rural diak. Governu dezenvolve hela programa dezenvolvimentu rural ida

nudar komponente prinsipal ba Ezersísiu Planeamentu Estratéjiku Nasional. Hodi serbisu ho Governu

no EC (doador provável prinsipal ba setor rural), Banku konsentra hela ba polítikas no programas

nebé pretende atu hasae produtividade smallholder nian. Hein atu serbisu ida ne‟e rezulta iha series

notas kona-ba ajustamentu polítika potensial sira, no bele mos lori ba operasaun investimentu ida

durante períodu ISN.64

(ii) Kriasaun Baze ba Atividade Setor Privadu Melloradu. Atu setor privadu mosu nudar fonte empregu

sustentável ida no hodi nuné kontribui ba estabilidade sosial no kresimentu nudar Governu haree, sei

presiza tan serbisu iha kriasaun ambiente konduzivu ida ba investimentu privadu no baze ba

kompetitividade Timor nian. Iha ISN okos, IFC sei suporta nafatin Governu no setor privadu atu hadia

klima investimentu iha Timor-Leste no tulun posibilita dezenvolvimentu negósiu liu husi rejistu

negósiu no reforma lisensiamentu, hadia asesu ba servisus finanseirus, apoiu lejislativu alvejadu no

asisténsia ba setor turizmu. IFC sei serve nafatin nudar Sekretariadu ba Better Business Initiative (BBI)

ka Inisiativa Negósiu Diak Liu, nebé fo plataforma ida ba diálogu efikáz no orientadu ba rezultadus

entre komunidade emprezarial no Governu kona-ba prioridades reforma klima investimentu espesifiku.

Grupu Banku Mundial sei serbisu ho parte sira seluk, hanesan AusAID no USAID, nebé rezolve hela

sasatan sira relasionadu hanesan titulasaun rai no fortifikasaun setor judisiáriu. Inisiativas seluk atu

explora iha períodu ISN inklui kriasaun instituisaun kréditu ida, apoiu ba parsearias infraestrutura

públiku-privadu, koko produtus empréstimus SME nian no fasilidades tane-lisuk-riskus nebé sei liga

emprezárius Timor ba merkadus no hasae asesu setor privadu nian ba finansas.

(iii) Harii baze ba Kompetitividade Prazu-Médiu. Bainhira kria ambiente efikáz no bele prediz ba

investimentu ne‟e rasik sei sai empreendimentu bot ida, Governu no Grupu Banku rekoñese katak

diversifikasaun ekonómika bele eziji esforsus reforma indústria espesífiku liu. Banku ni-nia DTIS sei

kaer papel prinsipal ida iha estabelesimentu prioridades ba Timor-Leste enkuantu nia aproveita

komérsiu nudar fonte kresimentu nian ida. Hodi rekoñese poténsia bot ba turizmu nudar fonte empregu

no investimentu, IFC sei halo Diagnóstiku Impedimentus Turizmu iha koordenasaun ho USAID, nebé

64

Ne‟e inklui subsidius ba fos importadu hamutuk ho inputs no makinaria nebé hetan subsídiu ba produsaun hare iha

railaran, no estratéjia auto-sufisiénsia ida bazeadu ba hare iha nasaun ihanebé maioria agrikultor sira kuda batar no fehuk-

tubérkulu nebé depende ba uda-been.

Page 25: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

orasné suporta hela setor ne‟e. Hamutuk ho ni-nia esforsus konsultivus, IFC sei konsidera investimentu

katalitiku nebé pretende atu halais kresimentu prazu médiu. Setor posível sira interese nian mak

turizmu, agro-negósiu, rekursus naturais, infraestrutura no mikrofinansas.

Implementasaun ISN

48. Atu iha impaktu forte ida, ISN presiza aproveita rekursus doador nian nebé bot. Nudar temi ona iha

alínea 41, Banku ni-nia kontribusaun ba ISN bazeadu ba alokasaun IDA indikativu ida hamutuk SDR 8.3

milloens (ekivalente ho besik US$12.63 milloens) ba AF2010-2011, ka média ida hamutuk US$4.21 milloens

tinan ida.65

Janela ba donativus fo tiha ho baze esepsional ida ba IDA15, no sei uza finansiamentu donativu

ne‟e atu selu programa ISN. Tanba envelope finanseiru limitadu ne‟e, Banku sei presiza aproveita nafatin ni-

nia rekursus IDA nian liu husi ko-finansiamentu doador bot. Iha IDA14, Timor-Leste simu ona SDR 13.2

milloens (ekivalente ho US$2 1.6 milloens) husi ni-nia alokasaun IDA iha forma donativus, nebé uza tiha atu

aproveita liu US$50 milloens ko-finansiamentu ba projetus iha edukasaun, saúde, enerjia, no jestaun setor

públiku. Finansiamentu IDA nian iha kazu ida bele aproveita apoiu ko-finansiamentu ho rasiu 20: 1.66

Hetan

tiha susesu ba rasiu aproveitamentu aas iha Banku ni-nia serbisu analítiku, ho besik 70 pursentu husi total

finansiamentu AAA mak mai husi fundu fidusiárius nebé Banku ezekuta. Banku harii ona fundu fidusiáriu ho

apoiu doador barak atu maksimiza impaktu no reforsa koordenasaun doador iha kontextu PFMCBP no EITI,

no mos fundu fidusiariu bilateral sira nebé suporta hela programas setor edukasaun no saúde nian. Sei

dezenvolve hela fundu fidusiáriu multi-doador ida ba proposta NWP. Programa nasaun nian ne‟e mos sei

kontinua atu uza fundu fidusiáriu rejional no global, depende ba nasaun ni-nia kapasidade absorptiva no Banku

ni-nia abilidade atu administra sira ho forma efikáz no seletivu.67

49. Programa ISN hahú atrai ona apoiu ko-finansiamentu bot. Proposta NWP, pur ezemplu, aproveita

ona apoiu bilateral konfirmadu ho valor US$16 milloens liu husi donativu IDA nian ida hamutuk US$3.5

milloens. Períodu ISN nian korresponde ho redusaun antisipadu Timor-Leste ni-nia asesu ba donativus IDA

nian (tinan ikus liu ba disponibilidade donativu IDA nian mak AF2011). Sei halo hela revizaun ba kazu Timor-

Leste atu empresta ho termus konsesionais, no Banku prontu atu tulun administra tranzisaun ne‟e hodi tulun

Governu dezenvolve funsaun jestaun dívidas ida.

