Nieuwsbrief nr. 1 • SO&T • mei 2012

5 6

Nieuwsbrief1Onderwijsenopvoeding

Column:Kiezenendelen?

2Indepraktijk

3IngesprekmetKeesvanderWolf

5SO&TenonderwijsUitgelicht:CompetentietrainingenJongerenInformatiePunt

6Compensatieenbeschermendefactoren

Tips&Data

inhoud

jaargang 3

nummer

1

Onderwijs en opvoedingOuders hebben de eerste verantwoor-

delijkheid voor de opvoeding van hun

kinderen. De leerkracht is er in eerste

instantie om te onderwijzen vanuit de

primaire schooltaken. Aangezien kin-

deren gemiddeld 15.000 uren van hun

leven doorbrengen op school, speelt de

leerkracht een grote rol in het dagelijks

leven van kinderen en is daarmee een

invloedrijke factor.

Onderwijs en opvoeding zijn belangrijke bouw-

stenen voor een succesvolle ontwikkeling van

kinderen en daarmee voor een gezonde maat-

schappij. Maar als opvoeding en onderwijs niet

op elkaar aansluiten loopt het spaak.

Een duidelijke scheiding tussen onderwijs en

opvoeding is er in de praktijk niet. Want als een

kind niet zo makkelijk leert lezen, ga je er van

uit dat het thuis met een ouder extra boekjes

kan lezen. En als een leerling het thuis moeilijk

heeft, dan merk je dat vaak in de klas en geef je

extra aandacht. Waar ligt de grens?

Opvoeden is een maatschappelijke verant-

woordelijkheid. Medeopvoeders zijn op school

te vinden, maar ook in de buurt.

Het gezin, de school, en de buurt kunnen

elkaar aanvullen (compenseren). De ene con-

text kan bescherming bieden aan de andere.

Belangrijk is dan wel dat ouders en beroeps-

krachten samen (kunnen) optrekken in hun

pedagogische rol.

SO&T ziet school dan ook als een plek waar

binnen het primaire proces van goed onder-

wijs bieden wordt opgevoed én gecompen-

seerd voor eventuele hiaten in de opvoeding

(lees verder op pagina 4)

SO&TBaarsjesweg 224, 1058 AA AmsterdamT 020 56 11 070E info@kwaliteitinopvoeden.nlI www.kwaliteitinopvoeden.nl

COLOFONJaargang 3, nr. 1 mei 2012 verschijnt 2x per jaar

Compensatie en beschermende factoren

Uitgave: SO&T(Eind)redactie: Cécile Winkelman, Hilde Leussink, Peter van den Dries, Sanne van der Lubben, Tacey Benig Vormgeving: MNB Communications

Jongeren Informatie PuntScholen beseffen dat leerlingen bepaalde problemen liever niet thuis of met iemand van school willen bespreken. Leerlingen zijn bang dat school contact met ouders opneemt of dat zijn probleem bekend wordt. Om hun leerlingen een laagdrempelige en veilige voorziening te bieden verzorgt het JIP op VO-scholen spreekuren, voorlichtingen en gastlessen in afstemming met lopende lesprogramma’s. De JIP-medewerkers spelen een bemiddelende rol tussen leerling en school als er sprake is van een zorgwekkende situatie, zodat een volgende

stap gemaakt kan worden. Het JIP heeft structureel overleg

met de zorgcoördinator van de school om signalen geanonimiseerd te

bespreken. J

Uit

ge

lic

ht

. . .

CompetentietrainingDe meeste scholen bieden klassikale sociaal-emotionele programma’s. Voor een aantal kinderen blijkt dit niet voldoende. Zij hebben stevigere bijsturing nodig, zodanig dat een verwijzing naar jeugdzorg nog kan worden voorkomen. De competentietraining biedt een intensieve training op school, in nauwe afstemming met het zorgteam. Zo kan de school zo dichtbij mogelijk en in een zo vroeg mogelijk stadium het kind ondersteunen. In het kader van passend onderwijs voorzien wij dat de behoefte om deze expertise binnen school te halen groter zal worden. Niet elke leerkracht is erop toegerust om met meerdere leerlingen met gedragsproblemen in een relatief grote klas een veilig klimaat te bieden. Via een train de trainer krijgt de school nu eigen experts in huis. J Jongeren Informatie Punt

JiP

Trainingen voor kinderen

Trainingen voor professionals

Voorlichtingen

Overig

• Zelfvertrouwen(faalangstreductie)Vaardigheidstraining in het vergroten van het zelfvertrou-wen van kinderen.

