Najaarscongres Kring van Pensioenspecialisten · Reken de boel niet kapot • De sociale waarde van...
Transcript of Najaarscongres Kring van Pensioenspecialisten · Reken de boel niet kapot • De sociale waarde van...
1 1 1
Najaarscongres
Kring van Pensioenspecialisten
2 2
3 3
Opening – Helen Heijbroek, voorzitter KPS
4 4
En wat niet?
5 5
Wat kwam er wel uit?
6 6
7 7
8 8
9 9
En hoe zit dat met ons pensioen?
10 10
Programma
09.30 – 09.40 uur Opening en introductie
Mr. Helen Heijbroek, voorzitter KPS
09.40 – 10.10 uur Terugblik op onze maatschappij, cultuur en sociale cohesie
Dr. Lennart Booij, oprichter BKB Academie en (Kunst)historicus
10.10 – 10.50 uur Ons pensioenstelsel van toen, bezien vanuit nu
Dr. Jan Tamerus, Master Actuariaat & ALM bij PGGM
10.50 – 11.20 uur Pauze
11.20 – 12.00 uur De wereld verkeert in transitie: “Reset je mentale software!”
Tony Bosma, Futurist en Trendwatcher voor Extend Limits
12.00 – 12.10 uur Beschouwingen KPS-werkgroep Jong (& Oud)
Arjan Pepping, lid werkgroep
12.10 – 12.40 uur Voortvarend op weg naar een toekomstbestendig stelsel
Drs. Jacqueline Lommen, director European Pensions Robeco
12.40 – 13.00 uur
Paneldiscussie o.l.v. Lennart Booij
• Drs. Jacqueline Lommen, director European Pensions Robeco
• Drs. Juliëtte Tesselhoff, lid KPS werkgroep Jong (& Oud)
• Paul Bakker,, lid KPS werkgroep Jong (& Oud)
• Don van der Steeg MSc, voorzitter werkgroep Toekomstig Pensioenstelsel
PensioenLab
13.00 – 14.15 uur Afsluiting en vervolgens lunch
11 11
Zonder geschiedenis, geen toekomst
1985 2015
12 12
Terugblik op onze maatschappij, cultureel en sociale cohessie
Dr. Lennart Booij
Oprichter BKB Academie en (Kunst)historicus
12
13 13
Dr. Lennart Booij
11 December 1970
14 14
Jeugdjaren
1983
Demonstreren in collectieve verontwaardiging tegen
plaatsing kernwapens in Nederland
15 15
Jeugdjaren
16 16
Jeugdjaren
1989
• Eerst euforie, dan ontnuchtering over de val van de Muur, het collectivisme, het
socialisme als leef en werkvorm wordt ontkracht. Ook in Nederland heeft dat grote
gevolgen in de jaren daarna...
17 17
Jeugdjaren
18 18
The Nineties
De jaren negentig
• Dominantie van marktdenken en ‘Derde weg’
• Beste van de markt en beste van overheid
• ‘Verzelfstandiging’ als pars pro toto voor de samenleving
• Grotere nadruk op tweede pijler: ‘pensioensparen’
• Bomen groeien tot in de hemel
19 19
Pensioen
Pensioenen en mijn generatie?
• Nadruk op tweede pijler
• Verloop door de jaren heen:
• Angst voor werkloosheid
• Pensioen is ver weg
• Zit toch al vast in je loonafdracht?
• Het wordt toch door anderen geregeld
• Iets van vroeger?
• Wel betalen, maar niet profiteren
• Ik krijg later geen (aanvullend) pensioen
20 20
Reclame
Reclame als spiegel van de samenleving
• Nauwelijks reclame voor (aanvullend) pensioen
• Angst voor later
• Genieten!
• Nuchter en wat nu?
21 21
STER Blok 06-10-1988
22 22
Zwitserleven Commercial Pensioenen voor ondernemers
23 23
Pensioen regelen begint nu – Niets is zeker Delta Lloyd reclame
24 24
Trends:
1970-80’s
• Collectieve verontwaardiging
• Collectieve actie
1990-2010
• Collectieve verontwaardiging
• Individuele actie
2015
• Collectieve ontnuchtering
• Individuele actie, politieke of collectieve actie?
25 25
Tegenstellingen
Individuele belangen
Politieke actie
1950
Collectieve belangen
Collectieve actie
1960-1980
Collectieve belangen
Individuele actie
1990-2000
Individuele belangen (ZZP)
X actie?
2010 ev.
26 26
Conclusies
Conclusies:
• Reclame in periode 1980-2010 laat schuivende paradigma’s
zien:
• Van niets naar aandacht
• Van angst naar genieten
• Van later naar nu
• Van burger naar klant
• Van zekerheid naar onzekerheid
• Nu ontnuchtering en zoekend naar nieuwe waarden
27 27
Dreiging
• Maatschappelijke beloftes versus realiteit:
• Grote reality-gap in zowel politiek als pensioen wereld
• Vertrouwenscrisis
• Verlies in zowel collectieve als individuele aanpak
• Men zegt:
• Is pensioenstelsel niet de grootste leugen van de 20e eeuw?
• Een piramidespel waarin de ondervertegenwoordigde jeugd de laatste en grootste
inleg betaald?
• En de babyboom generaties net op tijd consumeren...
• En betekenis ZZP zelf zoekend persoon is geworden
28 28
Oplossingen
Collectieve oplossing als basis:
• Maar aandacht voor individuele casus
• Flexibiliteit daarbinnen is sleutelbegrip
• Solidariteit tussen oud en jong
• Verplichting alleen als oplossing echt maatwerk is
• Beste van de markt en beste van Marx (rol politiek)
• Realistische beloftes binnen heldere kaders: ‘we never promised you a rosegarden’
29 29
Dr. Lennart Booij
• 45 jaar
• Mede-eigenaar bedrijf
• Eigen BV, daarbinnen pensioen opbouwen
• Daarnaast vastgoed, kunst en beleggen
• Geen pensioendeelname whatsoever
• Met pensioen? Denk t niet...ik ga nu weer aan t werk
30 30
Ons pensioenstelsel van toen, bezien vanuit nu
Dr. Jan Tamerus
Master Actuariaat & ALM bij PGGM
Back to the future KPS Najaarscongres 11 dec 2015 Jan Tamerus
32 32
Waar stonden we in de periode 1985 - 1995?
