Nature? en een vloertapijt – Over de relatie tussen kunst en natuur

� entomologische berichten 68(1)2008

1 Nature?

Van14apriltot12augustus2007wasinhetCentraalMuseumteUtrechtopdetentoonstellingGenesis. Het leven aan het eind van het informatietijdperk deinstallatieNature?opgesteldvandeEngels-PortugesekunstenaresMartadeMenezes(*1975).Dithe-dendaagseprojectbestaatuitgemanipuleerdelevendevlindersineenmansgrotekas(figuur1).Hetwerdin1998-2000gerea-liseerdinsamenwerkingmethetbiologischlaboratoriumvandeUniversiteitLeiden.1Aansluitendbijentomologischonder-zoeknaarpatronenopvleugelsvantropischevlindersoortenveranderdeMartadeMenezesvisuelekenmerkenvantweelevendesoorten:deoogpatronenvanBicyclus anynana(Butler)uitAfrikaendefellekleurvlekkenvanHeliconius melpomene(Linnaeus)uitLatijnsAmerika(figuur2,3).Tijdensdebiologi-schemetamorfosevanderupswordtindepopmeteennaald

‘geprikt’opdieplaatsenwaardevlindervleugelzalontstaan.Hetmomentvaningrijpengedurendedezemetamorfoseisvanessentieelbelangenmoetbijelkepopafzonderlijkwordenvast-gesteld.Alsdepopeenvlinderisgeworden,heeftdetechnischeingreepvanelkevlinderéénvleugelveranderd,zodatdevlinderéén‘natuurlijke’enéén‘onnatuurlijke’vleugelheeftgekregen.Denieuwelevendevlinderszijnvisueelallemaalanders.

Doelenresultaatvanditkunstwerkwarenvolgensdekun-stenaresvisueel-esthetisch.Omdatdegenetischecodenietwerdveranderd,hieldendegemanipuleerdevlindersbijhundoodoptebestaan.Dekunstduurdezolangalshetlevenvandevlinders,enhaarwerkwasvolgensdekunstenares‘aformofartthatliterallylivesanddies.Itissimultaneouslyartandlife.Artandbiology’(DeMenezes2003:29-32citaat;DeMenezes2005:32).

Nature? en een vloertapijt – Over de relatie tussen kunst en natuur

Marjan GrootTREFWOORDENmimesis, simulacrum, vlinder, wandelend blad

Entomologische Berichten 68 (�): �-��

Dit artikel vergelijkt twee kunstwerken waarin insecten belangrijk zijn. Het ene kunstwerk is een installatie met de titel Nature?: een kolonie vlinders met biotechnisch veranderde vleugelpatronen. Dit kan gelden als een postmodern kunstwerk. Het andere is een ambachtelijk vervaardigd vloertapijt met een dessin van vlinders en wandelend blad. Het behoort tot het modernisme. De vergelijking verkent de concepten mimesis, simulacrum en mimicry door de in te gaan op de verhouding tussen kunst en natuur.

�.MartadeMenezes,Installatie Nature?,2000.Fotokunstenaar.�. Marta de Menezes, Installation Nature?, 2000. Photo courtesy artist.


Nature?werdvoorheteerstgepresenteerdin2000inLinz,Oostenrijk,opArs Electronica,eenbelangrijkpodiumvoorwatwordtgenoemdgenetic art.Daarnawashetwerktezienin2005inLjubljanaennudusin2007inUtrecht.DoorzoweldevisuelevormalsdepresentatievormbehoortNature?alstastbaarkunst-werkniettoteencommercieelgalerieciruit.Hetiseenkunst-uitingdieeendiscussiewilvoerenover(bio)technologieëninonzemaatschappij.

MartadeMenezesnoemthaarwerkbiological art.Biologisch‘materiaal’isvoorhaareenhedendaagsartistiekmedium,netzoalsfotografie,videoendecomputer.ZijmaakteanderekunstwerkendoorbewerkingvanDNA,chromosomen,proteïnenencellen(neuronen)metbehulpvanmoleculair-biologischetechnieken(DeMenezes2005).Ofschoonexperi-mentenzoalsklonenenanderegenetischemanipulatiesvandierenindebiologiealvrijlangwordengedaan,iskunstdiemetbiologischmateriaalwerktpasgoedopganggekomenindejarennegentigvandevorigeeeuw(Anker&Nelkin2004).Dezekunst,die‘exacte,objectieve’natuurwetenschapverbindtmet‘vage,subjectieve’kunstpraktijken,wordtmaatschappelijkrelevantgevonden,omdatwetenschapen(bio)technologieingrijpendeeffectenhebbenophetlevenvandemens.

Zoalsgeldtvoorelkkunstwerk,kandeinstallatieNature?inverschillendecontextenwordenbeschouwd.Hijkanwordenge-zienalsonderdeelvanhetgeheleoeuvrevanMartadeMenezesofalseenspecifiekvoorbeeldbinnendenogjongegeschiedenisvanbiologischekunst.Hijkanwordenverbondenmeteenico-nografischecontextofwordenvergelekenmetgeheelanderekunstwerken.Enhijkanwordengeanalyseerdaandehandvantheoretischekernbegrippen.Inhetnavolgendegaikinopdevisuele,iconografischeentheoretischeaspectenvanNature?envergelijkikNature?opdezeaspectenmeteentapijt.

2 Mimesis

MartadeMenezes’letterlijkeenfiguurlijkekunstgreep,dieuit-sluitendmogelijkislangsbiotechnischeweg,onderstreeptdatdemenslevendenatuurkanveranderen.InNature?verandertdeingreepalleenhetvleugelpatroonvandevlinders;celstruc-tuurengenenblijvenintact.Deveranderingisdustegelijkschijnenniet-schijn.Watnatuurlijkenatuurlijkt,wordtboven-dienontmaskerddoordezichtbaarheidvandeoogpatronenenkleurvlekken.Ditontmaskerenisechterwelvoorbehoudenaanspecialisten:ofschoondekunstenaresdoordeasymmetrievandevleugelsverschillenenovereenkomstentussendewelennietgemanipuleerdevleugelzichtbaarmaakt,kanalleenhetkijkenvanentomologenonthullendathetkunstmatigontstanevlinderszijn.Voordeleekcreëertdekunstenaarindividuelevlindersdienetzowerkelijkalsdewerkelijkheidlijkentezijn,ofnetzoonwerkelijk.

