New DESKUNDIG HULPVERLENEN, Gerard Egan - CommCoach · 2018. 8. 9. · Deskundig Hulpverlenen -...

Deskundig Hulpverlenen - Gerard Egan, 11e druk

1

DESKUNDIG HULPVERLENEN, Gerard Egan Samenvatting 11e druk, Martin van der Jagt

Voorwoord Dit boek gaat over de waarden van hulpverlenen en de noodzakelijke communicatie-vaardigheden daarvoor. Het biedt een cliëntgericht model voor deskundig hulpverlenen.

Deel 1 Het fundament van effectieve hulpverlening

1 Wat is hulpverlening? 1.1 Formele en informele hulpverleners: een korte geschiedenis De formele taak mensen te helpen omgaan met moeilijke levensproblemen wordt uitgeoefend door onder andere psychotherapeuten, psychiaters, gezondheidspsychologen, maatschappelijk werkers en geestelijk verzorgers. Er is een tweede groep, informele hulpverleners. Daarbij kunnen we denken aan organisatieadviseurs, tandartsen, artsen politiemensen, leidinggevenden, etc. Aan deze lijst kan een ieder worden toegevoegd die probeert familieleden, vrienden, kennissen of vreemden te helpen. 1.2 Waar het om gaat bij hulpverlenen. Als u wilt weten waar het om gaat bij hulpverlenen, is het goed u af te vragen:

1. waarom zoeken mensen hulp of worden verwezen naar hulpverlening; 2. wat zijn de belangrijkste doelen van het hulpverleningsproces.


2

1.2.1 Cliënten met probleemsituaties, gemiste kansen en ongebruikte mogelijkheden. Veel cliënten worden cliënt, omdat ze niet goed weten om te gaan met hun problemen en/of omdat ze, het gevoel hebben niet uit hun leven te halen wat erin zit. Gemiste kansen en ongebruikte mogelijkheden vormen de uitgangspunten van het hulpverleningsproces. Probleemsituaties. Cliënten komen met probleemsituaties dwz met ingewikkelde en verwarde problemen in het leven waar ze niet goed mee omgaan. Ze zijn vaak niet duidelijk omschreven, cliënten kunnen er niet goed mee omgaan of cliënten hebben niet de middelen om ze op te lossen. Ze zijn ontstaan in onze omgang met onszelf of met anderen. Ze kunnen leiden tot twijfel, angsten, stress, ziekte, verslaving, relatieproblemen of problemen op het werk waarvoor cliënten hulp zoeken. Het doel van hulpverlenen is niet problemen op te lossen, maar om de persoon te helpen effectiever met problemen om te gaan, of deze zelfs te overstijgen door nieuwe mogelijkheden te ontdekken. Ze bieden dan een kans om te leren, vooral om het probleem beter te hanteren, maar ook om problemen beter te begrijpen en te voorkomen. Gemiste kansen en ongebruikte mogelijkheden. Er zijn ook cliënten met ongebruikte talenten en nog niet ontwikkelde mogelijkheden. In deze gevallen gaat het er niet om wat er is misgegaan, maar om wat er beter zou kunnen. 1.2.2 De drie belangrijkste doelen van hulpverlening. Doel 1. Levensverbeterende resultaten. Help cliënten hun problemen in het leven effectiever aan te pakken en om niet of te weinig gebruikte mogelijkheden en kansen vollediger te ontwikkelen. Hulpverleners zijn succesvol als hun cliënten probleemsituaties effectiever aanpakken en ongebruikt talent en gemiste kansen effectiever tot ontwikkeling weten te brengen. Hulpverlening gaat over constructieve veranderingen, die leiden tot resultaten, die het leven structureel verbeteren. Cliënten ontwikkelen zich, maken doelbewuste beslissingen, stoppen met destructief gedrag, nemen verantwoordelijkheid voor zichzelf, zetten hun kwaliteiten in, laten oude gewoonten achter zich en creëren betere levensomstandigheden. Resultaatgericht werken wordt mede steeds belangrijker, omdat de financiële vergoeding van hulpverlening meer en meer afhangt van het gebruik van behandelingsplannen en oplossingsgerichte werkwijzen (managed care). Doel 2: Aanleren van zelfredzaamheid. Help cliënten om zichzelf in hun dagelijks leven beter te helpen. Cliënten zijn vooral in crisissituaties slechte probleemoplossers en zijn ook niet goed in het herkennen van kansen en mogelijkheden. Hulpverlening is erop gericht cliënten de middelen te verschaffen om zichzelf te helpen, om problemen te leren hanteren, kansen te herkennen en benutten, verstandige besluiten te nemen en relaties met andere mensen te onderhouden. Doel 3: Ontwikkelen van een preventiementaliteit. Help cliënten een actiegeoriënteerde preventiementaliteit te ontwikkelen. Hulpverleners zien graag dat cliënten hun bestaande problemen aanpakken, maar ook dat zij toekomstige probleemsituaties beter leren inschatten en zo mogelijk voorkomen. Maar: de voordelen van preventie zijn bijna altijd onzichtbaar. Het kost energie om preventie aantrekkelijk te maken. Counseling biedt cliënten een kans om het preventieve pad op te slaan.


3

1.3 Het belang van een werkmodel van volledig menselijk functioneren In plaats van zich richten op problemen kan hulpverlening zich ook richten op normaal, gezond, ideaal functioneren. Er is behoefte aan een ideaalbeeld voor optimaal menselijk functioneren. Hierbij worden de termen: 'sociale intelligentie', 'emotionele intelligentie' en 'sociaal-emotionele intelligentie' gebruikt. Het gaat over de ontwikkeling en rijping als mens, de volwassen wording.

BOX 1.1 Volwassenheid en sociaal-emotionele intelligentie. Een ideaaltypering. 1. Volwassen mensen zijn 'zelfmanagers'.

Zelfmanagers kennen zichzelf, beheersen zich en boeken resultaten.

Zelfmanagers hebben Zelfbewustzijn. Ze kennen hun kwaliteiten, hun emoties en begrijpen en accepteren zichzelf.

Zelfmanagers bezitten Zelfbeheersing. Ze genieten vertrouwen, controleren storende emoties, gaan constructief met stress om, zijn verantwoordelijk voor hun daden en staan open voor nieuwe ideeën.

Zelfmanagers zijn Persoonlijk verantwoordelijk. Ze zijn actiegericht, stellen zich doelen, willen hun doelen bereiken, nemen verantwoordelijkheid, zijn assertief, blinken graag uit, kunnen met problemen omgaan, zien kansen en mogelijkheden en overwinnen hindernissen.

2. Volwassen mensen zijn in staat om relaties te onderhouden.

Volwassen mensen weten zichzelf op een creatieve manier te overstijgen.

Volwassen mensen zijn Empatisch. Ze zijn zich bewust van de gevoelens van anderen, gebruiken wederkerende empathie, luisteren actief, begrijpen anderen en laten dat zien, spelen vooraf in op de zorgen en behoeften van anderen.

Volwassen mensen zijn Communicatief. Ze communiceren helder, brengen duidelijke standpunten naar voren, halen het beste uit hun medemens en zijn bereid te onderhandelen.

Volwassen mensen hechten waarde aan stabiele Inter-persoonlijke relaties. Ze tonen zich verantwoordelijk in persoonlijke relaties, zijn in staat tot onafhankelijk denken en handelen, stimuleren wederkerigheid, oefenen invloed uit en staan open voor de invloed van anderen.

3. Volwassen mensen staan in contact met de wereld om hen heen.

Volwassen mensen doen moeite om de wereld te begrijpen, zijn niet kleingeestig, zien het grotere perspectief, voelen zich maatschappelijk verantwoordelijk en streven naar een constructieve bijdrage aan hun sociale omgeving.

Wijsheid Wijsheid biedt een ander raamwerk voor volwassenheid. Sociaal-emotionele intelligentie gaat over een 'goed' leven leiden, wijsheid gaat over 'levenskunst'. Wijsheid is expertise in het beheer en de betekenis van het leven. Hulpverleners behoren zelf wijs te zijn en hun cliënten te helpen wijs te worden. Kenmerken van levenswijsheid

Zelfkennis, volwassenheid, kennis van de taken en doelen in het leven

Inzicht in culturele conditionering, menselijke verhoudingen

Vermogen om situaties te doorzien, gebeurtenissen te begrijpen, relaties te zien, fouten op te merken, intuïtie te gebruiken, blinde vlekken te vermijden

Tolerantie voor ambiguïteit (meerdere betekenissen) en onzekerheid

Gemakkelijk met rommelige, ongestructureerde en chaotische situaties

Holistisch denken, meta-denken, lange termijn denken, spiritueel inzicht


4

1.4 Uitdagingen voor de hulpverlenende beroepen Uitdagingen zijn van invloed op de hulpverlening. Om hulpverleners te helpen bij moeilijke dilemma's is inzicht in diverse aspecten van de wereld om hen heen belangrijk. 1.4.1 Filosofische uitdagingen Filosofie en psychologie liggen in elkaars verlengde. In de filosofie vraagt men zich af: Hoe weten we dat we weten? (epistemologie). Ook voor hulpverleners is het belangrijk stil te staan bij hun eigen filosofische perspectief. De positivistische opvatting stelt, dat wat wij weten een objectieve realiteit is, die los staat van onszelf. Daartegenover staat de constructivistische opvatting, dat we door middel van onze sociale interacties onze eigen realiteit creëren. Beide uitgangspunten hebben ons iets te bieden. Het is goed je hier bewust van te zijn. 1.4.2 Wetenschappelijke uitdagingen Net als gedragingen in de relativiteitstheorie en de kwantummechanica is het gedrag van mensen vaak onvoorspelbaar en tegenstrijdig. De natuurwetenschap bestudeert echter een totaal ander onderwerp dan de sociale wetenschap. Toch worden vaak dezelfde onderzoeksmethoden gebruikt. Over de te gebruiken onderzoeksmethoden wordt uitgebreid gediscussieerd. Sociaal onderzoek wordt vaak ondergewaardeerd in vergelijking met natuurwetenschappelijk onderzoek. 1.4.3 Valkuilen van genetica en neurowetenschap Neurologisch onderzoek helpt inzicht te verkrijgen in de drijfveren van menselijk handelen en gedrag. Zo weten we waarom mensen met psychische stoornissen hun goede en hun slechte dagen hebben. Ook weten we dat een helder moment bij mensen met dementie niet duidt op een mogelijk herstel. Een nadeel zou kunnen zijn, dat mensen zich minder verantwoordelijk voelen voor hn handelen, bijvoorbeeld door kennis over de oorzaak van roken. Sommige mensen zijn geneigd om hun genen of neuronen er de schuld van te geven, dat ze zus of zo zijn. 1.4.4 De waarden achter de hulpverlening Waarden zijn de drijfveren van menselijk gedrag en als zodanig belangrijk in alle sociale wetenschappen. Er zijn veel soorten waarden: familiewaarden, sociale waarden, spirituele waarden, enz. De geldigheid van waarden is echter niet wetenschappelijk te bewijzen. Wel kan de wetenschap nagaan welke waarden van invloed zijn op ons gedrag. Er is een discussie gaande of waarden neurowetenschappelijk aantoonbaar zijn. Voor hulpverleners is een duidelijke plek van waarden noodzakelijk. In H2 meer hierover. 1.4.5. Helpt hulpverlenen Er is een debat gaande over de effectiviteit van hulpverlening. Sommigen twijfelen aan de legitimiteit van hulpverlening. Anderen noemen het een vorm van bedrog, een kwaadaardige manipulatie, een multimiljardenindustrie. Bewijzen voor de effectiviteit van hulpverlening. Onderzoek geeft veel aanwijzingen dat hulpverlening, waaronder counseling, onder verschillende omstandigheden, veel mensen daadwerkelijk helpt. Bij elkaar een overtuigend bewijs voor de effectiviteit in het algemeen. Er is echter geen bewijs dat therapeuten nu meer bereiken dan 25 jaar geleden. Wat denken cliënten? Onderzoek naar cliënttevredenheid geeft aan:

Cliënten waren van mening dat zij er door psychotherapie sterk op vooruit waren gegaan;

Psychotherapie alleen was niet minder effectief dan psychotherapie plus medicatie;

Er was geen verschil in effect tussen de verschillende vormen van therapie, ongeacht de aard van de problemen waarvoor hulp werd gezocht;


5

Psychiaters, psychologen en maatschappelijk werkers verschilden niet in hun affectiviteit als hulpverlener;

Langdurige behandelingen leveren merkbaar betere resultaten op dan kortdurende behandelingen;

Cliënten die in hun keuze van hulpverlener of in de lengte van de therapie werden beperkt door regels van hun verzekeringsmaatschappij of anderszins gingen minder vooruit dan cliënten die in die opzichten niet werden beperkt.

Dit onderzoek heeft veel blootgestaan aan kritiek, zowel op theoretische als methodologische gronden. Cliënten kunnen om allerlei redenen tevreden zijn. Dat betekent niet dat zij probleemsituaties beter hanteren of kansen beter benutten. Wat kunnen we hieruit concluderen? Onderzoek naar de effectiviteit geeft aan:

Therapie is nuttig en leidt relatief vroeg tot verandering

Gemeenschappelijke factoren hebben meer invloed dan verschil in therapievormen

Verschillende therapievormen geven gelijke resultaten

De kwaliteit van de relatie tussen therapeut en cliënt is belangrijk

Kennis halen therapeuten uit de praktijk, niet uit onderzoeksliteratuur

10% van de cliënten verergeren De vraag is niet of therapie werkt, maar onder welke omstandigheden en voorwaarden. 1.4.6 Gemeenschappelijke succesfactoren Onderzoek onderscheidt vier sets van factoren, die bijdragen aan therapeutische verandering: 40% cliënt en niet-therapeutische variabelen; 30% therapeutische relatie; 15% verwachting en hoop; 15% therapeutische technieken en modellen 1.4.7 Bewijzen voor effectiviteit Er is een roep om alleen door onderzoek bewezen therapieën (evidence-based) te gebruiken. Hierover is echter een fundamentele filosofische, wetenschappelijke en professionele discussie gaande. Wat voor bewijs? Wiens bewijs? Hoe bewezen? Hoe geverifieerd? Welke zekerheid? Er is veel literatuur en veel onenigheid. Ook in de politiek, zakenwereld en opvoeding wordt niet alleen met bewezen methoden gewerkt. Kennis van deze discussie is gewenst. 1.4.8 Economische en politieke uitdagingen In de huidige economie gedomineerde tijd beperken verzekeraars hun vergoedingen tot bewezen therapieën. Het is echter twijfelachtig of het medische model geldig is voor hulpverlenende beroepen. De relatie cliënt - hulpverlener kent veel externe invloeden: filosofische, wetenschappelijke, politieke en medische. Er is geen overtuigend bewijs dat alleen bewezen therapieën werken. 1.4.9 Paraprofessionele hulpverlening Onderzoek geeft aan dat semiprofessionele hulpverleners net zo effectief kunnen zijn als professionele hulpverleners en soms zelfs effectiever. Hoe nuttig is in dit kader een wetenschappelijke opleiding psychologie? Wetenschap en praktijk blijkt moeilijk in een persoon te realiseren. Egan bepleit hulpverleners, die wetenschappelijke vraagstukken naar de praktijk kunnen vertalen. Door hun kennis van filosofie, wetenschap en effectonderzoek zouden zij uitstekend in de praktijk kunnen werken. Zij kiezen kritisch voor de beste benadering en vertalen dit in begrijpelijke methodieken voor hulpverleners 1.4.10 Positieve psychologie en hulpverlening Een positief psychologisch doel is het helpen van cliënten bij het ontdekken en benutten van hun ongebruikte mogelijkheden en gemiste kansen. Positieve psychologie let meer op


6

gezondheid en kracht, dan op ziekte, zwakte en beschadiging. Behandelen is niet alleen repareren wat kapot is gegaan; het is ook het koesteren van kwaliteit. Het gaat om:

Welzijn, geluk, hoop, optimisme, schoonheid, kunst;

Roeping, ethische werkhouding;

Relationele vaardigheden, liefhebben, vergeving, beleefdheid, onbaatzuchtigheid;

Verantwoordelijkheid, autonomie, moed, volharding, gematigdheid;

Toekomstgericht, origineel, creatief, talent;

Burgerzin, spiritualiteit, wijsheid. Positieve psychologie sluit aan bij de waardegerichte hulpverleningsaanpak in dit boek: een probleem zien als middel om vaardigheden te leren en de kwaliteit van het leven te verhogen. Zo zijn er heilzame effecten bij positieve emoties, optimisme en vooruitziend gedrag. Bij positieve psychologie ligt de nadruk meer op het overwinnen van problemen, dan om die tot op de bodem uit te zoeken. Let wel op: positieve psychologie is geen wondermiddel voor alles. In de hulpverlening houdt het in, dat het niet alleen gaat om het repareren van schade, maar juist om het ondersteunen van cliënten bij het vormgeven van hun leven. Hiervoor worden nog niet ontdekte en niet aangeboorde hulpbronnen in de cliënt gebruikt: kracht, waarden, overtuigingen en veerkracht. Gebruik altijd naast gematigd optimisme ook een portie opgewekt pessimisme voor een praktisch realisme. 1.4.11 Hulpverlening in proportie Lang niet iedereen maakt gebruik van hulpverlening. Daar zijn vele redenen voor: onbekendheid, negatieve verwachtingen, problemen niet onder ogen willen zien, niet aan verandering toe zijn, er niet de energie voor over hebben of er niet voor open staan. Het is een verspilling van tijd en geld als cliënten niet echt willen, niet geschikt zijn of niet te helpen zijn. 1.5 Het professionele curriculum Naast een werkend hulpverleningsmodel zijn praktische kennis en vaardigheden nodig. Dit boek verschaft een model. Praktische kennis is de vertaling van theorie en onderzoeksresultaten naar toegepaste inzichten. Vaardigheid is de bekwaamheid om diensten te verlenen. Hieronder wordt de benodigde praktische kennis voor de hulpverlening puntsgewijs besproken. Let wel op, een cliënt is een uniek biologisch, psychologisch en sociaal geheel en niet op te splitsen volgens onderstaande punten. 1.5.1 Toegepaste ontwikkelingspsychologie Hier vinden we de kennis over de ontwikkelingsfasen bij de mens, de uitdagingen en de crisis. Het gaat om het effect op de ontwikkeling van de omgevingsfactoren: culturele achtergrond en sociaal economische status. 1.5.2 Cognitieve therapie De manier waarop mensen denken en hun wereldbeeld construeren is bepalend voor hoe zij in de problemen raken en hoe zij die willen oplossen. Het gaat hier om het corrigeren van onjuiste opvattingen en de innerlijke dialoog met als doel psychische klachten te verlichten. De nadruk op 'denken' moet wel ruimte laten voor emotionele reacties, omdat die de voornaamste bron van leed zijn. 1.5.3 Gedragsleer Gedragsleer is het beïnvloeden van menselijk gedrag door motivatie, beloning en straf. Gedragsverandering is de kern van hulpverlening, gedragsleer de kerncompetentie. Gedragswetten kunnen bestudeert worden vanuit de hulpverlener en vanuit de cliënt.


7

1.5.4 Toegepaste persoonlijkheidsleer Toegepaste persoonlijkheidsleer helpt begrijpen hoe mensen functioneren en in welke mate individuen van elkaar verschillen. Naast genetische en neurologische invloeden is de historische context nodig om het levensverhaal te begrijpen. Het persoonlijkheidsonderzoek vertelt hoe mensen op elkaar lijken en hoe ze van elkaar verschillen. Het geeft een algemene theorie en verklaart individuele verschillen. 1.5.5 Klinische psychologie en psychopathologie Psychopathologie beschrijft hoe mensen cognitief, emotioneel, gedragsmatig en sociaal in de problemen kunnen raken. De DSM geeft een bekritiseerd overzicht van psychische aandoeningen. De laatste tijd ligt de nadruk meer op de factoren die bijdragen aan verstoord menselijk gedrag. Het is een complex verhaal: het gaat om de context, wat is normaal en wat is afwijkend, cultureel en historisch relativisme, voor- en nadelen van diagnoses, multicausaliteit, lichaam en geest. 1.5.6 Toegepaste sociale psychologie Sociale psychologie bestudeert het gedrag van groepen, de invloed van sociale factoren op het individu, de invloed van individueel gedrag op de groep, hoe individuen denken over anderen, hoe zij elkaar beïnvloeden en tot elkaar verhouden. Deze kennis leert hulpverleners begrijpen waarom cliënten zich op een bepaalde manier gedragen in hun sociale omstandigheden. 1.5.7 Specifieke bevolkingsgroepen Specifieke bevolkingsgroepen zijn: lichamelijk gehandicapten, verslaafden, daklozen, ouderen. Inzicht in de behoefte en specifieke problemen van deze groepen is voor hulpverleners essentieel. 1.5.8 Het werkveld van hulpverlenende beroepen Het werkveld is turbulent. Weet wat er speelt. Lees erover. Weet welke mogelijkheden er voor werk en carrière zijn. De laatste tien jaar zijn carrièremogelijkheden aanzienlijk toegenomen. 1.5.9 Professionele en persoonlijke ontwikkeling Ook hulpverleners hebben problemen en zoeken regelmatig hulp. In therapie gaan is een intense en verrijkende ervaring. Het is een dynamisch, veeleisend en voortdurend veranderend beroep, dat eist, dat je voortdurend blijft groeien, ontwikkelen om te veranderen. Pas op voor 'burn-out'. Zorg goed voor jezelf. 1.5.10 Religie en spiritualiteit De probleemsituaties van cliënten hebben vaak religieuze, spirituele en morele implicaties. Er zijn veel boeken met nuttige kennis. Kerkgangers blijken minder psychische stoornissen te hebben dan spirituele ontkerkelijkten. Spiritualiteit kan een plaats hebben in de therapie. Voor diverse aandoeningen zijn er spirituele benaderingen. Kennis van andere religies is bevorderlijk voor het contact met dergelijke cliënten. 1.5.11 Ethiek Ethiek is uitermate belangrijk. Een hoge ethische standaard is een vereiste voor goede hulpverleners. Hou je aan de ethische code. 1.5.12 De wet Er zijn wetten die mensen beschermen tegen schade door anderen. En er zijn wetten die de rechten van cliënten in relatie tot hulpverleners beschermen. Ken de wetten en regels.


8

1.6 Van verstandig naar wijs: omgaan met de schaduwzijde van hulpverlening Naast kennis en intelligentie is er om het hulpverleningsmodel goed toe te passen ook wijsheid nodig. Een hulpverlener moet wijs zijn. Om effectief te kunnen werken moeten hulpverleners de beperkingen begrijpen van theorieën, modellen en methoden, van de hulpverlener als mens, van het beroep van de hulpverlener, van cliënten en van de omgevingsfactoren, die het hulpverleningsproces beïnvloeden. Dit noemt Egan de schaduwkant van de hulpverlening:

“al datgene wat een aanmerkelijke negatieve invloed heeft op de hulpverleningsrelatie en op het hulpverleningsproces en de uitkomstenen daarvan, en niet wordt herkend en onderzocht door de hulpverlener of de cliënt, of door het hulpverleningsveld in enige openbare vorm.”

Alles heeft een schaduwkant: interne strubbelingen, twijfelachtige of onduidelijke visies, waarden en normen. Hulpverleningsmodellen hebben onvolkomenheden. Hulpverleners kunnen egoïstisch en lui zijn of zelfs kwaadwillend en vatbaar voor een burn-out. Ook cliënten zijn soms egoïstisch, lui en onoprecht. De in 1.4. genoemde professionele uitdagingen liggen vaak deels in de schaduwkant. Met wijsheid gehanteerd, kunnen ze in de behandeling echter tot voordeel strekken. Een zekere discussie over de effectiviteit en efficiency van hulpverlening kan uiteindelijk tot voordeel van de cliënt leiden. Soms is de discussie zo luid, dat er conflicten ontstaan, bv. over diversiteit en multiculturele thema's. Niet altijd wordt de waarheid nagestreefd, maar het eigen gelijk. In dit boek wordt het hulpverleningsproces zeer positief gepresenteerd. Zo zou het moeten en kunnen zijn. Dat is in de praktijk niet altijd zo. Wijze hulpverleners zijn idealistisch, niet naïef, ze zijn realistisch, niet cynisch.

2 De hulpverleningsrelatie: waarden in de praktijk 2.1 De hulpverleningsrelatie Theoretici, wetenschappelijke onderzoekers, praktijkmensen en ook cliënten zijn het erover eens, dat de relatie tussen cliënt en hulpverlener belangrijk is. Sommigen benadrukken de relatie zelf, anderen benadrukken het werk dat door middel van de relatie tot stand komt. Weer anderen concentreren zich op de resultaten, die worden bereikt met behulp van de relatie. 2.1.1 De relatie zelf Counseling of psychotherapie is een inter-persoonlijke relatievorm. Alle vormen van counseling zijn menselijk en relationeel. In psychoanalytische benaderingen staat 'overdracht' centraal: de complexe en vaak onbewuste inter-persoonlijke dynamiek tussen hulpverlener en cliënt. Het oplossen van deze vaak duistere dynamiek wordt gezien als een kenmerk van succesvolle therapie. Rogers benadrukte in zijn beschrijving van de humanistisch-experientiële benadering de kwaliteit van de relatie. Hij stelde dat onvoorwaardelijke positieve aandacht, zorgvuldige inleving en geloofwaardigheid van de hulpverlener voor de cliënt noodzakelijk is en vaak voldoende voor therapeutische voortgang. Met deze sterk empatische relatie helpen counselors hun cliënten zichzelf te begrijpen, hun mogelijkheden te ontdekken en hun levens bevrediger in te richten. Rogers legde zo de basis voor de 'cliënt centered' benadering, die de empatische hulpverleningsrelatie beschouwd als een voorwaarde voor groei, niet als een te onderzoeken thema.