50. Bazeia ba IDA ni-nia experiénsia iha estadu frájil sira68

, no ba Estratéjia Rejional EAP nian,

Grupu Banku aumenta ona ni-nia prezensa iha terrenu iha Timor-Leste no Pasífiku. Aumentu iha númeru

pesoal iha país no rejional pretende atu asegura apoiu importante ba dezenvolvimentu estratéjia,

implementasaun programa no komunikasaun, no koordenasaun extensivu ho Governu. Iha 2007 klaran, pesoal

nível professional nen husi Grupu Banku no konsultores prazu-naruk serbisu hela iha eskritóriu iha Dili (4

Banku nian no 2 IFC nian); númeru total programas iha Illas Pasifiku, PNG, no Timor-Leste hamutuk 24 (20

Banku nian no 4 IFC nian). Númeru atuál pozisaun orsamentadu sira iha nível ida ne‟e hamutuk 60 iha

Pasifiku (51 Banku nian no 9 IFC nian). Iha Dili, Banku aumenta ona pozisoens nível professional hitu iha

tinan rua liu ba no planeia atu aumenta rua tan durante Períodu ISN. Nudar kestaun de prinsipius ida, la iha

involvimentu signifikativu foun Banku Mundial nian mak sei halo Timor-Leste bainhira la koloka pesoal

dedikadu iha terrenu atu superviziona atividade ne‟e.

51. Matrix Rezultadus (Attachment B) fo forma simples ida hodi sukat impaktu involvimentu Grupu

Banku nian iha Timor-Leste iha AF2010-2011. Rezultadus nebé projeta ona hanesan ho esforsus Governu

65

Haré, rodapé 57. 66

HSSP-SP simu ona kompromisus ko-finansiamentu hamutuk liu US$20 milloens, relative ba kontribuisaun IDA nian

ida hamutuk US$ 1 millaun. 67

Rekursus ne‟e inklui programas apoiu bilateral Australia nian, the East Asia Infrastructure for Growth Initiative, the

Education for All Fast Track Initiative, EITI, no Trust Fund for Environmentally and Socially Sustainable Development

(TFESSD). Atividades IFC nian hetan suporte husi fundu fidusiáriu mesak ida nebé engloba rejiaun Pasífiku. 68

Strengthening the World Bank’s Rapid Response and Long-Term Engagement in Fragile States, Operations Policy and

Country Services, Fragile States Group, March 30,2007.

Page 26: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

nian atu kria planeamentu núkleu no kapasidade implementasaun, suporta importante estabilizasaun no harii

baze ba kresimentu sustentável.

VII. PARSEARIAS

52. Ekipa Banku nian halo ona série konsultas kona-ba ISN. Prosesu konsulta ne‟e inklui tiha reuniaun

bilateral ho Governu, parseirus dezenvolvimentu, sosiedade sivil no setor privadu. Partes hotu-hotu manifesta

tiha apoiu ba estratéjia ida Grupu Banku nian nebé enfatiza estabilizasaun enkuantu buka atu tulun fasilita

tranzisaun ba dezenvolvimentu prazu médiu. Governu hato‟o ona ni-nia apoiu ba perspetiva multilateral nebé

Banku Mundial oferese, no fo valor ba experiénsia global nebé Banku lori atu trata asuntus téknikus no

multisetorial kompleksu sira. Parseirus dezenvolvimentu subliña tiha importánsia atu adere ba traballu

analítiku no orienadu ba politika Banku nian, nos mos ba Banku ni-nia diálogu makroekonómiku ho Governu.

Konsulta ho Parlamentu, ONGs, no sosiedade sivil hatudu ona interese iha parsearia forte kontinuada ida ho

Grupu Banku iha áreas ni-nia vantajen komparativa nian.

53. Grupu Banku sei kontinua kaer nafatin papel katalítiku ida entre parseirus dezenvolvimentu iha

Timor-Leste. Hafoin independénsia, TFET nebé Banku administra, fundu fidusiáriu multi-doador ida nebé fo

ona US$178 milloens iha fundus investimentu ba áreas prioridade Planu Dezenvolvimentu Nasional nian.

Operasoens suporte orsamentu no koordenasaun politika rua tuir kedas TFET, Programa Apoiu ba Tranzisaun

(Transition Support Program) (US$14.1 milloens iha donativus DGF/IDA nian no US$75.2 milloens iha ko-

finansiamentu) no CSP (US$0.5 milloens iha IDA no US$9.5 milloens iha ko-finansiamentu). Ikus liu,

Governu husu ona Banku atu tulun konvoka ezersísiu NP, Programas setor Saúde no Edukasaun no NWP; ba

doadores prinsipais ni-nia esforsus apoiu ba jestaun finansas públikas; no atu atua nudar asesór prinsipal kona-

ba planeamentu nasional, dezenvolvimentu rural no protesaun sosial. Involvimentu sira ne‟e hotu sei kontinua

nafatin iha periodu ISN. Nudar ajénsia ida nebé konsentra ba estratéjia dezenvolvimentu no disseminasaun

polítikas „prátika diak‟ no sistemas administrativus, Banku ni-nia abilidade atu kria parsearias ho doadores

prinsipais – em partikular, Ajénsias no Programas Nasoens Unidas nian, AusAID no Comissão Europeia -

esensial ba susesu ISN nian (Aneksu C), no nudar prioridade asosiadu bot ida. Banku ni-nia sede de país

suporta ativamente Governu ni-nia abordajen proativu atu implementa OECD/DAC ni-nia Prinsipius ba

Involvimentu Internasional Diak iha Estadu no Situasaun Frájil sira (Kuadru 2).

54. Grupu Banku mos buka atu reforsa ni-nia involvimentu ho Parlamentu, organizasoens sosiedade

sivil, média, akademia, no setor privadu. Iha CAS sira uluk no iha CSP multi-doador, Grupu Banku

dezenvolve no mantein ona relasionamentu forte ho ONGs nebé serbisu ba áreas programa prinsipal sira.

Konsultas ho sosiedade sivil sai parte regular ida dizain CSP no misaun avaliasaun sira nian. Grupu Banku

mos reforsa ona ni-nia involvimentu ho Parlamentu, liu-liu ho Komisaun C Ekonomia no Finansas no Anti-

Korrupsaun. Desde hahú serbisu iha Timor-Leste, IFC dezenvolve ona ligasaun diak ho Timor-Leste ni-nia

setor privadu no serbisu ativamente ona atu suporta involvimentu setor privadu ho Governu liu husi Inisiativa

Negósiu Diak Liu (the Better Business Initiative).

Kuadru 2: Timor-Leste – Líder ida iha Monitorizasaun Prinsipius OECD/DAC nian

Timor-Leste nudar nasaun ida husi nasaun uluk lima nebé sai voluntáriu ba monitorizasaun implementasaun

Prinsipius ba Involvimentu Internasional Diak iha Estadu no Situasaun Frajil Sira, no nudar primeira nasaun atu

organiza konsultas iha país laran (Marsu 2009). Konsultas ne‟e hetan partisipasaun diak no hatudu tiha abordajen

whole-of-government loloos ida. Sira konsentra tiha ba dezafiu trazisaun husi estatus pos-konflitu imediatu ba era

kresimentu sustentável. Entre akordu sira nebé halo ona mak konsensu ida katak dezenvolvimentu iha futuru

tenki menus „Dili-sentriku‟, katak presiza hadia velosidade responsividade husi parte doadores, no katak orasnee

presiza Kuadru Dezenvolvimentu Estratéjiku prazu médiu klaru no realistiku ida atu hadia aliñamentu

parseiru nian no apropriasaun nasional ba prosesu dezenvolvimentu. Konsensu forte liu nebé hetan mak kona-ba

nesesidade atu konsentra ba edifikasaun estadu nudar objetivu sentral ida.