Historisch besef: welvaart doet risicobesef vervagen
• Een periode van grote welvaartsgroei en mooie financiële posities van de fondsen
(internet, aandelen)
• Eindloon/defined benefit is heilig Geen houdbaarheidsvraag, want welvaart en jonge beroepsbevolking
Alle risico gaat in de premie, maar is vooralsnog alleen maar goed nieuws
• VUT en ADV om jongeren toegang te geven tot de arbeidsmarkt Maar langer leven zette wel al in
• En verdere verbetering, vaak met terugwerkende kracht en ook vanuit Europa,
van pensioenregelingen en voor achterstandsgroepen Betaald uit de gezonde financiële positie; door zeer lage premies was de inkoop goedkoop;
echte last bleef verborgen
Vakbonden ‘wonnen’ van werkgevers; de overheid deed met de bonden mee; werkgevers
konden het betalen
Maar de rente was aan gestage langzame daling begonnen
We weigeren de bubbles te zien
33 33
Dekkingsgraad PFZW 1970 - 2004 4% rekenrente
105%
80%
90%
100%
110%
120%
130%
140%
150%
160%
170%
180%
1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004
111%
herstelplan
doel-stelling 2004
100%
herstelplan
doelstelling 2003
98%
34 34
1995-2006 Kentering zet in (1) Twee trendsettende rapporten vanuit de overheid in 1996/97
• Reëel pensioen of nominale zekerheid? Pensioenveld Risico nemen brengt welvaart, mits goed gemanaged
ALM is eerste grote stap naar professioneel risicomanagement
Bestendig en betaalbaar indexeren vraagt LT-beleggingsstrategie
En sturen vanuit continuïteit
Toezichthouder brengt in antwoord APP uit PSW betekent bescherming nominaal opgebouwde pensioenaanspraak
En vraag sturen op discontinuïteit (31-12 is heilig)
Risico nemen is daarmee in strijd
En vraagt risico- of solvabiliteitsbuffer
• Historisch besef Contract heeft januskop van twee doelen
Voer debat als de zon schijnt, dat voorkomt escalatie
• De maatschappij wordt meer en meer risicoavers
(na dotcomcrisis) Pech hebben mag niet meer
Neerwaartse spiraal zet in
35 35
1995-2000 Kentering zet in (2) Twee trendsettende rapporten vanuit de overheid in 1996/97
• Demografie en maatschappelijke veranderingen vragen actie Kabinet Kok brengt Nota Werken aan Zekerheid uit Motto: naar minder, langer werken en meer maatwerk/keuzevrijheid
Betaalbaarheid op termijn van AOW en pensioen (mede vanuit Europa) Kan eindloon nog wel?
Ouderen moeten langer werken: VUT en prepensioen moeten weg
Van eenverdiener/kostwinner naar twee- en anderhalfverdiener Franchise omlaag; vrijwillige aanvullingsmodules; keuze mbt uittreedleeftijd en ruilen OP/PP
• Pensioenconvenant Maar werknemers willen er niet aan Geen urgentiegevoel bij zeer hoge rendementen en hoge dekkingsgraad
En werkgevers gedogen
En de overheid heeft vooralsnog het nakijken
36 36
2000-2015 We modderen voort bij gebrek aan leiderschap, pensioen is een
spiegel van de maatschappij
• Toezichthouder grijpt in na dotcomcrisis en overheid voert FTK in (2007) Zekerheidseisen sterk aangescherpt
Overgang op marktwaardering verplichtingen maakt fondsen en pensioen speelbal van
de almaar dalende rente
Van eindloon naar middelloon omwille van betaalbaarheid en evenwichtig sturen op
indexeren
Dus beweging naar meer bescherming (=houden wat je hebt) ten koste van indexeren
(=groei)
• Overheid dwingt langer werken af (2006) VUT en prepensioen fiscaal verboden
Maar langjarige affinanciering overgangsmaatregelen
• Historisch besef Contract blijft defined benefit, maar premiestuur wordt snel bot
Kredietcrisis toont aan dat FTK slechts schijnzekerheid brengt
Contract blijft januskop; dus beleggings- en rentespagaat blijven
Het generatiedebat begint: we beginnen te rekenen in termen van ‘winnaars en
verliezers’, lees oud en jong
37 37
2000-2015 We modderen voort (2)
• De bordjes worden verhangen: werkgevers ‘winnen’ nu van werknemers, met steun van
de overheid
• Het is nu echt te mooi en te duur geworden We gaan nu echt duidelijk langer leven
De rente blijft maar dalen
Werkgevers trekken zich terug uit het risico (premie)
• Leidt tot historisch tripartiete pensioenakkoord in 2010, dat echter niet wordt uitgevoerd AOW leeftijd omhoog en gekoppeld aan levensverwachting
Flexibele AOW-leeftijd
AOW beetje omhoog om zware beroepen wat te ontzien
Pensioenleeftijd omhoog en gekoppeld aan levensverwachting
Januskop weg: vlucht vooruit naar zachte maar reële uitkeringen met ruimte voor LT-
beleggingsstrategie zonder spagaten
• Het nieuwe FTK (1-1-2015) trekt ons weer terug het moeras in Januskop blijft met alle ellende van dien
38 38
Blijven zitten is geen optie: de omgeving verandert
Nieuw FTK: Financiële
Houdbaarheid
Klijnsma: Maatschappelijke
Houdbaarheid
economie
demografie
arbeidsmarkt
maatschappij
QE extreem lage rente
39 39
Waar komen we vandaan en waar willen we naar toe?
Ontbrekende waarden:
Indexeringsperspectief
LT beleggen
Rentespagaat (stabiliteit)
Nominale
uitkerings-
overeenkomst
(Nieuw FTK)
Individuele premie-
overeenkomst
Reële uitkerings-
overeenkomst
(macrostabiele
discontovoet)
Collectieve premie-
overeenkomst met
risicodeling
SER-verkenning
Verbeterde
premieovereenkomst
Ontbrekende waarden:
Risicodeling
Voldoende premie
LT beleggen
Stabiliteit
Verplichtstelling (?)
Kritiek:
Doorsneesysteem
Geen maatwerk
Geen keuzevrijheid
ZZP
Arbeidsmarkt
Gebrek aan transparantie
Ontbrekende waarden:
Risicodeling
Verplichtstelling (?)