9

2.1.2 De relatie als middel tot een doel Vanuit de cognitief-gedragstherapeutische visie wordt de hulpverleningsrelatie belangrijk gevonden, maar dient vooral als middel tot een doel. Een goede relatie is dan vooral praktisch waardevol om vooruitgang te boeken, het is gereedschap om het doel te bereiken. Zij willen de relatie niet al te sterk benadrukken, omdat hierdoor het zicht op het uiteindelijk doel wordt belemmerd: cliënten helpen hun problemen beter te hanteren en de kans op een hogere levenskwaliteit te ontwikkelen. 2.2 De relatie als samenwerkingsverband De term 'samenwerkingsverband' brengt het beste van beide visies samen: de 'relatie-zelf' en de 'relatie als middel tot een doel'. Het is: samenwerking tussen cliënt en hulpverlener, gebaseerd op hun overeenstemming over de doelen en taken van counseling. Positieve eigenschappen hierop van de hulpverlener zijn: flexibiliteit, eerlijkheid, betrouwbaarheid, zelfvertrouwen, enthousiasme, interesse en openheid. Gesprekstechnieken die het samenwerkingsverband versterken zijn: verkennend onderzoek, spiegelen, opmerken van behaalde successen, nauwkeurige interpretatie, steun voor het uitdrukken van emoties en aandacht voor de ervaring van de cliënt. Cliënten waarderen vooral de aard van de setting: uitstraling, lichaamstaal van de hulpverlener, non-verbale communicatie, emotionele ondersteuning en zorg, eerlijkheid, waardering, begeleiding en uitdaging. Ook de opleiding van de hulpverlener, zijn erkenning van de eigen verantwoordelijkheid van de cliënt en het verloop van de sessies bleken belangrijk. 2.2.1 De coöperatieve aard van hulpverlening Hulpverleners en cliënten zijn teamgenoten. Het is een proces, dat zij samen aangaan en doormaken. Beiden hebben werk te doen in fasen van probleemoplossing en ontwikkeling van mogelijkheden en beiden hebben verantwoordelijkheden in verband met resultaten. Als één van beide partijen niet meewerkt, kan de hele onderneming stranden. Cliënten kunnen op drie manieren samenwerken; actief, wederkerig en therapeutafhankelijk. 2.2.2 De relatie als omgeving om dingen opnieuw te leren In het samenwerkingsverband is de relatie een omgeving voor sociaal-emotioneel herprogrammeren. De relatie als zodanig kan wel degelijk een therapeutische werking hebben. Effectieve hulpverleners bezitten attitudes en gedragingen, die cliënten uitdagen hun eigen houding en gedrag te veranderen. Door de veiligheid van de hulpverleningsrelatie kunnen cliënten experimenteren met verschillende vormen van gedrag. Het geleerde kan vervolgens worden uitgeprobeerd in andere sociale situaties. Kortom: de noodzakelijke veranderingen in attitudes, emotionele expressie en gedrag komen vaak in de sessies zelf tot stand door middel van de relatie. 2.2.3 Flexibiliteit in de relatie. Er is niet één soort perfecte relatie, die bij alle cliënten werkt. Effectieve hulpverleners gebruiken een mix van stijlen, vaardigheden en technieken, afgestemd op het soort relatie, dat past bij de betreffende cliënt. En terwijl ze dat doen, blijven ze zichzelf. Wie neemt in het team de leiding? Onderzoek geeft aan, dat de cliënt de hoofdrol zou moeten spelen. De therapie moet rond de hulpbronnen, percepties, ervaringen en ideeën van de cliënt georganiseerd worden. Hulpverleners laten zich leiden door de behoeften van de cliënt. Er is hierin echter niet één juiste manier.


10

2.3 Bezielende waarden in de hulpverleningsrelatie Waarden komen concreet tot uitdrukking in gedrag binnen het samenwerkingsverband en spelen zo een doorslaggevende rol in het hulpverleningsproces. 2.3.1 Cultuur, persoonlijke cultuur en waarden Cultuur: het geheel van overtuigingen en aannames, die samen met waarden leiden tot normen, die gedragspatronen aansturen. Tijdens ons leven ontwikkelen individuen overtuigingen en aannames, net als waarden (waar mensen waarde aan hechten). Hieruit ontstaan normen (innerlijke geboden en verboden), die leiden tot innerlijke en uiterlijke gedragspatronen. Zo ontstaat individuele of persoonlijke cultuur. Effectieve hulpverleners ontwikkelen begrip voor de persoonlijke cultuur van de cliënt. Voor de cliënt is dit: 'de manier waarop wij hier de dingen doen'. Ook hulpverleners hebben een eigen cultuur: 'de manier waarop ik hulp verleen'. 2.3.2 Pragmatisch omgaan met waarden Waarden helpen de hulpverlener in hun werk om beslissingen te nemen over hoe zij verder gaan. Zonder waardestelsel ben je stuurloos. Als je geen expliciete waarden hebt, wordt je gedreven door impliciete waarden. Evalueer regelmatig je eigen waarden. Denk hierover na. Accepteer ze niet kritiekloos. Vier prominente traditionele waarden in de hulpverlening zijn: 1. Respect: de meest fundamentele waarde van de hulpverlening. 2. Empathie: de waarde waarop hulpverleners zich oriënteren in hun interacties met

cliënten. 3. Eigen verantwoordelijkheid van de cliënt: empowerment van de cliënt is de waarde, die

hun eigen verantwoordelijkheid onderstreept. 4. Actiegerichtheid: de waarde, die de gerichtheid op resultaten benadrukt. 2.4 Respect als de meest fundamentele waarde. Respect voor cliënten is het fundament in de hulpverlening. Respect houdt eerbied in, iets voor elkaar betekenen, elkaar waarderen. Hieronder een zestal normen, die hieruit voortkomen. 1. Breng geen schade toe. Er is geen ruimte voor manipulatie of misbruik van een cliënt. 2. Wees competent en toegewijd. Wees vakbekwaam. Ken je vakgebied. 3. Maak duidelijk dat je er voor de cliënt bent. Neem het standpunt van je cliënt serieus. 4. Ga uit van de goede wil van de cliënt. Ga ervan uit, dat cliënten meer van hun leven

willen maken. Kijk door de ogen van de cliënt. 5. Oordeel niet te snel. Probeer de cliënt te begrijpen. 6. Houd de programmapunten van de cliënt voor ogen. Respecteer de wensen van je

cliënten. Wees alert op microagressie en verholen minachting.

2.5 Empathie als belangrijkste richtsnoer Empathie is het vermogen om de cliënt vanuit diens gezichtspunt te begrijpen en dit begrip zo nodig te communiceren. Empathie is een cruciale manier om respect te betonen. Er zijn verschillende interpretaties van empathie:

een persoonlijke aanleg om te voelen wat andere mensen voelen;

een te leren toestand of situatie met gevoel voor wat de cliënt voelt;

een proces met de fasen: empatische resonantie, getoonde empathie en ontvangen empathie'


11

2.5.1 Een kort overzicht van empathie Empathie wordt opgevat als een fundamentele waarde waarmee alle hulpverleningsinspanningen zijn doortrokken. H6 behandelt empathie als communicatieve vaardigheid.

Een rijk begrip. Empathie is een waardevolle emotionele eigenschap.

Kan een hulpverlener een cliënt begrijpen, die zeer van hem of haar verschilt? Ja, als er voldoende communicatieve vaardigheid aanwezig is.

Het belang van empathie ontstaat vroeg in het leven, als ouders zich op hun kinderen afstemmen. Empathie remt de neiging tot geweld. Kinderen zouden ook moeten leren empathie te geven.

Empathie als radicale toewijding. Begrijp het gezichtspunt van de cliënt, begrijp de cliënt vanuit de context van zijn leven, begrijp waar de gezichtspunten van de cliënt botsen met de werkelijkheid.

2.5.2 Empathie als een door diversiteit en multiculturaliteit verrijkt begrip Diversiteit krijgt momenteel veel nadruk. Juist bij diversiteit is empathie belangrijk. Een deskundige en sensitieve omgang met andere culturen valt zowel onder respect als onder empathie en staat met empowerment van cliënten in verband.

De explosie van literatuur. Er is een overvloed aan literatuur. Let op de blinde vlekken. Kijk beter naar de wereld om je heen. Info over andere culturen leidt tot meer creativiteit. Multiculturaliteit lijkt een modegril. Op korte termijn leidt het tot minder vertrouwen in een buurt. Op lange termijn kan het verrijkend zijn.

Diversiteits- en relatiegerichte empathie. o Individualisten (waarde: een uniek individu te zijn) versus collectivisten (waarde

van relaties en gedeelde doelen). Bij collectivisten is empathie belangrijk. o Inclusieve culturele empathie houdt rekening met de culturele verschillen bij

individuen. o Vrouwen, veel minderheidsgroepen en niet-westerse samenlevingen leggen meer

nadruk op relaties. Dit in tegenstelling tot de westerse psychologie, die meer nadruk legt op zelfontplooiing, autonomie, onafhankelijkheid en identiteit.

o Welke waarden krijgen de overhand bij botsende culturen? Bv. lijfstraffen bij kinderen.

2.5.3. Diversiteit en interculturele vaardigheden Interculturele vakbekwaamheid omvat de kennis en de vaardigheden nodig voor een effectieve omgang en communicatie met andere culturen. Enkele algemene richtlijnen.

Diversiteit begrijpen en waarderen. Mensen verschillen op honderden manieren van elkaar. Begrijp cliënten en hun problemen in hun context. Soms wordt diversiteit overdreven: mannen en vrouwen lijken meer op elkaar dan ze verschillen. Teveel nadruk op diversiteit kan tot nodeloze conflicten leiden.

Onderzoek uw eigen blinde vlekken op het gebied van diversiteit. Het is een uitdaging om de blinde vlekken rond diversiteit te ondervangen. Counselors doen er goed aan zich bewust te worden van hun eigen culturele waarden en vooroordelen. Ze zouden ook alle mogelijke inspanningen moeten leveren om het wereldbeeld van hun cliënt te begrijpen. Hulpverleners zouden zich als vanzelfsprekend bewust moeten worden van de belangrijkste verschillen tussen hen en hun cliënten en ervoor zorgen gevoelig te zijn voor die verschillen.

Stem uw interventies af vanuit gevoeligheid voor diversiteit. Een praktisch inzicht in diversiteit vertaalt zich in passende interventies. In elke cultuur zijn er verschillen tussen persoonlijke culturen. Hou hier rekening mee. Ga uit van wat de cliënt wil.

Werk met individuen. Hoe beter hulpverleners bevolkingsgroepen begrijpen, des te beter kunnen ze hun hulpverleningsproces aanpassen. Uiteindelijk gaat het om individuen. Ook individuen verschillen enorm. Probeer het individu te begrijpen.


12

2.5.4. Een standaardlijst van interculturele vaardigheden

Wees je bewust van je eigen persoonlijke cultuur, van vooringenomenheden, van overeenkomsten en verschillen, van socio-politieke invloeden, van familiestructuren en sekserollen, van culturele aspecten in verhalen.

Begrijp waarden, behoeften en wereldbeelden van cliënten, begrijp hoe diversiteit bijdraagt aan de gesteldheid van de cliënt; begrijp de verschillende opvattingen over (geestes)ziekte, begrijp verschillen in omgangsstijlen, taalgebruik en non-verbale communicatie.

Cultuur is één van de vele mikpunten voor vernedering en discriminatie.

Westerse benaderingen sluiten niet altijd aan bij andere culturen.

Hou in relaties rekening met culturele gevoeligheden, druk empathie uit naar individuen.

Neem in behandelingsplannen culturele en persoonlijke variabelen mee. Ieder individu is een unieke mix van allerlei invloeden. Werk met cliënten zoals zij zijn, zonder excuses voor wie jij bent. Leer om te gaan met de interculturele complexiteit. 2.6 Verantwoordelijkheid en empowerment van cliënten Verantwoordelijkheid van cliënten veronderstelt dat de cliënt het vermogen heeft om het juiste te doen. Hulpverleners empoweren cliënten niet. Zij helpen cliënten bij het gebruiken van hulpbronnen waarmee zij effectief aan hun verandering kunnen werken. 2.6.1 Hulpverlening als een proces van sociale beïnvloeding Mensen beïnvloeden elkaar elke dag en in elke sociale situatie. Hulpverleners kunnen cliënten beïnvloeden zonder hen te beroven van hun eigen verantwoordelijkheid. Ze kunnen ervoor zorgen, dat cliënten empowered worden, i.p.v. onderdrukt, zowel in de hulpverleningssessies als in de sociale situaties van hun dagelijks leven. Hulpverleners dirigeren cliënten niet, zij laten cliënten ook niet aan hun lot over. Zij kiezen voor de middenweg: cliënten helpen hun eigen beslissingen te nemen en daarnaar te handelen. 2.6.2 Normen voor empowerment en eigen verantwoordelijkheid Effectieve hulpverleners helpen hun cliënten de ongebruikte vermogens in henzelf te ontdekken, te ontwikkelen en te gebruiken. Hieronder volgt een aantal op empowerment gebaseerde normen:

Ga ervan uit dat cliënten kunnen veranderen als ze daarvoor kiezen. Help cliënten hun hulpbronnen te ontdekken en te gebruiken.

Beschouw uw cliënten niet als slachtoffers. Vermijd slachtofferschap. Werk met de vrijheid, die er nog wel is.

Laat u niet misleiden door uiterlijke schijn,

Bespreek het hulpverleningsproces met uw cliënten. Maak van hulpverlening een samenwerkingsproject. Sluit een werkovereenkomst af over: aard en doel hulpverleningsproces, de te volgen benadering, de flexibiliteit, hoe cliënten geholpen worden doelen te bereiken, info over uzelf, info over de onderlinge relatie en wederzijdse verantwoordelijkheden, waarden en praktische afspraken.

Help uw cliënten de hulpverleningssessies als werksessies te beschouwen. Counselen is werken, soms zwaar en kwellend, dan weer enerverend en voldoening gevend.

Wordt een coach of consultant voor uw cliënten. Zie uzelf als door de cliënt ingehuurde adviseur om hen te helpen hun leven effectiever in te richten.

Beschouw hulpverlening als een natuurlijk proces van wederzijdse beïnvloeding. Hulpverlening is tweerichtingsverkeer. Het is een sociale interactie, die beiden verandert.

Concentreer u op leren in plaats van op helpen. Leer cliënten om te blijven leren, om af te leren en iets nieuws te leren.


13

Beschouw uw cliënten niet als kwetsbaarder dan ze zijn. U kunt vanaf het begin voorzichtig interventies plegen. Sommige culturen schamen zich om hulp te zoeken. Wees nauwgezet en leef langer en gezonder.

2.7 Actiegerichtheid met het oog op waardevolle resultaten Help cliënten actiegericht te worden. Een doener gaat op zoek naar mogelijkheden om zich verder te ontwikkelen. In de hulpverlening kan het persoonlijke actorschap meer benadrukt worden. Empatisch luisteren stimuleert het persoonlijk actorschap. Dit is empatische bekrachtiging. 2.7.1 Actie en zelfgekozen verandering Mensen hebben een weerstand tegen verandering. Veel veranderingen worden afgedwongen, bv. door een rechter of de politie. Effectieve hulpverleners gaan actief met cliënten om, gaan een dialoog aan en stimuleren de cliënt om zelf in actie te komen. Zelfgekozen verandering heeft veel meer effect dan afgedwongen verandering. 2.7.2 Focus op het echte leven Het doel is cliënten hun dagelijkse leven effectiever te laten inrichten. Het begint ermee om cliënten actief te laten bijdragen aan het therapeutisch proces. 2.8 Schaduwkanten van de hulpverleningsrelatie Ook in de relatie tussen hulpverlener en cliënt kan van alles misgaan. 2.8.1 Menselijke tekortkomingen bij hulpverleners en cliënten Hulpverleners hebben niet altijd zuivere motieven, zijn niet altijd toegewijd en raken weleens in problemen. Ze moeten goed kunnen omgaan met zowel positieve als negatieve gevoelens t.o.v. cliënten. Ook cliënten hebben hun tekortkomingen, zoals onrealistische verwachtingen, een verwrongen beeld over hulpverleners of ze spelen een spelletje. Soms verleiden ze elkaar, al dan niet seksueel, houden er verborgen agenda's op na en zweren samen om maar niets te doen. Hulpverleners hebben menselijke neigingen. Soms doen goede mensen de verkeerde dingen. Wees niet naïef noch cynisch. 2.8.3 Problemen in de relatie zelf Soms klikt het niet tussen hulpverlener en cliënt. Een hulpverlener zegt niet gemakkelijk, dat hij niet de juiste persoon voor de cliënt is. Effectieve hulpverleners kunnen omgaan met een grote verscheidenheid aan cliënten. H8 behandelt de vaardigheid om direct te zijn zonder de relatie te verstoren. 2.8.4 Verslechterende relaties Ook als de relatie op de juiste basis begint, kan deze in de loop der tijd verslechteren. In feite is enige verslechtering normaal. Veel therapeutische relaties beginnen goed, raken verstoord en herstellen zich dan weer. Ervaren hulpverleners laten zich hierdoor niet verrassen. Van groot belang is het zorgvuldig opbouwen van de relatie. Onderschat dat niet. Factoren waardoor de therapeutische relatie kan worden verstoord, zijn o.a.: een geschiedenis van inter-persoonlijke problemen bij de cliënt, gebrek aan overeenstemming tussen therapeut en cliënt over de doelen van de therapie en de onderwerpen waaraan gewerkt moet worden, anderen die zich bemoeien met de therapie, overdracht, fouten van de therapeut en persoonlijke problemen bij de therapeut. Besteed aandacht aan impasses en breuken, anders komt de relatie vroegtijdig tot een einde. Vaak krijgen cliënten de schuld, maar waren het de hulpverleners, die er niet in slaagden de juiste chemie te creëren.


14

2.8.5 Onduidelijkheid over en schending van waarden Hulpverleners hebben niet altijd een helder beeld van hun waarden. Zo hechten ze aan de eigen verantwoordelijkheid van cliënten, maar zien ze vaak als hulpeloos, nemen ze besluiten voor hen en dirigeren hen meer dan ze hen begeleiden. Schaduwkanten zijn normaal gesproken geen kwestie van kwade wil. Het hanteren van de schaduwkanten van de hulpverleningsrelatie is een permanente oefening in integriteit, sociale intelligentie en vakbekwaamheid.

H3 Overzicht van het hulpverleningsmodel 3.1 Problemen hanteren: een universeel menselijk vraagstuk Het model voor hulpverlening in dit boek is gericht op het beter leren omgaan met problematische situaties en het ontdekken en ontwikkelen van mogelijkheden. Het is een wereldwijd toepasbaar model met soms enkele culturele aanpassingen. 3.2 Rationele probleemoplossing en de beperkingen daarvan Probleemoplossing wordt vaak omschreven als een min of meer rechtlijnig, natuurlijk en rationeel proces van besluitvorming. De omschrijving van dit proces in 7 stappen: 1. Ontluikend bewustzijn. Bewustwording over thema's. 2. Urgentie. Ontevredenheid en irritaties nemen toe. Er moet iets gebeuren. 3. Zoeken naar oplossingen. Oplossingsrichtingen komen op. 4. Schatting van de kosten. De prijs en pijn worden zichtbaar. 5. Afweging. Keuzes worden serieus afgewogen. 6. Rationele besluitvorming. Met neemt een verstandelijk besluit. 7. Rationeel-emotionele besluitvorming. Met het gevoel start actie. Hulpverlening kan ook gezien worden als het faciliteren van verandering bij de cliënt in vijf fasen. 1. Voorfase. Er is een vaag bewustzijn van een probleem, maar nog een weerstand tegen

een aanpak. 2. Overweging. Het probleem is bekend en er wordt over nagedacht, maar er wordt nog

geen actie ondernomen. De prijs lijkt nog te hoog. 3. Voorbereiding. Actiebereidheid groeit. 4. Actie. Er wordt daadwerkelijk tijd en energie in de verandering gestopt. De verandering

wordt zichtbaar. 5. Onderhoud. De vooruitgang wordt geconsolideerd terugval wordt voorkomen. Deze fase

kan heel lang duren. Soms valt iemand terug naar een eerder fase. Bij deze indeling moeten vier aandachtspunten worden opgemerkt: 1. Deze stappen lopen, al staan ze in logische volgorde op papier, bij het oplossen van

probleemsituaties in het echte leven door elkaar heen en zijn met elkaar verweven. 2. Dit natuurlijke proces kan op elk punt uit de rails lopen door emoties en terugval. 3. Besluitvorming is in moeilijke situaties zelden zo rationeel als de beschrijving hierboven

suggereert. Het is als een reis, even complex als het leven. 4. Deze processen zeggen weinig over de vaardigheden en methoden, die nodig zijn om

beslissingen om te zetten in succesvolle oplossingsgerichte actie. Het model in dit boek gebruikt de bovengenoemde processen, aangevuld met de benodigde vaardigheden en technieken, helpt cliënten hun besluiten om te zetten in actie, focust op oplossingen, helpt terugval te bestrijden en versnelt het hele proces. De hierboven genoemde vier aandachtspunten gelden echter ook voor dit model.


15

3.3 'Deskundig Hulpverlenen': een model voor probleemhantering en beter benutten van mogelijkheden. Het 'Model voor Deskundig Hulpverlenen' is helder en eenvoudig en houdt rekening met de complexiteit van het leven en het hulpverleningsproces. Het is een flexibel, humanistisch, breed gefundeerd oplossingsgericht hulpverleningsmodel. Het vormt een uitstekende basis voor om het even welke benadering in de hulpverlening men kiest. 3.3.1 De fasen en stappen van het hulpverleningsproces. Alle modellen helpen cliënten zichzelf vier fundamentele vragen stellen en beantwoorden:

1. Wat is er aan de hand? Huidige beeld. Aan welke problemen moet ik werken? 2. Wat wil ik en wat heb ik nodig? Gewenste beeld. Hoe moet mijn leven eruit gaan zien

om gelukkiger te worden. Welke doelen stel ik me? 3. Hoe kom ik daar? Welke acties zijn nodig om een betere toekomst te bereiken? 4. Hoe krijg ik dat voor elkaar? De actiepijl. Hoe kom is van doelen stellen, plannen

maken tot acties? In de praktijk overlappen de fasen elkaar en lopen ze door elkaar heen wanneer cliënten aan het werk zijn om hun problemen aan te pakken en proberen hun mogelijkheden te benutten.

3.4 Fase 1: Het huidige beeld - Help cliënten hun kernpunten te verhelderen. In fase 1, het huidige beeld, helpen hulpverleners hun cliënten om hun knelpunten, zorgen, moeilijkheden of problemen helder in beeld te krijgen. Elke fase kent drie taken, specifieke activiteiten om cliënten te helpen hun doelen voor die fase te realiseren. De cliënt zoekt antwoord op drie vragen:

1. Wat speelt zich in mijn leven af? Wat zijn mijn zorgen? 2. Wat speelt zich werkelijk af? Welke perspectieven zijn er? 3. Waaraan zou ik moeten werken? Wat kan ik veranderen?

3.4.1 Taak 1: Help cliënten hun verhaal te vertellen. Vaak zijn er meerdere sessies nodig om het verhaal compleet te krijgen. Pas als de cliënt een redelijk helder beeld van zichzelf, van zijn problemen en ongebruikte mogelijkheden heeft, heeft hij een grotere kans daar iets aan te doen. Gebruik daarvoor de communicatietechnieken uit H5, H6 en H7 3.4.2 Taak 2: Help cliënten nieuwe perspectieven op hun verhaal te ontwikkelen Help cliënten weggestopte narigheid tevoorschijn te halen, vage zorgen helder te krijgen, belangrijke details toe te voegen, hun aarzelingen te onderzoeken, constructievere perspectieven te bekijken, eerder weggelaten informatie aan te vullen, ongebruikte krachten


16

en hulpbronnen te ontdekken en mogelijkheden op te sporen en te verkennen. Help cliënten oog te krijgen voor hun blinde vlekken, die zij rond problemen en mogelijkheden hebben. Gebruik hiervoor de communicatietechnieken uit H8 en H9. De counselor fungeert als een soort katalysator. Hij helpt de cliënt zelf te ontdekken hoe die zijn problemen kan aanpakken. 3.4.3 Taak 3: Werken aan verbetering - Help cliënten hun energie te richten op acties die hen vooruit helpen Help cliënten zich te focussen op hun belangrijkste problemen, die echt een verschil kunnen maken. In de praktijk lopen de drie taken door elkaar. De drie taken vormen een raamwerk om orde in het verhaal van de cliënt aan te brengen en hem daarbij te helpen. Aan het begin van elke sessie verneemt de counselor van de cliënt wat de impact van de voorgaande sessie is geweest. Aan het eind van de sessie krijgt hij van hem feedback over de ontwikkeling van de hulpverleningsrelatie, wat hij tijdens de sessie heeft geleerd en hoe hij dat in zijn leven gaat toepassen. Hierdoor krijgt de cliënt meer richtingsgevoel in zijn leven. 3.5 Fase II: Het gewenste beeld - Help cliënten doelen te stellen voor het hanteren van problemen In fase twee helpen counselors hun cliënten om mogelijkheden voor een betere toekomst te onderzoeken, waarin ze hun belangrijkste problemen weten te hanteren en hun belangrijkste mogelijkheden kunnen benutten. Cliënten stellen zo hun 'agenda voor verandering' op. Fase II richt zich op resultaten. Helaas slaan sommige benaderingen fase II over. Zij slaan het stellen van doelen over en gaan direct verder met actieplannen. Toepassing van deze fase II heeft echter een diepgaande werking op het hele hulpverleningsproces. Door eerst de cliënten te helpen inzien wat zij willen, wordt de deur open gezet naar meer fundamentele veranderingen. Ook fase II omvat drie taken. 3.5.1 Taak 1: Help cliënten hun voorstellingsvermogen te gebruiken Zo krijgen cliënten een scherper beeld op een betere toekomst. Het helpt hen om het denken in termen van problemen en ellende achter zich te laten en een gevoel van hoop te ontwikkelen. Verder kan brainstormen over hun mogelijkheden hen helpen hun probleemsituaties beter te begrijpen: 'Nu ik steeds beter zie wat ik wil, zie ik mijn problemen en ongebruikte mogelijkheden duidelijker'. Voor veel cliënten is het moeilijk uit het problematisch denken te ontsnappen. Hulpverleners moedigen hun cliënten aan om uit hun oude manier van denken los te breken. 3.5.2 Taak 2: Help cliënten realistische en uitdagende doelen te kiezen Mogelijkheden moeten worden omgevormd tot doelen, om vooruitgang, oplossingen en resultaten te bereiken. Levensvatbare doelen zijn glashelder en staan direct in verband met de problemen en onbenutte kansen waaraan de cliënt wil gaan werken. Verder moeten doelen een zeker gewicht hebben, realistisch, weloverwogen, houdbaar, flexibel en in overeenstemming met de waarden van de cliënt zijn en binnen een redelijk tijdsbestek uitgevoerd kunnen worden. Ook als cliënten enthousiast worden over hun toekomstbeeld kan de weg er naartoe zwaar en pijnlijk zijn. 3.5.3 Taak 3: Help cliënten de motivatie te vinden om zich voor hun agenda voor verandering te blijven inzetten De vraag die cliënten zichzelf moeten stellen is: 'Welke inzet ben ik bereid te leveren voor wat ik wil en wat ik nodig heb?' Cliënten dienen zich aan hun agenda voor verandering te verbinden om tot actie te komen. Ook oprechte cliënten lopen tegen de eisen van het dagelijkse leven op. Er is grote toewijding en inzet nodig om het toekomstbeeld te bereiken.