• BeroepsopvoedersVaardigheidstraining waarbij pedagogische aanpak wordt versterkt. Versterken van gewenst gedrag, omgaan met gedragsproblemen.

• Eergerelateerdgeweld(eerwraak)

• Seksueleopvoeding• Seksuelediversiteiten homoseksualiteit• Diversiteit

• Begeleidenvaneen casuïstiekoverlegZBO/ZAT

• JES!(JijenScheiding)Cursus voor ouders en kinde-ren om nadelige effecten van de scheiding bij kinderen te voorkomen of te verminderen.

• KinderendieOpvallen (KDO)Preventie en signalering van problemen bij kinderen en/of hun gezin. Afgestemd op de Meldcode.

• Mediawijsinhetonderwijs• Ouderbetrokkenheid• Kinderenenscheiding• Alleenstaandouderschap• PositiefOpvoeden, TripleP

• Zelfregulatie• Intervisie

• PlezieropSchoolCursus voor een betere start in het VO, ter voorkoming van sociale en pestproblemen.• PlezierigeklasTraining op maat voor klassen met verstoorde verhoudingen.

• Gedragopdegroep• Ingesprekmetouders

• Veerkrachtbijkinderen• Pubertijd• Omgaanmetgeld• Loverboys• Veiligvrijen• (Cyber)pesten

• GirlsTalkGroupcounseling voor meisjes. Vergroten van de relationele en seksuele weerbaarheid.

• MarietjeKesselsProjectVergroten van de weerbaarheid van kinderen in de groepen 5 t/m 8 (ook SBO)en praktijkonderwijs.

• Diversiteitiskwaliteit• Ouderschapenmigratie• Beeldvormingen discriminatie

Elk gewenst thema is op aanvraag mogelijk.

• Rouwverwerking

SO&T en onderwijs• CompetentieTrainingenGedragstraining om sociale vaardigheden van kinderen/jongeren te versterken; o.a. ook agressieregulatie.

• Traindetrainer:Voor Competentietraining, Zelfvetrouwen en JES!

• Kinder-enJongeren rechtswinkel

• JongerenInformatiePunt

Kiezen en delen?De werkweek van de leerkracht is vandaag de dag dynamisch. Naast klassikaal lesgeven wordt er in groepjes samengewerkt met computers en digitale schoolborden. Een ‘Steve Jobs school’ is al in oprichting. Naast het leerproces houden leerkrachten zich ook bezig met de ontwikkeling en opvoeding van kinderen. Bijvoorbeeld in een Zorg Advies Team of in de klas door het geven van extra aandacht, structuur en veiligheid. In deze context mag het vak van leerkracht inmiddels als zeer uitdagend benoemd worden. Met de invoering van het passend onderwijs komt er nog een taak bij. Ideologisch gezien prima, elk talent telt. De vraag is alleen of de leerkracht de zorg voor deze leerling er wel bij kan hebben. Het wordt waarschijnlijk kiezen en delen. Kiezen voor onderwijs en goede leerprestaties, delen omdat opvoeding en onderwijs nu eenmaal sterk met elkaar samen-hangen. SO&T wil voor u een rol spelen bij deze opgave, het gaat tenslotte om onze kinderen! Peter van den Dries, directeur/bestuurderColumn:

Wanneer in een gezin een (groot) aantal risico-factoren aanwezig zijn, dan is de school bijna nooit in staat - en heeft ook niet de taak - om de problemen op te los-sen. De schoolomgeving kan echter wel bescher-mende factoren bieden. (Enthoven, 2007):

Structuur: • duidelijkheid van regels; • consequenties van het overtreden van regels; • het beloond worden voor goed gedrag; • het overzichtelijk zijn

van school- en huiswerk, liefst in kleine, overzichtelijke stappen

waarbij feedback op het huiswerk op korte termijn en met korte tussenpozen wordt gegeven.

Veiligheid: • gekend en opgemerkt

worden door leraren; • rechtvaardigheid;• samenwerking en een positieve bejegening; • goede sfeer in de klas; • orde.

Uitdaging: • hoge verwachtingen die

leraren uiten over de leer-lingen;

• de zelfredzaamheid en verantwoordelijkheid waar leerlingen op aan worden gesproken en

• de stimulans tot samen-werking tussen leerlingen.