Verkenning:
Kan het met risicodeling?
Kan het met behoud verplichtstelling?
Levert het een goed pensioen op?
40 40
Hoe passen we het contract aan om de niet veranderde doelen te
kunnen blijven bereiken?
• Historisch besef: een goed en stabiel pensioen voor alle werkenden en over alle
generaties met een stabiele prijs is individueel en maatschappelijk belang Welvaartsvaste AOW is basis, maar niet genoeg
Inkomensgerelateerd, koopkrachtbestendig en levenslang
Pensioen is voor pensioen en dus voor later
Werkgever en werkende zorgen samen voor voldoende premie
Evenwichtige risicodeling binnen en tussen generaties; daarin passen geen
zekergestelde aanspraken
Lange termijn beleggingsbeleid geeft het beste resultaat
Verplichtstelling maakt risicodeling, lange termijn focus en collectiviteit mogelijk en
voorkomt free-rider gedrag
Lage kosten door schaalgrootte
41 41
Zonder solidariteit (=collectieve risicodeling) komt de puzzel niet af
BETAALBAARHEID ZEKERHEID/RISICO
AMBITIE
SOLIDARITEIT?
42 42
Historisch besef van gilden tot nu:
Risicodeling, het belang is erg groot
• Collectiviteit geeft schaal en toegang tot risicodeling Voor kanssolidariteit (jij leeft langer dan ik)
Voor kostenefficiency (uitvoering; betere en goedkopere toegang tot LT-beleggen)
• Pensioenfondsen kunnen meer dan financiële markten Langleven, inflatie, risico delen tussen generaties
• Belang van collectieve risicodeling is groot Doel: betaalbaar inkomensgerelateerd en koopkrachtbestendig pensioen
Dat vraagt om rendement en dus: risico nemen
Dat risico wil je spreiden en delen (Wat is hierin de optimale mix?)
Omwille van stabiliteit, genoeg=genoeg, dempen pech en geluk
Geeft welvaartswinst voor individu en BV Nederland: iedereen over opeenvolgende
generaties een goed pensioen
En niemand verschaft zekerheid: risicodeling is het nieuwe fundament
• Verplichtstelling (1949) is krachtig instrument Geeft continuïteit aan risicodeling en benutten lange termijn beleggen
Voorkomt free-rider gedrag
43 43
Risicodeling in premieovereenkomst:
Van anoniem/emotioneel naar transparant/rationeel?
• Schokken uitsmeren Geeft stabiliteit (vertrouwen!)
Maar ‘uitsmeren met jezelf’ is geen risicodeling
Dus: werk met een ‘open AFS’: de toekomst is nodig
• Collectieve expliciete zichtbare buffer voor gemene rekening Dempen: geluk nu bewaren voor pech straks
Genoeg=genoeg (sowieso afgedwongen door fiscus)
Opvangen unknown unknowns (discretionaire ruimte)
Werkkapitaal voor actuariële resultaten en extra bron van rendement
Vergroot robuustheid stelsel, mits niet negatief en transparant gemanaged
• Interne swapmarkt invullen Micro en macro langleven, en inflatie
Niet-verhandelbare risico’s, dus subjectiviteit onontkoombaar
Kunnen beprijzing longevity en inflation linked bonds helpen?
• SER verkenning moet antwoord geven: Bekend? Interessant?
44 44
De premieovereenkomst met collectieve risicodeling Model SER IV-C
Vlakke premie
Vastgesteld vanuit een pensioendoel!
Voorwaardelijke levenslange
uitkering (koopkracht!)
collectief rendement
uit life-cycle
bij/af: bijdrage
risicodeling
45 45
Reken de boel niet kapot
• De sociale waarde van ons pensioen overstijgt de marktwaarde van het nu
• Ons pensioenstelsel kan geen goede doorstart maken zonder solidariteit tussen
generaties
• We moeten niet rekenen in termen van winnaars en verliezers, niet verder
verstrikt raken in de stereotypen van oud en jong
• Het succes zit in het verbinden van individuele wijsheid met maatschappelijke
wijsheid: als het met ‘wij’ goed gaat, gaat het ook met ‘ik’ goed
• Vrij naar Mazower, interview in FD 5 dec 2015
46 46
Stelling
Risicodeling tussen generaties is het bindmiddel voor een goed
pensioen.
Eens
Oneens
47
Pauze
47
tot 11.20 uur
48 48
2015 2045
49 49
De wereld verkeert in transitie:
“Reset je mentale software”
Tony Bosma
Futurist en Trendwatcher voor Extend Limits
50 50
Beschouwingen KPS-werkgroep Jong (& Oud)
Arjan Pepping
Actuarieel Analist, Shared Product Specialist Aegon,
lid werkgroep
51 51
Werkgroep “Jong (& Oud)”
Daar maken wij nu gelijk
Werkgroep “Jong & Oud” van ….
52 52 2
53 53
54 54
55 55
56 56
57 57
58 58
59 59
Call for action….
“Ga aankomende maand eens het gesprek
aan over pensioen met zo’n 3 (jonge)
mensen in je omgeving, zonder het woord
pensioen te gebruiken”
“Vertel je omgeving hoe zij pensioen kunnen
gebruiken bij sollicitatiegesprekken”
60 60
Dank voor jullie aandacht….
Namens:
Paul Bakker – neemt nog deel aan paneldiscussie
Juliette Tesselhoff – neemt nog deel aan paneldiscussie
Tim Zuiderman
Gerard van ‘t Hoff
Arjan Pepping
Voor meer info weten jullie ons te vinden….