17

3.6 Fase III: De weg vooruit - Help cliënten strategieën en plannen te ontwikkelen Fase 3 beschrijft de acties de cliënt moet ondernemen om hun doelstellingen te vertalen in resultaten. Hoe kom ik waar ik wezen wil? Het gaat om het vaststellen en uitkiezen van strategieën en plannen voor actie. Ook fase III omvat drie taken. 3.6.1 Taak 1: Help cliënten te kijken naar mogelijke strategieën (actieplannen) voor het bereiken van hun doelen Het is doorgaans een goede tijdsinvestering om cliënten te stimuleren verschillende manieren te bedenken, waarop zij hun doelen kunnen bereiken. Dit voorkomt overhaaste en ongeorganiseerde actie. Tegenslag komt vaker door slechte planning dan door de onmogelijkheid van de taken. 3.6.2 Taak 2: Help cliënten de strategieën te kiezen, die het beste bij hun capaciteiten passen Deze taak helpt cliënten te kiezen uit de vele mogelijke strategieën (actieplannen) en daar de actiestrategieën te kiezen die het beste aansluiten bij hun talenten, hulpbronnen, stijl, temperament, omgeving en tijdsindeling. 3.6.3 Taak 3: Help cliënten van de gekozen strategieën een levensvatbaar plan te smeden. Help cliënten met het ordenen van de acties die zij moeten ondernemen om hun doelen te bereiken. Goede plannen zijn op te vaten als een routekaart, die cliënten gebruiken om daar te komen waar ze heen willen. Een actieplan kan heel eenvoudig zijn. Juist al te ver uitgewerkte plannen lopen nogal eens in het honderd. 3.7 De actiepijl: help cliënten hun plannen uit te voeren De actiepijl geeft aan, dat cliënten al vanaf het begin van het proces zelf in actie moeten komen. Het gaat in alle fasen gaat om betekenisvolle resultaten. Actiegerichtheid staat centraal. Fase I vormt de aanloop voor de fasen II en III. Fase I gaat over het verleden en het heden, die vragen om verandering. Fasen II en III draaien om het plannen van de constructieve verandering, niet over de verandering op zich. Planning is echter nog geen actie. Verandering is gewoon hard werken, waarbij elke fase en elke stap bijdraagt aan de gewenste actie. Soms verloopt de eerste actie desastreus en wordt de cliënt daardoor terugverwezen naar een eerdere fase op stap. Er is dan meer verdieping nodig en nieuwe actie zal zorgvuldiger moeten worden voorbereid. Figuur 3.2 laat het hele model zien met alle fasen en taken en hoe ze samenhangen met de actiepijl. De pijlen in beide richtingen geven de flexibiliteit aan, die nodig is om het proces succesvol te laten verlopen. Elke fase en elke taak kunnen de cliënt aanzetten tot actie.


18

3.8 “Hoe gaat het?” - Doorlopende evaluatie van het hulpverleningsproces Om te weten of hulpverlening helpt is een evaluatie van wat er met elke cliënt gebeurt belangrijk. In de praktijk gebeurt dat maar in ongeveer een derde van de gevallen. Het is belangrijk om vroegtijdig, al tijdens het hulpverleningsproces, te evalueren, zodat tijdig bijgesteld kan worden. De fasen en taken in het Model voor Deskundig Hulpverlenen kunnen helpen om de voortgang van het proces voortdurend te toetsen. Het voorzien in criteria voor hulpverlener, cliënten en resultaten. Doorlopend evalueren van therapie maakt het gehele proces effectiever en efficiënter en helpt misstanden tussen hulpverlener en cliënt voorkomen. Voorgesteld wordt om zeer korte feedbackformulieren te gebruiken: één over therapieresultaten aan het begin van de sessie (outcome rating scale) en één over hoe de sessie verlopen is aan het eind van de sessie (session rating scale). Op 'www.effectscoaching.nl/sessie_scorings_schalen.pdf' is een Nederlandstalige versie hiervan te vinden. Deze formulieren helpen niets over het hoofd te zien. Zo worden cliënten aangemoedigd de leiding in het hulpverleningsproces te nemen 3.9. Een bekwame hulpverlener worden Een bekwame hulpverlener beheerst de methoden en vaardigheden, die in dit boek naar voren komen en zet deze met succes in om cliënten te helpen beter met hun problemen om te gaan en de kansen te pakken om meer van hun leven te maken. Het gaat met name om het uiteindelijke resultaat.


19

Een succesformule bestaat uit: 1. Bepalen van het succespercentage. Er is nog geen algemene norm. Zoek hier zelf

naar. 2. Bewuste inzet voor verbetering. Voor het verbeteren van vaardigheden wordt het

werkboek 'Professioneel hulpverlenen, de gespreksmethodiek' van Heijen en Slaats, 2009 aanbevolen. In de praktijk wordt weinig gebruik gemaakt van onderzoeksresultaten. Voor counselors in bepaalde werkgebieden zijn aanvullende vaardigheden nodig. Niet alle counselors hebben een voldoende kwaliteitsniveau.

3. Verzamelen van feedback. Zie hierboven voor formulieren. 3.10 Flexibiliteit in de toepassing van het model Het hulpverleningsmodel dient flexibel te worden gebruikt. Hulpverlening is er voor de cliënt! 3.10.1 Cliënten hebben verschillende vertrekpunten Iedere fase en iedere taak in het hulpverleningsproces kan een vertrekpunt zijn. Soms vormt een mislukte actie het beginpunt (fase III). Soms begin je met doelen (fase II) en soms met probleemsituaties (fase I). Afhankelijk van het beginpunt werk je je door het hele model heen. 3.10.2 Cliënten benaderen hun situatie verschillend Elke cliënt vertelt zijn verhaal op een verschillende manier, sommigen in één keer, anderen in stukjes en beetjes. Het komt voor, dat iemand alleen die stukken vertelt, die hem in een goed daglicht plaatsen. Meestal praten cliënten meer over problemen dan mogelijkheden. Het kan zijn, dat cliënten hun problemen pas goed gaan begrijpen als ze het gaan hebben over wat ze eigenlijk willen. Anderen moeten eerst in actie komen, voordat ze hun probleem goed onder woorden kunnen brengen. De counselor laat de cliënt van elke stap leren. Dan gaan ze terug om het probleem te verhelderen, om mogelijkheden uit te pluizen of om meer realistische doelen te stellen. 3.10.3 Fasen en taken vloeien in elkaar over Alle stappen in het model zijn met elkaar verweven, soms beweeg je heen ten terug door het model. In één sessie kunnen cliënten problemen onder woorden brengen, doelen stellen en actieplannen maken. Door het stellen van doelen worden sommige punten helderder en schuift het proces terug naar een verdieping van de probleemsituatie. Hulpverlening is zelden een lineair gebeuren. Voor de hulpverlener is het de uitdaging om de situatie van de cliënt te doorgronden, hen door fasen en taken heen te begeleiden en toe te leiden tot acties. Hierdoor gaan ze hun problemen beter begrijpen en weten cliënten hun mogelijkheden beter te benutten. 3.10.4 Flexibiliteit is geen willekeur of chaos Focus en richting zijn essentieel in de hulpverlening. De structuur is van het hulpverleningsmodel is de basis voor flexibiliteit; het onderliggende systeem zorgt ervoor dat de hulpverlening geen serie willekeurige gebeurtenissen wordt. Een hulpverleningsmodel is een plattegrond, die je elk moment vertelt waar je bent met je cliënt en welke soort interventies het meest zinvol zouden zijn. 3.11 De zoektocht naar de beste methodes Hoe kiest de hulpverlener uit verbijsterende hoeveelheid modellen en methoden, die er voorhanden zijn.


20

3.11.1 Eclecticisme Veel ervaren hulpverleners, ook al kiezen ze voor een bepaalde school of benadering van hulpverlening, lenen vaak methoden ent technieken van andere benaderingen. Dit lenen en samenvoegen wordt eclecticisme genoemd. 40% van de hulpverlener mixen zo hun eigen benadering. Andere hulpverleners stellen hun eigen benadering samen zonder zich te bekeren tot een bepaalde school. 3.11.2 Probleemhantering als onderliggend proces Een methode heeft succes als het cliënten helpt om:

1. Probleemsituaties en onbenutte mogelijkheden te benoemen en te onderzoeken 2. Te bepalen wat zij nodig hebben en willen 3. Manieren te ontdekken om te krijgen wat zij nodig hebben en willen 4. Het geleerde te vertalen in actie om problemen beter te hanteren

Het Model voor Deskundig Hulpverlenen, in combinatie met de daarvoor benodigde basisvaardigheden en technieken, omvat al deze factoren en vormt daarom een uiterst zinvol uitgangspunt voor beginnende hulpverleners, ongeacht welke school of benadering of eclectisch systeem zij voor kiezen. 3.11.3 Het hulpverleningsmodel als browser Het hulpverleningsmodel in dit boek kan worden gebruikt als een browser voor het opsporen, ordenen en evalueren van concepten en technieken ongeacht hun oorsprong, voor het helpen van cliënten.

1. Opsporen. Hulpverleners kunnen het model toepassen om uit elke school of benadering te halen wat effectief is in een gegeven situatie.

2. Ordenen. De fasen en taken uit het model kunnen gebruikt worden voor het ordenen van methoden en technieken.

3. Evalueren. De praktische, resultaatgerichte benadering van het model kan behulpzaam zijn bij de evaluatie van de vele hulpverleningstechnieken.

4. Integreren. Ten slotte helpt het model om de beste ideeën te integreren in de eigen aanpak van de hulpverlener.

Het Model voor Deskundig Hulpverlenen vormt een open systeem en is geen besloten school. Het is meer een raamwerk dan een model. Het staat open voor discussie, aanvulling of verbetering. De behoeften van cliënten staan daarbij centraal. 3.12 De schaduwkant van hulpverleningsmodellen Wat heb je aan een rationeel, lineair en systematisch model in een irrationele, niet-lineaire en chaotische wereld? Het antwoord is, dat een rationeel kader aan cliënten de broodnodige discipline biedt, met name als het cultureel flexibel wordt ingezet. 3.12.1 Geen model Sommige hulpverleners hebben geen consistent, geïntegreerd model, waarvan bewezen is dat het werkt. Sommige beroepsopleidingen bieden vaak een breed scala aan benaderingen. Het Model voor Deskundig Hulpverlenen is dan een goed uitgangspunt. 3.12.2 Te veel modellen Er bestaan tientallen tot honderden modellen voor hulpverlening. Er zijn modellen per leeftijdsgroep en per psychologische stoornis. Dat gaat wat te ver. 3.12.3 Rages en vergeetachtigheid Hulpverlenende beroepen zijn niet immuun voor rages. Rages raken in de mode, nemen maximale proporties aan, schieten door en dan klapt de boel in elkaar. Noteer ze en integreer wat je bruikbaar vindt


21

Het tegenovergestelde gebeurt ook. Uitstekende ideeën krijgen een poos veel aandacht en verdwijnen dan in een la in plaats van ze verder te ontwikkelen en in te lijven in de psychologische praktijk. 3.12.4 Verzwijgen van het hulpverleningsmodel Sommige hulpverleners hanteren geen model en anderen houden het geheim voor hun cliënten. 3.12.5 Gebrekkige contracten Vaak blijft het contract tussen hulpverlener en cliënt impliciet. Afspraken zijn dan niet geheel helder en kunnen verschillend geïnterpreteerd worden. 3.12.6 Rigide toepassing van hulpverleningsmodellen. Sommige hulpverleners, met name beginners, passen een bruikbaar model te rigide toe. Ze slepen cliënten volgens een rechte lijn door het model, ook al is dat niet wat deze nodig hebben. Zij lijden aan overmatige controle. Gebruik het model effectief. 3.12.7 Virtuositeit Een andere valkuil waar sommige hulpverleners intrappen is virtuositeit. Zij specialiseren zichzelf in bepaalde technieken en vaardigheden en zijn erg bekwaam in ofwel problemen uitrafelen ofwel doelen stellen. Hulpverleners die zich specialiseren lopen niet alleen het risico de behoeften van de cliënten te negeren, maar zijn ook vaak niet erg effectief, zelfs niet in hun eigen specialisme. Hulpverleners moeten zich vooral op de cliënt richten. De behoeften van de cliënt en niet de modellen en methodes van de hulpverlener, vormen het uitgangspunt en de leidraad voor de hulpverlening. Uiteindelijk gaat het om de oplossingen, resultaten, uitkomsten en effecten en niet om het proces.

Deel 2 Fase 1 van het hulpverleningsproces en de bijbehorende therapeutische gespreksvaardigheden De dialoog tussen de hulpverlener en de cliënt vormt het hart van het hulpverleningsproces. Deel 2 richt zich op de drie samenhangende taken in Fase I - Help cliënten hun verhaal te vertellen (taak 1), hun werkelijke verhaal te vertellen en moeilijke punten niet uit de weg te gaan (taak 2), en het juiste verhaal te vertellen over wat in het leven waardevol en van betekenis is (taak 3). Deel 2 behandelt ook de benodigde communicatievaardigheden.

4 Taak 1: Werk samen met cliënten om hen te helpen hun verhaal te doen 4.1 Inleiding op Fase 1: Het huidige beeld Cliënten zoeken hulp om hun leven beter in te richten. Fase I is te beschouwen als de onderzoeksfase: uitzoeken wat er verkeerd loopt, welke kansen er onbenut blijven en welke hulpbronnen er niet worden ingezet. De cliënt staat hierbij centraal. Hij krijgt hulp om zichzelf te begrijpen, te zien wat zich in zijn leven afspeelt, wat hij verwaarloosd heeft en hoe hij weer grip kan krijgen op zijn leven. Het is praktisch leren, waarin cliënt en hulpverlener samen werken.


22

Hieronder een aantal doelen voor Fase I. Doordat fasen en taken geen strikte volgorde kennen, blijven deze doelen echter niet beperkt tot Fase I. 4.1.1 Engagement Hoe eerder cliënten zich aan het hulpverleningsproces verbinden, hoe beter. Een betrokken cliënt kiest ervoor om door te gaan, om innerlijke kracht te vinden, om hulp te vragen, om contact te leggen en om manieren te vinden om met zijn trauma om te gaan. 4.1.2 Vermindering van de aanvankelijke stress Hun verhaal te vertellen heeft een bevrijdend effect op cliënten en leidt tot stressvermindering. Soms dragen cliënten hun verhaal jarenlang mee. De cliënt helpen is een deel van het sociaal-emotionele heropvoedingproces. 4.1.3 Contact leggen en een relatie opbouwen Laat cliënten hun verhaal zodanig doen, dat de hulprelatie zich ontwikkelt en sterker wordt. De nog te bespreken communicatievaardigheden vormen de basis voor een heldere opbouw van de relatie. Hou rekening met diversiteit, cultuur en relaties. Ook de cliënt moet zijn bijdrage leveren. Daar heeft hij soms wat aanmoediging en ondersteuning bij nodig, maar hij houdt zelf de verantwoordelijkheid. 4.1.4 Helderheid Help cliënten concreet en specifiek te zijn over hun probleemsituatie, hun ongebruikte kansen, hun ervaringen, gedachten, gedrag en emoties, zodat ze er iets mee kunnen doen. Helderheid schept creativiteit, in tegenstelling tot vaagheid. 4.1.5 Actie van de cliënt Help cliënten vanaf het begin om in actie te komen vanuit wat ze leren. Dit mogen kleine stappen zijn. Die kunnen het begin zijn van een stroom acties. 4.2 Taak 1: Help cliënten hun verhaal te doen Verhalen goed vertellen is zeer belangrijk. Zo vertalen cliënten hun ervaringen in woorden. Dit proces van onthullen kan net zo belangrijk zijn als de feedback van de therapeut. Biedt een veilige omgeving en bouw aan een positieve therapeutische relatie, dan veranderen schaamte en angst in veiligheid, trots en authenticiteit. Een verhaal vertellen lucht op en helpt bij het oplossen van problemen en het ontwikkelen van kansen. Vaak zijn cliënten angstig om zichzelf bloot te geven. Zoek uit of een cliënt zich verheugd of juist bang is om zijn verhaal te doen. Cliënten waarderen aanmoediging door de therapeut. Soms zijn cliënten meer bereid om hun verhaal op te schrijven. Vaak liegen cliënten of verdraaien zij de werkelijkheid. Ze doen dat om zichzelf te beschermen. Vraag je als therapeut af 'Wat doe ik?' of 'Wat laat ik na?' als cliënten liegen. Cliënten verschillen radicaal in hun vermogen om hun verhaal te vertellen. Sommigen zijn niet in staat om zichzelf met anderen te delen. Help hen die vaardigheid te ontwikkelen door hen op passende wijze zelfvertrouwen en moed te geven. Cliënten veranderen sneller als er een gevoel van noodzaak is, als ze bereid zijn angst te ervaren, als ze willen veranderen, als ze hoop hebben en sociale ondersteuning krijgen. U kunt naar deze punten vragen en hen helpen zichzelf hierin uit te dagen en te ontwikkelen. Hieronder een aantal richtlijnen. 4.2.1 Leer werken met alle stijlen van verhalen vertellen Er zijn grote individuele en culturele verschillen in de bereidheid om verhalen te vertellen. Sommige cliënten zijn verbaal sterk ontwikkeld en meer dan bereid in de eerste sessie alles


23

over zichzelf te onthullen. Andere cliënten vertellen niets over zichzelf. De hulpverlener moet als het ware de woorden eruit trekken. Er zijn vele uitersten: emotioneel of kil, gedetailleerd of kort, over één punt gaan of over vele punten, over het innerlijk van de cliënt of over de buitenwereld. Soms wordt de kern direct verteld, dan weer een secundair verhaal. Vaak bevat een verhaal meerdere punten. Sommige cliënten vertrouwen je direct, bij anderen straalt het wantrouwen uit hun ogen. Aan de hulpverlener de taak om een vertrouwensrelatie op te bouwen. Help cliënten, die veel vertellen om de hoofdpunten op een rij te zetten. Dit kan door kort samen te vatten wat je gehoord hebt. Box 4.1 geeft een aantal voorbeelden van verhelderingvragen, die u de cliënt zichzelf kunt helpen stellen.

Box 4.1 Verhelderen van probleemsituaties

Wat zijn mijn belangrijkste problemen? Wat loopt er niet goed in mijn leven?

Welke dingen moet ik onder ogen zien? Waarover maak ik mij zorgen?

Wat zeggen mijn vrienden over mij?

Wat belemmert mij te worden wie ik wil zijn?

Wat houdt mij tegen te doen wat ik graag wil?

Welke dingen moet ik beslist aanpakken? 4.2.2 Begin waar de cliënt begint Cliënten beginnen op verschillende punten met hun verhaal: dat kan op ieder moment in het hulpverleningsproces zijn. Sluit op die plek bij hen aan. Gebruik het model om te weten waar de cliënt zit en waar je denkt dat hij heen zou moeten. Sommige cliënten beginnen met een mislukte oplossing, waaruit een nieuw probleem is voortgekomen. Anderen hebben een keuze probleem, een approach-approach conflict. Of een dilemma over een actiestrategie. Of moeite om zich aan een uitgezette koers te houden. 4.2.3 Help cliënten een objectief beeld te schetsen Het verhaal van een cliënt kan onvolledig, te algemeen, dubbelzinnig of zelfs onjuist zijn. Cliënten zijn ervoor beducht hun tekortkomingen te laten zien of durven geen verantwoording te nemen. Soms liegen en bedriegen cliënten, om welke reden dan ook. Dit komt veel voor in relatietherapie. Ook kunnen verhalen mooier gemaakt worden. Cliënten willen graag dat de therapeut een gunstig beeld van hen heeft. Het verbergen van minder wenselijke aspecten is dan een middel tot een doel. 4.3.4 Bepaal de ernst van de problemen Problemen kunnen van onbeduidend tot levensbedreigend lopen. Subjectief kan de cliënt een relatief onbeduidend probleem als heel ernstig ervaren. Dan is het voor hem ook een ernstig probleem. De neiging van de cliënt om het probleem te vergroten, is dan een deel van het probleem. De hulpverlener zal de cliënt helpen het probleem in perspectief te brengen en hem te leren onderscheid te maken tussen verschillende niveaus van ernst. Een formule voor de ernst van een probleem is:

Ernst van het probleem = Mate van verstoring x Onbeheersbaarheid x Frequentie

In de literatuur over zelfdoding of geweld binnen relaties worden wel criteria gegeven waarmee de hulpverlener de ernst van de situatie kan inschatten, maar het blijft lastig. Een vroegtijdig onderkende kans op een psychose bij jongeren met een hoge risicofactor kan mogelijk erger voorkomen. Taxatie van de ernst van een situatie is geen eenmalige actie, maar moet blijvende aandacht krijgen gedurende het hele hulpverleningstraject.


24

4.2.5 Help cliënten hun kernproblemen te verhelderen Verhelderen betekent het bespreken van problematische situaties en onbenutte kansen, inclusief nieuwe mogelijkheden, doelen, actieplannen en voorkomende knelpunten en gevoelens. Vaagheid en dubbelzinnigheid leiden nergens toe. Help cliënten specifiek te worden in hun gedachten, ervaringen, gedrag, bedoelingen, gezichtspunten en beslissingen. 4.2.6 Help cliënten de context van hun problemen te bespreken Soms zit er meer achter een verhaal. Het probleem wordt helderder, er zijn meer details en krijgt een context als je de cliënten helpt de achtergrond te onderzoeken. Doorvragen naar wat meer achtergrond haalt het verhaal van de cliënt als snel uit de 'routine'-categorie. 4.2.7 Help cliënten productief over hun verleden te praten Sommige richtingen in de psychologie besteden er heel veel tijd aan om cliënten te helpen hun verleden aan het licht te brengen. Zij willen het huidige probleem in de context van het verleden kunnen plaatsen. Anderen vinden dit om drie redenen onnodig, misplaatst en contraproductief. Ten eerste zijn oorzakelijke verbanden heel moeilijk te bewijzen. Ten tweede leidt het begrijpen van gedrag het verleden niet direct tot verandering van gedrag in het heden. En ten derde gaat praten over het verleden vaak over wat er gebeurd is en niet over wat cliënten daarmee gedaan hebben. Diep graven in het verleden leidt af van de nadruk op actie om de huidige problemen te baas te worden. Help cliënten zó over hun verleden te praten dat zij het heden beter gaan begrijpen Veel cliënten verwachten, dat ze over het verleden moeten praten. Sommigen willen het daar zelf ook graag over hebben. Het is de taak van de hulpverlener om het verleden in relatie te brengen met het heden. Het gaat erom het heden te begrijpen. Hulpverlening richt zich op de toekomst. Als het probleem benoemd is, is er iets aan te doen. Help cliënten over het verleden te praten om zich ermee te verzoenen of zich ervan te bevrijden Cliënten kunnen zichzelf als gevangenen van het verleden beschouwen. Het verleden werpt dan zijn schaduw over het heden. Een verkeerde logica is: Ik ben wat ik ben vanwege mijn verleden. Mijn verleden kan ik niet veranderen. Dus kan ik niet veranderen. Het is de taak van de hulpverlener om cliënten te helpen zich los te maken uit dit soort ideeën waarmee ze zichzelf ondermijnen. De hulpverlener dient een duidelijk idee te hebben van het doel waarmee hij de cliënt over het verleden laat praten. Is het om zich ermee te verzoenen of om zich ervan te bevrijden. Soms hebben cliënten een geheim zo lang voor zich gehouden, dat het bevrijdend is erover te praten. Het bespreken van mislukkingen, gemiste kansen, niet uitgekomen verwachtingen en de spijt, teleurstelling en vernedering, die daarmee verbonden zijn, kan heel heilzaam zijn. Van dit soort terugkijken kan de cliënt leren hoe het had kunnen zijn om daardoor te groeien. Door verlies te erkennen kunnen we ons openstellen voor waardevolle en verrijkende ervaringen, waaronder een paradoxaal gevoel voor het verlies op zich. Help cliënten over hun verleden te praten als voorbereiding op actie in de toekomst Het bespreken van problemen of mogelijkheden zou altijd tot constructieve actie moeten leiden. Inzichten van cliënten zouden hen tot actie moeten aanzetten. Tot slot. Als mensen graag over hun verleden willen praten, luister je als hulpverlener met respect en acceptatie naar hun verhaal. Mensen moeten niet in hun eentje lijden. 4.2.8 Help cliënten ongebruikte kansen te ontdekken Veel verhalen zijn een combinatie van probleemsituaties en mogelijkheden. Vermoedelijk vormt ongebruikt menselijk potentieel een ernstiger probleem dan emotionele stoornissen.


25

De meeste cliënten bezitten ongebruikte mogelijkheden, waarmee zij beter met hun situatie zouden kunnen omgaan. De hulpverlener moet het praten over mogelijkheden vaak wel stimuleren, cliënten doen dat vaak niet uit zichzelf. Hier werk van maken, helpt cliënten hun problemen te overstijgen.

Box 4.2. Kansen zoeken Voorbeeldvragen om ongebruikte mogelijkheden op te sporen.