Page 27: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

VIII. RISKUS BA GRUPU BANKU NI-NIA ESTRATÉJIA INTERINU

55. Grupu Banku ni-nia abilidade atu rezolve diretamente riskus barak husi riskus prinsipais nasaun

nian limitadu.

Timor-Leste relativamente riku ho ni-nia reseita petróleu, no iha parseiru doador barak ho áreas perísia no

interese la hanesan ba nebé nia bele husu tulun. Grupu Banku nudar ator finanseiru kiik ida, no ni-nia

influénsia tenki mai husi abilidade ida atu fo konsellu ho kualidade aas, objetivu kona-ba politikas no

programas ekonómikus ho importánsia nasional, no atu halibur Governu no doadores haleu atividades ho

poténsia ida ba impaktu nasional (hanesan PFMCBP no NWP tuir mai). Propózitu ISN nian mak atu tulun

Governu maneja riskus tranzisaun nasaun nia husi estabilizasaun ba pista kresimentu sustentadu no ekitativu.

Risku nasionai prinsipal sira ihanebé Grupu Banku buka atu diminui mak hanesan:

(i) La iha estratéjia dezenvolvimentu nasional koerente ida, nebé bele lori ba serbisu barak demais

(overeach), fragmentasaun, no desperdísiu (Área Estratéjika 1, alínea 44). La iha estratéjia

dezenvolvimentu nasional nudar konsiderasaun importante ida iha desizaun atu lao ba ISN. Ketak husi

tulun ho ni-nia artikulasaun, Banku sei kontinua suporta ezersisiu NP – ho intensaun atu tulun Governu

no doadores mantein nafatin fokus estratéjiku.

(ii) Kapasidade jestaun finansas públikas kuran, nebé bele rezulta iha konfuzaun programátiku,

dezempeñu implementasaun neineik, no/ka fuga fiskal (Área Estratéjika 2, alínea 45). Nudar

deskreve iha alíneas 14 no 28, Governu ni-nia kapasidade atu gasta nebé aumenta ona lori dezafius

disiplina, prioritizasaun no kualidade gastus nian. PFMCBP sei kaer papel sentral ida iha apoiu ba

jestaun finansas públikas transparente no efikáz no iha reforsa jestaun Fundu Petrolíferu liu husi apoiu

tékniku orientadu ba funsoens esensiais hanesan kobransa taxa no prognóstiku.

(iii) La iha abilidade atu satisfaz demanda públiku nian ba servisus, nebé bele hamoris hikas frustrasaun

at the pace of dezenvolvimentu no ba perceived distribusaun riku-soi petróleu nasaun nian (Área

Estratéjika 2, alínea 45). Banku propoin atu kontinua ho programas apoiu multi-doador prinsipal sira

iha saúde no edukasaun. Atu reforsa efikásia programas ne‟e nian, Banku hasae ona intensidade

supervizaun iha nasaun laran no sei avalia opsoens atu hasae fleksibilidade ni-nia apoiu nian liu husi

restruturasaun no ko-finansiamentu seluk tan, ihanebé apropriadu no bele. Adisaun foin lalais ne‟e halo

ba programa finansiadu ho donativu atu suporta edukasaun bázika liu husi Fundu Katalítiku Inisiativa

Pista Lais (Fast Track Initiative Catalytic Fund) reforsa liu tan ona apoiu iha área ne‟e.

(iv) Falta atensaun natón ba kriasaun empreg, nebé bele agrava sentiment exkluzaun nebé ema barak

sinti iha nasaun ni-nia demografia juventude nebé aumenta, ho konsekuénsias polítikas nebé iha

potensia halo destabilizasaun (Área Estratéjika 3, alínea 46). Hodi aproveita lisoens traballu

analítiku ikus liu no programas traballu temporáriu bem-susedidu nebé Governu no ILO implementa,

Banku tulun hela Governu atu kria ponte empregu públiku pluri-anual nebé pretende hamoris empregu

ekivalente tempu-inteiru 10,000-20,000 iha kada tinan lima tuir mai, inkluzive ba ema foin-sa‟e sira.

Ne‟e iha poténsia, se ezekuta ho laran tomak no propózitu husi parte Governu no mos Banku, atu

halao knar estabilizador ida nebé fundamentalmente importante. SCEP nebé programadu (AF2011)

mos pretende atu fo oportunidades edukasionais alternativas ba foin-sa‟e sira nebé para tiha eskola,

hodi prienxe falta importante ida entre sistema edukasaun formal no perspetivas empregu nian ba ema

foin-sa‟e sira.

(v) Dezenvolvimentu la koerente iha nasaun ni-nia programas protesaun sosial, nebé bele lori ba

desperdísiu, desigualdade no halakon impaktu pozitivu sira nebé hetan ona iha 2008 (Área

Estratéjika 3, alínea 46). Sustentabilidade programas ne‟e nian, nebé hamutuk hotu US$115 milloens

deit iha 2008, kiik liu fali kestaun nesesidade atu avalia nafatin no ajusta sira-nia dizain, hadia sira-nia

segmentasaun, no asegura katak sira administradu ho forma transparente no justu. Sei kontinua presiza

nafatin programas ne‟e durante periodu naruk ida, no sei presiza evolui hamutuk ho kapasidade implementasaun tuir nesesidades. Banku sei tulun MSS iha dezenvolvimentu estratéjia protesaun

Page 28: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

sosial kompriensivu ida nebé tau iha konsiderasaun sasatan fiskal no mos kapasidade nian, no iha

fortalesimentu jestaun ba Programas Ministériu nian.

56. Riskus objetivu iha Timor-Leste sei a’as nafatin. Governu hola ona medidas impresionantes atu

restaura estabilidade sosial no konfiansa iha estadu, maibé expetativas públiku nian no Governu ni-nia

ambisaun rasik bele bot liu fali kapasidade nasional atu implementa ka asegura responsabilizasaun total. Bele

mosu programas nebé planeia la diak no mos halo sekuénsia nebé ladiak, ho prezensa desperdísiu, korrupsaun

no frustasaun povu nian. Presaun atu abandona prátika diak liu arranjus jestaun reseitas nebé estabele ona iha

Fundo Petrolífero klaru tiha ona. Karik difikuldades ezekusaun orsamentu kapital sei kontinua, doadores bele

hasoru tentasaun atu hakat liu Sistemas Governu nian no aumenta tan fragmentasaun programa no polítika.

Hamutuk hotu, risku atu fila ba inseguransa sei iha nafatin.