SO&T ziet school als een plek waar binnen het primaire proces van goed onderwijs geven ook wordt opgevoed én gecompenseerd voor eventuele hiaten in de op-voeding thuis middels het bieden van veiligheid, structuur en uitdaging. In deze visie zien we de school nadrukkelijk niet als een behandelplek. De taak van de leraar is niet het oplossen van problemen in de thuissituatie. De leraar en de schoolomgeving kunnen echter wel functioneren als belangrijke beschermende factor in de ontwikkeling van het kind. J

TIPS&DATA Pedagogiek in de onderwijspraktijk:

een geïntegreerde benadering. Jeroen Onstenk (Coutinho, 2011).

Het Nederlandse beroepsonderwijs: valt daar iets aan te doen? Kees van der Wolf, P. Huizenga (Garant, 2011). �Hoofdstuk�11:�Condities�voor�schoolsuc-

ces:�het�ontwikkelen�van�een�routekaart�voor�een�doorlopende�leerweg�vmbo-mbo.�Mascha�Enthoven�en�Elly�de�Bruyn.

Meetladder Diversiteit Onderwijs. Trees Pels e.a. Kenniswerkplaats Tienplus (2012). www.kenniswerkplaats-tienplus.nl

De verbinding van CJG met onderwijs. Lenneke Wolswinkel en Anne-Marie Broeders (2009). www.vng.nl/cjg

31 mei, Kind en Sociale Media, voor opvoedadviseurs Stadsregio Amsterdam

7 juni, SO&T Masterclass: Intergene- rationele conflicten bij echtscheiding

11 juni, Symposium Vaderschap 5 juli, SO&T Masterclass: De cruciale

fases van ouderschap voor en/of na echtscheiding

18 september, SO&T Masterclass: Effect van echtscheiding op de gehechts-

heidsrelatie tussen ouders en jonge kinderen

Kinderpostzegels sponsort projecten SO&TStichting Kinderpostzegels Nederland sponsort de ontwik-keling van ondersteunend materiaal in het onderwijs voor de weerbaarheidstraining Marietje Kessels Project. SO&T heeft posters voor in de klas, een handleiding voor leerkrachten en een tipfolder voor ouders ontwikkeld, zodat de school én de ouders hun kinderen kunnen blijven ondersteunen om weerbaar te zijn.Ook komt er dankzij Kinderpostzegels een methodiekbeschrijving voor Spel aan Huis en ontvangt het mentorproject Jong op 1 een bijdrage, zodat door jeugdzorg geïndiceerde kinderen wekelijks -even uit de hectiek van hun dagelijks leven - gewoon kind kunnen zijn. J

Nieuwsbrief nr. 1 • SO&T • mei 2012

4 3 2

Kees van der Wolf is pedagoog en onderwijskundige. Hij is werkzaam als consultant en is daarnaast verbonden aan een universiteit in Suriname en in Rusland. Hij is tevens lid van de klankbordgroep van SO&T. Hij maakt zich sterk voor goed onderwijs, want goed onderwijs kan veel gedragspro-blemen voorkomen en verhelpen, en ook problemen thuis voorkomen. 'En dan denk ik aan onderwijs dat boeit, gevarieerd is, waarbij de instructie duidelijk is voor kinderen en het klas-senmanagement op orde is. De leraar is hierbij uiteraard belangrijk. Hoe kunnen we leraren zo ver brengen dat ze zich gesteund en uitgedaagd voelen om het nog beter te doen? Hoe kunnen we het voor leerkrachten zo maken dat ze het onderste uit de kan halen voor de kinderen?'

Hoe ziet u de relatie tussen onderwijs en opvoeding?De school heeft zeker ook een opvoedtaak. Er zijn drie hoofdfuncties die een school zou moeten uitvoeren: naast kwalificatie, het leren van de vakken zoals rekenen en allocatie, het kind begeleiden naar arbeid, is socialisatie ook een belangrijke functie. School begeleidt kinderen o.a. om goede burgers te worden,

democratisch gezind te zijn en verschillen tus-sen mensen te accepteren. Scholen worden tegenwoordig te veel afgerekend op kwalifica-ties zonder de andere functies te bekijken.

Wat is de rol en grens van de leerkracht in de opvoeding?De leerkracht is een beroepsopvoeder en ouders zijn eindverantwoordelijk voor de opvoeding. De leraar is ook pedagoog. In de klas kan hij bijv. kinderen begeleiden om andere meningen en achtergronden te respecteren. De leerkracht kan veel betekenen voor kinderen die een moeilijke achtergrond hebben. Een kind kan bij een significante andere veel steun vinden. Een leraar die het kind ziet staan, is daarom heel belangrijk als beschermende factor.