Welke vaardigheden gebruik ik nog niet? Wat zijn mijn natuurlijke talenten?

Hoe kan ik deze benutten? Welke kansen laat ik voorbij gaan?

Welke ambities blijven onvervuld? Wat zou ik kunnen bereiken?

Waar zou ik goed in kunnen worden? Welke rolmodellen kan ik overnemen? 4.2.9 Help cliënten naar ongebruikte hulpbronnen te zoeken Geef niet te veel aandacht aan de tekortkomingen van cliënten. Een verhaal kan lang zijn en vol narigheid zitten. Een deskundige hulpverlener ontdekt al snel enkele hulpbronnen waarover een cliënt beschikt, of die nou gebruikt, ongebruikt of misbruikt worden. Deze hulpbronnen kunnen bouwstenen voor de toekomst worden. De zoektocht naar krachten is vooral van belang als het verhaal erg mistroostig is. Mensen zijn dan gevangen in hun ellende. Het ontdekken van een kleine hulpbron kan het begin vormen van een lijst van capaciteiten. 4.2.10 Help cliënten elk probleem als kans te zien De keerzijde van een probleem is een kans.

Een AIDS-diagnose leidt tot het aanhalen van familiebanden

Na een echtscheiding begon een nieuwe manier om met mannen om te gaan

Na een ongeluk begon iemand mogelijkheden in de zorg te onderzoeken

Een gevangenisstraf gebruiken voor studie als voorbereiding voor een vervolgopleiding.

Na vele mislukkingen een dagboek bijhouden over de lessen die je geleerd hebt. Een kleine kans kan al als hefboom dienen voor een omslag in het leven van je cliënt. Dan kan hij weer constructief aan de slag. Cliënten kunnen verder als zij hun verhaal herschrijven, herinterpreteren, ervan leren en achter zich laten. 4.3 Help cliënten om vanaf het begin in actie te komen Cliënten kunnen hun problemen niet goed de baas als ze niet intelligent, doortastend en weloverwogen in hun eigen belang optreden. De positieve psychologie focust op persoonlijke daadkracht en zelfregulering, ofwel actiegerichtheid. 4.3.1 Help cliënten om het belang van een proactieve houding in te zien Inactiviteit kan slecht zijn voor lichaam, geest en ziel. Hulpverlening komt nog te vaak neer op teveel praten en te weinig doen. Als werknemers, die tijdelijk arbeidsongeschikt zijn, toch aan passende arbeid worden geholpen, beginnen zij zich snel weer beter te voelen. Soms zijn problemen zo overweldigend, dat je er geen gat in ziet. Als je dan toch de kracht in je voelt opkomen om er iets aan te doen, krijgt je leven weer inhoud en bieden zich weer nieuwe kansen aan. 4.3.2 Help cliënten om de tijd tussen sessies vruchtbaar te gebruiken Voor effectieve hulpverlening dient de tijd tussen sessies zo goed mogelijk te worden gebruikt. Dit kan door de cliënt de sessie te laten evalueren en aan te geven waar zij nu staan. Vervolgens vraag je de cliënt om aan te geven wat hij voor de volgende sessie kan doen. Aan het begin van de volgende sessie vraag je daarnaar en naar welk effect het heeft gehad.


26

Tweederde van de hulpverleners geeft cliënten huiswerk mee. Sommigen nemen het op in hun contract met de cliënt. Er zijn verschillende mogelijkheden:

Geef een huiswerkopdracht en laat de cliënt daar verslag van doen.

Laat de cliënt zelf een huiswerkopdracht verzinnen en help hem deze specifiek te maken.

Benadruk de bereidheid van de cliënt om een opdracht uit te voeren, maar laat de uiteindelijke beslissing daarover aan de cliënt.

Gebruik de contractuele overeenkomst om de cliënt een passende activiteit te laten doen.

Als hulpverlener steun je de cliënt in het op maat snijden van de huiswerkopdracht. Soms is het nodig bij de cliënt aan te dringen op huiswerk en soms is het een harde eis: 'Ik zie je terug nadat je op je eerste AA-bijeenkomst bent geweest". In plaats van 'huiswerk' kun je ook een andere term gebruiken, bv. opdracht, taak, actie. Als hulpverlener ben je hierin een katalysator voor je cliënten.

Box 4.3 Leidraad voor taak 1

Vestig een werkrelatie. Ontwikkel een samenwerkrelatie Werk aan sociaal-emotionele heropvoeding Laat cliënten zelf doen wat zij zelf kunnen doen.

Help cliënten hun verhaal te doen. Gebruik: afstemmen, luisteren, empathie, doorvragen en samenvatten. Geef

reactie, maak beslissingen en voorstellen concreet. Vraag door als cliënten vastzitten, afdwalen of niet helder zijn. Reageer met begrip bij blokkades en als cliënten het moeilijk vinden. Help cliënten productief over het verleden te praten.

Schat steeds in hoever de cliënt is. Taxeer snel de ernst van het probleem en het vermogen ermee om te gaan. Wees alert op ongebruikte mogelijkheden. Help de cliënt erbij. Kijk naar de ruimere context.

Help cliënten om in actie te komen. Help om een actiegerichte houding aan te nemen. Help om zelfondermijnend gedrag te veranderen en kansen uit te bouwen. Bedenk innovatieve vormen van huiswerk

Integreer evaluatie in het hulpverleningsproces Hou een evaluerend oogje in het zeil, voeg waarde toe, verbeter elke sessie. Betrek cliënten in het evaluatieproces. Laat ze het zich toe-eigenen.

4.4 Help cliënten met tegenzin en weerstand om te gaan Cliënten met tegenzin of weerstand zijn geen 'moeilijke' of 'slechte' cliënten. Het zijn gewoon cliënten. Vaak heeft de therapeut moeite om met deze cliënt te werken, soms door eigen pijnpunten, soms door gebrek aan ervaring. Er is onderscheid tussen 'tegenzin' en 'weerstand'. De kiem voor tegenzin ligt in de cliënt zelf, terwijl de prikkel voor weerstand van buitenaf (van de hulpverlener of de sociale omgeving) afkomstig is. Soms is er een combinatie van beide. Voor een efficiënte therapie moeten manieren ontwikkeld worden om cliënten te helpen tegenzin en weerstand zo adequaat mogelijk aan te pakken. 4.4.1 Tegenzin: angst voor verandering Er zijn meerdere redenen voor tegenzin: Mensen kijken erop neer, een behandeling is pijnlijk, de ervaring is te emotioneel, ik moet al mijn geheimen op tafel leggen, men denkt dat ik raar ben, ik schaam me en vind mezelf minderwaardig.


27

Mensen, die wel naar therapie komen, kunnen toch noch een aarzeling hebben om er echt werk van te maken. Aanpakken van problemen, ontwikkelen van mogelijkheden en uitproberen van nieuw gedrag is zwaar werk. Een uitdaging aangaan en nieuw gedrag vertonen kan panisch zijn. Iedereen praat niet graag over zijn eigen onvolkomenheden. Tegenzin uit zich op vele, bedekte manieren. Cliënten praten alleen over veilige onderwerpen, lijken onzeker over wat ze willen, saboteren door overdreven coöperatief te zijn, stellen zichzelf onrealistische doelen en gebruiken die als excuus om niet te bewegen, doen niet hun best en nemen geen verantwoordelijkheid. ze geven anderen of de sociale omstandigheden de schuld van hun problemen, spelen spelletjes met de hulpverlener of komen helemaal niet opdagen. Er zijn verschillende redenen voor tegenzin:

Angst voor intensiteit. Deskundige hulpverleners weten dat counseling intens kan zijn. Zij zijn hierop voorbereid en weten hoe zij een cliënt kunnen ondersteunen die zulke intensiteit niet gewenst is.

Gebrek aan vertrouwen Iemand vertrouwen is soms heel moeilijk. Er is een irrationele angst beduveld te worden. De hulpverlener zal geduldig, aanmoedigend en uitdagend moeten zijn.

Angst voor verwarring Mensen durven zich vaak niet bloot te geven uit angst voor overweldigende emoties. Hulpverleners moeten dan stap voor stap gaan en bij cliënten vertrouwen zien op te bouwen

Schaamte Schaamte wordt vaak over het hoofd gezien. Toch speelt het in crisis en verwarring een grote rol. Schaamte ontstaat als iemand zijn minpunten aan een ander, maar ook aan zichzelf openbaart. Dit is kwetsbaar en ligt zeer gevoelig. Schaamte kan plotseling opkomen. Het is een acuut emotioneel besef, dat men tekort schiet. Er is veel schaamte over seksualiteit. Een veilige en vertrouwde omgeving kan helpen schaamte te hanteren, naast empathie en ondersteuning. Schaamte kan per cultuur zeer verschillend zijn.

De prijs van verandering Veranderen betekent comfortabele, maar onvruchtbare leefpatronen opgeven, meer je best doen, de pijn van verlies voelen, vaardigheden aanleren, een relatiestijl veranderen. Sommige cliënten haken af als ze merken dat veranderen hard werken is.

Verlies van hoop Sommige cliënten hebben alle hoop verloren. Uitdaging kan soms weer een sprankje hoop terugbrengen.

4.4.2 Weerstand: verzet tegen dwang Weerstand is het tegenstand bieden van cliënten, wanneer zij zich onder druk gezet voelen of vinden dat ze verkeerd worden behandeld. Ook kunnen ze vinden dat hun culturele overtuigingen, waarden en normen worden geschonden. Tegenzin is vaak passief. Weerstand kan actief of passief zijn. Als iemand gedwongen wordt om mee te gaan in relatietherapie, verzet hij zich nogal eens. Cliënten met weerstand hebben geen behoefte aan hulp, zijn weinig bereid een werkrelatie op te bouwen en proberen hulpverleners te bedonderen. Ze zijn vaak rancuneus, saboteren het hulpverleningsproces of breken het vroegtijdig af. Soms worden ze grof en agressief.


28

Ook onvrijwillige cliënten of toegewezen cliënten verzetten zich nogal eens. Weerstand vind je bij cliënten, die:

geen reden zien voor hulpverlening; een wrok koesteren en dat overdragen op de hulpverlener, onbekend zijn met hulpverlening, rebels zijn.

de doelen niet onderschrijven, negatief zijn tegenover hulpverlening en hen niet vertrouwen, geloven dat je zwak, ziek of mislukt bent, macht willen tonen.

hun hulpverlener niet mogen en dat niet zeggen, van mening verschillen met hun hulpverlener, belangrijk in cultuur verschillen met de hulpverlener.

Weerstand kan ook gezond zijn. Cliënten komen op voor hun rechten en vechten terug. Sommige onderzoekers maken bezwaar tegen toegewezen of verplichte counseling. Hier vinden zij de eigen verantwoordelijkheid vertroebeld. Verder zijn er veel sociaal-culturele variabelen, die tot weerstand kunnen leider: man - vrouw, blank - bruin, gelovig - ongelovig, allochtoon - autochtoon, middel klasse - lagere klasse, vrij opgevoed - strak opgevoed. 4.5 Engagement als middel om tegenzin en weerstand te overwinnen 4.5.1 Vermijd inadequate reacties op tegenzin en weerstand Laat je niet uit het veld slaan als cliënten niet willen meewerken. Raak niet in verwarring, wordt niet ongeduldig, voel je niet gekwetst, schuldig, afgewezen of neerslachtig. Geef het niet op, laat je niet misbruiken, schroef je verwachtingen niet terug, geef je cliënt niet de schuld, voel je niet vijandig en geef niet toe aan vecht- of vluchtreacties. Het is stressvol om met 'moeilijke' cliënten om te gaan. Het kan zijn, dat hulpverleners verkeerde verwachtingen hebben, soms blijven ze onuitgesproken en op de achtergrond:

alle cliënten zouden vrijwillig moeten komen en gemotiveerd moeten zijn,

ze moeten mij aardig vinden en vertrouwen, elke onwillige cliënt is te helpen,

geen enkele onwillege cliënt is te helpen,

aan een cliënt hoeven geen eisen gesteld te worden,

ik alleen ben verantwoordelijk voor deze cliënt, met elke cliënt moet ik volledig slagen. Effectieve hulpverleners lokken tegenzin en weerstand niet uit, maar worden er evenmin door verrast. 4.5.2 Ontwikkel zinvolle manieren om met tegenzin en weerstand om te gaan Hier volgen een aantal principes en een algemene benadering.

Onderzoek uw eigen tegenzin en weerstand. Hoe reageer je zelf onder druk? Als je je eigen tegenzin en weerstanden kent, kun je de cliënt beter helpen.

Beschouw een zekere mate van weerstand als normaal. Laat cliënten inzien dat tegenzin en weerstand niet slecht of raar zijn. Help het de positieve kant ervan te zien, zoals veerkracht of voor zichzelf opkomen.

Accepteer de tegenzin en weerstand van de cliënt en ga ermee aan de slag. Bewijs 'eer' aan de weerstand. Laat de cliënt weten hoe je het ervaart en onderzoek het samen met hem. Sta open voor uitdagingen. Onderzoek je eigen negatieve gevoelens. Wees direct, oprecht en betrokken. Help cliënten met hun emoties. Vermijd gemoraliseer.

Zie tegenzin als vermijdingsgedrag. Soms denken cliënten, dat hulpverlening hen te weinig oplevert of zien ze het als straf. Zoek dan naar een passende beloning. Bespreek mogelijke resultaten.

Onderzoek de kwaliteit van uw interventies. Onderzoek je eigen gedrag. Misschien ben je te directief, heb je negatieve emoties naar de cliënt, voel je je persoonlijk aangevallen. Zoek uit wat er aan de hand is.

Wees realistisch en flexibel. Ken de grenzen van hulpverlening en ken je eigen beperkingen.


29

Schep een “rechtvaardige samenleving” met uw cliënt. Bespreek het gevoel 'onder druk te staan' met de cliënt. Zorg voor wederkerigheid, wederzijds respect en een gemeenschappelijk planning. Laat de cliënt actief deelnemen. Bespreek wederzijdse verwachtingen. Leg de hulpverleningsprocedure uit. Maak samen een contract.

Help de cliënt te zoeken naar motieven om zich over hun weerstand heen te zetten. Benadruk hun eigenbelang. Zoek via brainstorming naar mogelijke motieven.

Zie uzelf niet als de enige in het leven van uw cliënt, die hulp biedt. Gebruik vrienden en familieleden van de cliënt om hem te helpen.

Schakel de cliënt is als hulpverlener. Zoek naar een mogelijkheid waarbij de cliënt een ander kan helpen. Wissel eens van rol met de cliënt. Kijk of groepscounseling mogelijk is.

3 strategieën om uitdagende agressieve adolescenten te counselen. 1. cliënten bereiken, 2. cliënten accepteren, 3. een relatie met cliënten onderhouden.

Samengevat: Ga het aanpakken van tegenzin en weerstand niet uit de weg, maar bekrachtig deze processen ook niet. Werk met de onwilligheid van uw cliënten en wordt inventief in het vinden van manieren om daar iets aan te doen. Maar wees daarbij realistisch. 4.6 Help cliënten om hun veerkracht aan te spreken Zelfs bij de meest hopeloze cliënten kan diep onder hun wanhoop verkracht verborgen zijn. Veerkracht is: het menselijke vermogen om zich aan te passen wanneer we worden geconfronteerd met een noodsituatie, trauma, tegenslag, ontbering en voortdurende aanzienlijke stress. Resultaatsveerkracht is; de terugkeer naar een eerdere of andere staat. De kracht om 'terug te veren'. Procesveerkracht is: de voortdurende inspanning om het te redden met vastberadenheid, moed en strijd. Posttraumatische groei houdt verband met resultaatsveerkracht. Door veerkracht kunnen mensen ontdekken hoe onbegrensd het menselijk vermogen is om een weg te vinden in onmogelijke situaties. Veerkrachtdeterminanten zijn: inter-persoonlijke vaardigheden, competentie, gevoel van eigenwaarde, spiritualiteit en gunstige levensomstandigheden. Veerkrachtprocessen zijn: coping-strategieën, opnieuw focussen en verder gaan, actief genezing zoeken en tot afronding komen. Zorgfactoren die veerkracht beïnvloeden zijn: sociale ondersteuning, cognitieve vaardigheden en psychologische hulpbronnen. 4.6.1 Sociale ondersteuning Een grote hulp kan steun uit de samenleving zijn: in de buurt, op het werk, in de kerk en van familie of vrienden. 4.6.2 Cognitieve vaardigheden Een gemiddelde intelligentie draagt aanzienlijk bij aan veerkracht en helpt ook om fantasie en hoop in te zetten. Ook coping help, bv. een strijdlustige stijl, bespreken van gevoelens, bewust zo nu en dan een slechte dag toelaten, vermijden om zichzelf de schuld te geven, de energie van woede gebruiken om met de wereld om te gaan, de mate van persoonlijke controle, de manier van het interpreteren van ervaringen.


30

4.6.3 Psychologische hulpbronnen Ook bepaalde persoonlijkheidskenmerken beschermen tegen stress en dragen bij aan veerkracht. Dit zijn onder meer: interne focus of control (het geloof zelf het leven te bepalen), de neiging om nieuwe ervaringen op te zoeken, een hoog niveau van activiteit, flexibiliteit in nieuwe situaties, gevoel voor humor, het vermogen om positieve waardering van anderen te krijgen, nauwkeurige en positieve zelfwaardering, persoonlijke integriteit, een gevoel van zelfbescherming, trots over bereikte successen en het vermogen plezier te hebben. Het is de taak van de hulpverlener om deze 'veerkracht-vergroters' in de cliënt te ontdekken en aan te spreken. Veerkracht zit diep van binnen en is een deel van onze zelfhelende aard. Gebruik verder de in het volgende hoofdstuk genoemde communicatievaardigheden om de cliënt te helpen zijn tegenzin tegen verandering onder ogen te zien, zijn weerstand tegen hulp te laten varen en te putten uit zijn bron van veerkracht.

5 De communicatievaardigheden van de therapeutische dialoog: afstemmen en actief luisteren 5.1. Het belang van dialoog-georiënteerde communicatievaardigheden in de hulpverlening Voor een zinvolle therapeutische dialoog is een heel arsenaal aan communicatievaardigheden beschikbaar. Voor een daadwerkelijke dialoog zijn er vier vereisten: 5.1.1 Beurtelings bijdragen In een dialoog praat je om de beurt. In counseling is geen plaats voor monologen. Monologen kweken isolatie, dialogen creëren betrokkenheid. In een dialoog kun je wat van elkaar leren. Zo kunnen hulpverleners hun interventies bepalen en gaan cliënten zichzelf beter begrijpen. 5.1.2 Contact maken In een betrokken dialoog zijn beiden actief aan het luisteren en antwoorden vanuit wat zij denken dat de ander bedoeld. Dan kan er een vruchtbare werkrelatie ontstaan 5.1.3 Wederzijds beïnvloeden In een daadwerkelijke dialoog staan beide partijen open voor wat de ander te zeggen heeft. Hulpverleners en cliënten beïnvloeden elkaar en dagen elkaar uit om nieuwe dingen te leren. 5.1.4 Co-creëren van resultaten Counseling draait om vorderingen, resultaten en consequenties. In een werkelijke dialoog weet geen van beide partijen wat de uitkomst zal zijn. Alleen cliënten kunnen zichzelf veranderen. Hulpverleners beïnvloeden en faciliteren d.m.v. een effectieve dialoog, waarbij de cliënt aan het roer blijft. Een effectieve dialoog is zowel respectvol als empathisch, help cliënten zich hun problemen toe te eigenen, beter te begrijpen en er anders mee om te gaan. De benodigde communicatievaardigheden zijn algemene vaardigheden, aangepast voor de hulpverlening. Toch beschikken hulpverleners hier vaak niet over. Dan moeten ze aangeleerd worden. De vier gewoonten van zeer effectieve artsen (en zeer effectieve hulpverleners) zijn:

1. Goed contact leggen met patiënten, aan te sluiten bij hun zorgen, laten weten wat zij van de behandeling kunnen verwachten.


31

2. Er zicht op krijgen hoe de patiënt zelf tegen zijn klachten aankijkt, nagaan wat voor effect die op zijn leven hebben en te bepalen wat voor hen de doelen van de behandeling zijn.

3. Wees bewust van en sta open voor de emoties van de patiënt, laat uw empathie non-verbaal zien, wees u bewusts van uw eigen reacties op de patiënt en op wat hij zegt.

4. Breng de diagnose ivm de oorspronkelijke vraag van de patiënt begrijpelijk over, leg de redenen van onderzoeken en behandelingen uit, betrek de patiënt bij het nemen van beslissingen, vat samen wat er in het bezoek gebeurd is en bespreek de volgende stappen.

5.2 Zichtbaar afstemmen: het belang van empathische aanwezigheid Op dramatische momenten in het leven is de aanwezigheid van een ander vaak al heel troostgevend en geruststellend. Aandacht is helend, negeren is pijnlijk. Hulpverlening vereist een krachtige, intense aanwezigheid door zichtbaar op de ander af te stemmen. Laat de cliënt weten dat je bij hem bent. 5.2.1 Non-verbaal gedrag als communicatiekanaal Non-verbaal gedrag reguleert gesprekken, brengt emoties over, nuanceert verbale boodschappen, verschaft belangrijke informatie over de hulpverleningsrelatie, biedt inzicht in zelfbeelden en laat zien of cliënten en hulpverleners zeggen wat ze denken. Als je non-verbale communicatie niet begrijpt of niet herkent, beperk je je. Ons gezicht en lichaam zijn uiterst communicatief. Ook als mensen niets zeggen, kan de atmosfeer vol boodschappen zijn. Soms communiceren gezichtsuitdrukkingen, lichaamsbewegingen, stemgebruik en fysiologische reacties meer dan woorden. Een belangrijke rol in de therapeutische dialoog spelen:

lichamelijk gedrag (houdingen, bewegingen, gebaren),

oogbewegingen (oogcontact, staren, heen-en-weer kijken)

gezichtsuitdrukkingen (glimlachten, fronsen, wenkbrauwen optrekken lippen verwrongen)

stemgebruik (klank, toon, volume, intensiteit, stembuiging, frasering, klemtoon, pauzes, stiltes, spreekvaardigheid)

waarneembare autonome fysiologische reacties (versnelde ademhaling, blozen, wit wegtrekken en verwijding van de pupillen

fysieke kenmerken (fitheid, lengte, gewicht, gelaatskleur)

afstand tot elkaar

algemeen voorkomen (uiterlijke verzorging, kleding) Leer deze taal effectief gebruiken. 5.2.2 Non-verbaal gedrag van hulpverleners Wees gevoelig voor de reacties van cliënten op je non-verbale gedrag. Volg je eigen lichamelijke reacties: voel je spieren, voel hoe je kijkt, voel hoe je zit, hoe je beweegt, hoe je praat, hoe je lichaamshouding is, voel of je geïrriteerd, verveeld, kwaad of blij bent. Onderstreep wat je zegt met non-verbale boodschappen: naar voren leunen, knikken, hm zeggen. Doe het niet overdreven, maar op een natuurlijke manier. 5.2.3 Richtlijnen voor het zichtbaar op cliënten afstemmen Hou rekening met de cultuur van de cliënt.

Kijk de cliënt recht aan: zo toont u betrokkenheid, richt je naar degene, die tot je spreekt.

Neem een open houding aan: sla niet de armen over elkaar, wees niet-defensief, sla niet altijd de benen over elkaar.

Bedenk, dat u zich af en toe naar de ander toe kunt buigen; scharnier je bovenlichaam, leun niet achterover. Lichamelijke soepelheid weerspiegelt geestelijke soepelheid.


32

Hou goed oogcontact: teken van betrokkenheid, staar niet, kijk ook niet teveel weg, (bij blinden, hou je gezicht in hun richting.

Hou uw non-verbale gedrag ontspannen en natuurlijk: niet nerveus friemelen, geen rare gezichten trekken

Ondersteun je zorgzame houding met je non-verbale gedrag. (NV-gedrag)

Box 5.1 Vragen over zichtbare afstemming

Welke attitudes heb ik tov. deze cliënt?

Hoe schat ik de kwaliteit van mijn aanwezigheid in?

Toont mijn NV-gedrag, dat ik met deze cliënt wil werken?

Welke attitudes druk ik uit met mijn NV en V-gedrag?

Ervaart de cliënt mij als daadwerkelijk betrokken en aanwezig?

Versterkt mijn NV-gedrag mijn innerlijke attitudes?

Hoe wordt ik afgeleid en geef niet de volle aandacht? 5.3 Actief luisteren: de basis voor begrip We stemmen af op de cliënt om goed te kunnen luisteren naar wat ze zeggen. Echt goed luisteren betekent: actief luisteren, nauwkeurig luisteren, en naar betekenis luisteren. 5.3.1 Vormen van gebrekkig luisteren

Niet luisteren: laat je aandacht niet afdwalen. Het verhaal is uniek voor deze cliënt.

Luisteren met een half oor: Dit is oppervlakkig luisteren, je pikt alleen stukjes en beetjes op en niet de essentie.

Luisteren als een taperecorder: Wees psychologisch, sociaal en emotioneel aanwezig. Wees volledig aanwezig en luister naar de essentie achter de woorden.

Repeteren: Ga niet broeden op een antwoord en repeteren wat je wilt gaan zeggen, dan stop je met luisteren. Als je actief luistert, zit je nooit om een antwoord verlegen.