HetvraagtekenindetitelvanNature?speeltmetditbedrieg-lijke:isditwerkelijklevendenatuurofniet?Hetvraagthoenatuurenkunstzichtotelkaarverhouden.Hetimpliceertdeambiguïteitvanhetonderscheidtussennatuurenkunst/cultuur,toontenproblematiseertdenatuurlijkheidvannatuurendekunstmatigheidvankunst.Dekunstbootstdenatuurna,maarnietexact;dekunstgrijptevenindenatuurin,maarhoudtdezevoordelangetermijnvooralsnogintact.Indetwee-deplaatsvraagthethoewetenschapenkunstzichtotelkaarverhouden.Watditaangaatisééndinginelkgevalonbetwist-baar:kunstisonschuldigerdanwetenschappelijkemanipulatiediedenatuurblijvenddreigtteveranderen.

BinnenhetdomeinvandekunststeltNature?doorhetspelmetechteengekunsteldenatuurhetprobleemaandeordevanmimesis.DitGrieksebegripisheelergbelangrijkvoorhetbe-schouwenvankunst.Hetstaatcentraalindevanafdeoudheidgevoerdediscussieoverdeverhoudingtussenkunstenwerke-lijkheid.Overdepreciezeherkomstenbetekenisvanhetbegrip

�. Bicyclus anynanametbiotechnischgemanipuleerdeogenopdevleugel,1999.Foto:MartadeMenezes.�. Bicyclus anynana with biotechnical manipulated eye pattern on one wing, 1999. Photo: Marta de Menezes.

�.MartadeMenezes,detailgemanipuleerdoogpatroon.Fotokunste-naar.�. Marta de Menezes, detail manipulated eye pattern. Photo courtesy artist.


isgeenconsensus;alsafleidingvanmime(mimos)wordthetgeplaatstindewereldvandansentheateroforaletheatraleperformance(Golden1975:118-120;Sörbom1966:18-27).

DeesthetischebetekenisvanmimesisisvooralbepaalddoorPlato.ZijnbetoogovermimesisillustreerdehijinDe Staat(380-370v.C.)–datvooraldraaitompoëzie–aandehandvaneenhiërarchischverschiltussendriesoortenbedden:1.eenbeddatindewerkelijkenatuurbestaat;2.eenbeddatdooreenam-bachtsmanisgemaakt;en3.eenbeddatdoordeschilderwordtweergegeven.(Plato2000:595-596,390;Sörbom1966:129-138;Murdoch1977:5-6,49-53;Janaway1995:110-115).KunstzinnigemimesiswerdbijPlatodestoffelijkevormvaneenalgemeneenabstracteessentie,deIdee.DezeIdeeachttehijhoger.Enmime-sisalsschoneschijn,verleiding,bedrogenillusiewashetbereikvandekunstenviadezintuigentegenoverdatvanhogerstaan-dekennis(Sörbom1966:78-105,129-145;Murdoch1977:65-71).

Indeloopdertijdismimesisopveelverschillendemanie-rengebruikt.Hetgaatechtersteedsomhetnadenkenovervragendiedeverhoudingbetreffenvaneen(symbolisch)gere-presenteerdewereldtoteenanderewereld(Gebauer&Wulf1992:13-17,408,423-438;Sörbom1966:38-40).Nature?steltdezevragenook.Nature?verwijstzelfsnognaarhetoorspronkelijkeaspectvandetheatraleperformancevanmimesisdoordeinstallatievormenpresentatieineenkas:voordebeschouwervoerendevlinderseenperformanceopvaneennagebootstenatuur.Onderregievandekunstenaar‘spelen’zelevendenatuurineenmuseum.Nature?heeftdaarmeedebelangrijkeactievehandelingvanmimesis,wantinde‘werkelijke’natuurisdeconfrontatie(ofdialoog)tussenmensenenzo’ngroteconcentratie‘nep’-vlindersnietmogelijk.Indatgevalbestaatergeenreceptie(zieookJanaway1995:95-96;enCamille2003:46).

3 Simulacrum

InhetnabootsenenbedriegenvandewerkelijkheidinhetkunstwerkkomtdemimesisvanNature?bijhetsimulacrum.Hetsimulacrumiseenspecifiekevormvanmimesisindepost-modernecultuur.Hetwordtwelgezienals‘theemblematicfi-gureofthatculture’(Durham1998:16;Camille2003).Dezevormmanifesteerdezichvooralnadejarenzestigvandetwintigsteeeuw.GuntherGebauerenChristophWulfomschrijvenhetinhunoverzichtvanhetbegripmimesisalsvolgt:

Inhetbeeldwordenmetbehulpvanmimesisdrogbeelden/schijnbeeldenvangelijkenisgecreëerd,waarbijhetnietgaatomeengetrouweafbeelding,maaromhetopwekkenvaneenillusievangelijkheidengelijkenisbijdebeschou-wer.Demimetischwerkendekunstenaarscheptfantas-men,beeldenensimulacra;hijbeeldtietsuit,verbeeldtiets,nietzoalshetwerkelijkis,maarzoalshetlijkttezijn,voorkomt;daarbijcreëerthijbeeldendiezichvestigen/bevindentussenzijnenniet-zijn(Gebauer&Wulf1992:64).

VolgensPlatoishetsimulacrumontstaandoormimesis,eenbeeldzonderdeintrinsiekewaardevanhetorigineel,eenkopievaneenkopie.Derangordeisdanalsvolgt:1Idee→2vorm(=kopie1:echtenatuur)→3simulacrum(=kopie2:Nature?).Platoheefthetdusoveronderscheid.