Voortvarend op weg naar een toekomstbestendig pensioenstelsel
Jacqueline Lommen, Ex. Director European Pensions, Robeco Group
KPS Najaarscongres, Hilversum, 11 December 2015
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel
B. PensioenInstellingen
C. PensioenRegelingen
D. PensioenUitvoering
62
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel ZZPers
B. PensioenInstellingen keuzevrijheid
C. PensioenRegelingen solidariteit en risicodeling
D. PensioenUitvoering het gaat nu snel…..
63
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel
B. PensioenInstellingen
C. PensioenRegelingen
D. PensioenUitvoering
64
65
Een prachtstelsel, maar houdbaarheid onder druk: Wet
Remmende voorsprong
Mercer: “Nederlandse pensioensysteem een na beste ter wereld”
OESO: “Nederlandse pensioenbesparingen 150% van BNP”
Darwin: “It is not the strongest of the species that survives, nor the
most intelligent. It is the one that is the most adaptable to change“
Administratie /
communicatie
Financiering
Verzekeren
Door de bomen het bos blijven zien – een analyse tool
66
2. PensioenInstelling
3. PensioenRegeling
1. PensioenStelsel
Beleggen
Fundamentele veranderingen gaande op 4 onderscheiden
gebieden
4. PensioenUitvoering
67
Voortvarende aanpak richting een toekomstbestendig
pensioenstelsel Noodzakelijk onderhoud
Fiscaal Witteveen kader 2014 (versobering opbouw)
Fiscaal Witteveen kader 2015 (100k grens)
Aanpassing FTK / UFR funding eisen pensioenfondsen
Pension Fund Governance pensioenfondsen
Pensioenknip (Motie Lodders)
Individuele waardeoverdrachten
Wet Pensioencommunicatie Pensioen 1-2-3
Transparantie uitvoerings/vermogensbeheerkosten
…
Stelsel Instelling Regeling Uitvoering
68
Voortvarende aanpak richting een toekomstbestendig
pensioenstelsel Noodzakelijk onderhoud
Fiscaal Witteveen kader 2014 (versobering opbouw)
Fiscaal Witteveen kader 2015 (100k grens)
Aanpassing FTK / UFR funding eisen pensioenfondsen
Pension Fund Governance pensioenfondsen
Pensioenknip (Motie Lodders)
Individuele waardeoverdrachten
Wet Pensioencommunicatie Pensioen 1-2-3
Transparantie uitvoerings/vermogensbeheerkosten
…
Stelsel Instelling Regeling Uitvoering
Fundamentele aanpassingen
Fiscaal Witteveen kader (vervolg)
Nationale pensioenregeling/plicht, ZZPers
Doorsneesystematiek beëindigen
Zorg/Pensioen/Wonen
Means-tested AOW?
Introductie/evaluatie PPI
Introductie APF / marktwerking en ring-fencing
Grote verplichtstelling verhangen
EIOPA QAST (“Europese FTK/Stresstest”)
Solvency2 verzekeraars
Premieovereenkomst met variabele uitkering
SER Variant 4 (invaren oude DB rechten?)
Nieuwe pensioenuitvoerders met nieuwe werkwijzen (klantgericht, kosten-efficient, digitaal, …….)
69
Voortvarende aanpak richting een toekomstbestendig
pensioenstelsel Noodzakelijk onderhoud
Fiscaal Witteveen kader 2014 (versobering opbouw)
Fiscaal Witteveen kader 2015 (100k grens)
Aanpassing FTK / UFR funding eisen pensioenfondsen
Pension Fund Governance pensioenfondsen
Pensioenknip (Motie Lodders)
Individuele waardeoverdrachten
Wet Pensioencommunicatie Pensioen 1-2-3
Transparantie uitvoerings/vermogensbeheerkosten
…
Niet nodig of defaitistisch te zijn en angst te hebben! Er gebeurt erg veel in Den Haag (en in de sector)
Stelsel Instelling Regeling Uitvoering
Fundamentele aanpassingen
Fiscaal Witteveen kader (vervolg)
Nationale pensioenregeling/plicht, ZZPers
Doorsneesystematiek beëindigen
Zorg/Pensioen/Wonen
Means-tested AOW?
Introductie/evaluatie PPI
Introductie APF / marktwerking en ring-fencing
Grote verplichtstelling verhangen
EIOPA QAST (“Europese FTK/Stresstest”)
Solvency2 verzekeraars
Premieovereenkomst met variabele uitkering
SER Variant 4 (invaren oude DB rechten?)
Nieuwe pensioenuitvoerders met nieuwe werkwijzen (klantgericht, kosten-efficient, digitaal, …….)
70
Directe impact van Europa op NL pensioensysteem en op dagelijkse praktijk in Nederlandse
pensioensector nauwelijks merkbaar. Echter, Europa heeft heel impliciet, heel subtiel invloed op alles wat
thans in de NL pensioenpolder speelt
• Invloed van “Europa” vooral via marktontwikkelingen
• Invloed van “Europa” via EU wetgeving verloopt primair via pensioeninstelling (aangrijpingspunt)en ECJ
• EU heeft veelal géén mandaat en géén intentie om zich met Nederlands pensioenstelsel te “bemoeien”
• “Europa” is als een mammoettanker die vaart. Zelf in de stuurhut gaan zitten
Europa werkt als Catalyst for Change in de Nederlandse
pensioensector
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel ZZPers
B. PensioenInstellingen
C. PensioenRegelingen
D. PensioenUitvoering
71
72
Op het niveau van het stelsel spelen de écht fundamentele vraagstukken:
• Financiële stabiliteit van Nederland (verdere) vermindering fiscale facilitering 2e pijler
pensioenopbouw
• Flexibilisering arbeidsmarkt (ZZPers) nationale pensioenplicht/regeling invoeren
• Draagvlak pensioenstelsel (intergenerationele solidariteit) doorsneesystematiek afschaffen
• Combineren Pensioen – Wonen – Zorg doorlopende voorbereidende verkenning
• Demografische ontwikkelingen en overheidsbegroting versobering 1e pijler AOW (means-testing)
• Invaren oude (underfunded) DB rechten toekomstbestendige pensioenregeling via SER
PensioenStelsel
SER speelt een belangrijke rol in groot deel van deze vraagstukken
Stelsel
73
Pensioenopbouw voor ZZPers:
• Verplicht of vrijwillig pensioenopbouw?
• Nationale pensioenregeling of regeling naar keuze?
• In 2e (strenge regels) of 3e pijler (meer flexibiliteit)?
• Via een pensioenfonds of andere pensioenaanbieder?
PensioenStelsel – ZZPers – Wat heeft jullie voorkeur?