5.4 Empathisch luisteren: luisteren naar de verhalen van cliënten en hun zoektocht naar oplossingen Empatisch luisteren is intens aandacht geven, scherp waarnemen en diep luisteren om meer begrip van je cliënt te krijgen. Je wilt bij de ander zijn en hem begrijpen. Je gaat de privéwereld van de ander binnen en raakt daar thuis, je voelt elke verandering in wat hij meemaakt, zonder oordelen te vellen. Wees onbaatzuchtig, zet je eigen oordelen opzij. En laat de cliënt voelen, dat je empathisch luistert. 5.4.1 Gefocust luisteren: ervaringen, gedachten, affect en gedrag Luisteren is idealiter gefocust en onbevooroordeeld. Het is onderdeel van de oplossingsgerichte dialoog. Door goed te luisteren ontdek je mogelijkheden en kansen. Luister naar:

Ervaringen (activerende gebeurtenissen) en ervaringspatronen;

Gedachten en gedachtepatronen (manieren van denken);

Gedrag (wat hij doet of laat en gedragspatronen;

Affect (gevoelens, emoties, stemmingen) en emotionele patronen 5.4.2 Luisteren naar ervaringen van cliënten Cliënten besteden veel tijd aan het vertellen wat hen is overkomen. Soms schieten ze in de slachtofferrol en geven de schuld aan anderen, de wereld of hun innerlijke opwellingen. De cliënten denken en voelen, dat de situatie hun overkomen is. Zij slagen er niet in om over het probleem heen te komen, omdat ze zich slachtoffer voelen en zich passief gedragen. Ze menen dat ze worden benadeeld en hebben geen grip meer op hun leven. Zo ontlopen ze


33

hun verantwoordelijkheid. Hulpverleners moeten de negatieve ervaringen van cliënten respecteren, en het tegelijkertijd helpen die achter zich te laten. Als er echt sprake is van slachtofferschap of benadeling, dan is er meer verandering nodig, dan alleen verandering in de houding van de cliënt. 5.4.3 Luisteren naar gedachten en denkpatronen van cliënten

Gezichtspunten van cliënten: dit zijn de persoonlijke inschattingen van cliënten. Een volledig gezichtspunt bevat ook de argumenten ervoor, een voorbeeld en hoe open de cliënt staat om het eventueel aan te passen. Soms willen cliënten anderen overtuigen en willen ze hun punten verkopen. Vaak blijft het bij alleen het geven van een mening.

Bedoelingen, voornemens, voorstellen en plannen van cliënten: Cliënten vertellen wat ze willen, ze laten zien hoe ze over dingen denken.

Voorgenomen of genomen beslissingen van cliënten: Niet altijd is de cliënt zich bewust van de consequenties. Soms zijn beslissingen niet definitief en is heroverwegen gewenst.

5.4.4 Luisteren naar gedrag en gedragspatronen van cliënten Gedrag kan iemand in de problemen brengen of gedrag is het nalaten om uit de problemen te komen of om mogelijkheden beter te benutten. Voorbeelden: iemand terug pakken, iets niet pikken, niet het doktersadvies opvolgen, veel alcohol drinken, enz. Soms praten cliënten niet gemakkelijk over hun gedrag, omdat het de persoonlijke verantwoordelijkheid raakt. 5.4.5 Luisteren naar gevoelens, emoties, en stemmingen (affecten) van cliënten Affecten vormen een rivier, die voortdurend stroomt, soms vredig meanderend, dan weer kolkend of woest, vaak heilzaam, soms gevaarlijk, zelden neutraal. Ze zijn belangrijk voor cliënten en spelen een belangrijke rol. Er komt meer aandacht voor in de hulpverlening, zie zelfhulpboeken met positiefpsychologische benaderingen om emoties te reguleren. Let op commercialisering van emoties. Emotionele intelligentie: het vermogen om emoties het leven te laten verrijken. Er spelen vier aspecten mee: 1. emoties hanteren, 2. emotionele betekenissen begrijpen, 3. emoties gebruiken om het denken te ondersteunen en 4. emoties in onszelf en anderen nauwkeurig waarnemen. Dit zijn duidelijk vermogens, die hulpverleners van dienst zijn om grip te krijgen op de eigen emoties en cliënten te helpen, die van hen te hanteren. Het kunnen herkennen van emoties, gevoelens en stemmingen is van cruciaal belang: 1. Ons leven is ervan doordrenkt. Bijna alles wat we doen, heeft een emotionele kleuring, 2. Ze hebben grote invloed op de kwaliteit van ons leven, 3. Emoties jagen ons gedrag aan. Het zijn voorbereiders voor actie. Wij kunnen leren hoe we ons afstemmen op de gevoelens en emoties van cliënten. Positieve emoties hebben zeer heilzame effecten om ons welzijn te bevorderen, hulpbronnen kunnen vrijmaken, als leermoment kunnen dienen en gezond gedrag kunnen bevorderen. 5.4.6 Luisteren naar sterke punten, kansen en hulpbronnen Ontdek de hulpbronnen, krachten en sterke punten bij cliënten en zet ze in voor het ontdekken van mogelijkheden. Alleen al de opsomming van sterke punten maakt je vrolijk: hoop, optimisme, voortvarendheid, probleemoplossing, innerlijke autoriteit, creativiteit, wijsheid, moed, positieve emoties, eigenwaarde, liefde, emotionele intelligentie, vergevingsgezindheid, humor, dankbaarheid,vertrouwen, moraal, zelfredzaamheid en welzijn.


34

5.4.7 Luisteren naar non-verbale boodschappen en nuanceringen Voor het onderhouden van 'relaties' is het 'lezen' van non-verbale boodschappen essentieel. Non-verbale boodschappen nuanceren de verbale berichten net als vraagtekens en uitroeptekens. Non-verbaal gedrag kan:

Bevestigen of herhalen

Ontkennen of tegenspreken

Versterken of benadrukken

Intensiteit toevoegen

Controleren of reguleren Wees voorzichtig bij het interpreteren van non-verbaal gedrag. De context bepaalt de precieze betekenis. 5.4.8 Alles bij elkaar: luisteren naar het integrale verhaal van cliënten Zet het verhaal om in een coherent integraal verhaal. Narratieve therapie is erop gericht cliënten hun eigen verhalen te leren begrijpen en zo verzwegen aspecten van hun verleden een plaats geven, zich emotioneel verbinden en het verhaal herschrijven. 5.5. Verwerken wat u hoort: weloverwogen zoeken naar betekenis 5.5.1 Cliënten via hun context begrijpen Luister via de context van iemands leven: cultuur, persoonlijkheid, stijl, etnische afkomst, levenservaring, scholing, reiservaring, economische status e.d. Verbind thema's met elkaar en zie ze in samenhang.

Context: achtergrond, levensomstandigheden

Stadium: ontwikkelingsstadium, welke leeftijdsgebonden psycho-sociale taken

Benadering: de wijze waarop de omgeving en de wereld gekend wordt en betekenis krijgt. Wat is belangrijk en rechtvaardig.

Stijl: Persoonlijkheidsstijl, temperament, hoe begrijpt hij zijn wereld. Modellen veranderen voortdurend. Aandachtspunten: ontluikende volwassenheid en ouder worden. Principes vanuit de 'Inclusieve culturele empathie'.

Breedte van begrip: Kijk vanuit de context, zonder alles te willen weten.

Rationeel begrijpen: Luister met je verstand. Luister naar het levensverhaal en de culturele achtergrond.

Cultuur in brede zin: Let op diversiteit, achtergrond, opleiding, geslacht, relatie, enz.

Sociale plek: Welke klasse, verbonden of geïsoleerd, mate van vrijheid, toekomstplannen.

Zelfreflectie: De hulpverlener kijkt naar zichzelf, zijn reacties op de cliënt, hoe hij een betere katalysator kan zijn.

5.5.2 Sleutelboodschappen en -gevoelens herkennen Selecteer de sleutelfactoren uit de grote hoeveelheid informatie. Stel jezelf de vragen:

Wat is er werkelijk belangrijk? Wat zijn de hoofdpunten?

Hoe verloopt de dialoog? Wat is cliënt’s gezichtspunt?

Welke ervaringen en acties zijn het belangrijkst?

Welke thema’s komen daaruit naar voren?

Wat is voor hem/haar het belangrijkst? Wat wil hij/zij me laten begrijpen?

Welke beslissingen liggen besloten in wat hij zegt? Wat stelt hij voor om te doen? Niet alles is van cruciaal belang. Laat de essentie uit de dialoog naar voren komen.


35

5.5.3 Verbuigingen en verdraaiingen opmerken Als iemand zichzelf anders ziet dan de werkelijkheid, lelijker, dommer, slecht communicerend, dan dient dat opgemerkt te worden door de hulpverlener. Let op lacunes, vervormingen en dissonanten bij de cliënt. Zet de cliënten niet voor het blok, breng dit op een gepast moment naar voren. 5.5.4 Bedenken wat er ontbreekt. Cliënten laten vaak cruciale ervaringen, gedragingen, gevoelens, oorzaken of argumenten weg. H7 geeft manieren om deze lacunes op te vullen. 5.6 Luisteren naar uzelf: de innerlijke dialoog van de hulpverlener Luister via een 'tweede kanaal' naar uzelf, een positieve manier van zelfbewustzijn. Let ook op je non-verbale gedrag, gevoelens en emoties. De innerlijke dialoog is voortdurend aanwezig, laat hem je niet overweldigen. Gebruik hem nuttig als een stuk gereedschap in de hulpverlening. H9 geeft meer info. 5.7 De schaduwkant van luisteren: vervormd luisteren Volledig luisteren is niet zo gemakkelijk als het klinkt. Vervormingen verhinderen een open dialoog. 5.7.1 Luisteren via filters Cultuur is een selectief scherm tussen de mens en zijn buitenwereld. Het bepaalt waar we aandacht aan geven en wat we negeren. Filters geven structuur. Er zijn persoonlijke, familiegebonden, sociologische en culturele filters. Pluis uit wat jouw filters zijn. 5.7.2 Beoordelend luisteren Beoordelend luisteren doen we allemaal. Het leidt tot het geven van adviezen. Begrijp eerst je cliënt en daag ze dan uit. 5.7.3 Luisteren vanuit stereotypen Stereotypen zijn de medische etiketten, de persoonlijkheidsindelingen, alle hokjes. Houd oog voor de cliënt, laat de stereotypen niet overheersen. 5.7.4 Luisteren naar feiten ipv naar de persoon Laat de persoon niet verdwijnen achter de feiten. Luister naar cliënten in hun context, focus op thema's en kernboodschappen. 5.7.5 Luisteren vanuit medeleven In de hulpverlening is weinig plek voor medeleven. Het kan het zelfmedelijden van de cliënt versterken en het vinden van oplossingen in de weg staan. 5.7.6 Meegaan met mythes over non-verbaal gedrag

Non-verbale communicatie is onzin. De mythe, dat er alleen verbale communicatie bestaat, is aan het verdwijnen

Non-verbaal gedrag bepaalt het grootste gedeelte van de communicatie tussen mensen

Mensen laten zich lezen als een boek. Helaas lukt dit niet.

Als iemand je niet recht in de ogen kijkt onder het praten vertelt hij niet de waarheid.

Non-verbaal gedrag is aangeboren. Dit is niet waar.

Non-verbaal gedrag heeft dezelfde betekenis in verschillende omstandigheden. De context is vaak de bepalende factor.


36

5.7.7 Interrumperen Er zijn goede en slechte manieren van onderbreken. Als je onderbreekt luister je vaak niet. En als je niet goed luistert, kan dit later tot enorme fouten leiden. Kap iemand niet af midden in een gedachte. Je kunt wel een lange monoloog onderbreken om de dialoog te bevorderen. 5.8 De schaduwkant van communicatie: ontbrekende vaardigheden De noodzaak goed te kunnen communiceren is in de samenleving sterk onderbelicht, net als de kennis om problemen op te lossen, kinderen op te voeden en mogelijkheden te leren benutten. We leren deze zaken niet op school en niet thuis. We pikken ze terloops op. Dit leidt ertoe, dat we denken dat we er best wel goed in zijn, maar gemiddeld vrij laag scoren.

H6. Empathisch reageren: werken aan onderling begrip 6.1 Inleiding tot de kunst van het reageren en het belang van empathische relaties Hulpverleners luisteren om goed te begrijpen en constructief te kunnen reageren. Juist reageren is belangrijk voor het opbouwen van een empathische hulpverleningsrelatie. 6.1.1 De kunst van het reageren In je reactie kun je begrip tonen, verifiëren, doorvragen, samenvatten en uitdagen. Empathische reacties zijn belangrijk voor het opbouwen van een goede relatie. 6.1.2 Empathische relaties Begrip hoef je niet in woorden uit te drukken. Een simpel gebaar, een hoofdknip of een arm om de schouder is vaak genoeg. Empathie behoort een natuurlijk onderdeel te zijn van de hulpverleningsrelatie. Naast de verbale dialoog is er ook een sociaal-emotionele dialoog. Bij empathie raken ook de hersenen afgestemd op elkaar. 6.2 De drie dimensies van effectief reageren Hier worden alle empathische vaardigheden uiteengerafeld. In de praktijk dien je ze samenhangend en in context toe. 6.2.1 Nauwkeurige waarneming Dit is het vermogen om de specifieke inhoud van andermans gedachten en gevoelens nauwkeurig af te leiden. Dit doen hulpverleners als ze empathisch op cliënten reageren. 6.2.2 Technisch kunnen Luister empathisch en reageer dan adequaat. 6.2.3 Assertiviteit Om goed te reageren heb je als hulpverlener een zekere assertiviteit nodig. 6.3 Empathisch reageren: de basisformule Empatisch begrip is lastig onder woorden te brengen en is in het dagelijkse leven zeldzaam. Veel cliënten vinden 'begrepen worden' het belangrijkste in een hulpverleningssessie. De formule is: U voelt . . ., omdat . . . Druk eerst de emotie uit die de cliënt voelt, vul dan de gedachten, ervaringen en gedragingen in die tot die emotie leiden.


37

6.3.1 Nauwkeurig ingaan op gevoelens, emoties en stemmingen Reageer zodanig op emoties, dat het proces verder gaat. Herken de emotie en richt je op de oplossing van het probleem.

Benoem de juiste categorie van emoties in de juiste intensiteit. Doe dit in de basisformule. De belangrijkste emoties zijn: bedroefd, bang, boos en blij.

Maak onderscheid tussen getoonde en benoemde gevoelens. Getoonde emoties ondersteunen de benoemde gevoelens.

'Lees' en reageer op gevoelens en emoties in het non-verbale gedrag van uw cliënten. Door direct te reageren help je cliënten het meest.

Wees voorzichtig bij het benoemen van emoties. Soms is dit bedreigend voor cliënten. In bepaalde culturen is het beter je eerst op ervaringen, gedachten en gedragingen te richten. Niet iedereen praat even gemakkelijk over emoties. Help hen.

Gebruik verschillende manieren om op gevoelens van cliënten te reageren. Met een enkel woord (Je voelt je goed), met een korte beeldspraak (Je zit in de put), met een verwijzing naar de betekenis van een bepaald gedrag (Het voelt alsof je moet overgeven), met een verwijzing naar de betekenis van een ervaring (Je voelt je gedupeerd).

Geef gevoelens, emoties en stemmingen de juiste mate van aandacht. Negeer gevoelens niet, geef er ook niet teveel aandacht aan. Zie ze in relatie tot ervaringen, gedachten en gedragingen.

6.3.2 Nauwkeurig ingaan op de belangrijkste ervaringen, gedachten en gedragingen in de verhalen van cliënten In de formule voor empathische reacties wordt 'omdat' gevolgd door het benoemen van de ervaringen, gedachten en gedragingen. Hier wordt een vorm van 'holistische empathische communicatie' beschreven. 6.4 Bouwstenen voor competentie en zelfvertrouwen in empathisch reageren 6.4.1 Zet empathie overal in het hulpverleningsproces in Empathisch reageren is in elke fase zinvol: fase I, fase II, fase III en de actiepijl. Het is een vorm van menselijk contact, een bouwsteen voor relaties, een smeermiddel voor de conversatie, een interventie voor het verifiëren van een waarneming en een milde vorm van sociale beïnvloeding. Zonder empathische interventies verloopt het hele proces langzamer. Cliënten, die voelen dat zij begrepen worden, nemen vollediger en effectiever deel aan het hulpverleningsproces. 6.4.2 Reageer selectief op kernboodschappen van cliënten Let op de essentie van wat de cliënt zegt en reageer vooral op de kernboodschappen. Ook moet je als hulpverlener soms kiezen of je reageert op ervaringen, op gevoelens of op acties in plaats van op alle drie. 6.4.3 Reageer op de context, niet alleen op de woorden Luister naar wat de cliënt zegt, naar wat hij non-verbaal uitdrukt en breng dat in verband met de context. 6.4.4 Empathie als milde vorm van sociale beïnvloeding Hulpverleners maken een selectie op welke kernboodschappen ze reageren. Daarmee maken ze gelijk een keuze. 6.4.5 Empathie als stimulans voor het hulpverleningsproces 6.4.6 Corrigeren van onnauwkeurige waarnemingen Met empathisch reageren kan de hulpverlener nagaan op zijn waarneming klopt.


38

6.4.7 Empathie als middel om culturele verschillen te overbruggen Met empathisch reageren wordt duidelijk wat er werkelijk aan de hand is.

6.5 Strategieën om empathie over te brengen 6.5.1 Geef uzelf de tijd om na te denken 6.5.2 Geef korte reacties 6.5.3 Stem uw reacties af op de cliënt, maar blijf uzelf Als je het echt met de cliënt eens bent, deel je ook in zijn emoties. Box 6.1 Aanbevelingen voor het reageren vanuit empathie

Empathie is een waarde voor elk aspect van het proces. Reageer natuurlijk

Als je empathisch reageert, oefen je invloed uit

Let op de context en de culturele en maatschappelijke achtergrond

Let op het geheel, niet alleen op de communicatievaardigheden

Stem fysiek als psychologisch af, luister actief

Zet meningen en vooroordelen opzij. Verplaats je in de cliënt.

Let op cultureel bepaalde thema's en kernboodschappen. Check vaak met feedback.

Let op verbale als non-verbale boodschappen.

Reageer flexibel en voorzichtig. Neem de tijd bij gevoelige onderwerpen.

Let na een empathische reactie op verbale en non-verbale signalen.

Let op stress en weerstanden. Concentreer op de belangrijkste thema's.

Gebruik empathie in elke fase van het proces.


39

6.6. Case Mara en Carlos Voorbeelden van empathisch reacties 6.7. De schaduwkant van empathisch reageren Onervaren hulpverleners kunnen veel fouten maken. Hier een opsomming 6.7.1 Geen reactie. Reageer altijd kort op iets belangrijks. 6.7.2 Afleidende vragen. Stel geen onnodige vragen. 6.7.3 Clichés. Vermijd clichés 6.7.4 Interpretaties. Toon begrip, reageer op gevoelens. 6.7.5 Advies. Geef zelden advies. Laat de cliënt verantwoordelijk blijven. 6.7.6 Papegaaien. Praat niet na. Vat samen met eigen woorden. 6.7.7 Sympathie en bijval. Reageer neutraal met begrip en empathie. 6.7.8 Doen alsof. Doe je niet beter voor dan je bent. Vraag als je iets niet snapt.

H7. De kunst van het doorvragen en samenvatten 7.1. Aanmoediging Doorvragen en samenvatten worden vaak als aanmoediging gebruikt. 7.2 De kunst van het doorvragen Voor cliënten die een duwtje nodig hebben, is doorvragen nodig. 7.2.1 Verbale en non-verbale aanmoedigingen Non-verbale aanmoedigingen: Naar voren leunen, gebaren, knikken, oogbewegingen, Vocale en verbale aanmoedigingen: Hm, zeker, ja ik begrijp het, aha, goed, oh 7.2.2 Verschillende manieren om door te vragen

Mededelingen: Gebruik 'Ik weet niet zeker . .' of 'Het is me nog niet helder . . .'

Verzoeken: om informatie of helderheid, 'Wat bedoel je met . . .?

Vragen: Rechtstreekse vragen stellen.

Losse woorden of korte zinnen die in feite vragen of verzoeken zijn: Herhaal één of twee woorden (in KvC: Verderreikende vragen)

7.2.3 Effectief gebruik van vragen

Stel vragen met zorg: Doelgericht, niet onnodig.

Stel niet te veel vragen: Het is geen verhoor.

Stel open vragen: Dit stimuleert tot vertellen

Gesloten vragen: Alleen als je iets specifieks wil weten. 7.2.4 Richtlijnen voor doorvragen Vraag door om cliënten te helpen:

Volledig deel te nemen aan de dialoog.

Vollediger en duidelijker te worden. Maak abstracte en vage opmerkingen concreet en helder.

Gezichtspunten, bedoelingen, voorstellen en beslissingen te verhelderen.

Het beeld compleet te maken.

Een evenwichtig beeld te krijgen.

Een stap vooruit te zetten.

Zich uit te nodigen zichzelf uit te dagen.


40

7.2.5 De relatie tussen empathisch reageren en doorvragen In echte sessies zijn alle communicatietechnieken verweven. Reageer empathisch nadat je ergens verder over hebt doorgevraagd en de cliënt heeft geantwoord. Daarmee laat je zien dat je het gehoord en begrepen hebt en nodig je de cliënt uit iets nog verder te onderzoeken.

Box 7.1 Richtlijnen voor verder doorvragen

Houd de doelen in het oog.

Laat cliënten: Deelnemen aan een dialoog. Hun verhaal doen. Kiezen voor ander gedrag om mogelijkheden te ontwikkelen en problemen beter

te hanteren. Ervaringen, gevoelens en gedrag duidelijk krijgen. Nieuwe gespreksonderwerpen ontdekken. Verhalen verder te onderzoeken. Concreet en specifiek te zijn. Zich te concentreren op relevante onderwerpen Te beginnen aan de volgende fase.

Moedig cliënten aan te onderzoeken hoe zij denken, zich gedragen en actie ondernemen.

Vraag door in de geest van empathie.

Combineer vragen met stellingen.

Reageer empathisch na een verdiepende vraag.

7.3 De kunst van het samenvatten: zorgen voor focus en richting Laat cliënten hun aandacht richten op onderwerpen, die echt tellen. 7.3.1 Wanneer gebruiken we samenvattingen Doelen: Cliënt 'zich warm laten lopen', lijn brengen in losse gedachten en gevoelens, een thema afronden, een onderwerp verder uit te diepen. Er zijn bepaalde momenten waarop samenvattingen in het bijzonder van pas komen:

Aan het begin van een nieuwe sessie. Hiermee voorkom je herhaling. Je laat zien, dat je goed geluisterd hebt. Zo maak je een nieuw beginpunt voor de nieuwe sessie. Je geeft de cliënt de verantwoordelijkheid om verder te gaan.

Tijdens een sessie waar geen enkele lijn in zit. Breng focus aan. Ga dieper het verhaal in. Concentreer je op mogelijkheden, doelen en actieplannen.

Wanneer een cliënt een nieuw perspectief nodig heeft. Laat de cliënt het grotere plaatje zien. Daag de cliënt uit.

7.3.2 De cliënt een samenvatting laten geven Vraag de cliënt de hoofdpunten bij elkaar te zetten. Zo eigent de cliënt zich het hulpverleningsproces toe en kan hij een volgende stap zetten. 7.4 De schaduwkant van communicatievaardigheden 7.4.1 Communicatievaardigheden: noodzakelijk maar niet voldoende Communicatievaardigheden dienen in dienst te staan van het proces en de resultaten. Het gaat om meer, dan alleen een goede relatie opbouwen en onderhouden.


41

7.4.2 Hulpverleningsvaardigheden versus -technologie Blijf altijd menselijk, wees geen technocraat. 7.5 Bedreven raken in communicatievaardigheden Voor een goede beheersing is hard werken en veel oefenen nodig. Oefen in het dagelijkse leven en laat de vaardigheden een deel worden van je alledaagse communicatiestijl en gebruik het voor werkelijk empathische relaties. Empathie komt weinig voor in de dagelijkse gesprekken.

H8 Fase I: Taak 2 - Cliënten uitdagen en zichzelf laten uitdagen: van nieuwe perspectieven tot nieuw gedrag 8.1 Uitdagen: het basisconcept Naast begrijpen (afstemmen, luisteren, verwerken, empathisch reageren) is verhelderen (doorvragen, samenvatten) en uitdagen nodig om tot een constructieve sociale beïnvloeding te komen. Effectieve hulpverlening is een combinatie van ondersteuning en uitdaging, ondersteuning is goed voor de relatie, uitdaging is goed voor verandering. Uitdaging is een milde vorm van confrontatie. 8.1.1 De doelen van uitdagen Help cliënten:

Hun denkbeelden te toetsen aan de werkelijkheid.

Zichzelf uit te dagen om veranderingen aan te brengen in hun patronen van denken, emoties en gedrag.

Om mogelijkheden in hun problemen te ontdekken, oog te krijgen voor ongebruikte krachten en hulpbronnen om daarmee een mooiere toekomst werkelijkheid te maken en de benodigde acties te ondernemen.

8.1.2 Denkpatronen en reacties die vragen om uitdaging

Zelfbeperkende denkpatronen: aannames, houdingen, overtuigingen, waarden, neigingen, opvattingen, vooroordelen, enz. Denkpatronen sturen uiterlijk gedrag aan. Nodig cliënten uit beperkende patronen om te zetten in bevrijdende perspectieven.

Vooroordelen: ze vertroebelen de relatie.

Zelfbeperkende overtuigingen en aannames: aardig gevonden worden, lief zijn, capabel zijn, mijn zin krijgen, gekwetst worden, buiten gevaar zijn, geen problemen hebben, slachtoffer zijn, problemen vermijden, tirannie van het verleden, passiviteit.

Denkfouten: Egocentrisch, alwetend, almachtig, onkwetsbaar.

Zelfbeperkend innerlijk gedrag: Dagdromen, bidden, broeden, geloven, problemen vaststellen, kansen overwegen, beslissingen nemen, plannen bedenken, oordelen vellen, motieven aanvechten, goedkeuren, afkeuren, afvragen, waarderen, voorstellingen maken, piekeren, normen stellen, tobben, negeren, vergeven, herhalen. Nodig cliënten uit dit gedrag te vervangen door creatiever gedrag.

Zelfondermijnende expressie van gevoelens en emoties: opkroppen, laten woekeren, onzichtbaar houden, ontkennen, innerlijk uit de hand laten lopen. Reguleren van emoties is van belang voor een goede gezondheid. Ga met de cliënt op zoek naar de oorzaak van hun emoties, de oorzaak van het moeilijk uiten en laat ze inzien, dat de stroom van emoties bij het leven hoort.

Disfunctioneel uiterlijk gedrag: seksuele intimidatie, ruzieachtig na een paar drankjes, onderdanig gedrag, niets doen, agressief, drammerig, egoïstisch


42

Vervormd begrip van de wereld. Onwetend en naïef zijn. De wereld anders zien dan de werkelijkheid. Blind zijn voor de behoefte van anderen. Niet zien als iemand drugs gebruikt. Niet doorhebben, dat iemand een verhouding heeft.