HetsimulacrumvanNature?isuiterstbedrieglijk,omdatdebelangrijkegemanipuleerdedetails,devleugelpatronen,inhetwerkelijkelevenvandevlinderseveneensveelvariatieshebbenenzelfsveranderen:oogvlekkenvanBicyclus anynanawordengroter,kleinerofverdwijnen.Eninhetdomeinvandeweten-schapveranderenookentomologenvoorwetenschappelijkon-derzoekdeontwikkelingvanvleugelpatronenomdeeffectenopdevlindersteonderzoeken.MartadeMenezesmaaktalleeningewikkelderepatronen,enzezegtzelfsdathaarwerk

biologenverderhelpt.Zoalszijzelfaangeeft,lijkthetverschiltussenkunstenaarenbioloogduseveneensteverdwijnen.hBovendienlijkenvleugelpatronenvanvlindersenmottenvooreenleekvolkomenwillekeurigtezijn,zelfsalhebbenzeeenherkenbaresymmetrischestructuur.Omdezeredenzietkunst-theoreticusJamesElkinsdekenmerkenvandeze‘natuurlijke’vleugelsalals‘images’analoogaankunst(Elkins1999:244-251).MaardangaatElkinswelerggemakkelijkvoorbijaandeproble-matiekvanNature?.

WatisdemeerwaardevanNature?alskunstindienvleugel-patronen‘gewoon’indenatuurveranderenofindienbiologenzealveranderen?Waarommoetzoietsdanookonderdenoe-merkunstwordengedaan?Enwaarommoeteenkunstenaarwerkenalseenbioloog?Nature?alskunstvaneenkunstenaarstelthetnatuurlijkevandenatuurvanbiologenterdiscussie,van‘natuur’alswetenschappelijkeconstructieenals‘speel-goed’vandemens.Algemenerbetreftditweerdeverhoudingtussenmensen‘originele’natuur(lijkheid).

Opeenkunstzinnigniveaureflecteert Nature?deambiguïteitdiehetsimulacrumenmimesisinhetalgemeenhebben.Dehuidigepostmodernecultuurisdoordrongenvandieambi-guïteit:indemassamediaenpopulairecultuurzoalsreality tvlopen‘echt’en‘niet-echt’voortdurenddoorelkaar(vergelijkGebauer&Wulf1992:64,413,enDurham1998:3-17).2Indene-gatievebetekenisvansimulacrumalsvalsekopie/verdubbelingbezitNature?nietdeintrinsiekekwaliteitenvandeechtena-tuur,diebijPlatoalweereenafgeleideisvandeIdee.Ookkanhetartistiekeprocesvanhetcreërenvanditsimulacrumalsnegatiefwordengeziendoordeethischevragendiehetwerkenmetdierenalslevendmateriaaloproept,zelfsalwordendevlindersnietgenetischveranderdenlijdenzegeenpijn.Entenderdekandetechnischebeheersbaarheidvandenatuurdoorwetenschapeenpuntvankritiekzijn.DanzouNature?alssimulacrumeenvandefatalepostmoderne‘strategieën’pro-blematiserenzoalsverwoorddoordeFransecultuurfilosoofJeanBaudrillard:

Nietsisergerdanwatechterisdanecht.Zoalsdekloon,ofdeautomaatinhetverhaalvandegoochelaar.Inhetlaat-stegevalishetschrikwekkendenietdeverdwijningvanhetnatuurlijkeindeperfectievanhetkunstmatige,maarintegendeeldeverdwijningvanhetgekunsteldeindeeviden-tievanhetnatuurlijke.Ditiseennauwelijksteverdragenschandaal.Dezeongedifferentieerdheidlevertonsoveraaneenschrikwekkendenatuur(Baudrillard2002:77).3

InderdaadlijkendegemanipuleerdevlindersvanNature?evi-dentnatuurlijktezijn,enwijstNature?ophetfeitdatmensendoorreproductievetechnologieallestot‘natuurlijke’realiteitkunnenmaken,ookgekunsteldenatuur,een‘Biosphere2’(Hegarty2004:123-124).BaudrillardmeentverderdatNatuur(alsoverkoepelendconcept,meteenhoofdletter)aanhetver-dwijnenisenwordtovergenomendoorcultuur.Nature?zoudantegelijkhetnostalgischverlangennaar‘echte’,‘oude’natuurtegenoverwetenschap,techniekencultuurproblematiseren.MaarNature?heeftalssimulacrumineenpositievebetekenishetondermijnenvanwatgeldtalsdewareenrepresentatievewereld,hetopheffenvanhetverschiltussenschijnenessentie(Deleuze1969;Durham1998:9-10;Camille2003:36-37,44insamenvattingvanDeleuze).

Zowelbijeennegatievealseenpositieveduidingzijnvanbelangdevleugelpatronenwaarhetdekunstenaresomging,vooraldeoogpatronenvanBicyclus anynana(figuur3).Watkunnendezepatronenbetekenen?Omhierovernatedenken,kanNature?doorbemiddelingvaneenanderkunstwerkwordenbekeken.


4 Een tapijt met insecten

Visuelepatronenzijnindewestersekunstgeschiedenisverbon-denmethetbegripornament.Eenvergelijkingmeteenvloer-tapijtdatornamentheeftmetinsecten,kaneenenanderverdui-delijken(figuur4-6).HetontwerpvandittapijtistoegeschrevenaandeNederlandsesierkunstenaarenontwerperTheoNieuwen-huis.HetvertegenwoordigthetmodernismedatdoorbrakaanhetbeginvandetwintigsteeeuwineenNederlandsevariantvandeJugendstil/artnouveau.Indetoegepastekunstgeldtde-zeperiodealszeervernieuwendwatbetreftvormgeving:dena-tuurlijkevormwordtsterkvereenvoudigdofwelgestileerd.Daardoor‘verdwijnen’deinsectenineenregelmatigpatroonvangolvendelijnenrondomhetmiddelpuntvanhetbijnavier-kantetapijt.Zezijnpaszichtbaarbijnaderebeschouwing.4

Hetdessinvanhettapijtbevatfantasievlinders.Dezezijnontworpenaandehandvannatuurlijkevoorbeelden;erzijnschetsenvandewaarschijnlijkeontwerpervanhettapijtdiedestudievandenatuurlatenzien(figuur7).Ookwashetgangbaarominsecteninhandleidingenvoorontwerpersexacttepresen-teren,zelfsmetdeLatijnsenamen.Maarineenvolgendefase,hetontwerpenvoortoegepastekunst,werdendierenvereen-voudigd.Hetstilerengebeurdeidealitervolgenseengeo-metrischontwerpsysteemvanlijnen(figuur8).Hetmaaktdedierenvaakmoeilijkteidentificeren.Ditprobleemvaniden-tificatieblijktvooralbijeentweedeinsectdatinhettapijtkanwordengezien:hetwandelendblad(Phyllium).Ditinsectzouinparenkunnenstaantussenenineenrandomdevlindersmetrondeoogpatronen.Hetisineenbredereenineenslankere

�. TheoNieuwenhuis(toegeschreven)ontwerp,KinheimBeverwijkuitvoering,tapijtca.1912,279x266cm.Coll.Meentwijck,Bussum.Gehelecompositiedoorspiegelingvanafb.5.�. Theo Nieuwenhuis (attributed) design, workshop Kinheim Beverwijk production, carpet ca. 1912, 279 x 266 cm. Coll. Meentwijk, Bussum The Netherlands. Entire composition by mirror-image symmetry of fig. 5 along the vertical and horizontal side.

