1

2

Contents Die verdrag van Nkomati ............................................................................................ 3

Inhoud ........................................................................................................................ 5

Inleiding .................................................................................................................. 6

Samesprekings op Komatipoort .............................................................................. 7

Ontmoeting in Swaziland ........................................................................................ 7

Werkgroepe ............................................................................................................ 8

Samesprekings in Maputo .................................................................................... 13

Maputo .................................................................................................................. 15

Samesprekings in Kaapstad ................................................................................. 17

Die verdrag van Nkomati ...................................................................................... 17

Die ondertekening van die Verdrag ...................................................................... 26

Toespraak deur Mosambiek se president ............................................................. 26

Toespraak deur die RSA se president .................................................................. 32

Seremonie ............................................................................................................ 37

Afvaardigings ........................................................................................................ 39

Enkele Notas oor Mosambiek: Brig HB “Hennie” Heymans (SAP – Afgetree) ......... 41

Kol Jacobs van die Spoorwegpolisie .................................................................... 41

Brig Johan Coetzee .............................................................................................. 41

Agtergrond ............................................................................................................ 41

Skakeloffisier met SNASP .................................................................................... 42

Oorlog met Mosambiek ......................................................................................... 43

Geskiedkundige aantygings .................................................................................. 43

Kommentaar ......................................................................................................... 44

3

Die verdrag van Nkomati

4

5

Inhoud

6

Inleiding

7

Samesprekings op Komatipoort

Ontmoeting in Swaziland

8

Werkgroepe

9

10

11

12

13

Samesprekings in Maputo

14

15

Maputo

Genl Johann Coetzee – tweede van links

16

17

Samesprekings in Kaapstad

Die verdrag van Nkomati

18

19

20

21

22

23

24

25

26

Die ondertekening van die Verdrag

Toespraak deur Mosambiek se president

27

28

29

30

31

32

Toespraak deur die RSA se president

33

34

35

36

37

Seremonie

38

39

Afvaardigings

40

41

Enkele Notas oor Mosambiek: Brig HB “Hennie” Heymans (SAP –

Afgetree)

Ek was vir ongeveer 20 jaar lid van die veiligheidstak van die Suid-Afrikaanse Polisie

en was ook verbonde aan die sekretariaat van die staatsveiligheidsraad – ‘n regte

sekurokraat - soos die Engelse sou sê!

Kol Jacobs van die Spoorwegpolisie

Suid-Afrikaanse treine en spoorweë fassineer my – ook in Afrika. Omdat die SAS &

H ʼn gevestigde belang in Mosambiek gehad het – die spoorlyn sowel as die hawe en

die SAL wat daarheen gevlieg het, was kol Jacobs van die spoorwegpolisie die

voorloper wat skakeling tussen hulle owerhede en ons regering betref het. Hy het vir

ons baie deure oopgemaak – ek weet ongelukkig nie wat sy voorletters was nie. Hy

was bekend aan die kollegas van SNASP. Hulle het my gevra of ek hom ken.

Brig Johan Coetzee

Van ons inligtingsgemeenskap se kant was brig Johan Coetzee, die SAP se

veiligheidshoof, die voorloper. (Hy het later kommissaris van polisie geword.) Hy het

SNASP buite die Lebombo grenspos, in niemandsland, by Recania Carcia ontmoet.

Namens hom het ek die skakeling met Mosambiek voortgesit. Hy was deur die

Mosambiekers “The Fox” genoem.

Agtergrond

Wat ek aanvanklik van Mosambiek af geweet het, is gevaarlik. Matriek

aardrykskunde: punt. In Durban-hawe het ons as polisie baie goedkoop

Mosambiekse sigarette by die matrose en dames van die nag persent gekry. Sulke

kort dik, soet, bruin sigarette. Ek het geweet van Laurentina bier, San Marino,

visvang en kasjoeneute.

Later in 1970 is ek na die veiligheidstak oorgeplaas. Tydens ons veiligheidskursus

was die latere brig “Neels” du Plooy die kursusleier. Hy was toe ‘n majoor. Ons het

in daardie jare ‘n Afrika-lessenaar gehad en majoor – soos hy destyds was – JE

“Sollie” de Beer het vir ons lesings aangebied oor die bedreiging vanuit Afrika.

Ons het Malawi, SWA en Tanzanië behandel en dan die sogenaamde frontlinie state

onder andere Angola, Rhodesië en Mosambiek. Ons moes leer van die MPLA,

UNITA, Frelimo, Zanla, Zipra, Swapo, Kanu en al die verskillende bevrydings-

bewegings of terroriste groepe wat aktief is.

Ons het in daardie dae skakeling gehad met PIDE in Angola en Mosambiek en met

die BSAP in Rhodesië. Ons veiligheidsmagte het dan onderling inligting uitgeruil,

totdat ons op ons eie oor was. Niemand om mee inligting te deel nie. Ek het destyds

veral belang gestel in die Flechas (“Pyle”) – Boesman-troepe wat die Portugese

vryheidsbewegings aangeval het. Dit was verstommend om te dink dat klein

steentydperkmense die vyand met pyl en boog aangeval het. Hulle is altyd in die

Portugese PIDE-verslae gehuldig met suksesse.