Discrepanties (afwijkingen): Verschillen tussen: Wat mensen denken en voelen en zeggen. Wat mensen zeggen en doen. Hun zelfbeeld en dat wat anderen van hun hebben. Wat iemand is en wat hij wil zijn. Hun doelen en hun feitelijke resultaten. Waarden en feitelijk gedrag. Geestig en cynisch. Goede conditie en veel eten. Houden van iemand en een affaire hebben met een ander. Een baan willen, maar niet willen omscholen.

Onbenutte krachten en hulpbronnen: Talenten en capaciteiten, steun van de sociale omgeving. Vraag je af: "Wat voor soort onbenutte krachten heeft deze cliënt?" of "Hoe kan ik deze cliënt helpen zijn hulpbronnen op te sporen?" Zie de 'logica' van de cliënt als hulpbron. Of de 'schoonheid' van diens beschermingslagen.

De voorspelbare kleine leugens in het leven. Verdraaiingen, ontwijkende bewegingen, spelletjes, trucs, excuses en rookgordijnen. Leugens zijn als een tweesnijdend zwaard. Ze helpen iets, maar kosten ook iets. Help cliënten door de kleine leugens aan de orde te stellen.

Vervormingen: Bang zijn en iemand die zorgzaam is als afstandelijk zien. Iemand als goddelijk zien en ongerechtvaardigde eisen stellen. De mate waarin je je zin krijgt als maatstaf zien voor liefde.

Spelletjes, trucs en rookgordijnen. 'Ja maar . . ' spelletje, overal tegenwerpingen tegen hebben. Hulpeloos en behoeftig doen. Rookgordijnen optrekken. Als hulpverlener creëer je een sfeer, waarin 'spelletjes spelen' wordt ontmoedigd.

Uitvluchten. Excuses dragen bij tot het ontlopen van problemen.

Acceptance and Commitment Therapy (ACT): Strijdt niet tegen negatieve gedachten, maar geef ze 'respectvolle aandacht'. Het zijn maar gedachten. Geef verdriet een plek in je lichaam en leidt het leven wat je graag wilt. Sluit vriendschap met 'moeilijke gedachten' en maak de weg vrij voor het echte levenswerk. (Hayes 2007).

8.2 Nodig cliënten uit om de blinde vlekken onder hun disfunctionele denken, emotionele expressie en gedrag aan de orde te stellen Blinde vlekken zien we niet en besluiten we te negeren. Ze weerhouden ons problemen te onderkennen en mogelijkheden te zien. We zien ze scherp in anderen, maar niet in onszelf. Enkele blinde vlekken:

Dingen niet goed doordenken. Altijd de juiste antwoorden klaar hebben.

Hints en vingerwijzingen niet oppikken. Gebrek aan zelfbewustzijn.

Eigen vooringenomenheden niet onderzoeken. De wereld in starre categorieën bekijken.

Voortijdig conclusies trekken. Dingen aannemen zonder ze te controleren.

Toevalligheden als oorzaken beschouwen. Niet het hele plaatje, de context zien.

8.2.1 Onwetendheid Waar je je niet bewust van bent, zie je niet. Een bescheiden iemand ziet zijn talenten niet. Als 'positivo' de problemen niet goed onderkennen. Eigen gedrag te positief inschatten. Er zijn vele gradaties.


43

8.2.2 Dingen niet goed doordenken We nemen beslissingen op basis van gebrekkige redeneringen. Soms uit gewoonte, uit luiheid of uit gedachteloosheid. Vastbijten in overtuigingen, zonder er goed over na te denken. Door uitdagen en doorvragen kunnen hulpverleners hun cliënten helpen. 8.2.3 Zelfbedrog Iets bewust niet willen weten om de consequenties niet aan te hoeven gaan. Zelfbedrog past niet bij sociaal-emotionele volwassenheid. Toch is het alomtegenwoordig. Bv. flirten, terwijl je verloofd bent. 8.2.4 Kiezen om onwetend te blijven Dit komt veel voor. Iets bewust niet willen weten, bv. pijnen onderschatten uit angst of onrust. Vaagheid van cliënten kan erop duiden, dat ze iets bewust niet willen weten en het ook niet graag aan de hulpverlener laten weten. 8.2.5 Wél weten, maar er niets mee doen Ook als cliënten weten, dat een bepaald gedrag hen in de problemen brengt, doen ze er toch niets aan. Het lijkt een soort blinde vlek. Cliënten voorzien niet, dat dit kan escaleren. De term blinde vlek wordt hier ruim opgevat: niet bewust zijn, zichzelf voor de gek houden, niet willen weten, negeren, onderschatten, we weten iets maar half. Het helpen van cliënten om van hun blinde vlekken af te komen is één van de belangrijkste dingen voor een hulpverlener. Soms lukt het om een blinde vlek in een kans om te zetten.

Box 8.1 Vragen om blinde vlekken op te sporen Vragen, die cliënten zichzelf kunnen stellen:

Welke problemen ga ik uit de weg? Welke kansen laat ik liggen? Wat is er werkelijk aan de hand?

Wat zie ik over het hoofd? Wat weiger ik te zie? Wat wil ik niet doen?

Op welke aannames baseer ik mij? Waarmee verzuim ik rekening te houden/

Op welke manier ben ik niet eerlijk tegenover mijzelf? Wat gaat er schuil?

Als anderen eerlijk tegen mij zouden zijn, wat zouden ze dan te zeggen hebben? 8.3 Specifieke vaardigheden om cliënten van blinde vlekken naar nieuwe perspectieven te helpen Door cliënten uit te dagen leidt je hen tot begrip en tot constructieve actie. Zo kun je blinde vlekken tot nieuwe perspectieven en constructieve gedragspatronen omvormen. Er zijn vele uitdrukkingen voor: Dingen helderder gaan zien, het hele plaatje gaan zien, inzichten krijgen, enz. Het is een vorm van cognitieve herstructurering ofwel reframing (herkadering). Laat cliënten de consequenties van hun gedrag onderzoeken. Cliënten hebben het vermogen om de wereld minder vervormt te gaan zien. Van 'Stinkin Thinking' naar 'Gezond denken' (AA). De eerste drie paragrafen gaan over een indirecte vorm van uitdaging. 8.3.1 Gevorderde empathie: de boodschap achter de boodschap Dit is een manier van uitdagen, de cliënt laten weten, dat je de boodschap achter de boodschap hebt begrepen. Cliënten herkennen zich hier niet altijd direct in. Soms raken ze eerst in verwarring. Bv. In plaats van alleen woede, blijkt ook gekwetstheid mee te spelen. Mogelijke vragen:

Welke dingen zegt deze persoon maar half? Waar zinspeelt hij op?

Welke dingen vertelt hij verward? Welke verborgen boodschap zit er achter? Gevorderde empathie haalt diep verborgen emoties in de cliënt naar boven.


44

Help cliënten het impliciete expliciet te maken. Let op vage beweringen en graaf dan dieper. Help cliënten de belangrijkste thema's in hun verhaal te herkennen. Als u bij een cliënt een zelfbeperkend patroon opmerkt, kunt u dat delen. Help cliënten verbanden te leggen, die zij over het hoofd zien. Breng orde aan in een lukraak verhaal. Deel de vermoedens, die zich vanuit uw empathische begrip aandienen. Zo kan de cliënt het hele plaatje gaan zien, verborgen info meer naar de oppervlakte brengen, logische conclusies trekken, nieuwe mogelijkheden ontdekken, verborgen dingen te zien, de verantwoordelijkheid te nemen. Als cliënten ernaar vragen, moet je kunnen zeggen op welke opmerkingen je je gevoel gebaseerd hebt. Wees er voorzichtig mee, overlaadt cliënten niet met interpretaties. Gebruik al je emotionele intelligentie en sociale vaardigheid om vermoedens constructief over te brengen. 8.3.2 Informatie delen Informatie geven of corrigeren van onjuiste informatie kan cliënten in alle fasen helpen. Laat ze weten dat ze niet de enigen zijn met dat probleem. Geef info waardoor hun zicht op mogelijkheden en doelen verhelderd wordt. Vertel over veel voorkomende obstakels. Het valt onder 'uitdagen', omdat het cliënten help verder te komen. Soms laten artsen zich ondersteunen door counselors om slechte nieuws goed over te brengen. 8.3.3 Zelfonthulling van de hulpverlener: zorgvuldig en met mate Indien zorgvuldig en met mate gebracht kan het de cliënten helpen, anders leidt het tot verwarring. Het kan een voorbeeldfunctie hebben (AA). Zelfonthulling is in twee opzichten uitdagend: ten eerste is het een vorm van intimiteit, ten tweede een boodschap: 'Dit kun jij ook'. Daarnaast kun je laten zien, dat je een soortgelijk probleem te boven bent gekomen, dat is hoopgevend.

Zorg ervoor dat de zelfonthullingen gepast zijn. Wees beperkt, alleen als het nuttig en nodig is.

Let op je timing. Niet te vroeg, pas als er voldoende vertrouwen is.

Hou je zelfonthulling selectief en gefocust. Wees kort en kernachtig.

Zet zelfonthulling niet te vaak in. Als je dit te vaak doet, lijkt het egocentrisch, onecht of onvolwassen.

Belast een al overbelaste cliënt niet. Zeker niet bij seksuele problemen.

Blijf flexibel. Pas je aan aan de cliënt. 8.3.4 Het gebruik van suggesties en aanbevelingen Hier volgen een aantal meer directe vormen van uitdaging. Let op, laat wel cliënten altijd hun eigen beslissingen nemen. Besteed de eerste sessies vooral aan doelbewust luisteren. Pas als er vertrouwen is opgebouwd, kunnen interventies worden gegeven. Suggesties hoeven niet letterlijk opgevolgd te worden. Ze kunnen dienen als prikkel om met ideeën te komen. 8.3.5 Confrontatie Cruciale confrontaties zijn nodig als cliënten niet tegemoet kunnen komen aan heldere en realistische verwachtingen. Confronteren is iemand direct verantwoordelijk houden. Confrontatie richt zich op het onvermogen van cliënten om hun eigen- of groepsverwachtingen waar te maken. Het is geen ultimatum. Confrontatie moet empathisch en respectvol zijn, de cliënt in zijn kracht zetten en tot actie leiden.


45

8.3.6 Aanmoediging Als uitdaging azijn is, is aanmoediging stroop. Vaak is een uitdaging echter ook verfrissend en stimulerend. Motivational interviewing is een directe benadering, maar met zachte hand om cliënten te helpen hun ambivalentie te overwinnen. Bv. toepassen bij rokende zwangere vrouwen. Aanmoediging kan in elke fase toegepast worden, als menselijk duwtje in de goede richting. 8.4 Bevorderen dat cliënten zichzelf uitdagen: een sleutel tot verandering van de tweede orde Een verandering van de tweede orde vraagt om een betekenisvolle breuk met het verleden. Hiervoor zijn nieuwe kennis, nieuwe vaardigheden en nieuwe inzichten nodig. Daardoor ontstaat een nieuw begin, een creatieve werkwijze, een blijvende verandering, een verschuiving van waarden en gedrag, een nieuw verhaal.

H9 Fase I: Taak 3 - Word partner van cliënten in hun zoektocht naar waarde 9.1 Verdere gedachten bij het uitdagen 9.1.1 Help cliënten zichzelf uit te dagen om zo volledig mogelijk aan het hulpverleningsproces deel te nemen Cliënten voegen waarde toe door zich het hulpverleningsproces toe te eigenen en er zo volledig mogelijk aan deel te nemen. Help cliënten als ze weinig vaardigheden hebben of het proces niet goed begrijpen. Soms hebben cliënten geen zin in verandering en bieden ze zelfs weerstand. 9.1.2 Nodig cliënten uit zich hun problemen en onbenutte kansen toe te eigenen Veel mensen zijn geneigd schuld bij anderen of de omstandigheden te leggen. Die cliënten kunnen, als ze zichzelf uitdagen, hun probleem toe-eigenen en tot een grotere verantwoordelijkheid komen. 9.1.3 Nodig cliënten uit hun problemen oplosbaar te formuleren Cliënten zien hun probleem vaak als onoplosbaar. De oorsprong ligt in het verleden en het verleden is niet te veranderen. Laat de cliënt de situatie zo formuleren, dat het aangeeft wat hij doet of nalaat. Dan kan er iets mee gedaan worden. 9.1.4 Directheid: pak samen met cliënten problemen in de hulpverleningsrelatie aan Als cliënten problemen met inter-persoonlijke relaties hebben, weerspiegelt dat zich in de hulpverleningsrelatie. Sensitieve hulpverleners kunnen zo een beeld krijgen van de omgangsstijl van hun cliënten en dit dmv. directheid duidelijk laten worden.

Relatiegerichte directheid. Stel uw werkrelatie aan de orde als dat nodig is. Hiervan leert de cliënt mogelijk iets over zijn andere relaties.

Directheid mbt. specifieke gebeurtenissen in de relatie. Met directheid kunnen misverstanden in de hulpverleningsrelatie snel worden verholpen.

Situaties, die om directheid vragen. Bij een sessie zonder richting en voortgang, bij spanning in een sessie, bij een gebrek aan vertrouwen, bij culturele verschillen (sociale afstand, verschil in omgangsstijl), bij afhankelijkheid.

9.1.5 Nodig cliënten uit hun structuur voor probleembehoud te onderzoeken Ga met je cliënt na wat hen in hun problemen vasthoudt, welke acties, biologische factoren, ideeën, emoties, relaties of psychologische structuren. Er kunnen meerdere factoren zijn, de z.g. 'structuur voor probleembehoud', die cliënten weerhoudt om problemen op te lossen.


46

9.1.6 Nodig cliënten uit verder te gaan naar de juiste fase en de juiste stap van het hulpverleningsproces Help cliënten uit te dagen door het volgende te doen:

Laat hen situaties verhelderen door specifieke ervaringen te beschrijven.

Onderwerpen aan snijden, die ze zelf liever willen vermijden.

Nieuwe perspectieven ontwikkelen, wanneer ze aan een vertekend beeld vasthouden.

Mogelijkheden nagaan en doelen stellen, wanneer ze in hun problemen blijven zwelgen.

Acties te plegen om te krijgen wat ze willen, ipv. alleen te praten over wat ze willen.

Specifieke plannen uitwerken ipv. vaag blijven.

Vol houden als ze willen opgeven.

Nagaan wat er niet werkt bij hun streven naar verandering. 9.2 Uitdagen met wijsheid: richtlijnen voor effectief uitdagen Uitdagingen moeten worden gedaan uit betrokkenheid, ze moeten oprecht zijn, gericht op het vergroten van de eigen verantwoordelijkheid van de cliënt, de voortgang naar de volgende fase stimuleren en voortkomen uit empatisch begrip. 9.2.1 Houd de doelen van uitdagen voor ogen

Moedig cliënten aan zichzelf uit te dagen. Help hen om door te vragen en structuur te bieden. Laat de cliënt kritisch naar eigen gedrag kijken en laat hem het geleerde toepassen in andere situaties.

Verdien het recht om uit te dagen. Zorg eerst voor een goede relatie. Kijk door de ogen van de cliënt. Sta zelf open voor uitdagingen. Werk aan je eigen leven.

Wees voorzichtig, maar vraag niet om begrip. Voorzichtige uitdagingen komen positiever over dan stellige. Cliënten zijn dan meer geneigd te antwoorden. Breng uitdagingen alsof het om een verkenning gaat.

Richt je uitdaging liever op sterke dan op zwakke punten. Sta niet te veel stil bij mislukkingen en tekortkomingen, maar richt je aandacht op capaciteiten en mogelijkheden. Ook nare ervaringen kunnen een bron van kracht zijn.

Bouw voort op successen.

Wees concreet en duidelijk. Concrete en duidelijke uitspraken hebben effect, vage niet.

Respecteer de waarden van de cliënt. Dring niet je eigen waarden op.

Reageer eerlijk, begripvol en creatief op het verzet van cliënten. Wees niet confronterend.

Box 9.1 De wijsheid van het uitdagen

Nodig cliënten uit zichzelf uit te dagen. Verdien het recht om uit te dagen.

Breng uitdagingen tactvol en behoedzaam, niet kleurloos of verontschuldigend.

Laat cliënten specifieke, doelgerichte uitdagingen gebruiken.

Help cliënten hun krachten aan te spreken ipv. hun zwakheden.

Laat cliënten zichzelf niet ondermijnen.

Laat cliënten hun eigen waarden helder formulerenen daarnaar handelen. 9.3 Vertaal uitdagingen in actie Alleen actie leidt tot verandering. 9.3.1 Koppel inzicht aan actie Inzicht alleen lost niets op. Actie is nodig. Breng de cliënt gevoel voor actiegerichtheid bij.


47

9.3.2 Een uitnodiging om op te houden, te beginnen en door te gaan

Ophouden. Stop cliënten zelfondermijnend gedrag en niet constructief gedrag te onderhouden en versterken. Bevrijd hen uit die gevangenis.

Beginnen. Laat zelfversterkende gedachtegangen opkomen en versterken.

Doorgaan en versterken. Ga na welke acties het oplossen van probleemsituaties gemakkelijker maken.

9.4 Fase I: Taak 3 - Help cliënten aan punten te werken, die waarde aan hun leven toevoegen Doelen van fase I, Cliënten helpen:

Hun verhaal te laten doen, helder en gedetailleerd, om problemen en mogelijkheden te beschrijven.

Hun blinde vlekken in beeld te krijgen en nieuwe perspectieven te ontwikkelen op zichzelf, hun problemen en hun levens.

Werk te maken van hun problemen en hun mogelijkheden om meer van het leven te maken

In taak 3 wordt het toevoegen van waarde aan het leven benadrukt. Alles wat je samen doet moet een meerwaarde hebben, moet waardevol zijn. De APA ziet als grootste wereldwijde waarden: vitaliteit op latere leeftijd, klimaatverandering, wereldwijde ongelijkheid op het terrein van gezondheid. In de hulpverlening gaat het bij waarden om: prioriteiten stellen, aan de juiste onderwerpen werken, de juiste beslissingen nemen. Stel je vragen: 'Werkt het in deze situatie? Is dit het waard?', 'Welk probleem brengt het meeste op?' In de volgende paragrafen gaat het om de zeven principes voor het scheppen van waarde: 9.4.1 Bepaal of er hulp nodig is, en of de hulp voortgezet moet worden Om hulpverlening effectief en efficiënt te houden is een screening nodig. Helpen is goed, maar moet wel tot resultaat leiden. Voorwaarden waaronder geen behandeling de beste optie is:

Criminelen, die onder hun behandeling willen uitkomen door een psychische aandoening voor te wenden.

Patiënten, die simuleren of ingebeelde ziekten hebben.

Non-respondenten: mensen die chronisch niet op behandeling reageren.

Cliënten, die waarschijnlijk op eigen kracht verder kunnen.

Gezonde cliënten met beperkte chronische problemen.

Terughoudende en weigerachtige cliënten, die zich keer op keer aan behandeling proberen te onttrekken.

Wees niet te hardhandig bij de screening. Stoppen met helpen gaat tegen de hulpverleningscultuur in en is moeilijk. Behoud altijd de waardigheid van de cliënt. 9.4.2 Bij een directe crisissituatie help je de cliënt eerst om daar grip op te krijgen Voorbeelden: zelfdoding, geweldpleging, slachtofferschap, zelfverwonding, persoonlijkheidsstoornissen, drugsmisbruik. In crisisinterventie pas je de drie fasen snel achter elkaar toe. Ontdoe de crisis van zijn scherpste kant en help de volgende stap te zetten om de situatie aan te pakken. Gebruik de eenvoudige vorm van het model, zie fig. 3.1. Let ook op de context van het probleem. Mogelijk moet er meer gebeuren. 9.4.3 Begin met het probleem dat de cliënt de meeste pijn lijkt te bezorgen Pijn kan een prikkel zijn om geholpen te willen worden, maar pijn maakt ook kwetsbaar. Pijn kan ook veeleisend maken.


48

9.4.4 Begin met de onderwerpen, die de cliënt belangrijk vindt en waarvoor hij of zij zich wil inzetten Ook al lijkt dit voor de hulpverlener niet het belangrijkste probleem, uit respect begin je toch hier mee. 9.4.5 Begin bij een groot probleem met een hanteerbaar onderdeel Door grote complexe situaties uiteen te rafelen in hanteerbare brokken maak te de situatie overzichtelijk. 9.4.6 Stap zo snel mogelijk over naar een probleem waarvan de aanpak tot een algemene verbetering leidt Zoek naar de echte oorzaak bij een complex probleem. 9.4.7 Richt u op een probleem waarvan de oplossing meer opbrengsten heeft dan kosten Wees evenwichtig, een probleem moet wel oplosbaar zijn binnen een overzienbare tijd.

Box 9.2 Help cliënten om waarde te scheppen door aan de juiste onderwerpen te werken Laat cliënten zich de volgende vragen stellen:

Aan welk probleem of kans zou ik eigenlijk moeten werken?

Met welke onderwerpen zou ik er wezenlijk op vooruit gaan?

Wat levert de grootste meerwaarde op?

Waarvoor heb ik zowel de wil als de moed om eraan te werken?

Met welke problemen los ik ook andere problemen op?

Welke kansen helpen mij bij cruciale problemen?

Wat is voor mij het beste beginpunt?

Als ik langzaam moet beginnen, wat is dan het beste punt? En als ik snel wil?

Wat zouden je vrienden je aanraden om mee te beginnen?

Box 9.3 Algemene richtlijnen bij het zoeken naar waarde

Help cliënten zich te richten op onderwerpen, die hun iets kunnen opleveren.

Houd voeling met de voortgang en richting van het hulpverleningsproces.

Vermijd onnodig rekken van de fase van probleemafbakening en verkenning.

Help cliënten om over te gaan naar de fase die hen het meeste waarde oplevert.

Moedig cliënten aan om te handelen op basis van wat zij leren. 9.5 De schaduwkant van hulpverleners: mislukken in de zoektocht naar waarde 9.5.1 Onbekwaamheid in het helpen van cliënten om waarde te ontsluiten

Niet voorbij het referentiekader van de cliënt gaan.

Niet verder gaan dan de onderwerpen die de cliënt aandraagt.

Blijven steken in het onderzoeken van problemen, niet op zoek gaan naar kansen.

Zich beperken tot alleen de pijn van de cliënt en andere dimensies op de achtergrond laten.

Borduren niet verder na kleine overwinningen.

Blijven steken in geringe, hanteerbare problemen, onvoldoende in staat grotere en veeleisende problemen aan te pakken.

Niet in staat zijn moeilijkere terreinen van het leven (zelfbeheersing, relaties) aan te pakken.

Niet in staat zijn bij cliënten dieper door te prikken


49

9.5.2 Psychologische blokades van hulpverleners om waarde toe te voegen

Het 'Mondje-dicht' effect. Soms zijn hulpverleners terughoudend in het uitdagen van cliënten. Zij hebben de neiging hun mond te houden over ongewenste boodschappen of slecht nieuws.

Uitvluchten om niet te hoeven uitdagen. Niet gewend zijn iemand uit te dagen. Zichzelf niet open stellen voor uitdagingen. Bang zijn te veel te gaan uitdagen. Bang zijn anderen te kwetsen. Bang zijn voor niet te hanteren problemen. Bang zijn niet aardig gevonden te worden.

9.5.3 Blinde vlekken bij hulpverleners Sommige hulpverleners hebben moeite om de rol van hulpbron of medespeler aan te nemen. Cliënten waarderen een meedenkende of actiegerichte oriëntatie. Hulpverleners moeten voortdurend kritisch naar zichzelf blijven kijken en zich afvragen: 'Wat zie ik over het hoofd?' Door feedback te vragen, kun je zicht krijgen op je blinde vlekken.

Box 9.4 De schaduwkant: uitdagingen voor de hulpverleners zelf In hoeverre slaag ik op de volgende punten? Het herkennen van de spelletjes van cliënten. Het gemakkelijk voelen in de hulpverleningsrol en het gevoel inbreuk op je

cliënten te maken. Het uitdagen zonder confronterend te worden. Voldoende assertief zijn om slecht nieuws te kunnen brengen. Vraagtekens stellen bij excuses om niet te hoeven uitdagen. Greep te krijgen om mijn eigen onvolkomenheden en blinde vlekken.

Deel 3 De onderschatte dimensies van hulpverlening Cliënten helpen een mooiere toekomst te scheppen In dit deel gaat het om mogelijkheden, doelen en acties.

H10 Inleiding tot de Fasen II en III: beslissingen, doelen, resultaten en impact 10.1 Cliënten helpen effectievere beslissers te worden 10.1.1 Besluitvorming van cliënten Maar weinig mensen krijgen een formele training in besluitvorming. De hulpverleningssector zou meer aandacht voor besluitvormingsprocessen moeten hebben, gezien het belang voor de cliënt. Zonder besluitvorming kom je niet tot succesvolle actie. 10.1.2 Besluitvorming als vorm van probleemhantering Besluitvorming is gelijk aan probleemoplossing. Besluiten is het kiezen van de beste oplossing. Fouten bij besluitvorming: Aan het verkeerde probleem werken, geen hoofddoelen vaststellen, geen alternatieven opstellen, gevolgen van alternatieven over het hoofd zien, bezwaren onderkennen, onzekerheden negeren, geen risicoanalyse doen, geen planning van opeenvolgende beslissingen.