ZZP pensioenoplossing via 3e pensioenpijler collectief contract: een nog onderbelichte oplossing
Praktijkvoorbeeld:
• 3e pijleroplossing (niet 2e)
• Verzekeringswet of Banksparenwet (beleggingsinstelling,
bank)
• Collectief contract (“group pensions”)
• ism vakbonden
• Oplossing geijkt op 2e pijler DC regeling
• met persoonlijke pensioenrekening en LC beleggen en
default/opting-out
• Fiscaal gefaciliteerd (ZZP wetgeving)
• Flexibele inleg (hoogte, duur). Bij banksparen flexibeler
dan bij verzekeringsoplossing
• Flexibele opname (vorm, duur, bestedingsdoel) Bij
banksparen flexibeler dan bij verzekeringsoplossing
• Low cost, low hassle
Stelsel
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel ZZPers
B. PensioenInstellingen keuzevrijheid
C. PensioenRegelingen
D. PensioenUitvoering
74
75
Werkgever – onderbrengingsplicht
Pensioenfonds
PPI, APF en XB-IORP beschikbaar gekomen naast traditionele pensioenfonds (90%) en verzekeraar (10%)
IORP Pensioenfonds
Ondernemings-pensioenfonds
(opf)
Bedrijfstak-pensioenfonds (bpf)
Beroeps-pensioenfonds (brpf)
PPI, APF en IORPs: extra keuzemogelijkheden in
uitvoeringsmodellen
Verzekeraar
Rechtstreekse regeling
“Buy-in” (herverzekerd
pensioenfonds)
PPI
Closed-end PPI (in eigendom van sociale
partners)
Open-end PPI (in eigendom van financiele
dienstverleners )
Closed-end APF
Open-end APF
Buitenlandse IORP
(OFP, ASSEP, SEPCAV, trust, Kasse, etc )
MopF “Buy-out” (liquidatie pensioenfonds;
Rechtstreekse regeling)
Instelling
76
Algemeen Pensioenfonds: APF wordt een succes - grote impact
• Oprichting door “eenieder” (sociale partners en anderen)
• Domeinafbakening vervalt
• Een-financieel-geheel eis vervalt, ring-fencing toegestaan
• Governance flexibel, paritair bestuur niet langer verplicht
Het pensioenfonds wordt doorontwikkeld naar een APF – beschikbaar 1/1//2016 (naar verwachting)
• Meer keuzevrijheid sociale partners (aansluiten bij Bpf en buy out verzekeraar niet toereikend)
• Versterking Governance (uitdagingen vinden bestuurders, tijdsbeslag/ontzorgen, professionalisering bestuur)
• Versterking werking pensioensector: Consolidatieslag stimuleren, Uitvoeringskosten omlaag, Versterking marktwerking, Meer dynamiek, innovatie en veranderingsgezindheid
• Lange voorgeschiedenis (“API is een no-brainer”); MinSZW in de “lead” (APF is “gewoon” een pensioenfonds)
• Nederland sluit meer aan bij gangbare uitvoeringsmodellen in andere landen
Wat gebeurt hier ….
• BPFen ook omvormen tot APF grote verplichtstelling verhanging / ring-fencing
• Level-playing field APF, PPI , verzekeraars, XB-IORPs solvabiliteit arbitrage
• Governance model / charter APF bestuur vs. belanghebbenden per kring
• Internationale ambitie Europees pensioenfonds via PPI (niet APF)
…….. openstaande issues ……..
• Werkkapitaal én eigen vermogen
• Exit clauses verplicht
• Rechtsvorm Stichting (uitbestedingspartners vrije keuze)
• Vergunningplicht
• APF is geen oplossing voor funding issues regeling aanpassen
• Open-end versus closed-end APFs
• Advies RvSt mbt motie ring-fencingin BPF
…….. en de actuele ontwikkelingen
Instelling
77
Pensioenregeling
Pensioendeelnemer
werknemer
Onderneming
Werkgever
Sociale partners
Pensioeninstelling
uitvoeringsorganisatie
Vermogens
beheerder
Verzekeraar
APF en verhanging van de Grote verplichtstelling voor BPFen
Kleine verplichtstelling
Grote verplichtstelling 1 Grote verplichtstelling 3
Grote verplichtstelling 2
Instelling
Verzekeraar
PPI
BPF Y APF
78
Pensioenregeling
Pensioendeelnemer
werknemer
Onderneming
werkgever
Sociale partners
Pensioeninstelling
uitvoeringsorganisatie
Vermogens
beheerder
Verzekeraar
APF en verhanging van de Grote verplichtstelling voor BPFen
BPFen kunnen hun rol als consolidator in de sector invullen
Kleine verplichtstelling
Grote verplichtstelling 3
Grote verplichtstelling 2
Grote verplichtstelling 1
79
Closed-end IORP / pensioenfonds
Meest gehanteerde uitvoeringsmodel in:
UK, Ierland, Nederland, België, Malta, Cyprus
• “in eigendom” van sociale partners
• bestuur door sociale partners
• beheert alleen regelingen eigen onderneming/sector
• impliciete contracten
• een “pension trust”
PPI en APF zijn zoveel meer dan een nieuw uitvoeringsmodel Instelling
80
Closed-end IORP / pensioenfonds Open-end IORP / pensioeninstelling
PPI APF
Meest gehanteerde uitvoeringsmodel in:
UK, Duitsland, Zwitserland, Frankrijk, Z- en
Oost-Europa
Australie, Zuid-Amerika, Azie
Meest gehanteerde uitvoeringsmodel in:
UK, Ierland, Nederland, België, Malta, Cyprus
• “in eigendom” van sociale partners
• bestuur door sociale partners
• beheert alleen regelingen eigen onderneming/sector
• impliciete contracten
• een “pension trust”
• “in eigendom” van financiële dienstverlener
• bestuur door “professionals”
• beheert regelingen verschillende ondernemingen
• expliciete contracten
• een “financiële instelling”
PPI en APF zijn zoveel meer dan een nieuw uitvoeringsmodel Instelling
81
Closed-end IORP / pensioenfonds Open-end IORP / pensioeninstelling
PPI APF
Meest gehanteerde uitvoeringsmodel in:
UK, Duitsland, Zwitserland, Frankrijk, Z- en
Oost-Europa
Australie, Zuid-Amerika, Azie
Meest gehanteerde uitvoeringsmodel in:
UK, Ierland, Nederland, België, Malta, Cyprus
• “in eigendom” van sociale partners
• bestuur door sociale partners
• beheert alleen regelingen eigen onderneming/sector
• impliciete contracten
• een “pension trust”
• “in eigendom” van financiële dienstverlener
• bestuur door “professionals”
• beheert regelingen verschillende ondernemingen
• expliciete contracten
• een “financiële instelling”
PPI en APF zijn zoveel meer dan een nieuw uitvoeringsmodel Instelling
Uitbreiding keuzemogelijkheden sociale partners m.b.t. uitvoeringsmodellen
Pensioenuitvoerders mogen worden opgericht door “eenieder” (rol van sociale partners)
Vrije marktwerking in de tweede pensioenpijler (vrijheid van dienstverlening)
Pensioenregeling
Pensioendeelnemer
werknemer
“IK”
Onderneming
Werkgever
Sociale partners
Verplichtstelling en keuzevrijheid – Toren van Babel – Wat heeft jullie voorkeur?