Welke elementen in de thuisop-voeding zijn noodzakelijk voor de leerontwikkeling op school?De interesse en aandacht van ouders voor wat hun kind op school doet is heel belangrijk. Dat zij blij zijn met successen van hun kind, vragen stellen over school tijdens het eten en meedenken bij huiswerk of het plannen van schoolwerk. Door ouders te betrekken bij het doel van de school worden ouders meer betrokken bij hun kind. Juist bij ouders die zelf geen positief onderwijsverleden hebben

gehad of geen onderwijs hebben gevolgd, is het van belang om hen te betrekken bij school en de schoolloopbaan van hun kind.

Met de transitie jeugdzorg en het passend onderwijs moeten vragen en problemen zoveel mogelijk worden opgelost binnen het gezin de buurt en op school. Hoe kijkt u hier tegenaan? Het is een goede ontwikkeling dat de deskundigheid naar kinderen gebracht wordt in plaats van de kinderen naar de deskundigheid. In elke regio is al een divers aanbod aanwezig. Als blijkt dat er aanbod mist, kan buiten de regio gekeken worden. Op deze manier kan ook beter afgestemd worden op de specifieke vraagstukken van de regio. Goede afspraken tussen de instellingen zijn hierbij belangrijk. In Nederland is er veel kennis over onderwijs, er is een ruime hoeveelheid hoger opgeleide mensen met veel expertise op dit gebied.

Wat zijn knelpunten en kansen?Er liggen erg veel kansen in de nieuwe ontwikkelingen rond de transitie jeugdzorg en passend onderwijs. Mensen kunnen echt met elkaar overleggen over wat de beste aanpak is. Een knelpunt zou kunnen zijn dat mensen om regelingen, formulieren en procedures blijven vragen. Mensen mogen het nu zelf doen. De vraag wat kinderen en gezinnen en scholen nodig hebben om goed en zelfstandig te functioneren staat hierbij centraal. Het ondersteunen van gezinnen staat centraal, op deze manier kun je de kracht van het gezin versterken in plaats van hun zelfcontrole weghalen.

Wat zou u onderwijsprofessionals willen meegeven?Stel je open voor de mogelijkheden die er nu zijn om samen te werken in een gebied. En: ondersteun de leerkracht in plaats van het kind naar een expert te sturen. De school mag een lerende organisatie worden, ze krijgen ingrediënten aangereikt om zichzelf te ontwikkelen. Adviesorganisaties kunnen een rol spelen bij de deskundigheidsbevordering van scholen. Zij kijken wat de behoefte is en richten daar hun aanbod op in. J

In de praktIjk

Leila Frindi, voorzitter van Parents United:Parents United biedt hoogwaardige remedial teaching in kleine groepjes door bekwame leerkrachten. Ouders maken wij meer zelfredzaam en betrokken bij school door informatie te geven en 'tools' aan te reiken. Hierdoor kunnen zij hun kind beter ondersteunen bij het verbeteren van de leerprestaties.Op school wordt het kind opgevoed tot zijn rol in een gemeenschap. Het kind kan op school leren dat je de anderen dient te res-pecteren, ook al zijn ze anders dan jij. Ook kan het kind zijn eigen plek vinden in de groep. De leerkracht heeft hierin een belangrijke opvoedende taak. De pedagogische aan-sluiting tussen de privé situatie van het kind en school zou wel beter moeten. Duidelijke (gedrags-)regels die zowel leerkrachten als ouders hanteren met de kinderen zijn hierbij belangrijk. Op die manier weten kinderen waar ze aan toe zijn en wordt er een goed klassenklimaat gecreëerd. Sommige ouders denken dat zij thuis niets hoeven te doen met de lesstof die het kind krijgt aangeboden. Zij zijn zich niet bewust van de positieve en stimulerende invloed die zij kunnen hebben op de leerprestaties van hun kind. Deze ouders mogen beter ondersteund worden: hulp bij het aanbrengen van structuur zodat het kind thuis kan oefenen met de lesstof. Of hen informatie en tips geven over wat hun rol is en hoe ze die kunnen innemen. J