42

Kol Gawie Richter was ons skakelman met Malawi en hy was ʼn persoonlike vriend

van dr Hastings Banda. Hierdie offisier het werk van groot belang vir Suid-Afrika

verrig. (Hy het die eerste vyandelike masjiengeweer wat op wiele gemonteer was in

SWA gevind. Hy kon ook inheemse tale vlot praat – ook die San se taal.)

Tydens my loopbaan het ek hoofsaaklik die lessenaar wat blanke ondermynende

aangeleenthede bestudeer het, hanteer. Dit was van verregs tot ultralinks. Tussenin

was vakbondleiers en hul ondermynende aktiwiteite, studente, joernaliste,

dienspligontduikers, woelgeeste, radikale skrywers, vreemde besoekers aan die

RSA, visumvoorbehoudslyste, paspoortvoorbehoudslyste, sekere politici wat buite

die parlementêre prosedures opgetree het en spioene. Ons het oor die jare is

heelwat spioene aangekeer... Ook die SAP self, het in George tot die ongunstige

aandag van mnr PW Botha gekom! Hy het gesê hy sou self die “katnes” oopvlek.

Aan die einde van die dag wat dit net kwaadwillige skinderstories wat direk na hom

toe gevoer is. (Ek het so lekker gelag toe ek die verskillende rapporte gelees het,

praat van ‘n katnes, benoude katte maak benoude spronge!)

Ons het ook bv verdagte blankes hanteer en teeninligting gedoen. Ek kan onthou dat

ons ‘n wetswysiging voorgestel het; wat ‘n polisiebeampte binne ‘n jaar diens kon

ontslaan – ek het die artikel by die skakelbeampte van die Gevangenisdiens gekry.

Hippies wat die weermag wou vryspring; het eerder by die mag aangesluit en ‘n paar

het tot ongunstige aandag van plaaslike veiligheidstakke gekom. Ons het gou met

hulle gal gewerk.

Ja, kattekwaad van ons politici het ook tot ons aandag gekom - as ek so vinnig dink

het minstens drie politici lelike spykers opgetel. Ons het ook kennis geneem van

huursoldate se beplanning. Wanneer enige blanke ‘n legger gehad het, het ons die

aangeleentheid hanteer en in die proses het ons ook met die weermag, buitelandse

sake en ʼn swetterjoel ander departemente geskakel.

Skakeloffisier met SNASP

Eendag ontbied brigadier Johan Coetzee my na sy kantoor en gee my sekere

opdragte ivm Mosambiek se polisie. Ek moes ondermeer as gasheer optree vir ʼn

besoekende afvaardiging regsmanne en polisie van Mosambiek wat ʼn diefstalsaak in

die hooggeregshof gevoer het. In die proses het ek werklik bevriendgeraak met twee

polisiemanne van Mosambiek, Jorge Costa en JW de Castro Lopo (Verwysing:

S1/Alg 1326). Hulle was lede van SNASP – die geheime polisie in Mosambiek.

Later het brig Johann Coetzee my Mosambiek toe gestuur. My seksiehoof het nie

daarvan gehou dat ek die lessenaar verlaat nie, dus moes ek altyd vinnig daarheen

gaan en weer vinnig terugkeer, maar wanneer hulle die RSA besoek het, was ek hul

gasheer en my direkte hoof kon hulle nie aanjaag nie. Mens het tyd nodig om bande

te smee – en die Portugese kon nooit verstaan waarom ek altyd ‘haastig’ was nie.

Ons het gereelde skakeling gehad en oor-en-weer besoeke aan mekaar gebring. Ek

het hulle trakteer en besig gehou en saans het ek – soms vergesel van kapt Andre

43

Beukes – hulle uitgeneem na plekke waar ons brig en mevr Coetzee ontmoet het.

Deur die sosialiseringsproses het daar gou ‘n hegte band tussen ons ontstaan en

ons het lekker geëet en hulle het my geleer rooiwyn drink.

Later het twee van die manne een-vir-een aansoek gedoen om politieke asiel. My

taak was volbring en ek is na die SSVR oorgeplaas en kort na my diensaanvaarding

aldaar het ek mnr Castro Lopo op die Swaziland-RSA grens te Oshoek ontmoet en

hy het ongeveer drie maande by ons aan huis loseer.

Oorlog met Mosambiek

Dink ek terug na gebeure in Mosambiek kan ek iewers vaagweg onthou dat genl

Langhendrik van den Bergh vir die eerste minister, adv BJ Vorster, ingelig het dat

mnr PW Botha daardie land met soldate wou inval. Die weermag is glo naby

Nelspruit gekeer om met die operasie voort te gaan.