Pensioeninstelling
Uitvoerings-
organisatie
Vermogens
beheerder
Verzekeraar
Beleg-
gingen
Pensioen
-uitkering
Pensioenregeling
Pensioendeelnemer
werknemer
“IK”
Onderneming
Werkgever
Sociale partners
Verplichtstelling en keuzevrijheid – Toren van Babel – Wat heeft jullie
voorkeur?
Pensioeninstelling
Uitvoerings-
organisatie
Vermogens
beheerder
Verzekeraar
Beleg-
gingen
(1) Alle
werknemers
(3) Pensioen aanbieden (5) Pensioenuitvoerder
(6) Uitbestedings-
partners
(8) Shoprecht
(4) Soort regeling
Pensioen
-uitkering
(7) Beleggingsbeleid
(2) Werkgevers
bijdrage
Instelling
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel ZZPers
B. PensioenInstellingen keuzevrijheid
C. PensioenRegelingen solidariteit en risicodeling
D. PensioenUitvoering
84
Pensioenregelingen: evolutionair proces in Nederland
85
Uitkerings
overeen-
komst
(“DB”)
Premie
overeen-
komst
(“DC”)
Regeling
Pensioenregelingen: evolutionair proces in Nederland
86
Traditioneel DB
Middelloon DB
Afstempelen DB
Conditionele indexatie DB
Dutch CDC
Reële contract
Uitkerings
overeen-
komst
(“DB”)
Premie
overeen-
komst
(“DC”)
Regeling
Pensioenregelingen: evolutionair proces in Nederland
87
Smart DC
Individueel DC
Traditioneel DB
Middelloon DB
Afstempelen DB
Conditionele indexatie DB
Dutch CDC
Reële contract
Uitkerings
overeen-
komst
(“DB”)
Premie
overeen-
komst
(“DC”)
Regeling
Pensioenregelingen: evolutionair proces in Nederland
88
Smart DC
Individueel DC
Collectieve premieovereenkomst
Traditioneel DB
Middelloon DB
Afstempelen DB
Conditionele indexatie DB
Dutch CDC
Reële contract
Uitkerings
overeen-
komst
(“DB”)
Premie
overeen-
komst
(“DC”)
Collectieve premieovereenkomst: slaat brug tussen DB en DC (gulden middenweg)
Regeling
Toekomstbestendige regeling: Combineren goede elementen DB en DC
Zwart-wit discussie in Nederlandse “pensioenpolder”
DB
DC
89
Het goede van DC (premieovereenkomst):
IFRS- proof / beheersbare pensioenlasten
Expliciet contract (ex-ante afspraken vastleggen)
Persoonlijke eigendomsrechten (geen ex-post herverdeling)
Keuzevrijheid voor deelnemers (“control”)
Maatwerk voor deelnemers/populatie
Default opties (bescherming tegen onnodige risico’s)
Begrijpelijk pensioen / waardering / betrokkenheid
Collectieve premieovereenkomst: De Gulden middenweg van Aristoteles
Premieovereenkomst met persoonlijke eigendomsrechten EN collectieve uitvoering en risicodeling
Het goede van DB (uitkeringsovereenkomst):
Solidariteit (risicodeling)
Collectieve schaalvoordelen (uitvoeringskosten)
Collectief pensioen (2e pijler)
Centrale rol sociale partners (professionaliteit)
Paternalisme (kleine verplichtstelling, gemak)
Hoge premieinleg (fiscale facilitering)
Zachte uitkering (conditionele indexatie, afstempelen)
Regeling
90
Collectieve premieovereenkomst afgepeld
Beoogde aanpassingen in premieovereenkomst omvatten vier elementen (zie volgende pagina’s voor
toelichting):
1. risicovoller DOORBELEGGEN
2. “INKOPEN” in een collectieve pot rondom pensioendatum
3. (HERVER)DELEN van biometrische en financiële risico’s
4. UITSMEREN SCHOKKEN in de tijd
• Twee varianten worden mogelijk gemaakt door wetsvoorstel: (1) collectief en (2) persoonlijk
• Geen/nauwelijks materieel verschil in pensioenresultaat voor de deelnemers
Regeling
91
Collectieve premieovereenkomst – DOORBELEGGEN
a) Verplichte uitkeringsgarantie vervalt waardoor uitkering variabel wordt (óók voor
premieovereenkomsten; bij uitkeringsovereenkomsten was reeds toegestaan)
b) Risico’s verschuiven van pensioeninstelling en/of werkgever naar de deelnemer(s)
c) Gevolg: meer risicovol beleggen mogelijk direct voor en na pensioendatum
(beleggingsspagaat verminerd)
d) Verwachte hoogte van de pensioenuitkering stijgt
• Grootste deel positieve impact op verwachte hoogte pensioenuitkering komt uit nieuwe
mogelijkheid om voortaan te kunnen DOORBELEGGEN
Regeling
92
Collectieve premieovereenkomst – “INKOPEN”
* NB: Deze vorm van “Inkopen” niet verwarren met de traditionele definitie van inkoop bij een verzekeraar waarbij een garantie op uitkering wordt
gegeven.