6 entomologische berichten 68(1)2008

verticalevervorminggetekend,debladerenvanhetlijfendebladachtigepotenzijnextragrootenvervormd(figuur5,6).Hetwandelendbladisalsinsectvrijwelonherkenbaardooropnameinhetgolvendelijnpatroon.Pasmeteenfotoof(biologische)tekeningtervergelijkingblijkthoeingenieushettapijtdessinis(figuur9).Enhetblijftmogelijkdatergeenwandelendbladisverwerktendatdelijnennietsandersdanlijnenzijn.

AndersdanbijdeinstallatieNature?isvannatuurnaboot-singinhettapijteenkleine100jaareerderdusnauwelijkssprake.Deinsectenzijnnadrukkelijkdecoratiefvervormd.Ditstilistischekenmerkindetoegepastekunstwaseenbewustereactieopeenbedrieglijkrealistischnaturalismeeneenherge-bruikvanstijlenuithetverleden,hetzogenaamdehistorisme.In1856formuleerdeeenbekendeEngelseontwerperhet

principevanstileringenabstraheringvanornamentinzijnbe-roemdgewordenplaatwerkThe Grammar of Ornamentalsvolgt:

[…]inthebestperiodsofartallornamentwasbasedratheruponanobservationoftheprincipleswhichregulatethearrangementofforminnaturethanonanattempttoimi-tatetheactualformsofthoseworks(Jones1856ChapterXX:2).

DereactieophetEuropesenaturalismeenhistorismeintoegepastekunstwaseigenlijkzeerPlatoons,wantookPlatopropageerdeeeneenvoudige,harmonieuzevormgevinginhandwerk.Hijmeendedatdezezoubijdragenaaneengoedegesteldheidvandeziel(Murdoch1977:5,18,57;Plato1999:400-401).Abstractievanornamentwastevensbelangrijkuithet

�.¼vanhetdessinvaneentapijt(middelpuntrechtsonder)toegeschrevenaanTheoNieuwenhuis,ca.1910.FotoTomHaartsen.�. ¼ of the design of a carpet (centre-point lower right) attributed to Theo Nieuwenhuis, ca. 1910. Photo Tom Haartsen.


oogpuntvanfunctionaliteitvantoegepastekunst,zoalsPlatoinzijnbetoogovermimesisookhetbedvandeambachtsmanver-bondmetdenotievaneendoel,namelijkgebruik,tenonder-scheidmethetbeddatdoordeschilderwerdweergegeven.Ontwerpersentheoreticimeteenverschillendeprofessioneleachtergronduittenvanafbeginnegentiendeeeuwkritiekopdierdecorsvoorartefacten,wantdierenkondenemotionelebetekenissenoproependieafleiddenvandegebruiksfunctie(Hana1905:21-25).Indezecontextbelichaamdendierenalsornamenthet‘gevaar’vansubversiviteit(Gombrich1979,17-32,enConnelly1995voordesubversiviteitvanornament).Abstra-heringvandenatuurlijkevormverkleindedatgevaar.

5 Ornament en betekenis

Deabstractievanhetornamentverbergthetverhalendeaspectdatkunstkanhebben,debetekenis.InditopzichtverschilthettapijtvandeinstallatieNature?.Hettapijtheeftalsartefactzo-weleenpraktischealseensierendefunctie,enwellichtheefthetornamentgeenanderebetekenisdanverfraaiingenvisueelspelmetmotieven.

Hetprobleemvandebetekenisvanornamentisaloud(Trilling2003:71-110).Tochishetornamentvanhettapijttezieninhetlichtvanbetekenissendieindewestersecultuurengeschiedenisaaninsectenzijntoegedicht.Devlinderszijnteverbindenmeteenfiguurlijkemetamorfose,hetwandelend

6.Schematischetekeningvandessinvanhettapijt,auteur.6. Drawing of the carpet pattern, author.

�.TheoNieuwenhuis,Schetsvanlibellenbovenbloesems,ca.1898,200x165mm.RijksmuseumAmsterdam.�. Theo Nieuwenhuis, Sketch of dragonflies and blossoms, ca. 1898, 200x165 mm. Rijksmuseum Amsterdam.

8.Verwerkingvanvlindersenkeversalsomrandingvooreenspreuk.UitBootz.j.[1911]:102.8. Instruction drawing with butterflies and beetles as frame in Boot s.a. [1911].


bladbovendienmetmimicry.Demetamorfosekanwordenbe-trokkenopdetijddiehettapijtalsartefactrepresenteert.Uitdekunsthistorischecontextblijktdatdevormgevingvanhettapijteenvisueelprotestwastegendegevestigde,burgerlijkeordevandelatenegentiendeeeuw.Hettapijtvertegenwoordigdehetbrekenmeteenouderegeneratieen(achterafgezien)hetbeginvanhetzobelangrijkgeachtemodernisme.Belangrijk,omdatditafrekendemetnatuurnabootsinginkunstendenotievanmimesissterkproblematiseerde.