57. Abordajen Grupu Banku nian ba riskus prinsipais ba nasaun ne’e la’os atu tahan sira, maibé atu

fokaliza diretamente ba buka atu prevene sira, hamutuk ho Governu no parte interesadu sira, hodi uza

programas no instrumentus nebé temi ona iha alínea 44-47. Implementasaun programa apoiu ne‟e sei eziji

velosidade makás liu fali ida nebé Banku toman hatudu ona, no fleksibilidade konstante iha ni-nia abordajen.

Desentralizasaun funsoens Undiade Jestaun Setor foin lalais ne‟e ba Sede Rejional Sydney no aumentu iha

númeru pesoal tékniku Banku nian iha terrenu sei asegura fiskalizasaun jestaun sustentadu no responsividade

diak liu, enkuantu abordajen estratéjiku Departamentu Pasífiku nian explisitamente promove fleksibilidade

(ho, pur ezemplu, redezeñu korresaun kursu serbisu analítiku nian nebé frekuente no projetus insentivadus

nudar norma). Grupu Banku ni-nia prezensa iha terrenu nebé aumenta sei reforsa sensibilidade kona-ba

realidade polítika sira no operasaun lokal, no sei permiti tipu apoiu implementasaun intensivu nebé tenki halo

susesu ida ba Estratéjia Interinu Grupu Banku nian.

Page 29: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu A: Estratéjia IFC Nian ba Periodu ISN

IFC lansa tiha operasoens iha Timor-Leste iha Agostu 2006. IFC serbisu hamutuk ona ho Servisus

Konsultivus Klima Investimentu (Investment Climate Advisory Service (FIAS)) no Banku Mundial kona-ba

kriasaun plataforma sustentável ida ba dezenvolvimentu nasaun ni-niasetor privadu iha prazu naruk. IFC ni-nia

serbisu kona-ba hadia amibente konduzivu ida ba negósiu konsentra tiha liu-liu ba promosaun diálogu entre

emprezas-governu, simplifika harii negósiu no lisensiamentu no apoia governu iha dezenvolvimentu

lejislasaun nebé promove dezenvolvimentu setor privadu. Halo ona serbisu diagnóstiku klima investimentu

detalladu iha kuadru Halo Negósiu/Doing Business okos, hodi fo orientasaun ida ba esforsus prioritizasaun iha

área ne‟e.

Inisiativa Negósiu Diak Liu (The Better Business Initiative) fo plataforma ida ba diálogu efikáz orientadu ba rezultadus entre komunidade emprezariadu no governu. IFC serve nudar Sekretariadu ba BBI objetivu atu

fasilita diálogu konstrutivu entre governu no emprezas nasionais no mos estranjeirus, no atua nudar „broker

honestu‟ ida entre parte sira ne‟e.. Diálogu ne‟e bazeia iha seres grupus de traballu ida nebé halibur ator

prinsipal sira iha setor privadu ho ema sira nebé foti desizaun iha setór públiku atu hahú no fo segimentu ida ba

prioridades reforma espesífiku. Grupus de traballu ne‟e organizadu haleu objetivus luan kona-ba halakon

sasatan administrativu sira no hasae asesu ba kréditu, poupansa, no servisus finanseirus seluk. Meta diálogu

nian mak asaun: halo progresu konkretu, oportunu ba asuntus ne‟e. Prosesu ne‟e ni-nia pontu kulminante mak

Forum Nasional bi-anual ida entre setór públiku no privadu. Iha ISN okos, IFC sei apoia nafatin diálogu BBI

no avalia oportunidades atu haluan ni-nia extensaun bainhira prioridades setor privadu nian mos dezenvolve.

Iha ISN okos, IFC sei tulun fasilita dezenvolvimentu negósiu liu husi apoiu lejislativu alvejadu no asisténsia ba setor turizmu. Foin lalais ne‟e IFC halo tiha revizaun ida ba projetu lejislasaun kona-ba investimentu no sei

fo nafatin apoiu lejislativu iha áreas seluk, hanesan kona-ba hakerek lei turizmu iha kooperasaun ho Ministériu

Turizmu, Komérsiu, no Indústria. Hodi rekoñese katak turizmu nudar setor prinsipal ida ba kresimentu no

kriasaun empregu potensial iha Timor-Leste, IFC sei halo Diagnóstiku Impedimentus Turizmu atu define no

sukat sasatan sira ba investimentu iha setor ne‟e no atu tulun identifika intervensoens prioritizadus potensiais

atu posibilita investimentus turizmus nebé viável durante prazu naruk. Kompatilla mos ona propostas ho

governu atu fo apoiu substansial ba reforma rejistu negósiu no lisensiamentu.

IFC sei apoia nafatin governu no setor privadu atu hadia klima investimentu iha Timor-Leste, no atu buka

oportunidades ba investimentu IFC nian. Setor privadu ida nebé moris daudaun nudar contributor bot ida ba

estabilidade no kresimentu iha nasoens frájeis nebé konflitu afeta. To pontu balun, dezenvolvimentu setor

privadu bele akontese maiski la iha kuadru legal formal no setores finanseirus, nebé akontese ona too orasne‟e

iha Timor-Leste, maibé regulamentus nebé malorek no simples hatún kustus halo negósiu nian no hasae

fronteira kresimentu nian ba empreza individual sira. Objetivu serbisu konsultivu IFC nian kona-ba reforma

ambiente negósiu mak atu kria kondisoens konduzivus ba investimentu privadu sustentável. Kolaborasaun

íntimu ida ho Banku Mundial sei tulun asegura katak programas orientadu ba setor públiku mos satisfáz

nesesidades setor privadu nian.

Page 30: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

ANEKSU B: Nota Estratéjia Interinu ba Matrix Rezultadus 2010-2011 Timor-Leste

Área Involvimentu Dezafius Prinsipais

Rezultadus/Produtus Nebé

GBM Hein atu Influensia

iha AF2011

Atividades no Etapas

Signifikantes GBM nian

Instrumentus

GBM nian

Parseirus

Internasionais

Área Estratéjika 1: apoiu ba Formulasaun Estratéjia Dezenvolvimentu Nasional Koerente

Fo nafatin apoiu ba

Ezersísiu

Prioridades

Nasionais

Preparasaun ikus liu ba

Prioridades nasionais (PN)

no rezulta iha

deskoneksaun entre PNs

no prosesu orsamentu

Mantein fokus ba

prioridades esensiais

Kompromisu Governu no

parseirus internasionais nian

ba PNs intensifika ona

Prioridades orsamentu nian

hetan influénsia husi PNs

Hadia ona aliñamentu

parseiru ho programa

Governu nian, ho hadia ona

koordenasaun entre

parseirus internasionais

Revizaun de pares

Independente Banku nian

ramata ona iha 2º

semestre 2009

Reunioens trimestrais

entre Governu no

parseirus internasionais

realiza ona atu

monitoriza progresu no

hadia liu tan prioridades

Se ezersísiu PNs

kontinua iha 2010,

ezersisiu ne‟e tenki antes

preparasaun orsamentu

2010; se lae, tenki troka

nia ho instrumentu

koordenasaun seluk

AAA/TA:

NP (TA/servisus

asesoria)

Parseirus

internasionais

hotu-hotu ativu

iha Timor-Leste

(inkluzive atores

seguransa,

politika no

dezenvolvimentu)

Lori Esperiénsia

Internasional kona-

ba Tranzisaun Pos-

Konflitu ba Timor-

Leste: Suporte ba

Ezersisiu

Planeamentu

Estratéjiku Nasional

La iha estratéjia prazu-

médiu

Presiza evita difikuldade

iha tranzisaun husi

estabilizasaun ba

dezenvolvimentu

Estratéjia nebé Gabinete

Primeiru Ministru (PMO)

dezenvolve nebé em termus

dezenvolvimentu diak no

adapta tuir kapasidades

makroekonómikus no

institusionais

Halo ona revizaun peritus

altu-nível ba esbosu

estratéjia

Interasaun informal

kontínua pesoal ho

Governu durante

formulasaun estratéjia

Operasoens:

PFMCBP

AAA/TA:

Planeamenu PMO

(TA/ServiusAkonse

llamentu)

IMF, AusAID,

ADB, UNDP,

UNFPA

Lori Esperiénsia

Internasional kona-

ba Tranzisaun Pos-

Konflitu ba Timor-

Leste: Traballu

Politika Grupu

Banku

Disponibilidade dadus

ladiak

Análize insufisiente ka

diálogu kona-ba

abordajens ba hakma‟an

pobreza, provizaun

infraestrutura, etc.

Presiza evita distorsaun

makroekonómika/maldisa

Diálogu intensifikadu kona-

ba tranzisaun husi pos-

konflitu ba kresimentu no

dezenvolvimentu prazu-naruk

Dezenvolve ona estratéjia

komérsiu nebé permite

Timor-Leste atu hasae

produtividade no

kompetitividade iha ni-nia

Finaliza ona notas

polítikas no halo ona

modeling

makroekonómiku at

involve ema sira nebé

halo polítika kona-ba

dinámikas pobreza nian,

opsoens jestaun makro-

fiskal, sekuénsia atu evita

AAA/TA:

DTIS,

notas/diálogu

politiku, servisus

akonsellamentu

IMF, ADB,

Diretoria

Akonsellamentu

DTIS

Page 31: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

un rekursus

La iha kompetitividade no

apresiasaun taxa de

cámbio real impede

dezenvolvimentu

ekonómiku non-petróleu

setor non-petróleu

komersiável no aumenta

exportasaun

maldisaun rekursus

Fo ona TA ba Governu

atu finaliza Estudu

Integrasaun Komérsiu

Diagnóstiku (DTIS), nebé

tama iha orsamentu

nasional no estratéjia

dezenvolvimentu

Suporte ba

Transparénsia

kontinuada iha

Jestaun Reseitas

Petróleu

Presiza atu reforsa jestaun

Fundu Petrolífero

Presiza aumenta kobransa

taxa no prognóstiku

Afiliasaun kontinuada ba

jestaun diak ba rekursus

petroliferus no transparénsia

bot liu tuir prinsípius EITI

nian

Fo ona konsellu kona-ba

kriasaun Empreza

Nasional Petróleu ida

Operasoens:

PFMCBP, EITI

AAT/TA:

EITI; Nota Polítika

kona-ba

fiskalizasaun

Empreza Nasional

Petróleu (TF

Programa Parsearia

entre Banku-

Holanda)

Asisténsia

Investimentu

Fundo Petrolífero

AusAID, Irish

Aid, DFID, IMF,

Norad, NZAID

Área Estratéjika 2: Kapasitasaun atu Implementa Estratéjia Ekonómika Nasional

Suporte ba Jestaun

Finanseira Públika

Transparente no

Efikáz

Kapasidade limitada ba

planeamentu orsamentu,

jestaun no auditoria iha

Governu laran tomak

Presaun sira atu hasae

gastus governu nian ameasa

disiplina fiskal,

prioritizasaun rekursus, no

kualidade gastus nian

Presiza atu halo sekuénsia

ho forma apropriadu ba

proposta desentralizasaun

fiskal ho kapasidade

implementasaun

Transparénsia no efikásia iha

jestaun finanseira públika

(PFM) hadia ona

Hadia ona kapasidade

Minitério das Finanças nian

ba planeamentu prudente,

efikáz no responsável no

jestaun finansas públikas atu

promove kresimentu no

redusaun pobreza

Suporta ona reformas

prinsipais PFM nian tuir

PFMCBP restruturadu; (i)

harii ona unidade

dedikadu ba revizaun

despezas; (ii) funsoens

tezouraria no

aprovizionamentu devolve

tan ona; (iii) hadia ona

administrasaun no

transparénsia ba reseitas

railaran nian (iv) reforsa

ona disponibilidade dadus

nebé bele konfia

Hafoun ona estratéjia

kapasitasaun PFMCBP atu

Operasoens:

PFMCBP

AAT/TA:

Servisus

akonsellamentu,

inputs analítikus a-

tempo

IMF, AusAID,

NZAID, Irish

Aid, Norad, EC

Page 32: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

aumenta transferénsia

abilidades no

responsabilidades no

hakuran neineik input husi

akonsellamentu

Halo ona traballu analítiku

orientadu ba asuntus PFM,

inkluzive revizaun ba

progresu ho reformas

aprovizionamentu no

impaktu ba kualidade despezas nian

Revizaun ba

Experiénsia

Kapasitasaun iha

Timor-Leste

Rezultadus disappointing

iha kapasitasaun, maiski

despezas doador bot

La iha konsensus entre

Governu-doador kona-ba

prátika diak liu

Atividades kapasitasaun

doador nian barak demais

Dezenvolve ona estratéjia

asisténsia téknika no

dezenvolvimentu abilidades

nebé reflete lisoens nebé

aprende ona desde

independénsia

Finaliza ona revizaun ba

Banku ni-nia experiénsias

kapasitasaun rasik no uza

ona nudar plataforma ba

diskusaun alargadu liu ho

Governu no doadores

kona-ba kapasitasaun iha

Timor-Leste

AAA: Revizaun

ba Kapasitasaun

Kapasidade

Prestasaun Servisu:

Programas Setor

Saúde no

Edukasaun

Indikadores

dezenvolvimentu umanu

fraku, inkluzive niveis kiik

edukasaun funsional no

rezultadus saúde ladiak

(inkluzive taxa mortalidade

inan no oan, no taxa

fertilidade aas)

Kualidade provizaun

servisu ladiak

Demanda fraku ba

edukasaun

Progresu atu alkansa

rezultadus iha setor saúde no

edukasaun artikuladu iha

planus setor ida-ida nian

Investimentu iha edukasaun

formal no informal aumenta

daudaun ona atu hahú rezolve

nesesidades ema foin-sa‟e

alienadu sira

Adapta ona dizain SWAP

nian

Hasae ona kooperasaun

entre doadores iha

lideransa ministérius

edukasaun no saúde

Relasionamentus

konfiansa akonsellamentu

nian alkansa ona ho

ministérius rua ne‟e

Finaliza ona Avaliasaun

Leitura iha Degrau Inisial

Halo ona revizoens

konjuntas semi-anuais ba

setor saúde no reunioens

parseiru fulan tolu-tolu.