Op pensioendatum of eerder het persoonlijk gespaarde kapitaal geleidelijk inbrengen in een
“collectieve pot”
a) (uitkeringsfase van) premieovereenkomsten vaker via pensioenfonds (naast verzekeraar of
PPI)
b) pensioenknip en renteconversierisico op pensioendatum voorkomen (zoals in goede LC
aanpak)
c) door vervroegde (10 jaar voor pensioendatum) “inkoop” meer volume en grotere
solidariteitskring creëren in collectieve pot
d) persoonlijke pensioenrekening (kapitaal, eigendomsrechten) omzetten in collectieve pot
(aanspraak)
e) beleggingen: standaard asset allocatie toepassen (i.p.v. maatwerk life-cycling beleggen per
persoon)
• Variant 1: wel “INKOPEN” in de collectieve pot in de uitkeringsfase
• Variant 2: niet “INKOPEN”; behouden van de persoonlijke pensioenrekening in de uitkeringsfase
Regeling
93
Collectieve premieovereenkomst – (HERVER)DELEN
RISICO’S (HERVER)DELEN
Risicodrager:
Risico zelf dragen als deelnemers en samen delen óf extern onderbrengen
Hoogte van pensioenuitkeringen afhankelijk van:
a) Financieel (beleggings)resultaat
b) Biometrisch resultaat
micro langleven (“sterftewinst”)
macro langleven
NB: kortleven-, arbeidsongeschiktheid- risico in opbouwfase altijd extern gedekt via verzekeraar
• In beide varianten worden risico’s zoveel mogelijk collectief gedeeld
• In beide varianten kunnen risico’s door deelnemers worden gedragen of uitbesteed worden
• In Variant 2: beleggingsrisico wordt niet gedeeld (optimaal Life Cycle beleggen)
Regeling
94
Collectieve premieovereenkomst – (HERVER)DELEN
RISICO’S (HERVER)DELEN
Herverdelen:
Toebedelen van de biometrische en financiële resultaten naar de pensioenuitkering
Variant 1: via collectieve pot en toebedelingsmechanismen - met/zonder toekomstige
generaties?!
Variant 2: geen herverdeling; effecten direct via persoonlijke pensioenrekening
• HERVERDELEN brengt extra complexiteit, waarderingsvraagstukken (discretionaire bevoegdheden
bestuur en solvabiliteitsbuffers) met zich mee. In hoeverre wegen de voor- en nadelen van
herverdelen tegen elkaar op?
Regeling
95
Collectieve premieovereenkomst – SPREIDEN
SCHOKKEN SPREIDEN: Fluctuatie in pensioenuitkeringen “smoothen” door schokken uitsmeren in de tijd
Maximum periode (5 jaar) met oog op voorkomen kruiend-ijs-effect
SCHOKKEN SPREIDEN
• Kan in uitkerings- (gebeurt reeds) en ook in premieovereenkomsten (nieuw toegestaan)
• Kan zowel in Variant 1 en en Variant 2 worden toegepast
Regeling
Collectieve premieovereenkomst: Collectief en solidair
Collectiviteit
Centrale rol sociale partners
inhoud regeling bepalen
pensioenuitvoerder kiezen
Centrale rol van pensioenfondsen
uitvoeringsmodellen
Non-profit
pensioeninstelling (pensioenuitvoerders)
uitbestedingspartners (PUOs, vermogensbeheerders)
Verplichtstelling
Klein (elke werknemer een pensioen)
groot (regeling en uitvoerder)
Schaalvoordelen
inkoopkracht
professionaliteit
Paternalisme
via 2e pijler (niet 3e pijler individueel)
bescherming deelnemers (default opties)
beperking hassle (ontzorgen)
Beleggingsbeleid
Prudent person en default options en zorgplicht
96
Nieuwe premieovereenkomst: geen verandering m.b.t. collectiviteit
Regeling
Collectieve premieovereenkomst: collectief en solidair
Collectiviteit Solidariteit / risicodeling
Centrale rol sociale partners
inhoud regeling bepalen
pensioenuitvoerder kiezen
Centrale rol van pensioenfondsen
uitvoeringsmodellen
Non-profit
pensioeninstelling (pensioenuitvoerders)
uitbestedingspartners (PUOs, vermogensbeheerders)
Verplichtstelling
klein (elke werknemer een pensioen)
groot (regeling en uitvoerder)
Schaalvoordelen
inkoopkracht
professionaliteit
Paternalisme
via 2e pijler (niet 3e pijler individueel)
bescherming deelnemers (default opties)
beperking hassle (ontzorgen)
Beleggingsbeleid
Prudent person en default options en zorgplicht
Risicodrager(s)
Staat (belastingen)
Pensioeninstelling (FTK)
werkgever (IFRS)
3rd party (verzekeraar, markt, captive)
Deelnemer(s)
Risico’s samen delen
biometrisch (langleven, kortleven, arbeidsongeschikt)
financieel (beleggingen)
micro langleven
macro langleven
Risico’s herverdelen
ex-ante (doorsneesystematiek, m/v)
ex-post en discretionair (bijstorten, afstempelen)
met huidige en/of toekomstige generaties
97
Nieuwe premieovereenkomst: wel verandering m.b.t. solidariteit en risico(herver)deling
Regeling
Collectiviteit en Solidariteit: Wat heeft jullie voorkeur? (tick the box)
Collectiviteit Solidariteit / risicodeling
Centrale rol sociale partners
inhoud regeling bepalen
pensioenuitvoerder kiezen
Centrale rol van pensioenfondsen
uitvoeringsmodellen
Non-profit
pensioeninstelling (pensioenuitvoerders)
uitbestedingspartners (PUOs, vermogensbeheerders)
Verplichtstelling
klein (elke werknemer een pensioen)
groot (regeling en uitvoerder)
Schaalvoordelen
inkoopkracht
professionaliteit
Paternalisme
via 2e pijler (niet 3e pijler individueel)
bescherming deelnemers (default opties)
beperking hassle (ontzorgen)
Beleggingsbeleid
Prudent person en default options en zorgplicht
Risicodrager(s)
Staat (belastingen)
Pensioeninstelling (FTK)
werkgever (IFRS)
3rd party (verzekeraar, markt, captive)
Deelnemer(s)
Risico’s samen delen
biometrisch (langleven, kortleven,
arbeidsongeschikt)
financieel (beleggingen)
micro langleven
macro langleven
Risico’s herverdelen
ex-ante (doorsneesystematiek, m/v)
ex-post en discretionair (bijstorten, afstempelen)
met huidige en/of toekomstige generaties
98
Kind niet met het badwater weggooien!!! Collectiviteit en solidariteit zijn een groot goed
Regeling
Inhoud
1. Door de bomen het bos blijven zien: een analyse tool
2. Fundamentele Veranderingen in de sector: A. PensioenStelsel ZZPers
B. PensioenInstellingen keuzevrijheid
C. PensioenRegelingen solidariteit en risicodeling
D. PensioenUitvoering het gaat nu snel…..
99
100
Op niveau van de pensioenuitvoering zijn de volgende veranderingen gaande:
• Verzekeren:
• sterk verminderd risicoabsorbatievermogen verzekeraars + macro longevity risk
• Unbundling vermogensopbouw- en risicodekking element in een pensioenregeling
• Beleggen:
• Alle brillante DB ALM brains worden thans ingezet voor optimaal DC beleggings- en
risicobeleid
• life-cycle investing + default opties (ontzorgen) + decumulatie strategieën
• Administratie:
• kosten-efficiency in de uitvoering (50/50 regel)
• digitale deelnemerscommunicatie / portaal (Facebook?)