Hetwandelendbladuithettapijtheefteenveelkortereiconografischetraditiedandevlinder.Hetmaakthettapijticonografischbehoorlijkuniek.Bovendienimpliceerthetmetditinsectverbondenbegripmimicryanderezakendandeme-tamorfose.Denabootsingvanmimicrybetreftvooraldefysiekevermomming,hetopgaanvaneenorganismeindeomgevingalsverdedigingsmiddelofcamouflage.Mimesisbetreftookgeestelijkeidentificatievanhetenemethetandere.Mimicryisverderverbondenmetdood:hetlevendeorganismebootstinzijnmimesisde(voorhem)dodenatuurnaomzichernietvanteonderscheiden.Mimicrybetekenteenverhullingvanheteigenlevenenvandeeigenidentiteitomeenbepaalddoeltebereiken:overheersing,beheersing,overleving.Ditmaaktmimi-cryregressiefenmimesisproductief(Gebauer&Wulf1992:389-391).5Metbetrekkingtotkunstkomthetbegripmimicryveelmindervaakvoordanmimesis.Ditligtvoordehand,wantalskunstgeheelopgaatinnatuurverliesthethaaridentiteitalskunst.Camouflage(ontkenning)enhelderheid(erkenning)vanheteigenekomendaninconflict.Demimesiswordtvanmimicrytotsimulacrum;ziehetprobleemwaarvoorNature?onsstelt.

Indetoegepastekunstkandenatuurimitatievannegen-tiende-eeuwsnaturalistischornamentalseenequivalentvanmimicrywordengezien:alsornamentdathetonderscheidmetechte,levendenatuurnietgenoegmaakt.Dekunstvormgevingkomtermeeopeendoodspoor,ietswatindertijdookzowerdgezien.Zoalsgezegdwashettapijtdaartegeneenstilistischprotest.Maarhetbegripmimicrykanzichtothetzelfde

modernistischetapijtandersverhouden.Evenalsdemetamor-fosevandevlinderheeftdemimicryvanhetwandelendbladtemakenmetdewisselwerkingtussenlevenendood.Allemo-tieveninhettapijtkunnenditthemadusrepresenteren.

AlsnuviadenotievanornamentviahettapijtopnieuwnaarNature?wordtgekeken,kanwordengestelddathetvisueleresultaatvoordebeschouwerinbeidekunstwerkeneenorna-menteeleffectis,ondankshetfeitdatdekunstzinnigebewer-kingenvanbeidewerkenhemelsbreedverschillen.Bijhettapijtwarendeinsectenbewustgekozenvoorhettekenenvanorna-ment.MaarookMartadeMenezeszegtdatzijdoorhetmani-pulerenvandevlinderspatternscreëertdienietvoortkomenuitbiologischeontwikkeling.Zijmaakthetlevendeinsectdoorveranderingvankleurenentekeningtoteenevenwillooskunstornament.Devleugelsvandedoorhaargekozenvlinder-soortenkrijgenpatronendieuniekzijnperindividu.Erkomteenveelvoudaantoevalligevormenalsafgeleidenvaneenminofmeervast‘natuurlijk’patroon.Aldezevariantenhebbenietstemakenmethetspecifiekepatroondatdevlindersvisueelherkenbaarmaakt,bijvoorbeelddekleurenofdesamenstellingvandeogen,maarhetzijnnueerdersuggestiesvandezepatro-nen.Dealgemene,vagekarakteristiekbetekenthetexclusieveenonvoorspelbarevanelknieuwpatroon.ZospeeltDeMenezesviahetornamentmetdewisselwerkingtussenmimesisalsessentiëlekarakteristiekvaneenfenomeenenhetspecifiekeuniekeexemplaar.Zijisletterlijk‘exhibitingsomethinginordertodeceivebymeansoftypicaltraits’(Sörbom1966:30).

Debetekenisalstreffendekarakteristiek,typering,houdteveneensverbandmetmimesis:hetiséénvandeoorspron-kelijkebetekenissenvanhetbegripmimesis.Xenophon,eentijdgenootvanPlato,beschreefindeMemorabilia(370-354v.C.)mimesisindialogentussenSokratesentweekunstenaars,deschilderParrhasiusendebeeldhouwerKleiton.Hetgingoverhetweergevenvandeziel(psyche).Uitdedialogenvaltafteleidendatmimesisdoorkunstnietbestaatuithetkopiërenvandeindividueledingen,maareenalgemeneindrukvaneentypemoetgeven–indezebetekenisbetreftheteerdereenrepresen-tatie,daneenkopie.Bovendienwashetbelangrijkinnerlijkegedachtenweertegevendoorgezichtsuitdrukkingenhouding.

6 Iconografie

DenotievanpsycheenvaneenalgemenetyperingleidttotdevraagofookNature?kanwordenverbondenmetdetraditioneleiconografievandevlinder,ietswatbijhettapijttersprakekwam.Indebetekenisvanpsyche,ziel,wordendevlindersvooreenkunstwerkzoalsNature?geenvrijblijvendekeuze.Demeta-foorvandegedaanteverandering(metamorfose)vandevlinderalsdier(psyche,ziel)isverbondenmetbetekenissenrondomliefdeeneeuwigheid:metdezieldiehetmateriële(lichaam)ontstijgt,metdewisselwerkingtussenlevenendood,sterfelijk-heid-onsterfelijkheid,metdeliefdevoorGod,enmetaardseerotiek.DezebetekenissenzijnafgeleidvanhetverhaalvanErosenPsycheuitdeMetamorfosenvanApuleius(2deeeuwn.C.).VolgensdeGrieksefabelverliestdebeeldschonekoningsdoch-terPsyche,dieeensterfelijkwezenis,haargoddelijkeminnaarErosalszehemwilzienterwijlditisverboden.Nadatzewordengescheidenenhunliefdeopdeproefwordtgestelddoorallerleionheil,komenzealsnogbijelkaarenwordtPsychetoegelatentotdeonsterfelijkewereldvandegoden(Friedreich1859:639-641;Cavicchioli2002;ookDerrida1992:331-333).