50

10.1.3 Hoe ziet het nemen van hoogwaardige, rationele beslissingen eruit? Elementen van een ideaal besluitvormingsproces zijn: ervaring, wijsheid, juiste informatie, goed verstand, goede feedback, emotionele intelligentie, ken je eigen denkpatronen, weet wat je wilt, wees trouw aan je waarden, bewuste redenen, geen blokkades, zelfbeheersing, wilskracht, hulpbronnen benutten, doorzettingsvermogen. Informatie verzamelen. Goede info is essentieel. Analyse. Kom tot heldere keuzemogelijkheden. Een keuze maken. Besluit tot actie te komen. 10.1.4 De schaduwkant van besluitvorming: keuzes in het dagelijkse leven In de praktijk is besluitvorming niet volledig rationeel. Mensen zijn niet goed in het nemen van beslissingen. Het hebben van keuzemogelijkheden kan ons bevrijden, maar ook gevangen houden. Emoties, verwachtingen en sociale normen kunnen het besluitvormingsproces verstoren. De acht doodzonden zijn: onbesuisd en impulsief, iets belangrijks negeren, uitstellen of uit de weg gaan, te veel tijd nemen, slechte gewoonte volgen, mateloosheid, overdrijven, roekeloosheid, vooroordelen. Gebrekkige informatievergaring. Niet logisch, verward, zorgeloos, afraffelend gedrag leidt tot onvolledige, onnauwkeurige, vervormde of misleidende informatie. Gebrekkige analyse. Slechte keuzes en gebrekkige uitvoering. Te snel, verkeerde argumenten hanteren, treuzelen, korte termijn denken, modieuze aanpak, emotioneel, geen of halfslachtige actie ondernemen, andersoortige actie ondernemen. Als er een saboteur is nemen mensen betere besluiten. Misschien is het allemaal niet zo beroerd. Mensen zijn geen computers. Besluitvorming speelt zich op meerdere niveaus af. Soms is er een parallelle logica. 10.1.5 Cliënten helpen betere beslissingen te nemen Hulpverleners kunnen hun cliënten helpen. Cliënten kijken vaak selectief naar hun problemen. Veel besluiten zijn intuïtief en toch goed. Verborgen valstrikken (valkuilen) vermijden. We hechten erg veel waarde aan de eerste stukjes info, wij zijn geneigd de bestaande situatie in stand te houden, we ondersteunen onze voorkeuren, we kaderen slecht in, we overschatten de juistheid van informatie, we zijn te voorzichtig, we geven te veel aandacht aan recente drama's. Status-quo valkuil. We willen de huidige situatie graag handhaven. Sommige cliënten vinden zelfbeschadiging gemakkelijker dan de verandering daarmee. Bevestigingsvalkuil. We zoeken gretig naar bevestigingen van ons idee. Hulpmiddelen hierbij zijn: Grondig alle argumenten onderzoeken; De cliënt of een gerespecteerd iemand voor advocaat van de duivel laten spelen; Kijk nog eens goed naar de motieven; Vraag om een kritische kijk. 10.2 Oplossingsgerichte hulpverlening Hulpverleners dienen zich minder te richten op het analyseren van problemen (dat gebeurt nog te veel), maar meer op het vinden van oplossingen. 10.2.1 Gemeenschappelijke factoren in oplossingsgerichte benaderingen Positieve filosofie. Kijk naar de sterke kanten ipv. de tekortkomingen. Visie op cliënten. Cliënten zijn mensen net als iedereen, alleen hebben ze enkele klachten over het leven. Zie het niet als probleemgevallen met symptomen of een ziekte. Cliënten bezitten wijsheid en hulpbronnen en hebben hun eigen levensvisie. Toon respect voor hun werkelijkheid.


51

Successen in het verleden. Help cliënten los te komen van trauma's uit het verleden. Richt je op overleven. Richt je op de toekomst. De rol van de hulpverlener. Wordt detective voor de goede dingen in het leven van de cliënt. Luister, waardeer, inspireer, laat de cliënt positieve acties ondernemen. Cliënten helpen hun vaardigheden, successen en 'normale periodes' te onderzoeken en te benutten. Herziene visie op de aard van problemen en hoe we daarover praten. Help cliënten hun problemen als klachten te zien, als normale moeilijkheden die bij het leven horen. Een perfectionist is iemand die van kwaliteit houdt, maar daarin te ver doorschiet. Cliënten helpen hun problemen te zien als indringers, niet als controleurs. Indringers moeten we verjagen. Inzicht in hulpbronnen, niet in problemen. Laat cliënten zichzelf zien in termen van capaciteiten en successen en bedenk samen actieplannen. Constructief dromen biedt mogelijkheden voor een mooiere toekomst. Laat cliënten creatief over een mooiere toekomst nadenken, hoopvolle beelden creëren. Oplossingen ontwerpen. Help cliënten hierbij actief. Begin met eenvoudige oplossingen en kleine veranderingen waarmee cliënten hun problemen zelf kunnen aanpakken. Resultaten: de handen uit de mouwen. Uiteindelijk gaat het om actie. 10.2.2 Kritiek op de oplossingsgerichte benadering Sommigen vinden dit te optimistisch, maar de traditionele probleemgerichte methode is vaak traag en pijnlijk. Uiteindelijk leiden oplossingen tot een beter leven van cliënten. 10.2.3 Oplossingen en oplossingen Het woord 'oplossing' heeft twee betekenissen: een eindtoestand en een proces. Haal deze twee betekenissen niet door elkaar. Soms werkt een 'oplossing als doel' goed om een eindresultaat te bereiken, soms is een 'oplossing als middel' prima om op weg te gaan naar een gewenst eindresultaat. 10.2.4 De oplossingsgerichte aard van kortdurende therapie Kortdurende therapie kan heel effectief zijn. '5 min' sessies zijn zeer succesvol. In één uur, één sessie, kun je heel veel bereiken. Zorg moet tegenwoordig effectief, efficiënt, resultaatgericht en gebaseerd op onderzoek zijn, (evidence-based). Vaak zijn 5 á 10 sessies voldoende. Kort durende therapie werkt niet bij: slecht gemotiveerde en vijandige cliënten, cliënten met slechte relaties en passieve cliënten. Een kwart van de cliënten heeft meer dan 25 sessies nodig. Pas de lengte van de hulpverlening aan aan de behoefte van de cliënt. 10.3 Help cliënten hun kracht te ontdekken en te gebruiken door doelen te stellen Doelen stellen geeft enorm veel hoop en kracht. 10.3.1 De kracht van hoop Hoop is zo oud als de mensheid zelf. De aard van hoop. Hoop is: het verheffende gevoel bij het zien van een mooiere toekomst. We weten dat er obstakels zijn en toch zien we de mooie toekomst. Hoop is: het denken over doelen, de wil opbrengen naar deze doelen te werken en de actieplannen nodig om het doel te bereiken. Het gevoel zelf iets te kunnen doen en de helderheid hoe dat te doen is nodig. Hoop is een positieve emotie, het zicht op succes geeft opgetogenheid, vastberadenheid en voldoening. De baten van hoop. Hoopvolle mensen hebben meer en meer complexe doelen en meer succes in het bereiken ervan. Ze zien hun doelen als positieve uitdagingen, zijn gelukkiger en minder gespannen. Ze kunnen beter met moeilijkheden omgaan, genezen sneller en hebben minder last van burn-out.


52

Fasen II en II draaien om kansen, doelen en actie, men kan ze ook zien als 'manieren om de hoop te voeden'. 10.2.3 De kracht van doelen stellen We doen alles met een doel of een reden. Onze verlangens vertellen ons welke kant we op moeten. Met doelen formuleren, kunnen we problemen oplossen. Van verborgen doelen zijn we ons niet bewust. Als we bewust niet gaan sporten, accepteren we onze huidige conditie. Laat je doelen gebruik maken van je hulpbronnen. Met onze doelen sturen we ons in de goede richting. Doelen helpen cliënten:

Aandacht en actie te richten: Doelen geven focus aan het hulpverleningsgesprek.

Energie en inzet te mobiliseren: Problemen analyseren kost energie. Doelen geven energie en maken constructieve veranderingen mogelijk.

Effectieve actieplannen te zoeken: Een doel helpt om tot actie te komen.

Een taak vol te houden: Cliënten met doelen houden het langer vol. Ze doen niet aan 'wishful thinking', maar vertalen hun wensen in resultaten. Gepensioneerden met doelen werden opener, praktischer en vasthoudender ipv. gepensioneerden met minder doelen. Die werden kritischer op zichzelf, ontevredener, somberder en egocentrischer.

Met een gevoel van betekenis en richting: Hun leven leidt ergens toe, zij blijven zich ontwikkelen, zij richten zich op resultaten, ze verspillen geen tijd aan zinloze acties, ze hebben het gevoel dat het leven zin heeft.

10.3.3 De onbenutte kracht van doelen stellen Veel cliënten zien de voordelen van het stellen van doelen. Aan hulpverleners de uitdaging cliënten te helpen die wel te zien. Veel zelfhulpboeken bevatten praktische wijsheden. 10.3.4 Cliënten helpen over een mooiere toekomst te onderhandelen Onderhandelen is een integraal onderdeel van het dagelijkse leven. We doen het bij het maken van de meeste afspraken. Onderhandelen in de hulpverlening. Onderhandelen voor de planning van het hulpverleningsproces. Eerlijk en beter onderhandelen kun je leren. Onderhandelen voor beginners op basis van principes. Begin een onderhandeling nooit vanuit een rigide standpunt, maak onderscheid tussen de persoon en het onderwerp, richt je op belangen, niet op standpunten, zoek oplossingen gebaseerd op gezamenlijke belangen, ga akkoord met een regeling met een zekere objectiviteit. Verder: beheers je emoties, vijandigheid en woede, zoek de werkelijke belangen van de ander, pareer oneerlijke tactieken van de ander, motiveer de ander om tot een afronding te komen, zoek overeenstemming op basis van wederzijdse behoeften. Cliënten helpen met zichzelf te onderhandelen. Bij conflicterende overtuigingen kun je duidelijkheid krijgen door met jezelf te onderhandelen.


53

H11 Fase II: Het gewenste beeld - cliënten helpen een mooiere toekomst te ontwerpen en zich daarvoor in te zetten 11.1 De drie taken van Fase II In fasen II en III en in de Actiepijl draait het om 'oplossingen', om 'constructieve veranderingen'. Het gaat om de vragen: Wat wil ik? en Wat moet ik daarvoor doen? De toekomst bestaat niet, die moet je zelf voorstellen en ontwerpen. Taak 1: Mogelijkheden. Welke mogelijkheden heb ik? Wat wil ik? Taak 2: Keuzes: Wat wil ik echt? Wat heb ik echt nodig? Wat is het beste voor mij? Taak 3: Inzet: Welke offers wil ik brengen? 11.2 Taak 2: Cliënten helpen hun mogelijkheden voor een mooiere toekomst te ontdekken Spring niet direct van de probleemfase naar de oplossingsfase, bepaal eerst de juiste richting door de gewenste resultaten te specificeren. 11.3 Vaardigheden voor het bepalen van mogelijkheden voor een mooier toekomst Gebruik creativiteit en divergent denken om gewenste toekomstbeelden voor te stellen. 11.3.1 Wie ben ik en wie zou ik kunnen zijn? Kom los van je huidige zelf en ga op weg naar je toekomstige zelf. Je kunt kiezen wie je wilt worden, wat je mogelijke zelf is. Gebruik daarvoor je talenten en hulpbronnen. 11.3.2 Creativiteit en hulpverlening Iedereen kan creativiteit gebruiken. Zowel cliënten als hulpverleners moeten voor elkaar een bron van creativiteit zijn. Het is niet altijd gemakkelijk creativiteit te gebruiken, maar wel erg noodzakelijk. Eigenschappen van een creatief individu: optimisme, vertrouwen, acceptatie, interesse, flexibiliteit, tolerantie, verbaal uitdrukkingsvaardig, nieuwsgierig, gedreven, onafhankelijk, non-conformistisch. Barrières voor creativiteit: angst, vastgeroeste gewoontes, afhankelijkheid, perfectionisme, gebrek aan sociale netwerken. 11.3.3 Divergent denken Bij 'convergent denken' zoek je de enig juiste oplossing. 'Divergent denken' is buiten de kaders denken, gaat ervan uit dat er meer oplossingen zijn. Er is meer dan één manier om een probleem aan te pakken en een kans te benutten. Divergent denken vraag om meer creativiteit en complexiteit en wordt daardoor niet altijd gewaardeerd. 11.3.4 Brainstormen: een hulpmiddel voor divergent denken Het is een eenvoudige en creatieve methode om ideeën te genereren voor een betere toekomst. Er zijn een aantal regels:

Stel oordelen uit: Speel geen 'ja-maar' spelletjes. Geef geen negatief, maar ook geen positief oordeel. Oordelen slaat creativiteit dood.

Genereer zoveel mogelijk ideeën: Kwantiteit leidt uiteindelijk tot kwaliteit. De beste ideeën komen pas na een poosje brainstormen. Soms werkt gericht werken aan de hand van specifieke vragen beter.


54

Gebruik een idee als vertrekpunt voor nieuwe ideeën: Als een 'kindje-op-moeders-schoot'.

Laat uw normale beperkingen in het denken los: Kom ook met wilde ideeën. Stimuleer cliënten daarin.

Genereer nog meer ideeën door eerder genoemde ideeën verder uit te werken. Je kunt ook 'impliciet brainstormen' door empathische vragen te blijven stellen.

11.3.5 Toekomstgericht doorvragen Vragen zijn: Welke veranderingen zouden passend zijn? In welke opzichten zou je anders omgaan met de mensen in je leven? Welke nieuwe gedragspatronen zou je aangeleerd hebben? Met welke gedragspatronen zou je stoppen? Wat zou je willen hebben wat je nu niet hebt? Wat zou je bereikt willen hebben, wat je nu nog niet hebt? Hoe zou deze mogelijkheid eruitzien al je er iets mee deed? Stimuleer cliënten in het geven van antwoorden en het gebruiken van hun creativiteit. Divergent denken gaat niet vanzelf. 11.3.6 Voorbeelden en rolmodellen als bron van mogelijkheden voor de toekomst Kennissen, familieleden, vrienden, collega's, filmfiguren, mensen uit de geschiedenis of bekende mensen kunnen stimulerend zijn als rolmodellen voor een mooiere toekomst. Rolmodellen kunnen het zelfbeeld en de motivatie van cliënten een impuls geven. Soms kan het ook ontgoochelend werken. Pas op voor deze valkuil. 11.3.7 Voorbeelden waarin het draait om mogelijkheden voor een mooiere toekomst

Box 11.1 Vragen voor het verkennen van mogelijkheden

Wat zijn mijn meest wezenlijke behoeften en verlangens?

Welke mogelijkheden heb ik? Welke resultaten lossen mijn problemen op?

Hoe zou mijn leven (over een jaar) eruit kunnen zien?

Wat moet ik daar nu voor doen?

Welke wilde ideeën kan ik bedenken voor een constructieve bijdrage aan mijn sociale intelligentie?

Aandachtspunten voor hulpverlening aan gezinnen met een geesteszieke:

Breng de ervaringen van het gezin onder woorden en plaats het in een 'normaler' kader.

Richt de aandacht op sterke punten en vaardigheden.

Verzamel kennis over de ziekte en om hulp uit de samenleving te krijgen.

Ontwikkel vaardigheden om beter met stress om te gaan, problemen op te lossen en te communiceren.

Verlicht gevoelens van verlies en verdriet. Ontwikkel realistische verwachtingen.

Leer omgaan met de gevolgen van een ziekte en de weerslag op het gezin.

Herken terugval tijdig en weet daarnaar te handelen.

Creëer een sfeer van wederzijdse ondersteuning.

Vervul een rol van betekenis bij de behandeling, de revalidatie en het herstel

Bewaar het evenwicht tussen de behoeften van alle leden van het gezin. Strategieën voor interventie bij gezinnen met een geesteszieke

Gezinsinterventies. Nadruk op ondersteunende rol gezin.

Groepen voor ondersteuning en belangenbehartiging. Dit kan professioneel worden georganiseerd.

Gezinsconsultatie. Counseling van gezinnen voor het kiezen van doelen en soorten dienstverlening.

Gezinsvoorlichting. Verstrekken van informatie.

Psycho-educatie. Leren stress te hanteren en omgaan met moeilijke situaties.


55

11.4 Taak 2: Het opstellen van de agenda voor verandering: van mogelijkheden naar keuzes Taak 1 gaat over creativiteit, over grenzen heen kijken, mogelijkheden zien. Taak 2 gaat om innovatie, een programma (agenda) voor veranderingen opstellen. Doelen werken zeer motiverend. Help cliënten om doelen te stellen. 11.4.1 Cliënten helpen hun doelen te ontwerpen en vorm te geven Haalbare, waardevolle doelen komen niet vanzelf, maar moeten ontworpen worden. Doelen zijn specifieke uitspraken over wat cliënten willen en nodig hebben. Kenmerken haalbare doelen:

Zijn geformuleerd als resultaten, niet als activiteiten.

Zijn specifiek en toetsbaar. Zijn belangrijk en bieden uitdaging. Alleen een goed voornemen is niet voldoende. Een te algemene doelstelling is een goed begin, maar kan nog specifieker.

Zijn ambitieus, realistisch, gelden voor langere tijd, flexibel.

Zijn in overeenstemming met de waarden van de cliënt. Zijn betekenisvol.

Zijn in redelijk tijdsbestek te realiseren. Maak onderscheid in onmiddellijke resultaten, tussentijdse resultaten en uiteindelijke resultaten.

Ga voor goede en echte veranderingen (veranderingen van de 2e orde). Dat zijn veranderingen, die:

Het systeem veranderen, iets nieuws toevoegen, voor de lange termijn zijn;

Transformeren, nieuwe inzichten bevatten en een nieuw verhaal creëren;

Een verschuiving van waarden en gedrag bevatten;

Oorzaken aanpakken. Ook kleine veranderingen kunnen in bepaalde situaties nuttig zijn: iets bijstellen, iets oplappen, symptomen aan pakken, niet te veel ineens veranderen. Nog enkele tips:

Wees voorzichtig met het stellen van doelen

Kies doelen waarvoor hulpbronnen beschikbaar zijn. Kies haalbare doelen.

Kies doelen die binnen je bereik zijn en die je vol kunt houden

Hou doelen wat flexibel, wees niet te star in het volgen van doelen.

Box 11.2 Vragen rond de keuze en vormgeving van doelen

Gaat het doel over uitkomsten en resultaten? Is het doel specifiek genoeg?

Wat levert dit doel op? Lost het mijn probleem op? Benut het mijn mogelijkheden?

Is het uitdagend en niet roekeloos? Is het uitvoerbaar? Is het flexibel?

Kan ik dit doel lang volhouden? Is het in overeenstemming met mijn waarden?

Is het tijdschema reëel? 11.4.2 Cliënten helpen behoeften en verlangens van elkaar te onderscheiden Behoeften zijn 'Wat je nodig hebt'. Verlangens zijn 'Wat je graag wilt'. Soms is het vervullen van behoeften nuttiger dan doen wat je graag wilt, om uit de problemen te komen. 11.4.3 Doelen dienen zich vaak vanzelf aan Vaak komen doelen in de hulpverleningsdialoog spontaan naar boven. Cliënten hebben baat bij het vroeg stellen van doelen.


56

11.4.4 Doelen moeten aan te passen zijn Zoek bevredigende alternatieven. Een te hoog gesteld doel werkt ontmoedigend. Uitdagende doelen werken vaak wel sterk motiverend, maar niet altijd. Niet iedereen wenst veel veranderingen tegelijkertijd. Strategische zelfbeperking. Als er weerstand en tegenzin is bij het stellen van doelen is het waarschijnlijk nuttig het doel te beperken. Ga dan voor kleine stappen. Genoeg is genoeg. 11.4.5 Coping kan ook een doel zijn Coping is: Je aanpassen, zonder te veel te veranderen. Je kiest dan voor een aangepast gedrag ipv. voor een totaal anders gedrag. Positief heretiketteren. Help cliënten wat positiever tegen een situatie aan te kijken. Probleemgerichte coping. Help cliënten hun problemen één voor één aan te pakken. Een positieve betekenis toekennen aan gewone gebeurtenissen. Kleine positieve gebeurtenissen helpen mensen vaak de dag door te komen. 11.4.6 Actiegerichtheid als metadoel Metadoelen zijn doelen, die de situatie overstijgen. Het metadoel van hulpverlening is: cliënten helpen effectiever te worden in het oplossen van hun problemen en het vinden van hun mogelijkheden. Een ander metadoel is: cliënten leren hun leven meer in eigen hand te nemen, ofwel actie te ondernemen en preventief werken. 11.5 Taak 3: Help cliënten verplichtingen aan te gaan- "Welke prijs ben ik bereid te betalen om te bereiken wat ik wil? Een verplichting helpt cliënten langer vol te houden. Ook helpt het om duidelijk te weten wat de kosten en opofferingen zijn om het doel te bereiken. Mogelijke vragen voor cliënten zijn:

Waarom zou ik dit doel moeten nastreven? Is dit doel mijn inspanning waard?

Wil ik aan dit doel mijn beperkte hulpbronnen (tijd, geld, energie) besteden?

Zijn er andere dingen, die ook mijn aandacht vragen? Wat zijn mijn motieven?

Hoe belangrijk zijn de doelen, die hiermee concurreren. 11.5.1 Help cliënten zich aan een mooiere toekomst te verbinden Blijven volhouden is moeilijk. Help cliënten met:

Doelen te stellen, die hen meer opleveren dan kosten; Wees kosteneffectief. Help cliënten kosten en baten af te wegen.

Doelen te stellen, die aantrekkelijk voor hen zijn; Laat de cliënt uitzoeken uit welke beloningen in het vooruitzicht staan. En wat voor stimulansen.

Verantwoordelijkheid te nemen voor het bereiken van hun doelen; Er zijn verschillende niveaus van toewijding: volgzaam, overname, eigenaar.

Contracten als hulpmiddel voor inzet: Zelfcontracten zijn beloften, die cliënten aan zichzelf doen om zich te verbinden aan gestelde doelen. Ze maken het doel ook scherper. Wees alert op onbewuste ontsnappingsclausules.

Om te gaan met de concurrerende eisen van andere bezigheden in hun leven. Werk, familie en vrije tijd vraagt ook aandacht. Keuzes zijn niet altijd gemakkelijk.

Box 11.3 Vragen over de inzet van cliënten voor hun doelen

Hoe groot is mijn bereidheid om te veranderen?

Hoe graag wil ik dit? Hoe hard wil ik me inspannen?

Hoe vrij ben ik in mijn keuze? Hoe aantrekkelijk is dit doel voor mij?

Waaraan zie ik dat ik genoeg moed heb verzameld?

Wat zijn mijn drijfveren? Wat geeft mij de zin om te veranderen?

Welke beloningen staan mij te wachten? Hoe maak ik mij dit doel eigen?


57

Waarom kan ik mij niet aan dit doel verbinden? Heb ik een verborgen agenda?

Hoe overwin ik tegenslagen? Hoe verbind ik me sterker aan mijn doel?

Hoe maak ik mijn doel aantrekkelijker? Is dit wel het juiste moment?

Hoe blijf ik gemotiveerd? Welke hulpbronnen en ondersteuning heb ik? 11.5.2 Hooggespannen verwachtingen en het gevoel van competentie van cliënten Kenmerken van 'ervaren competentie'. Dit is het vertrouwen in het eigen vermogen om sturend op te treden en toereikend te reageren op toekomstige situaties. 'Geloof in eigen kunnen' motiveert mensen om in actie te komen. Net als 'Uitzicht op resultaten'. Help cliënten hun gevoel van competentie te vergroten. Let op de benodigde vaardigheden, geef corrigerende feedback, bevestig feedback, gebruik succes als stimulans, maak verstandig gebruik van rolmodellen, moedig cliënten aan zonder neerbuigend te zijn, verminder angst en bezorgdheid. 11.6 Fase II en actie 11.6.1 De taken van Fase als prikkels om in actie te komen Soms is het doel 'een mooiere toekomst creëren' al voldoende om tot actie te komen (taak 1). Anderen doen dit pas als ze hun doelen gaan uitwerken en een agenda (plan van aanpak) opstellen (taak 2). Voor nog weer anderen is het de zoektocht om zich te verbinden (taak 3). 11.6.2 De rol van voornemens voor uitvoering in de overgang naar Fase III Sterke voornemens worden eerder gerealiseerd dan zwakke. Cliënten moeten zich nauw verbinden met de benodigde acties om uiteindelijk resultaat te bereiken. 11.7 De schaduwkant van doelen stellen Lang niet altijd helpen hulpverleners hun cliënten om doelen te stellen:

Ze zijn er onvoldoende in getraind.

Sommige cliënten voelen een weerstand om ze het erg rationeel en steriel vinden.

Doelen bepalen betekent het bekende achterlaten en in de richting gaan van een nog onbekende toekomst. Dit kan knap ongemakkelijk zijn.

Cliënten moeten de slachtofferrol loslaten en verantwoordelijkheid nemen.

Ze moeten eisen aan zichzelf stellen, beslissingen nemen, zich vastleggen en in actie komen. Ze moeten de prijs ervoor betalen.

Doelen kunnen bevrijdend en beperkend zijn. Als je voor het één kiest, is het ander niet meer mogelijk.

Door 'de depressie na de beslissing' komen cliënten vaak niet tot actie.

Cliënten kunnen ook te snel en onvoorbereid met actie beginnen. Effectieve hulpverleners weten welke gevaren er aan het stellen van doelen verbonden zijn.


58

H12 Fase III: De weg vooruit - cliënten helpen plannen te ontwikkelen voor het bereiken van hun doelen 12.1 De drie taken in Fase III Fase III gaat over de intentie tot actie (actieplannen) en de actie zelf. Actie is alleen nuttig als het leidt tot oplossingen van problemen en het benutten van mogelijkheden. In fase III gaat het om de voorbereiding van de actie. De actie zelf wordt weergegeven in de actiepijl. Fase III kent drie taken: Taak 1: Mogelijke strategieën (actieplannen). Welk soort acties helpt mij om te krijgen wat ik wil en nodig heb. Taak 2: Beste keuze uit de mogelijke strategieën (actieplannen): Welke activiteiten zijn in mijn geval het beste. Taak 3: Plannen. Hoe zou mijn actieplan voor verandering eruit moeten zien. 12.2 Mara's doelen Mara's doelen betreft haar sociale leven, haar carrière en haar relatie met haar ouders. 12.3 Taak 1: Cliënten helpen met het ontwikkelen van strategieën om hun doelen te bereiken Het ontwerpen van mogelijke actieplannen heeft een bevrijdende invloed op cliënten. Cliënten met een helder doel voor ogen worden gesterkt. Actieplannen worden gemaakt onder ongunstige omstandigheden, de cliënten hebben grote problemen. 12.3.1 Brainstormen om het denken van cliënten te stimuleren Hoe meer wegen naar een doel, hoe beter. De hulpverlener helpt de cliënt hierbij, maar de verantwoordelijkheid blijft bij de cliënt. 12.3.2 Referentiekaders om cliënten te helpen over strategieën na te denken De volgende referentiekaders kunnen cliënten helpen: Individuen. Welke mensen zouden kunnen helpen de doelen te bereiken. Rolmodellen en voorbeelden. Welke mensen doen nu al wat de cliënt wil doen? Gemeenschappen. Welke groepen van mensen zouden kunnen helpen. Plekken. Zijn er specifieke plekken, die hulp kunnen bieden. (Bv. Lourdes voor zieken) Dingen. Welke dingen kunnen helpen? (Bv. medicijnen) Organisaties. Welke organisaties kunnen helpen? (Bv. van lotgenoten) Hulpprogramma's. Bestaan er kant-en-klare hulpprogramma's?