Operasoens:

ESSP; FTI Catalitic

Fund; HSSP-SP;

EC Grant (HSSP)

AAA:

Estratéjia

Edukasaun;

Estratéjia

Dezenvolvimentu

Professores;

Revizaun despezas

públikas iha setor

Saúde no tracking

survey

AusAID;

NZAID;

UNICEF

Page 33: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Área Estratéjika 3: Suporte ba Estabilizasaun Sosial Prazu Badak

Rezolve

Dezempregu no

Alienasaun Ema

Foin-sa’e

Populasaun juventude nebé

aumenta lalais, liu-liu iha

áreas urbanas;

suseptibilidade ba

alienasaun no violénsia; la

aproveita didiak talentu

nasional

La iha abilidades aplikáveis

La iha asesu ba

oportundades hetan

rendimentu, inkluzive

empregu ba ema foin-sa‟e

sira

Kria ona ªponteª empregu

temporáriu nasional bot, liu-

liu iha áreas rurais

Joven alienadu sira involvidu

iha atividades produtivus

bazeadu iha komunidade

Dezeña ona Programa

Workfare Nasional no

tama ona ba

implementasaun total;

kompromisu governu

nian hatoo ona liu husi

finansiamentu adekuadu

Programa donativu

juventude lao ona iha

nasaun laran tomak

Identifika ona no

konkorda ona programa

Edukasaun Segunda

Oportunidade no

konkorda ona ho

Governu.

Operasoens: YDP; NWP (AF

2010-2011),

preparasaun SCEP (AF2010-

2011

AusAID;

NZAID;

EC

Suporta Rede

Seguransa Efikáz

ida ba Ema

Vulnerável liu

Programas rede seguransa

subsídiu familiar barak lao

ona no hanoin ona kona-ba

falta estratéjia ida ba

sustentabilidade fiskal ka

institusional

Kustu a‟as sistema

administrativu ketak nian

ba programas rede

seguransa

Diresionamentu la

adekuadu no la iha

monitoramentu no

availasaun (M&E)

Programas protesaun sosial

efikáz no sustentável hamriik

ona

Dezenvolve ona Estratéjia

Protesaun Sosial Nasional

nebé konsidera ho forma

realistiku sasatan

finanseiru no operasional

Konsolida ona

plataformas

implementasaun ba

programas subsidiu

familiar, inkluzive M&E

diak liu

Kria ona baze evidénsia

ba diresionamentu rede

seguransa; dezenvolve

ona planu atu hadia

mekanizmus

diresionamentu

Operasoens:

Posivel

formulasaun

estratéjia no

kapasitasaun TA

iha MSS

AusAID; ILO

Promosaun Asesu

hanesan ba ‘Justisa

Ekonómika’

La iha partisipasaun no lian

komunidade nian natón iha

prosesu dezenvolvimentu

ekonómiku

Ema sira nebé foti desizaun

no doadores hatene liu tan

kona-ba nesesidades

komunidades nian

Integra ona konsiderasoens

Halo ona investigasaun no

análize klean atu fo: (i)

inputs ba konsepsaun

responsabilizasaun no

mekanizmus rezolusaun

AAA/TA: servisus

konsultivu Justisa

ba Emakiak nian,

investigasaun

klean, análize nebé

AusAID

Page 34: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

jestaun konflitu efikáz no

protesaun direitus iha prosesus

dezenvolvimentu sira

konflitu iha projetus

prestasaun servisu lokal;

(ii) orientasaun polítika

kona-ba promosaun

involvimentu komunidade

iha agro-negósiu

bele uza kedas

Área Estratéjika 4: Lao ba CAS tuir mai: Haklean Fundamentus Kresimentu Non-Petróleu nian

Apoiu ba

Produtividade Rural

Melloradu

La iha estratéjia

dezenvolvimentu rural

koerente

Atensaun insufisiente ba

agrikultura nebé depende

ba udan-been

La iha koordenasaun entre

ministérius Governu nian

no entre doadores nebé

rezulta iha fokus

insufisiente ba agrikultor

foho kiak sira

Dezenvolve ona kuadru

polítiku no investimentu atu

fo efeitu ba agrikultura nebé

depende ba udan-been no

agrikultura irrigadu eskala

kiik

Reforsa ona avaliasaun no

revizaun ba opsoens

investimentu

dezenvolvimentu rural

Aliña ona rekursus parseiru

nian atu suporta

implementasaun medidas

nebé identifika ona

Identifika ona politikas atu

hadia produtividade

agrikultura nebé depende

ba udan-been no irrigasaun

eskala kiik nian no atu

rasionaliza rejime subsidiu

fos

Operasoens:

Dezenvolvimentu

Rural

AAA:

Servisus konsultivus,

dokumentus polítika,

diálogu governu-

doador kona-ba

ambiente konduzivu

agrikultura nian

EC

Kriasan Baze ida ba

Atividade Setor

Privadu Melloradu

Ambiente legal no

regulamentasaun fraku ba

dezenvolvimentu setor

privadu (PSD), inkluzive

sistemas rejistu emprezas

no lisensiamentu inefetivu

Kapasidade jestaun

limitadu iha Governu

laran atu dada

partisipasaun setor

privadu nian iha projetus

investimentu bot sira

Sasatan kapasidade setor

privadu nian

Asesu la natón ba servisus

finanseirus

Fallansu no

diskontinuidade merkadu

Hakuran ona etapas no

tempu nebé presiza atu

rejista negósiu ida

Kontinua halo ona no reforsa

ona konsulta nebé konsentra

ba reforma entre Governo no

setor privadu

Hadia ona kapasidade setor

privadu nian atu fo

prioridade no rezolve

nesesidades PSD nian no

halo rekomendasoens

politikas espesífikas

Hadia ona abilidade Governu

nian atu halo estrutura no

ezekuta parsearias públiku-

privadu ho forma

transparente no kompetitivu

Intensifika ona Inisiativa

Negósiu Diak liu (Better

Business Initiative)

Halo ona reformas

lejislativas atu suporta

ambiente konduzivu

negósiu ida simples liu.