PensioenUitvoering
Impact van beschikbaarheid van meerdere uitvoeringsmodellen en meer marktwerking in komende jaren
Uitvoering
101
• We hadden, hebben en zullen blijven hebben een pracht pensioenstelsel; met voldoende financiële zekerheid voor de
oudedag. Geen noodzaak voor defaitisme en angst dat “er geen pensioen meer is als ik oud ben”
• Er gebeurt veel goeds in Den Haag met oog op het toekomstbestendig maken van ons pensioenstelsel; meer dan
vaak in de sector of publiekelijk wordt onderkend. Ga door met pro-actief input geven!
• Hopelijk is de analyse tool van nut voor jullie; om door de bomen het bos te blijven zien en ter voorkoming van
Babylonische spraakverwarringen en suboptimale discussies
• De individualisering trend zet door, met alle voordelen (meer grip, meer transparantie, begrijpelijker, persoonlijke
eigendomsrechten) en nadelen (risico’s meer zelf dragen, meer eigen verantwoording) van dien.
• De premieovereenkomst met collectieve risicodeling is een mooie Gulden middenweg. Koester collectiviteit en
solidariteit waar mogelijk, maar Keep it Simple and Smart (KISS!) met oog op vertrouwen, betrokkenheid, draagvlak en
tegemoet komen aan veranderende behoeften.
Ter afsluiting: Maak je geen al te grote zorgen.....
Jacqueline Lommen
Robeco
Executive Director European Pensions
Boardmember Robeco PPI
Tel: +31.10.224.1283
Mobile: +31.6.1131.7279
Email: [email protected]
102
Belangrijke Informatie
• Deze informatie is met zorg opgesteld door Stichting Robeco Premiepensioeninstelling (Robeco PPI). Het is bedoeld om professionele
partijen te voorzien van informatie over Robeco PPI’s specifieke vaardigheden, maar is geen aanbeveling om financiële instrumenten te
kopen of verkopen.
• De informatie in deze presentatie is uitsluitend bedoeld voor professionele partijen als bedoeld in de Wet op het Financieel Toezicht of
personen die bevoegd zijn deze informatie te ontvangen op basis van andere van toepassing zijnde wetgeving.
• De informatie in deze publicatie is mede ontleend aan betrouwbaar geachte externe bronnen. Aan de informatie in deze publicatie kunnen
geen rechten worden ontleend. Er wordt geen garantie of verklaring omtrent de juistheid of volledigheid gegeven, noch uitdrukkelijk, noch
stilzwijgend.
• Dit document is niet bedoeld voor distributie aan of gebruik door enig persoon of entiteit in enige jurisdictie of land waar de plaatselijk
geldende wet- of regelgeving een dergelijke distributie of een dergelijk gebruik niet toestaat.
• Historische rendementen worden alleen ter illustratie gegeven en zijn als zodanig geen weergave van de verwachtingen van Robeco PPI
voor de toekomst. De waarde van uw beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de
toekomst.
• Alle copyrights, octrooien en andere rechten op de informatie in dit document zijn het eigendom van Robeco PPI. Er worden geen rechten
van welke aard dan ook in licentie gegeven of toegewezen of op andere wijze overgedragen aan personen die toegang hebben tot deze
informatie.
• Stichting Robeco Premiepensioeninstelling te Rotterdam(Handelsregister no. 51867680) heeft een vergunning van De Nederlandsche
Bank te Amsterdam
103
104 104
Paneldiscussie o.l.v. Lennart Booij
Paneldiscussie: Hoe kijken de panelleden én de deelnemers in de zaal aan tegen
de geschetste vergezichten?
Panel:
• Drs. Jacqueline Lommen,
director European Pensions Robeco
• Drs. Juliëtte Tesselhoff,
account Manager Blue Sky Group, lid KPS werkgroep Jong (& Oud)
• Paul Bakker,
commercieel Service Medewerker Aegon,
lid KPS werkgroep Jong (& Oud)
• Don van der Steeg MSc,
voorzitter werkgroep Toekomstig Pensioenstelsel PensioenLab
105 105
Stelling 1
• Het pensioenstelsel is in beweging. Een
toekomstbestendig stelsel bereiken we door:
Evolutie (aanpassing van bestaande systemen)
Revolutie (rigoureus het roer om)
106 106
Stelling 2
• Jonge mensen leven in het nu en bekommeren zich onvoldoende om
hun toekomst.
Eens
Oneens
107 107
Stelling 3
• Geen reden voor angst voor je pensioen later (“als ik oud ben dan is
er geen pensioen meer…..”)
Eens
Oneens
108 108
Stelling 5
• Iedere werkende dient naast zijn AOW verplicht een minimaal
pensioenniveau op te bouwen.
Eens
Oneens
109 109
Stelling 6
• De pensioenbijdrage is straks net zo onderhandelbaar als salaris.
Mensen moeten zelf maar bepalen waar ze hun geld aan besteden.
(pensioen moet transformeren van een secundaire naar primaire
arbeidsvoorwaarde)
Eens
Oneens
110 110
Stelling 7
• In de toekomstige betekeniseconomie zal maatschappelijk rendement
eerste prioriteit hebben
Eens
Oneens
111 111
Stelling 8
• Ons toekomstig pensioen zal besteed worden aan voorzieningen* in plaats
van een levenslange uitkering.
* zoals zorginkoop, aanpassing woning, inkoop in woongemeenschap
Eens
Oneens
112
Afsluiting
Postbus 44
3879 CA Hoevelaken
T: 033 257 05 88
F: 033 258 03 40
www.kps.nl
112 3