Hetverhaalisvanafdeantiekeoudheidoptallozemanierenverbeeld.Deziel,datwatbovenhetsterfelijkfysiekeuitgaat,isvaakafgebeeldalsvlinderenalsmeisjemetvleugels(figuur10).HetmeisjePsycheisdeprefiguratievandezielinhethierna-maals;psycheistevensgebruiktindezinvanverdubbelingen

9.NellyBodenheim,Studievaninsectenmetwandelendblad,z.d.Zwartkrijtenaquareloppapier,23x30,9cm.UiteenalbumvoorC.Kerbert,directeurvanArtisAmsterdam.FotoRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatie(RKD)DenHaag.9. Nelly Bodenheim, Study of insects with walking leaf, z.d. Black chalk and watercolour on paper, 23x30,9 cm. From an album for C. Kerbert, director of Artis Amsterdam Zoo. Photo Netherlands Institute for Art History (RKD) The Hague.


spiegel.OmteonderscheidentussendezichtbareenkenbarewereldbeschrijftPlatoinFaidroshoedezielstreeftnaarperfec-tieenonsterfelijkheid:

Overhetbovenhemelsegebiedisdoorgeendichteropaar-deooiteengedichtgemaaktdaterrechtaandoet,endatzalnooitgebeurenook.Maarhetzieterzouit–Jemoettochietswáársdurvenzeggen,zekerwanneerjeoverwaar-heidspreekt?Ditisnamelijkhetgebiedvanhetbestaandedatwérkelijkbestaat.Hetisvrijvankleur,vorm,substantie,enallewarekennisstaatermeeinverband.Alleenmethetinzichtdatjezielbestuurtkunjehetwaarnemen(Plato1998:247C,32).

Vanalleswatlichamelijkisheeftdevleugelhetmeestegemeenmet‘hetgoddelijke’,omdatdevleugelalleswatzwaarisvandegrondkankrijgen,enditgeldtalsschoon,wijsengoed.Dezielisdanookvoortdurendebeweging(Sörbom1966:83-85,115-116;Cavicchioli2002:41-52).InzijnlezingvanPlato’stekstensteltdeFransefilosoofGillesDeleuzedaaromdatditvliegenvandezieleigenlijkPlato’sscheidingonderbreekttussenwaarenonwaar,echtenonecht(Deleuze1969:292-297).

DeaandachtvankunstenaresMartadeMenezesvoordeoogpatronenvanBicyclus anynana,devlinderdievoorNature?hetbestevieltemanipuleren,valtsamenmethetoog,dege-zichtsuitdrukking.OokditoogisteverbindenmettekstenvanPlato:hetoogzouvolgensPlatodenatuurlijkewegnaarenspie-gelvandezielzijn.EriseenparallelinFaidrosmethetantwoordvanSokratesaandeschilderParrhasiusopdevraagnaareenalgemeneuitbeeldingvanschoonheidinschilderkunst.Deoog-patronenopdezevlindervleugelsgaandanoverdealgemenenotievanschoonheidviazoietsongrijpbaarsalsdeziel.Veran-dering,individualisering,versnipperingvanoogpatronendoor

manipulatiezoubetekenendatergeenalgemene,vastezicht-barevormvoorschoonheidbestaat;datschoonheidligtineenniet-vastomlijnderuimtetussenaldieverschillendeoogpatro-nen.Hetzichtbareisniethetkenbare,enNature?toontonsdande‘dwaasheidvaniemanddiedoorhíerschoonheidtezienaandewareschoonheidwordtherinnerd.Hijkrijgtdanverenenklappendmetzijnvleugelsprobeerthijoptevliegen’(Plato1998:249D,34;Sörbom1966:136-137).Dekunstzinnigehan-delingvanhetbiotechnischmanipulerenvanvlinderogenbetekentdatessentieofwareschoonheidgeenvastevormofuitkomstkánhebben,enzelfsnietkanbestaan.Erisgeenzicht-barenatuurlijke‘volmaaktheid’enstatusquo.

Ookalstheorieënoverornamenterbijwordenbetrokken,kanwordengestelddat‘natuurlijke’(oog)patronenalsorna-mentverleidenenafleiden–alstrompe-l’oeuil,dekunsttechniekdiealtijdhetillusoireelementheeftuitgedrukt–endatpatro-nendusmaarbetersteedsanderskunnenzijnomditteonder-strepen(zieBaudrillard2002:79-80).Ornament,datzoalsbleeksterkverbondenismettoegepastekunst,heeftindewestersekunstbeschouwingaltijddebijbetekenisgehadvanfrivoliteitenoverbodigheid,entegelijkirrationaliteit,fantasie,verrassing.Ornamentwerdlangetijdbeschouwdalseenstapindeontwik-kelingnaarechtekunst;echtekunstzoudooruitbeeldingvaneenverhaaleendieperegedachteuitdrukken.Ornamentwasveelminderofnietverhalend,enstonddaarmeelager(Connelly1995;Elkins1999:249-251gaatookopvoortoegepastekunst).Ditwaardeoordeelheeftgeleidtoteenscheidingtussentoege-pasteenbeeldendekunstdieindeGriekseoudheidnietbe-stond,maarvanafderenaissancewerdgetrokkenenindeachttiende-eeuwseestheticawerdvoltooid.6TegenwoordigzoudiescheidingvallentussenhettapijtenhetkunstwerkNature?.

�0.B.Thorvaldsen,ReliefofAmorandPsyche(Farewell from Nysø),afteranunknownclassicalexample,1841.FromHartmann1979:128.�0. B. Thorvaldsen, Reliëf van Amor en Psyche (Afscheid van Nysø), naar een onbekend klas-siek voorbeeld, 1841. Uit Hartmann 1979: 128.

�0 entomologische berichten 68(1)2008

7 Nature?

Nature?kantenslottewordengelezenmetmimesis/simula-crumineensocialebetekenis(Gebauer&Wulf1992:389-405).Nature?laatziendatdenatuurwetenschappelijkerkende‘reali-teit’nietdeenigerealiteithoefttezijn.Gevestigdeinstitutiesformerenkadersenideologischeconstructiesvoornatuurlijk-heidofwerkelijkheid–kunsthaaltdieonderuit.Ditaandeordestellenvangrenzenenhiërarchieënwordtvakeralsuitleggegevenvanbiotechnischeofgenetischekunst;vergelekenmetde‘klassieke’interpretatievanNature?isdezeuitleghaasteenmaatschappelijkverantwoordclichéaanhetworden.7Denotievannatuurlijkheidenonnatuurlijkheidkaneenmetafoorzijnvoordeonbepaaldheidvansociaal-maatschappelijkecatego-rieënvooridentiteitineenpostmoderneenmulticulturelemaatschappij,zoalsrasofseksualiteit.Devanzelfsprekendheidvanbepaalde,wetenschappelijkerkendesoortenwordtterdis-cussiegesteld.Erisgeenware,vastewereldenwerkelijkheidmetidentiteitendieerligtomtewordenontdekt:weziendewerelduitsluitendviahet‘valse’,viaeenbeeld,maskeroftheorie.Hetgemanipuleerdeoogpatroononderstreeptdeuniciteitvanelkevlinder,endusdeindividualiteitbinnendegroep.Verschiliswattelt.