Dezenvolve ona opsoens

ba parsearias públiku-

privadu nebé

transparente no

kompetitivu atu

implementa projetus

infraestrutura bot sira

Fo ona konsellu

rezolusaun probelma ba

emprezas no indústrias

espesifikas

Operasoens:

Reforma Rejistu

Negósiu no

lisensiamentu;

Inisiativa Negósiu

Diak Liu (Better

Business Initiative)

AAA:

Halo Negósiu;

Avaliasaun

promosaun

investimentu;

Parsearia Públiku-

Privadu

AusAID;

UNDP; USAID

Page 35: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

nian Koko ona produtus

empréstimu SME nian no

avalia ona opsoens atu hadia

asesu ba servisus finanseirus

Lori matenek par setor

privadu husi liur nian atu

tulun rezolve imperfeisaun

merkadu nian

Nota Konseitu;

Diagnótikus

Impedimentus

Turizmu

Page 36: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu C: Atividades Parseirus Dezenvolvimentu Seluk nian

iha Timor-Leste Iha 2008, Timor-Leste simu tiha US236.4 milloens kombinadu iha kompromisus ajuda husi total

doadores bilaterais 24, ajénsias multilaterais 5, no ajénsias Nasoens Unidas nian 13. Númeru sira ne‟e

relata ona iha Abril 2009 husi parte Diresaun Nasional Efikásia Ajuda nian iha Ministério das Finanças,

nebé mantein baze de dadus ida nebé fo informasaun detalladu kona-ba fonte no utilizasaun asisténsia

externa hotu-hotu nebé Timor-Leste simu ona.

Doadores bilaterias fo parte bot liu husi asisténsia externa (US$198.8 milloens). Doadores bilaterais lima bot

liu (Australia, Japaun, Portugal, Komunidade Europeia no Estados Unidos) responsáveis ba 67 pursentu hudi

despeza total doador nian. Asisténsia dezenvolvimentu konsentradu iha setores hat: saúde (15 pursentu),

jestaun setor públiku (15 pursentu), edukasaun (14 pursentu), no agrikultura (14 pursentu). Maioria atividades

projetu nian lokalizadu iha no haleu Dili (84 projetus), tuir fali Oecusse (58 projetus) no Baucau (54 projetus).

Programas doadores bilaterais lima bot liu no ajénsias multilaterais hat nebé ativu iha Timor-Leste (alien de

Grupu Banku Mundial) rezumidu iha kraik69

:

Australia - Governu Australia tiha programa asisténsia ida nebé kleur ona long iha Timor-Leste no fo ona liu

US$725 milloens iha forma ajuda desde nasaun ne‟e hamriik iha 1999 ba 2008. Australia ni-nia programa ba

2009-10 estimadu hamutuk A$117 milloens. Australia serbisu hamutuk ho doadores seluk, partikularmente

sistema Nasoens Unidas nian no Grupu Banku Mundial, no finalize daudaun estratéjia de país foun ida ba tinan

lima. Hein katak estratéjia ne‟e sei inklui fokus makás liu, aliñamentu forte ida ho prioridades Timor-Leste

nian no, depende ba aprovasaun, tau fokus ida ba prestasaun servisu rural, partikularmente saúde inan no oan

nian; kriasaun oportunidades formasaun no empregu ba mane no feto foin-sa‟e sira; hadia seguransa ai-han;

no, tulun fo kapasitasaun ba setor públiku, inkluzive elaborasaun polika. AusAID tau pesoal ida iha Dili

bazeadu iha Embaixada Australiana.

Japaun - Governu Japaun ativu tiha ona iha Timor-Leste desde 2000, no opera prinsipalmente liu husi Ajénsia

Japaun nian ba Kooperasaun Internasional (the Japanese International Cooperation Agency (JICA)), no liu husi

apoiu ba sistema Nasoens Unidas nian, fundasoens, no organizasoens sosiedade sivil. Programa JICA nian

organizadu haleu áreas prioritárias hat: (i) agrikultura no dezenvolvimentu rural; (ii) manutensaun no melloria

ba infraestrutura; (iii) dezenvolvimentu rekursus umanus no estabelesimentu instituisoens; no (iv) hametin

dame. JICA harii tiha eskritóriu ida iha Dili.

Portugal - Iha 2007 Portugal fo tiha US$46.64 milloens ba asisténisa dezenvolvimentu ofisial ba Timor-Leste,

montante ida nebé reprezenta Portugal ni-nia úniku programa asisténsia externa bot liu. Portugal ni-nia

programa iha Timor-Leste enkuadra tiha iha prinsipius de orientasaun nebé define iha “Vizaun Estratéjika ba

Kooperasaun Dezenvolvimentu Portugésa” (2006), hanesan: (i) apoiu atu hetan Metas DEzenvolvimentu

Miléniu nian; (ii) reforsu ba seguransa umanu, partikularmente iha estadu frájil ka situasoens pos-konflitu; (iii)

promosaun dezenvolvimentu ekonómiku ekilibradu ho sustentabilidade sosial no ambiental; no (iv) esforsus

atu hametin armonizasaun no aliñamentu doador. Programa atual iha Timor-Leste konsentra ba intervensoens

nebé planeia ona atu hametin governansa diak, partisipasaun no demokrasia, kapasitasaun no dezenvolvimentu

rekursus umanus, no servisus saúde no edukasaun.

69

Lista ne‟e la hatama kontribuisoens doador nian nebé kanaliza liu husi Fundu Fidusiáriu sira nebé Banku administra.

Page 37: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Komisaun Europeia – Uniaun Europeia (UE), inkluzive ni-nia Estadu Membru sira, kontribui ona ba

sorinbalu husi asisténsia dezenvolvimentu total nebé fo ona ba Timor-Leste desde 1999. Ámbitu no diresaun

programa UE nian iha Timor-Leste sei selu ho estimadu €63 milloens durante 2008-2013. “Dokumentu

Estratéjiku de País no Programa Indikativu Nasional ba periodu 2008- 13” identifika dezenvolvimentu rural

sustentável, dezenvolvimentu setor saúde, no dezenvolvimentu kapasidade institusional nudar áreas foku

estratéjiku nian.

Estadus Unidus – Programas Ajénsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasional (The United

States Agency for International Development’s (USAID)) iha Timor-Leste konsentra ba: (i) halais kresimentu

ekonómiku; (ii) reforsa demokrasia no governansa; (iii) hadia saúde ema Timor nian, liu-liu feto no labarik sira

nebé hasoru risku bot liu; no (iv) promosaun dezenvolvimentu ekonómiku no revitalizasaun setor privadu.

Programas Demokrasia no Governansa USAID nian tulun reforsa fundamentu báziku sira sistema demokrátiku

Timor-Leste nian liu husi transparénsia bot liu, responsabilidade no partisipasaun sidadaun sira nian iha

governu. USAID ho daudaun apoiu tékniku ba Ministério da Saúde atu reforsa no fo intervensoes saúde

infantile iha Timor-Leste laran tomak atu hatún taxa mortalidade kosok-oan no labarik nian no hakuran

impaktu moras infesaun prioridade sira hanesan malaria, tuberkuloze no febre dengue.