Jeroen Onstenk, Lector Geïntegreerd Pedagogisch Handelen bij de Hogeschool Inholland en in dit kader verbonden aan lerarenopleidingen en PABO’s:'De school kan niet niet-opvoeden'.Onderwijs is gericht op ontwikkeling van kinderen en heeft zo vanuit haar eigen doelstelling altijd een belangrijke opvoe-dende rol. Maar ook moeten kinderen zich op een bepaalde manier gedragen, zodat de onderwijzer de kinderen kan helpen te leren. Opvoeding is dus ook een voorwaarde voor onderwijs, zij kunnen niet los van elkaar ge-zien worden. Verbinding tussen school en ou-ders moet er niet pas zijn als er een probleem is. Pedagogisch partnerschap is hierbij een belangrijk uitgangspunt. Ouders en school nemen elkaar dan serieus als gelijkwaardige partners, omdat zij beiden de optimale ont-wikkeling van het kind voor ogen hebben. De betrokkenheid van ouders bij schoolprestaties van hun kind heeft een positieve invloed op die prestaties. En natuurlijk hebben zij een eigen verantwoordelijkheid om hun kind ‘schoolrijp’ te maken en geen overdreven verwachtingen te koesteren. De school aan de andere kant moet zorgen voor een goede leeromgeving, een fijne sfeer op school en bij-dragen aan het zelfvertrouwen van het kind. De afstemming tussen school en ouders is lastiger als de thuiscultuur meer verschilt van de schoolcultuur. Het benoemen van de re-gels op school, ook de informele, en hierover praten is in deze situatie een startpunt.

In lerarenopleidingen wordt steeds vaker aandacht besteed aan het leren opbouwen van een goed contact met ouders, maar in de stage komt het lang niet altijd aan de orde. Scholen verschillen in de mate waarin ze uitgaan van pedagogisch partnerschap. Sommige scholen werken er actief aan en boeken mooie resultaten. Deze scholenhebben bijvoorbeeld structureel huisbezoek, zorgen dat de school toegankelijk is voor ouders, hebben een koffie- of ouderkamer, nemen vroegtijdig contact op met ouders als er problemen zijn en geven expliciete uitleg van de aanpak die de school hanteert. J

Cilia van Oostveen, adjunct-directeur basisschool Sint Henricus:School is de plaats waar je onderwijs geeft. Het kind heeft een veilige omgeving nodig om goed te kunnen leren en zich te kunnen ontwikkelen. Op onze school zijn er duidelijke afspraken, juist over hoe je met elkaar omgaat. Als team hebben we samen een Triple P cursus gevolgd zodat de aanpak in de hele school gelijk is. Het is voor het kind belangrijk dat de school en de ouder goed contact hebben en op één lijn zitten. Wanneer er op school of in de thuissituatie extra zorg nodig is, willen we dat deze zorg er zo snel mogelijk komt. Goed overleg tussen ouders en school is hiervoor belangrijk. Als de opvoeding thuis en het pedagogisch klimaat op school in elkaars verlengde liggen, wordt daarmee een veilige omgeving voor het kind versterkt. J

Marjan de Gruijter, senior onder-zoeker Kenniswerkplaats Tienplus, Verwey-Jonker Instituut:Ouders en school willen beiden dat kinderen optimale ontwikkelingskansen krijgen. Dit gegeven biedt een geweldige basis voor samenwerking, maar in de praktijk blijkt het nog niet zo eenvoudig. Op dit moment krijgen ouders en kinderen in het voortgezet onderwijs vaak pas echt met elkaar te maken als er (opvoed)problemen zijn Dan ben je eigenlijk te laat. Zowel ouders als school hebben veel te winnen bij het onderhouden van een goede relatie, zodat problemen voorkómen kunnen worden. Overigens is het van belang om ook jongeren zelf hierbij te betrekken.Uit een onderzoek van de Kenniswerkplaats blijkt dat ouders vrij hoge verwachtingen hebben van de rol van school bij opvoed-vraagstukken. Zij vragen aan de mentor bijvoorbeeld advies over hoe om te gaan met ‘pubergedrag’. Ouders zien docenten als pedagogische deskundigen aan wie zij ook opvoedvragen kunnen stellen. Als de relatie tussen het OKC en het onderwijs wordt versterkt, kunnen lichte opvoedvragen makkelijker warm verwezen worden naar het

OKC. Op diverse scholen voor voortgezet on-derwijs hebben pedagogisch medewerkers zich voorgesteld aan ouders op ouderavon-den. Ouders vonden het fijn om via school informatie te krijgen over steun bij opvoed-vragen. De OKC medewerkers werden tijdens de avond en daarna benaderd door de ouders met vragen. J