Box 12.1 Vragen over de ontwikkeling van strategieën (actieplannen)

Ik weet wat ik wil, wat moet ik nu doen'?

Ik weet waarheen ik wil, wat zijn de verschillende wegen? Welke acties?

Ik weet wat ik wil, maar niet heb, wat kan ik doen?

Op hoeveel manieren kan ik mijn doelen bereiken?

Hoe kan ik een begin maken?

Wat kan ik nu alvast doen? Wat moet ik pas later doen?


59

12.3.3 Cliënten helpen bij het vinden van sociale ondersteuning Sociale steun is in deze tijd niet meer vanzelfsprekend en vaak moeilijk te vinden. Steun van vrienden geeft meer succes dan zonder. Als cliënten een arm sociaal leven hebben, kan het doel zijn dat te versterken. Ook cliënten met een sociaal vangnet gebruiken dat vaak minimaal. Het doel is dan dit netwerk te versterken. Het kan ook zijn dat cliënten mensen in hun omgeving afschrikken door hun gedrag. Zij zullen hun gedrag moeten veranderen als ze ondersteuning willen. Uiteindelijk moeten cliënten zichzelf kunnen helpen. Vragen hierbij kunnen zijn:

Wie zou jou hierbij kunnen helpen?

Wie kan je opporren wanneer je het niet ziet zitten?

Met wie kun je je zorgen delen?

Wie prijst je als je succes hebt? 12.3.4 Cliënten helpen bepalen welke praktische kennis en vaardigheden zij nodig hebben. Als cliënten de benodigde vaardigheden missen, zal hen dat aangeleerd moeten worden. Training als therapie. Het kan bv, gaan om communicatieve vaardigheden. 12.3.5 Cliënten helpen om strategieën aan actie te verbinden Als cliënten eenmaal zien wat zij moeten doen om te krijgen wat ze graag willen, ze meteen in actie komen. 12.4 Taak 2: Cliënten helpen de meest geschikte strategieën te kiezen Nu moeten cliënten besluiten welke actieplannen het beste passen bij hun situatie, hulpbronnen, persoonlijkheid en voorkeuren. Dit leidt tot een plan voor constructieve verandering. Sommige cliënten kunnen zichzelf nu redden, anderen hebben nog hulp nodig. Criteria voor het kiezen van strategieën. Dit lijkt op de criteria voor het vinden van doelen in Fase II: specifiek, solide, weloverwogen, realistisch, duurzaam, flexibel en efficiënt. Bv. Neem een algemeen doel. Vertaal dit in praktische doelen. Werk twee actieplannen uit. Bedenk praktisch toepassingen. Bereik je resultaat en vier je succes. Specifieke strategieën. Een actieplan moet specifiek genoeg zijn om het doel te bereiken. Solide strategieën. Een solide plan bevat voldoende uitdaging. Realistische strategieën. Kies je doel niet te hoog, zorg dat het bereikbaar is. Strategieën, die aansluiten bij waarden. Je moet het er persoonlijk mee eens zijn.

Box 12.2 Vragen over de meest geschikte strategieën Welke strategieën:

Kan ik het beste gebruiken om te krijgen wat ik wil en nodig heb?

Passen het beste bij deze situatie?

Sluiten het beste aan bij de middelen die ik heb?

Gebruiken mijn hulpbronnen het meest efficiënt?

Hebben het meeste impact?

Passen het beste bij mijn favoriete manier van doen?

Passen het beste bij mijn waarden?

Zullen de minste ongewenste consequenties hebben? 12.4.1 Strategieën onderzoeken Soms is het gemakkelijk en soms moeilijk de juiste strategie te bepalen.


60

12.4.2 Vergelijkingstabellen als methode om strategieën te kiezen Deze methode kun je altijd toepassen. Gebruik de volgende vragen:

Wat zijn de voordelen? Voor mijzelf, voor anderen?

In welke mate zijn deze voordelen aanvaardbaar? Voor mijzelf, voor anderen?

Zijn er redenen waarom deze voordelen niet aanvaardbaar zijn? Voor mij, voor anderen?

Wat is de prijs van de keuze? Voor mij, voor anderen?

Is deze prijs aanvaardbaar? Voor mij, voor anderen?

Zijn er redenen waarom deze prijs niet aanvaardbaar is? Voor mij, voor anderen? Gebruik deze tabellen alleen als de cliënt en zonder niet uitkomt. Hou ze in je achterhoofd. Gebruik ze als een filter waarmee je naar de cliënt luistert. 12.4.3 Cliënten helpen de meest geschikte strategieën aan actie te koppelen Sommige cliënten vinden het moeilijk tot actie te komen. Ga gewoon samen aan de slag. 12.4.4 De schaduwkant van het kiezen van strategieën Acties houden risico's in en leiden tot veranderingen. Niet altijd hebben cliënten dit voldoende doordacht. Cliënten gaan op verschillende manieren met risico's om: Wishful thinking. Een optimistische, roekeloze, vaak blindelingse keuze, zonder rekening te houden met risico's en kosten. Op safe spelen. Kiezen voor weinig risico en kans op een beetje succes. Het ergste geval vermijden. De slechtst mogelijke uitkomst voorkomen. De balans opmaken. Hierbij is de kans op succes gelijk aan de risico's. Dit is echter moeilijk te bepalen. Hier is hulp van de counselor nodig. 12.5 Taak 3: Cliënten helpen levensvatbare plannen op te stellen Nu gaat het om de volgorde van de acties te bepalen. 12.5.1 Geen actieplan Zonder actieplan blijf je vastzitten. Zonder 'agenda voor verandering' verandert er niets 12.5.2 De toegevoegde waarde van planning voor de agenda voor verandering Sommige cliënten kunnen zelf aan de slag als ze eenmaal weten wat ze willen. Anderen hebben daarvoor hulp nodig. Systematisch plannen richt zich op 'grote stappen'. Vragen zijn: Wat moet ik als eerste doen? Wat als tweede? En wat daarna? Het gaat om actieplannen om de doelen te bereiken, om hoofddoelen op te breken in praktisch hanteerbare subdoelen, om de juiste volgorde te bepalen van de stappen en een tijdschema maken. Planning heeft veel voordelen:

Planning helpt cliënten met discipline te ontwikkelen. Zonder discipline geen voortgang.

Plannen zorgen ervoor dat cliënten dingen aankunnen. Doelen worden als haalbaar ervaren als de stappen hanteerbaar zijn.

Het opstellen van plannen helpt cliënten betere strategieën te vinden. De 12-stappen van AA geven een goede discipline.

Planning biedt gelegenheid om het realiteitsgehalte en de geschiktheid van doelen te evalueren. Hier gaat het om de wisselwerking tussen alle stadia van het hulpverleningsproces. Hier kun je nagaan of je doelen nog wel reëel zijn.

Planning maakt cliënten bewust van de hulpbronnen die zij nodig hebben om hun strategieën uit te voeren. Zonder hulpbronnen geen succes.

Het opstellen van plannen helpt cliënten onverwacht obstakels te ontdekken. Planning maakt van de tijd een bondgenoot. Het helpt je je tijd efficiënt te verdelen.


61

12.5.3 Vormgeven aan plannen Een formeel plan omschrijft de activiteiten nodig om een doel te realiseren, stelt een logische volgorde op en geeft aan hoeveel tijd je voor elke stap denkt nodig te hebben. Vraag naar:

Wat zijn de concrete dingen die gedaan moeten worden?

In welke volgorde? Hoeveel tijd is er beschikbaar? Moeilijke doelen kun je uiteenrafelen in eenvoudige, praktische stappen.

Box 12.3 Vragen over planning

Met welke actieplannen kan ik mijn doel bereiken?

Welke acties zijn het belangrijkste? Hoe belangrijk is de volgorde?

Hoeveel tijd is nodig per actie? Waar zijn substappen nodig?

Hoe blijft mijn plan informeel en flexibel?

Waar vind ik de hulpbronnen en sociale ondersteuning? 12.6 Principes om constructieve verandering een menselijk gezicht te geven Vaak ontbreekt de discipline om haalbare plannen op te stellen. Het uitwerken van de details is dan te moeilijk. Maak het voor die cliënten gemakkelijker.

Besteed vanaf het begin van het proces aandacht aan planning. Breng vanaf het begin plannen voor oplossingen ter sprake, hoe pril ook. Hou scenario's voor verandering vanaf het begin in je hoofd als hulpverlener.

Stem het proces van constructieve verandering af op de stijl van de cliënt. Plannen mogen ook informeel zijn. Voor sommige cliënten is het beter om niet te specifiek te zijn, niet te strikt in de volgorde en niet te rigide in het tijdschema. Zo blijf je flexibel en is het minder beangstigend voor cliënten. Dit is echter geen vrijbrief om vrijblijvend te blijven. Er moet wel voortgang blijven. Kijk wat het meest efficiënt is.

Bedenk een plan voor uw cliënt en stem dat samen op diens behoeften af. Begin met een globaal plan in hoofdlijnen en maakt dit gedetailleerder afhankelijk van de behoefte van de cliënt. De cliënt moet zich gestimuleerd voelen om ermee te willen werken.

Help cliënten plannen voor eventualiteiten te ontwikkelen. Bij een onzekere toekomst is het goed meer opties open te houden. Zorg voor reservedoelen, waarmee op veranderingen kan worden ingespeeld. Als optie A te lastig blijkt, ga dan voor optie B. Laat de cliënt zijn verantwoordelijkheid hiervoor behouden.

12.7 De vloedgolf aan kant-en-klare programma's Voor specifieke problemen zijn een groot aantal speciale programma's beschikbaar, die hun waarde in de praktijk hebben bewezen. Bv. het 12-stappen plan van de AA. Systematische desensitisatie helpt om angsten of PTSS (posttraumatische stress syndroom) te behandelen. Hierdoor verminderen dwanggedachten, paniekaanvallen en periodieke depressies. Er zijn ook correctieve programma's, bv. voor pedofielen. Preventieve programma's zijn zeldzamer, terwijl de kostenbaten verhouden van preventie veel beter is dan van reclassering. 12.7.1 Algemene welzijnsprogramma's: voeding, lichaamsbeweging en stressvermindering Programma's voor verbetering van het algehele welbevinden kunnen een prima aanvulling zijn bij hulpverlening.

Voeding. Gezond eten lukt als je er voldoende energie voor hebt, een grote motivatie bezit en een goed plan voor verandering hebt.

Lichaamsbeweging. Door beweging ga je ook geestelijk beter functioneren. Extra beweging werkt net zo goed als het nemen van antidepressiva. Bewegen is ook goed bij schizofrenie en alcoholverslaving. De ontwikkelde zelfdiscipline is eveneens nuttig.

Stressvermindering. Naast goede stress is er slechte of schadelijke stress. Programma's voor diepe lichamelijke ontspanning, meditatie en gebed helpen goed.


62

12.7.2 Evidence-based behandelingen en geprotocolleerde behandelingen Evidence-based behandelingen zijn de onderzoek goedgekeurd. Vaak zijn er behandelschema's gemaakt, bv. voor PTSS, fobieën, depessie, persoonlijkheidsstoornissen, verslavingen, paniekstoornissen en borderline-persoonlijkheidsstoornis.

Het debat over 'evidence-based' behandelingen. De opgestelde behandelschema's werken niet altijd, ook al doen ze het meestal goed. Vanuit de overheid en wetenschap worden ze erg benadrukt. Er zijn voorstanders (de techniek is bewezen) en tegenstanders (de programma's zijn er medisch en moeten cliëntgericht flexibel toegepast kunnen worden). Soms kan het korter, efficiënter, goedkoper, klantgerichter en gebruiksvriendelijker. Een bekwame therapeut weegt af en past diverse benaderingen flexibel toe. Zelfhulpboeken zijn vaak ook een goedkope uitkomst.

Leven met dilemma's. Er is soms statistisch bewijs voor een bepaalde aanpak, terwijl de praktijk vraagt om een specifieke klantgerichte aanpak. Voor dit dilemma moet in de praktijk een oplossing gevonden worden. Er zijn bv. verschillende typen alcoholverslaafden met elk een eigen benadering. Misschien zouden niet behandelingen gewaarmerkt moeten worden, maar de bekwame psychotherapeuten met veel goede resultaten. Onderzoek naar effectiviteit is uitermate belangrijk.

H 13 De actiepijl: zorgen dat het allemaal gebeurt 13.1 Inleiding op de uitvoering De actiepijl symboliseert de actie, die nodig is om tot resultaat te komen. In de 9 taken van Fasen I, II en III gaat het om plannen maken en de kleine acties, die nodig zijn om het veranderingsproces vanaf het begin in gang te zetten. Steeds zijn discipline en zelfcontrole nodig. Voorwaarden voor succes

Maak een levendige voorstelling van je doel.

Werk gericht en geconcentreerd.

Vertrouw op je eigen effectiviteit.

Gebruik je emotionele energie.

Streef consequent naar je doel.

Blijf integer, inspireer anderen.

Geniet van het proces. Belemmeringen voor succes

Zwakke inzet. Lage verwachtingen van effectiviteit en resultaten.

De gewoonte jezelf te straffen ipv. te belonen.

Deprimerende denkpatronen. Onvermogen om met stress om te gaan.

Gebrek aan samenhang. Onvermogen om effectieve technieken toe te passen.

Toegeven aan druk van anderen. Onvermogen om met tegenslag om te gaan.

Aandacht voor de verkeerde dingen (Bv. voor de moeilijkheid ipv. de aantrekkelijkheid). Om in actie te komen is het essentieel, dat cliënten zelf hun richting bepalen en zichzelf blijven bijsturen en reguleren. Soms is een eenmalige beslissing voldoende, in andere gevallen is een doorgaande zelfregulering nodig om weerstand aan een bepaalde verleiding te blijven bieden. Het kan helpen verleidingen te zien als kansen om te leren.


63

13.2 Mara komt in actie Na allerlei kleine acties wil Mara aan haar sociale contacten werken door haar vriendenkring te vergroten, aan haar carrière werken en mogelijk haar relatie met haar ouders verbeteren. 13.3 Cliënten helpen om met hun plannen aan de slaag te gaan: principes van effectieve uitvoering Een strategie bevat een actieplan. Tactiek is het aanpassen van het plan aan de situatie. Logistiek is op het juiste moment de juiste middelen inzetten. 13.3.1 Help cliënten onvoorzichtige acties te vermijden Wees niet onbezonnen, stel je doelen niet te hoog, hou zelfvertrouwen, onderzoek eerst je acties voordat je aan de slag gaat. 13.3.2 Help cliënten om niet meer van alles uit te blijven stellen Voor uitstellen kunnen allerlei redenen zijn: de prijs die cliënten moeten betalen of hun weerstand tegen bepaalde veranderingen. Er is een zeker gevoel van urgentie nodig om tot verandering te komen. Valse urgentie leidt echter voor veel loze actie. 13.3.3 Help cliënten mogelijke obstakels en hulpbronnen voor de uitvoering van hun plannen te bepalen In een 'krachtenveldanalyse' zetten cliënten hun belangrijkste belemmeringen en hun hulpbronnen op een rijtje. Obstakels. Je bent beter voorbereid als je mogelijke obstakels van te voren kent. Maak een inventarisatie van de meest waarschijnlijke valkuilen. Belemmeringen kunnen overal vandaan komen. Als een belemmering bekend is, kan eraan gewerkt worden. Als er vaardigheden nodig zijn, kunnen rollenspellen of praatgroepen soms helpen. Ondersteunende krachten (hulpbronnen). Brainstormen kan hulpbronnen helder maken, bv. positief denken, vrienden, talenten, kansen. 13.3.4 Help cliënten prikkels en beloningen te vinden om hun inzet vol te kunnen houden Als de voordelen van 'niets doen' groter lijken dan van 'iets doen' zal een cliënt niet in actie komen. Ga dan op zoek naar extra prikkels en beloningen. Zonder beloning doven hulpbronnen uit. Sociale hulpbronnen moeten ook onderhouden worden. 13.3.5 Help cliënten om actiegerichte contracten met zichzelf op te stellen Zelf-contracten kun je gebruiken om cliënten te binden aan zowel hun doelen als hun acties. Familieleden en vrienden zullen gevraagd moeten worden, ze hebben vaak veel vooroordelen en belemmeringen om ongevraagd in actie te komen. Sociale ondersteuning moet georganiseerd worden. Maak een contract op met alle betrokkenen. 13.4 Sociale ondersteuning inschakelen: het belang van uitdaging Sociale ondersteuning kan cliënten helpen om in actie te komen, hun actieplannen vol te houden en de resultaten uit te bouwen en te onderhouden. Soms is uitdagen nodig. 13.4.1 Uitdagende relaties Soms is uitdaging nodig, bv. als iemand somber is bij een ongeneeslijke ziekte. Met uitdaging kun je het prikkelen om de kwaliteit van zijn laatste levensjaren te verbeteren. Het aantal mensen, dat niemand in vertrouwen kan nemen, alleen door het leven gaat, neemt toe. Zij houden de belangrijkste onderwerpen en uitdagingen voor zichzelf.


64

13.4.2 Feedback van belangrijke anderen Feedback zorgt bij cliënten voor goede informatie, begeleiding, steun en uitdaging. Bevestigende feedback. Hiermee laten belangrijke anderen, familie, vrienden, collega's, aan cliënten weten dat ze op de goede weg zijn, dat hun acties in de richting van hun doelen gaan. Corrigerende feedback. De cliënt is van de weg afgeraakt en anderen geven aan hoe zij weer daarop terug kunnen komen. Volg bij feedback de volgende principes:

Geef feedback vanuit een zorgzame houding.

Vergissingen zijn kansen om te groeien.

Combineer corrigerende feedback met bevestigende feedback.

Wees concreet, specifiek, kort, ter zake.

Richt op het gedrag, niet op het karakter.

Laat cliënten kijken of hun gedrag dichter bij hun doelen komt.

Help cliënten gevolgen van gedrag onderzoeken.

Vermijd oordelen vanuit ongeduld.

Geef feedback met mate.

Ga in gesprek, vraag de feedback nader uit te werken.

Help de cliënt de zaken wat anders aanpakken. Doe suggesties.

Help cliënt de voordelen en nadelen van veranderen op een rijtje te zetten.

Box 13.1 Vragen over de uitvoering van plannen

Hoe zet ik mijn plan in actie om?

Hoe kan ik van start gaan? Wat kan ik verbeteren?

Welke obstakels zijn er? Wat is de belangrijkste?

Hoe kan ik met deze obstakels omgaan?

Hoe voorkom ik dat ik de moed verlies?

Wat moet ik doen, wanneer ik het gevoel heb dat ik op wil geven.

Wat voor ondersteuning kan mij helpen het vol te houden?

13.5 De schaduwkant van het uitvoeren van plannen voor verandering Er zijn veel obstakels bij het uitvoeren van plannen: hulpverleners, die niet op actie gericht zijn. passieve cliënten en entropie bij cliënten. 13.5.1 Hulpverleners als actieve bemiddelaars voor verandering Als cliënten niet in actie kunnen komen, is het niet goed als hulpverleners passief blijven. Hulpverleners moeten actieve bemiddelaars zijn, meewerken met hun cliënten, aansporen actiever te worden, hen helpen actief te veranderen, hen de noodzaak laten zien om in actie te komen. 13.5.2 Indolentie bij cliënten: aarzelen om de eerste stap te zetten Uitstelgedrag leidt tot inertie. Stimuleer cliënten om tot actie te komen. Oorzaken kunnen variëren van luiheid tot angst. Hieronder een aantal manieren om onze verantwoordelijkheid te ontlopen. Passiviteit. Niets doen, niet reageren op problemen en mogelijkheden, klakkeloos anderen volgen, ongericht handelen, vast komen te zitten, dicht klappen, boos worden. Aangeleerde hulpeloosheid. Er zijn milde en zware gevoelens van hulpeloosheid tot zware depressiviteit. Als je als hulpverlener vraagtekens zet bij cliënten, die zichzelf overal de schuld van geven, kan dat realistische hoop en verwachtingen doen ontstaan. Cliënten moeten leren wat wel en niet mogelijk is. Het tegenovergestelde 'optimisme en vindingrijkheid' is ook aan te leren. Het beste is 'hoopvolle realisten'. Negatieve zelfspraak. Stel dit aan de orde als hulpverlener. Laat cliënten niet wegzakken in een negatieve spiraal.


65

Vicieuze cirkels. Bij tegenslag kan iemand gemakkelijk zijn gevoel van eigenwaarde verliezen en afzakken naar schuldgevoel, depressie en een negatief zelfbeeld. Als hulpverlener werk je aan het verbeteren van het zelfbeeld. Wanorde. In chaos leven is een manier om beslissingen uit te stellen en geen verantwoordelijkheid te willen nemen. Passiviteit kan gezien worden als een vorm van controle. Tegen hoge prijs houdt de cliënt zijn situatie in stand. Laat de cliënt zijn eigen kracht en hulpbronnen weer herontdekken. 13.5.3 Entropie: de natuurlijke tendens om tot chaos te vervallen Bij tegenslag kunnen cliënten ontmoedigd raken en het uiteindelijk opgeven. Entropie is de natuurlijke neiging tot wanorde te vervallen. Valse hoop. Dit zijn onrealistische verwachtingen, bv. nieuwjaarswensen, veel afvallen, met roken stoppen. Constructieve verandering is zwaar werk. Bereid cliënten hierop voor. Zelfgekozen verandering. Het slagingspercentage is laag. Als mensen niet hoeven te veranderen, doen ze dit vaak niet. De activiteiten vervagen in het niets. Wees hierop bedacht en waarschuw de cliënt. De vervalcurve. Het is eerder regel dan uitzondering dat mensen afhaken. Veranderen blijkt moeilijker dan men vaak denkt. Verslappen na een tijdje is natuurlijk. Waarschuw hiervoor als hulpverlener en stimuleer cliënten door te gaan. Voorkom verslapping door een sociaal netwerk van feedbackgevers. 13.6 Veerkracht opnieuw bekeken: het vermogen van mensen om zichzelf bij elkaar te houden, terug te veren en te groeien Mensen hebben onvermoede bronnen van veerkracht. Laat de cliënt die aanboren als dat nodig is. Vervang negativiteit door positiviteit. 13.7 Verdergaan zonder hulpverlener: een verbazingwekkend voorbeeld Soms duurt therapie jarenlang. Voor snelle resultaten zijn er meerdere mogelijkheden:

Als de doelen en actieplannen bekend zijn, nemen cliënten zelf initiatief en gaan zelf aan de slag.

Tijdens de uitvoeringsfase blijven cliënten in gesprek met de hulpverlener.

Na een tijdje gaan cliënten bij een zelfhulpgroep. Soms is er nog incidenteel een gesprek met de hulpverlener.

Cliënten blijven af en toe de hulpverlener bezoeken als ze daar behoefte aan hebben.

Cliënten met zware psychische aandoeningen hebben misschien hun hele leven hulp nodig.

Soms is het afscheid van hulpverlener en cliënt lastig. Waak ervoor dat er geen onderlinge afhankelijkheid ontstaat. Een cliënt hoeft niet altijd het probleem volledig op te lossen. Soms is het voldoende om er goed mee om te kunnen gaan. Zo zijn er manieren te vinden om met manische depressiviteit om te gaan: manische fasen goed benutten, depressies uitzitten, het leven van anderen niet in de war schoppen, geen belangrijke besluiten nemen in de manisch-depressieve periode. Een sociaal netwerk helpt hierbij. 13.8 De keuze om niet te veranderen Als de prijs te hoog is, besluiten cliënten soms om niet te veranderen.


66

Box 13.2 Richtlijnen bij de actiepijl voor het aanpakken van verandering Help cliënten:

Met algemene indolentie en entropie en de invloed op hun leven. Probeer dit te voorkomen.

Te leren effectieve tactieken te hanteren.

Voornemens voor uitvoering te formuleren en om obstakels te overwinnen.

Uitstelgedrag te voorkomen evenals onbezonnen acties.

Alternatieve plannen op te stellen.

Obstakels te onderkennen en erop in te spelen.

Hulpbronnen te ontdekken, ermee van start te gaan,vol te houden en doelen te bereiken.

Prikkels en beloningen te vinden.

Vaardigheden te verwerven.

Een sociaal netwerk van vrienden op te zetten en uitdagingen te gebruiken.

Zonder hulpverlener verder te gaan. Besef dat niet iedere cliënt wil veranderen. Ook hulpverleners moeten veranderingen kunnen doorvoeren.

Nawoord Het Model voor Deskundig Hulpverlenen is ook op organisaties en instellingen toepasbaar. Het is toepasbaar op alle probleemsituaties en ongebruikte mogelijkheden. Het model kan zelfs op grote wereldproblemen worden toegepast. De mondiale financiële crisis wordt als voorbeeld uitgewerkt. Ook hiervoor zijn de drie fasen toepasbaar: Fase I Het bestaande beeld, Fase II Het gewenste beeld en fase III De weg vooruit

New DESKUNDIG HULPVERLENEN, Gerard Egan - CommCoach · 2018. 8. 9. · Deskundig Hulpverlenen -...

Documents

Transcript of New DESKUNDIG HULPVERLENEN, Gerard Egan - CommCoach · 2018. 8. 9. · Deskundig Hulpverlenen -...