Tydens my jare by die SSVR het ek verneem dat die SAP-TIN gebruik sou word om

die Cahora Bassa-kraglyn te beskerm. Een van my kollegas het direk vir die SAW

generaal gesê: “Oor my dooie liggaam!” Sy argument was die SAW en Remano

skakel en dan kom die SAP in die spervuur.

Jare later gesels ek en wyle dr Kobus Loubser se boer oor Suid-Afrikaanse treine.

Die broer vertel my toe dat dr Loubscher die latere eerste minister, mnr PW Botha,

daarop gewys het, dat dit onwys sou wees om Mosambiek in te val ten einde die

SAKP-ANC-alliansie by te kom. Mnr Botha het geluister en Mosambiek was nooit

overt ingeval nie. Na aanvalle in Suid-Afrika – bv op SASOL – het van die verdagtes

na Mosambiek gevlug. Die weermag het sulke mense bygekom deur spesiale

operasies.

Geskiedkundige aantygings

ʼn Brief soos ontvang van ‘n vriend wat tans sy doktorsgraad doen, word vir u inligting

aanhaal:

””””””””””” Hennie, 28/1/2015

Flying at Low Level: Jacinto Veloso

1st week, July 1980, Captain Heymans, an envoy of Brig Johan Coetzee, came to

Maputo to see us, the Mozambican Security Services, to organise a meeting with the

Angolans. This envoy also reminded us of the invitation made by Gen (Mike)

Geldenhuys, the SAP Commander, for us to visit him in Pretoria to re-establish

permanent contact.

At our meeting we asked Capt Heymans if he could explain to us the reasoning

behind the latest incursion against Angola by the South African armed forces.

Heymans said he didn’t know about such matters and added “often the left hand

doesn’t know what the right hand is doing!”

44

After Heymans’ visit we detected a booby trapped car in the Polona Hotel car park....

Shortly afterwards, we learnt that the intention had been to detonate the vehicle at

the Maputo Airport, in an attempt on the lives of President Machel .....”””””””””

Kommentaar

Propaganda en verdagmaking is ʼn voltydse oefening, hoe groter die leuen, hoe

makliker glo mense die propaganda. Vandag kan ek verstaan waarom sekere mense

NIE met my oor veiligheidsaangeleenthede tussen die ou RSA en Mosambiek wil

gesels nie. Ek was slegs ʼn “diplomatieke” veiligheidspolisieman.

Al wat ek kan sê is ek verwerp mnr Veloso se bewerings; ek is ‘n polisiebeampte en

inligtingsman – nooit sal ek iets doen wat my beroep of land in oneer sal bring nie.

Verder sou dit onnosel wees om sulke aapstreke in ‘n vreemde land uit te haal. Na

hewige SAW aanvalle het ek die aanvalstonele besoek en in opdrag van brig

Coetzee met ‘n amptelike paspoort gereis. Dit is egter waar dat die linkerhand soms

nie weet wat die regterhand doen nie! Genl Coetzee het my gelas om met die CIA te

skakel en hulle voor te lig mbt die politieke asiel van die een amptenaar van SNASP.

Slot

Eendag het ek maarskalk Samora Marchel in Maputo gesien en toe saam met

kollegas verbonde aan SNASP in ‘n blou-lig kavalkade agter hom, deur die Maputo

se verkeer gery. Maarskalk Marchel is later dood in ‘n vliegongeluk. Ek het die SAP-

video van die ongeluk besigtig. SNASP het geen gemenespel vermoed nie. Later het

ek pres Chisano ontmoet naby Rio Save.

Die mense wat ek ken in Mosambiek glo ook nie dat Suid-Afrika vir die lugramp

verantwoordelik is nie. Daar was in die “nuwe” Suid-Afrika baie kwaadwillige gerugte

in die verband MAAR die saak is deur ‘n paneel van internasionale mense

ondersoek.

Die geskiedenis is ironies. Kyk na bladsy 38 van die Nkomati-verdarg - mev Machel

het later mev Mandela geword!

Ek vind dit verstommend dat die spoorweë die trein vir die Nkomtiverdrag voorsien

het, maar dat hulle nie as departement deel van die afvaardiging was nie.

Spoorwegdiplomasie, veral in Afrika, is ‘n belangrike instrument.

As daar twee Suid-Afrikaanse amptenare is wat spesiale vermelding moet geniet is

dit kol Jacobs van die spoorwegpolisie en brig Johan Coetzee van die

veiligheidstak wat die aanvoer werk gedoen het. Hulle het ‘n leidende rol gespeel

voor die implementering van die Nkomati-verdrag.

45

Mnr Jacinto Veloso (internet) brig Johan Coetzee

SNASP en Militêre Inligting van Mosambiek. My vriende en kollegas tot die einde.

Cheers!

Contact details / kontakbesonderhede: Hennie Heymans: enongqai@gmail.com

Greetings – Groete

Salute! Saluut!

Hennie Heymans No 43630(B) © 2015