InditgevalheeftNature?alsvormvanmimesisénsimula-crumopnieuweenpositievefunctie:hetisde‘creativepowerformetamorphosisandbecoming’(Durham1998:11citaat;Gebauer&Wulf1992:413;Murdoch1977:75-86;Deleuze1969:302-303).Debiotechniekmaakt Nature?eigentijdstenopzichtevanhettapijt.WordtPlatoechterletterlijkgevolgd,danstaathettapijtdoordepraktischegebruiksfunctiedichterbijhetbedvandetimmermandanNature?Hetstaatverderafvanhetbe-drogendusdichterbijdePlatoonseIdee.Maaralskunstvorm-gevinggaathettapijtbovenditfunctioneleuit.Hetheeftim-merstweekanten:hetbezitdoorhetornamentvaninsectennógeenmimetischewereldvanpotentiëleschoonheid.IndewoordenvandeEngelseschrijverIrisMurdoch:‘so,iftheremustbeart,bettertosticktoembroideryandwallpaper’(Murdoch1977:42).

HettapijtenNature?behoudendusalskunstwerkeneeneeuwenoudekernvanillusiemetbetrekkingtotdeproblema-tiekvan‘werkelijkheid’.Historischgezienblijfthetprobleemmethetrealistischnaturalismevandevormvanbelang:demogelijkhedendieNature?alssimulacrumbiedtvoorinter-pretatieen‘openheid’kunnennietveranderendatdevorm-gevingvanNature?tezienisalseeneindstation.

Dankwoord

MetbijzonderedankaanRinnyKooi,diealvaakmijnexpertisgeweestvoorbiologischewetenswaardigheden,enErnstvanAlphenvoorzijncommentaaropdeeersteversievanditartikel;zijnwerkwasdeaanleidingomhierteexperimenterenmetdeverhoudingvankunstgeschiedenistotwatwordtgenoemdtheorie.RobertZwijnenbergenFransdeHaasdankikvoorhunbereidheidomoverenkelefilosofischeproblemenmetmijtepraten.

Noten1DebijhetprojectbetrokkenbiologenvandesectieEvolutie-biologie,InstituutBiologieLeiden,warenA.Monteiro,M.Bax,K.Koops,R.Kooi,P.Brakefield(hoogleraarEvolutiebiologieenleidervandesectie).2Durham1998,16:‘[...]theinterpretiveproblemposedbythesimulacrumforthephilosopherorcriticislessamatterofdeterminingitsultimatemeaningoreffectthanofexploringitsfundamentallyunstableandproblematicnature:itsseeminglyinexhaustiblepotentialforbeingtransformedintoitsoppositeorbecomingotherthanitself.’3Baudrillardzelfmeentoverigensdatkunstenaars,zoalsdemetbiotechnologiewerkendekunstenaarsgroepSymbioticA,zijnwerkgeheelandersbegrijpendanhijbedoelt.ZieHegarty2004,141,158-160.DesubtielecomplexiteitvanNature?lijktBaudrillardsdenkbeeldenechtergoeduittedrukken.VooreenbesprekingvanBaudrillardookDurham1998,49-53,58-63,enHegarty2004,76-80,123-124.4EvenalsNature?ishettapijtiseenbetrekkelijkzeldzaamartefact,wantNederlandsekunstenaarshebbenindezeperiodeoverhetgeheelgenomenweinigtapijtenontworpen.HetwerdvoorheteerstbesprokeninGroot2000,106-108.Hetkomtnietvoorindedocumentatiedievandevermoedelijkeontwerperbekendis(Olyslager1991,endecontemporainefotodocumentatieAfbeel- dingenz.j.).5Gebauer&Wulf1992,citaat391:‘SolangeessichumeineAngleichungandietoteNaturhandelt,isteineUnterscheidungzwischenMimikryundMimesisnichtmöglich.WennjedochdieserProzeßsteuerbarwird,läßtsicheineDifferenzzwischenderMimi-kryansToteundderMimesisandieNaturangeben.WennMime-sisandieNaturintendierbarundorganisierbarwird,findeteineVerdopplungstatt.DieseFormderVerdopplungdurcheineIntenti-onundderenRealisierungisteineWeiserationalenUmgangsundeineentsprechendeOptimierungderNatur.’6HetGrieksebegriptechne omvattekunst,handwerk,ambachtentechnischebekwaamheidofvaardigheidopveelgebieden.7ZiebijvoorbeeldBreeding Works,eenvroegwerkuit1993vanAndreaZittel.Morsiani,Smith2005,40,144-151.AndreaZittelheeftzichnaenkelegenetic artwerkentoegelegdophetontwerpenvantoegepastekunstenmobielewoonvormen.

LiteratuurAfbeeldingen z.j. [1911-1915]. Afbeeldingen van

werken naar ontwerpen van T. Nieuwen-huis. Uitgave van de werkplaats van E.J. van Wisselingh & Co. (5 delen).

Anker S & Nelkin D 2004. The Molecular Gaze. Art in the Genetic Age. Cold Spring Harbor Laboratory Press.

Baudrillard J 2002 (1985). De fatale strategieën. Uitgeverij Duizend & Een.

Boot JH z.j. [1911]. Het styleeren en toepassen van natuurvormen in vlakornament. Wed. J. Ahrend & Zoon’s Uitgeversmaatschappij.

Camille M 2003. Simulacrum. In: Nelson RS,

Shiff R (eds). Critical Terms for Art History. Second Edition. The University of Chicago Press: 35-48.

Cavicchioli S 2002. Éros et Psyché. Flam- marion.

Deleuze G 1969. Logique du Sens. Les Éditions de Minuit.