Brigitte van Teeffelen, OKC-manager in Amsterdam Noord:Scholen hebben een signaleerfunctie en een zorgverantwoordelijkheid. Signaleren en doorverwijzen, liefst zo vroeg mogelijk, is belangrijk. Ouders en school zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de opvoeding. De leerkracht kan met een kind in gesprek en daarna met de ouder als dat nodig is. Dit kan al om kleine dingen gaan: zakgeld, eten, sla-pen. Juist vroegtijdig signaleren en preventie zijn belangrijk . Het komt nog wel eens voor dat er pas actie ondernomen wordt als de problemen heel groot zijn, dat is jammer. Uiteindelijk gaan we er naartoe dat partners elkaar weten te vinden met korte lijnen waar-door ze preventiever gaan werken.De school kan ouders warm verwijzen naar opvoedingsondersteuning, dat is juist de

kracht. Vanuit het OKC zetten we in op opvoedondersteuning op de scholen. De opvoedadviseur heeft spreekuren op school zodat het laagdrempelig is voor ouders. Ook oudercursussen worden op school gegeven. Het aanbod opvoedondersteuning is op maat, we kijken naar de behoefte van school en ouders. Een mooi voorbeeld is dat van een opvoedadviseur die wekelijks in de ouderka-mer activiteiten met moeders is gaan doen na het signaal van school dat ouders het moeilijk vonden om de verantwoordelijk-heid voor de opvoeding te nemen. Nu spre-ken de moeders elkaar aan op het gedrag van hun kind en ondersteunen elkaar ook. Ze zien nu beter wat hun rol is als opvoeder. J

Cees van der Wal, directeur MEE Amstel en Zaan:De grens tussen opvoeding en onderwijs is niet strak te trekken. Immers gedrag wat op school opvalt, speelt waarschijnlijk ook thuis. Met name bij LVB-ouders is het belangrijk dat leerkrachten dit gesprek aan kunnen en durven gaan. In het kader van passend onderwijs zien wij een rol voor MEE in samenwerking met SO&T om de leer-krachten te versterken in hun nieuwe taak. J

PrAKTIJK-ONDErZOEK

LVB-DOELGrOEP

thuis. Dit gebeurt middels het bieden van

veiligheid, structuur en uitdaging. In deze

visie zien we de school nadrukkelijk niet als

een behandelplek. De taak van de leraar is

immers niet het oplossen van problemen in

de thuissituatie. De leraar en de schoolomge-

ving kunnen wel functioneren als belangrijke

beschermende factor in de ontwikkeling van

het kind.

In het kader van de actuele ontwikkelingen

op het gebied van de transitie jeugdzorg

en passend onderwijs ligt de nadruk op

de eigen kracht. ‘Gewoon’ opvoeden,

‘gewoon’ goed leren lezen en schrijven.

Niet problematiseren, maar leren omgaan

met tegenslagen. Het gezin, de buurt en

de school zijn de plekken waar dit ‘gewone

opvoeden en onderwijzen’ moet plaatsvinden

en waar kinderen en ouders die dat nodig

hebben extra ondersteuning kunnen krijgen.

Scholen hebben binnenkort de plicht om

passend onderwijs te bieden en waar nodig

adequate ondersteuning voor kind of gezin te

organiseren. Diezelfde plicht geldt ook voor

organisaties die hulp bieden aan kinderen

en hun ouders. Kortom, vanuit een gedeelde

opdracht kinderen zo goed mogelijk laten

ontwikkelen en opgroeien tot actieve burgers.

Het onderwijs heeft niet alleen op educatief

gebied, maar voor het hele opgroeispectrum,

een belangrijke plaats in de ontwikkeling

van kinderen. Op welke manier kan dit vorm

krijgen, welke mogelijkheden zijn er? Onder-

wijs en opvoeding is het thema waar SO&T

zich dan ook in wil verdiepen met u. In deze

nieuwsbrief komen professionals en ouders

aan het woord over hun visie op mogelijkhe-

den en grenzen van opvoeding in het onder-

wijs. Ook worden er verschillende vormen van

opvoed- en opgroeiondersteuning van SO&T

gepresenteerd voor het onderwijs. J

(vervolg van pagina 1)

DE OUDEr

In gesprek met…Kees van der Wolf

Prof. Dr. Kees van der Wolf

DE SCHOOL

HOGErONDErWIJS OKC