Banco Asiático do Desenvolvimento – Planu de Negósiu Operasoens País nian ba Timor-Leste 2008-10 fo

apoiu ba metas prinsipais hat Governu nian: (i) fo estradas no pontes atu tulun movimentu ema no sasán nian

no ba funsionamentu merkadus ho forma ordeira no efikáz no dezenvolvimentu sustentável; (ii) asegura katak

servisus bankárius, kréditu no mikrofinansas disponível ba ema hotu-hotu, inkluzive ba emakiak no feto sira;

(iii) fo abastesimentu bee natón, seguru no sustentável ba komunidades iha Dili; no (iv) fasilita eliminasaun ho

forma seguru ba esgotu no bee foer iha áreas urbanas. Planu de Negósiu Operasoens País nian identifika

alokasaun indikativu ida ba Timor-Leste durante period 2009-2010 hamutuk US$25.70 milloens, inkluzive

US$10.80 milloens iha forma donativus no US$14.90 milloens iha empréstimus.

Fundo Monetário Internacional – Fundo ne‟e hakuran ona ni-nia nivel no intensidade involvimentu iha

Timor-Leste, ho Eskritóriu IMF nian iha Dili taka iha Juñu 2009. Orasne‟e, IMF fo asesores ba Tezouraria,

Autoridade Bancária e Pagamentos, no Fundo Petrolifero nebé tulun hela Governu implementa programas

reforma iha ajénsia prinsipal sira ne‟e.

Ajénsias Téknikas Espesialistas, Komisoens, Fundos no programas Nasoens Unidas nian – Iha númeru

bot Ajénsias Téknikas Espesialistas, Komisoens, Fundos no programas Nasoens Unidas nian mak ativu iha

Timor-Leste, partikularmente UNDP nebé ni-nia programa ba 2009-13, halao operasaun husi sira-nia

eskritórius iha Dili Dili, maintain foku forte ida hametin instituisoens governansa demokrátika, promosaun

redusuan pobreza no meio-de-vida bazeadu iha komunidade, integrasaun sustentabilidade ambiental no

redusaun risku dezastres, promosaun dame no estabilidade, no fo apoiu polítiku ba instituisaun nasional sira.

Ezijénsia rekursus programa nian estimadu ona hamutuk US$lOO milloens, husi nebé US$12.7 milloens

disponível liu husi rekursus regulares UNDP nian. Restante ne‟e diresionadu ona ba mobilizasaun rekursus

husi fundu fidusiáriu Nasoens Unidas nian no fonte sira seluk. Alein de UNDP, Ajénsias NU nian nebé

involvidu ativamente iha Timor-Leste mak: FAO, ILO, IOM, UNCDF, UNHCR, UNICEF, UNFPA,

UNIFEM, UNIDO, WFP, no WHO.

Parseirus Dezenvolvimentu Seluk mak hanesan: Brazil, Canada, Repúblika Popular China, Finlandia,

Fransa, Alemaña, Irlanda, Italia, Republika Korea, Malazia, Nova Zelandia, Noruega, España, Suésia, Suísa,

Tailandia, no Reino Unido.

Page 38: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu A2 – Informasaun Badak Timor-Leste

Page 39: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu
Page 40: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B2-Indikadores Selesionadus* Dezempeñu no Jestaun

Portfolio Banku nian

Husi Maiu 2009

a) Nudar hatudu iha Relatóriu Anual kona-ba Dezempeñu Portfolio (eseptu ba AF atual).

b) Idade média projetus nian iha Banku ni-nia portfolio de país.

c) Pursentajen projetus klasifikadus U ka HU iha termus objetivus dezenvolvimentu nian (development objectives) (DO)

no/ka progresu implementasaun (implementation progress) (IP).

d) Nudar define iha Programa Melloria Portfolio.

e) Rasio dezembolsu durante tinan ne‟e too saldo nebé la dezembolsa husi portfolio Banku nian iha inisiu tinan: projetus

Investimentu deit.

f) Planeadu iha FYI0

* Indikadores hotu-hotu ba projetus nebé ativu iha Portfolio, ho esepsaun Rasio Dezembolsu nian, nebé inklui projetus

ativus hotu-hotu no mos projetus nebé ramata ona durante ano fiscal.

** La inklui Programa FTI nebé finansia ho donativu externu ida non-IDA iha iha Inisiativa Trilla Rápida (Fast Track

Initiative).

Page 41: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B3 – Rezumu Programa IBRD/lDA nian República Democrática de Timor-Leste

Hahú Maiu 2009

Programa Empréstimus Kazu-Baze IBRD/IDA nian nebé Propoin

Ano

Fiskal

ID Projetu nian

US$(M)

Rekompensa

Estratéjikua

(H/M/L)

Riskus

Implementation

a (H/M/L)

2010 Projetu Workfare Nasional Emerjensia 3.5 H H

2011 Projetu Edukasaun Segunda Oportunidade 5.0 M M

2011 Programa Dezenvolvimentu Rural 4.1 H M

Total 12.6 H H

a. Ba projetu ida-ida, hatudu se rekompensa estratéjika no riskus implementasaun espera atu a‟as (high) (H), moderadu (M), ka

kiik (low) (L).

Page 42: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B3-Timor-Leste: ProgramA Operasoens Investimentu

IFC nian

Orasne‟e IFC la iha Operasoens Investimentu Ativu ruma iha Timor-Leste

Page 43: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B4 - Rezumu Servisus Non-Empréstimus - Timor-Leste Hahú Maiu 2009

.a. Governu, doador, Banku, diseminasaun públika

Page 44: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B5 – Indikadores Sosiais Timor-Leste nian

Page 45: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B6 – Indikador Ekonómiku Prinsipal Sira

Timor Leste nian Hahú Maiu 2009

Page 46: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Fontes: Dadus nebé autoridades Timor-Leste fo; no estimativas pesoal Fundo Monetário Internacional nian

l/lnklui kompensasaun pesoal misaun manutensaun paz NU nian nebé selu lokalmente.

2/ Exklui setor petróelu –gas

3/ Inklui instituisoens autómoas no despezas para-fiscais husi doadores nebé la tama iha orsamentu governu sentral nian. Reseita

tun tiha iha 2005 nebé hatudu kriasaun Fundu Petrolífero ihanebé reseita petróleu hotu-hotu tama ba. Rendimentu husi fundu ne‟e

no asisténsia doador nian mak finansia défise ne‟e.

41 Exklui osan nebé públiku kaer nebé la iha dadus konabá ida ne‟e.

5/ Média simples husi presus fatin tolu nian; Dated Brent, West Texas Intermédiate, no Dubai Fateh.

61 Númeru ba 2004 refere ba kontra Mar-de-Timor nian, nebé, halo antes estabelesimentu Fundo Petrolifero iha Agostu 2005.

Page 47: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu
Page 48: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu

Aneksu B8 – Karteira Investimentu Empeñadu no Dezembolsu

IFC nian ba Timor-Leste Hahú Maiu 2009

____________________________________________________________________________________

Orasnee IFC la iha Operasoens Investimentu ativu ruma iha Timor-Leste

Page 49: NOTA ESTRATÉJIA INTERINU - World Bank · 2016-07-16 · Leste ni-nia reseita petróleu administra tiha ho seguransa liu husi rejime jestaun reseitas rekursus naturais diak liu mundu