Derrida J 1992. Acts of Literature (Derek Attridge ed). Routledge.

Durham S 1998. Phantom Communities. The Simulacrum and the Limits of Postmoder-nism. Stanford University Press.

Elkins J 1999. The Domain of Images. Cornell University Press.

Friedreich JB 1859. Die Symbolik und Mythologie der Natur. Verlag der Stahel’-schen Buch- und Kunsthandlung (ongewij-zigde herdruk Wiesbaden: Martin Sändig).

Gebauer G, Wulf Ch 1992. Mimesis. Kultur, Kunst, Gesellschaft. Rowohlt.

Golden L 1975. Plato’s Concept of ‘Mimesis’. British Journal of Aesthetics 15/2: 118-131.

Gombrich EH 1998 (19791). The sense of order. A study in the psychology of decorative art. Phaidon Press.

Groot M 2000, Beestenspul. Dieren in toegepaste kunst 1890-1940. In: Leven in een verzameling. Toegepaste kunst en

�� entomologische berichten 68(1)2008

SummaryNature? and a carpet – on the relation between art and natureThepaperconsiderstherelationbetweenartandnatureinanalysingtwoartworkswithinsects.ThedifferencesbetweentheartworksreflectPlato’sexampleofthethreecouches:theonemadebyGod,theonemadebythecarpenterandtheonedepictedbythepainter.Inconsideringbothartworkstheconceptsmimesis,simulacrumandmimicryareexplored.Thefirstworkisanexampleofbiologicalart,aninstallationfrom2000calledNature?bytheEnglish-PortugeseartistMartadeMenezes.Itconsistsofahostofbutterflieswithbiotech-nically alteredwing-patternsinaman-sizegreenhouseanditcanbesituatedinthepost-modernistera.Itislikerealnature,exceptforthefactthatthebutterflywingshavebio-technicallyalteredpatterns.Duringbiologicalmetamorphosistheeye-patternsofBicyclus anynanaandcolourpatchesofHeliconius melpomenearemanipulatedinoneofthetwowings.Thenewwingpatternofeveryfull-grownbutterflyisunpredictableandunique.Duetoitsplayingwithmimesisonthelevelofsimulatednaturalreality,Nature?embodiesthepost-modernsimulacrumandinvitesfurtherexplanation.Arthistorically,theiconographyofbutterfliesevokethestoryofErosandPsyche,thusintroducingthesoul,eternity,eroti-cismandmetamorphosisinvariousmeaningsaspossiblethemesembodiedbyNature?.Nature?iscomparedtoahandcraftedcarpetafteradesignattributedtotheDutchdesignerTheoNieuwenhuis.Itisafunctionalcarpet.Thedesignincorporatesbutterfliesandwal-kingleaves,(Phyllium)andisanexampleofmodernistdecorativeartaround1910.ContrarytoNature?thecarpetdesignmimetisesnatureinahighlystylizedandabstractway.Thewalkingleaf,rareinarticonography,touchesontheconceptofmimicry.Althoughitsab-stractionandfunctionseemtospeakagainstthereadingofameaningorsymbolisminthisdesign,theiconographyofbutterfliesandwalkingleafcanneverthelessbearonelementsfromtheErosandPyschefable.Thenotionofpatternandornamentthatemergesfromboththecarpetdesignandthebut-terflywingsinNature?leadstoafurtherquestioningintothemeaningofeyes,(butterfly)wingsandtheircontextsinPlato,therebyreturningtotheErosandPsychefable,aswellasthefunctionofornamentasillusionandliteraltrompe-l’oeuil.Thus,Plato’sclassicaltextscanfunctionastoolsforcomparingandinterpretingapost-modernistandmodernistartwork.

MarjanGrootuniversitair docent

Opleiding Kunstgeschiedenis, afdeling Toegepaste Kunst

Universiteit Leiden

Doelensteeg 16

2311 VL Leiden

[email protected]

beeldhouwkunst uit de collectie Meent- wijck, Singer Museum/Waanders Uitgevers.

Hana H 1905. Over de batiks van Chris Lebeau in ‘Het Binnenhuis’. De Jonge Kunst 1/2: 21-25.

Hartmann JB 1979. Antike Motive bei Thor-valdsen. Studien zur Antikenrezeption des Klassizismus. Bearbeitet und Herausgege-ben von Klaus Parlasca. Verlag Ernst Wasmuth.

Hegarty P 2004. Jean Baudrillard: Live Theory. Continuum.

Janaway Ch1995. Images of Excellence. Plato’s Critique of the Arts. Clarendon Press.

Jones O 1856. The Grammar of Ornament.

Illustrated by examples from various styles of ornaments. Day.

Menezes M De 2003. The Artificial Natural: Manipulating Butterfly Wing Patterns for Artistic Purposes. Leonardo 36/1: 29-32.

Menezes De M 2005. Biológica. Website www.martademenezes.com.

Morsiani P & Smith T (red.) 2005. Andrea Zit-tel: Critical Space. Prestel.

Murdoch I 1977. The fire & the sun. Why Plato banished the artists. Clarendon Press.

Olyslager H 1991. Theo Nieuwenhuis. Sierkun-stenaar en meubelontwerper (1866-1951). Uitgeverij 010.

Plato 1986. Phaedrus with translation and commentary by C.J. Rowe. Aris & Phillips.

Plato 1998. Deel VIII Faidros. In de vertaling van Hans Warren en Mario Molegraaf. Uitgeverij Bert Bakker.

Plato 1999. De Staat. In: Plato. Verzameld werk. Nieuwe, geheel herziene uitgave van de vertaling van Xaveer de Win. Pelckmans/Agora.

Plato 2000. Deel IX Het Bestel/Politeia. In de vertaling van Hans Warren en Mario Mole-graaf. Uitgeverij Bert Bakker.

Sörbom G 1966. Mimesis and Art. Studies in the Origin and Early Development of an Aesthetic Vocabulary. Svenska Bokförlaget.

Trilling J 2003. Ornament. A modern perspec- tive. University of Washington Press.

Nature? en een vloertapijt – Over de relatie tussen kunst en natuur

Documents

Transcript of Nature? en een vloertapijt – Over de relatie tussen kunst en natuur