Naam:

Jheronimus BoschPrimair onderwijs groep 3, 4 en 5

Naar het museumJullie gaan met de klas naar het museum. In het museum bekijk je schilderwerken en tekeningen van Jheronimus Bosch. Jullie mogen hem gewoon Jeroen noemen. Jouw klas krijgt een rondleiding in het museum. De rondleiding is extra leuk, als je al veel weet van Jeroen. Dus doe je best en veel plezier! Bekijk de film en de afbeeldingen via www.hnbm.nl/onderwijs/jheronimus-bosch/.

Kijken naar Jheronimus Bosch

Het Noordbrabants Museum Jheronimus Bosch 2016.

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Jheronimus Bosch middenpaneel Het laatste oordeel 1501-1525. Stad Brugge, Groeningemuseum. Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

Bekijk hier de film online

Bekijk deze afbeelding online

1. Bekijk de film Jheronimus Bosch. Je mag tijdens het kijken op een kladblaadje opschrijven wat je ziet en hoort. Beantwoord daarna de vragen:

a. Noem een voorbeeld van een museumregel:

...............................................................................................................

b. Wat vind jij bijzonder aan de kunstwerken van Jeroen?

...............................................................................................................

c. Wat is er bijzonder aan de tentoonstelling in het museum?

...............................................................................................................

Goed kijken naar een kunstwerk is best lastig. Als iemand vraagt: “Wat zie je?”, is het moeilijk om alleen dingen te zeggen die je ziet. Voor je het in de gaten hebt, zeg je iets dat je denkt. Daarom ga je nu in tweetallen oefenen met kijken

2. Bekijk met een tweetal online het drieluik Het laatste oordeel.

a. Schrijf vijf dingen op die je ziet. Kijk in stilte, ieder voor zich.

b. Schrijf vijf dingen op die je niet hebt opgeschreven, maar je maatje wel.

c. Zoek samen vijf dingen die jullie geen van beiden (nog) hebben opgeschreven.

Wat zie jij?

1. ................................................

2. ................................................

3. ................................................

4. ................................................

5. ................................................

Wat zag je maatje?

1. ................................................

2. ................................................

3. ................................................

4. ................................................

5. ................................................

Wat zien jullie samen?

1. ................................................

2. ................................................

3. ................................................

4. ................................................

5. ................................................

Beste leerkracht,Niveau en gebruik naar eigen in-

schatting. Kies voor print, computer of digibord. Pas vragen aan naar werkvormen die passen bij uw

klas. Veel plezier en tot ziens in het museum!

Tim Veldhuis

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

Naam:

Jheronimus Bosch

Bekijk deze afbeelding online 3. Kijk nog een keer naar het drieluik Het Laatste oordeel.

a. Waar denk jij dat het over gaat? (Niet praten, zelf nadenken!)

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

b. Waar denkt je maatje dat het over gaat? (Overleg zachtjes met elkaar.)

..................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................

c. Wat vragen jullie je samen af?

..................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................

4. Kijk nog een keer naar het drieluik Het Laatste oordeel.

a. Welk monster vind je het engst? Leg uit waarom.

................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................

b. Welk monster vind je het grappigst? Leg uit waarom.

................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................

c. Wat voor gevoel geeft dit kunstwerk jou? Leg uit waar dat door komt.

................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................

d. Als je in dit kunstwerk zou kunnen kruipen, welke plek zou je dan kiezen en waarom?

................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................

2

Jheronimus Bosch midden-paneel Het laatste oordeel 1501-1525. Stad Brugge, Groeningemuseum. Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

MonstersJeroen is vooral bekend door alle monsters die hij tekende en schilderde. Het lijken allemaal fantasiewezens, maar hij heeft ze niet helemaal zelf verzonnen! In zijn schetsen tekende Jheronimus stukjes van verschillende echte dieren aan elkaar vast. Bijvoorbeeld een vis met vleu-gels en mensenbenen. Google maar eens op “monsters jheronimus bosch”.

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

5. Schilder en knip je eigen Bosch Monsters.

a. Vouw een A4 papier in drieën zoals hiernaast. b. Vouw je papier weer open.

c. Schilder - of teken - een fantasie monster: onder-benen, midden-armen, boven-hoofd. d. Knip het papier (als het droog is) in drie gelijke delen.

e. Ruil stukjes monster met elkaar, bijvoorbeeld zo: laat één stuk liggen op je plek. Loop met de andere twee stukken rond. Elke keer als je iemand tegenkomt ruil je één van de twee stukken met elkaar. Tijd om? Ga terug naar je plaats: dit zijn jouw drie stukjes monster.

e. Maak een tentoonstelling van alle nieuwe monsters in je klas.

6. Bekijk Het schilderij de Lakenmarkt.

Zet de nummers van de afbeelding bij de juiste omschrijving.

Huizen van kooplei en ambachts-lieden met uitgestalde koopwaaronder de luifels.

Marktkramen van de lakenhandelaren.

Waterput.

Schandpaal waaraan gestraften te kijk werden gezet.

Botermarkt.

Eiermarkt.

Armen krijgen stof van Franciscus,de beschermheilige van de lakenwevers.

3

De tijd van Jheronimus BoschWe weten niet precies in welk jaar Jeroen geboren werd. We weten wel wanneer hij is gestorven: 1516. In 2016 is dat dus precies 500 jaar geleden.

Jeroen woonde in een huis aan de markt. Voor zijn deur stonden de kooplieden op de markt. Iets verderop was het stadhuis. Daar vergaderden de stadsbestuurders.

Midden op de markt kregen veroordeel-de misdadigers hun straf. Regelmatig liepen er geestelijken in optocht over de markt en langs zijn huis naar de Sint Jan.

Veel mensen werden rijk van de handel op de markt en in de stad. Ze kochten grote huizen aan de markt. Mensen gaven ook geld aan de kerk. Van dat geld kochten de kerk veel mooie dingen, bijvoorbeeld schilderijen van Jeroen.

....

....

....

....

....

....

....

Bekijk deze afbeelding online

Anoniem, De Lakenmarkt, omstreeks 1530.

Tijd vanSteden en Staten

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

2

14

67

5

3

.......................................................................................................

Tekening: Caroline Verweij

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

4

Wie was Jheronimus BoschJeroen woonde en werkte in een schilderswerkplaats in ’s-Hertogenbosch. Hij leefde aan het einde van de middeleeuwen. Zijn ouders kwamen uit Aken in Duitsland. Daarom was de achternaam van de familie van Jeroen ‘Van Aken’. Jeroen heette dus eigenlijk ‘Jeroen van Aken’. Maar op zijn kunstwerken gebruikte Jeroen zijn eigen woonplaats als achternaam: ‘Jheronimus Bosch’. Zo wisten mensen van buiten de stad waar Jeroen woonde: in ’s-Hertogenbosch. Handig als ze een schilderij bij hem wilden bestellen.

7. Bekijk de stamboom en beantwoord de vragen:

a. Hoe heette de opa van Jeroen?

.......................................................................................

b. Hoeveel broers en zussen had Jeroen?

.......................................................................................

c. Wat valt je op als je naar het beroep van de familieleden van Jeroen kijkt?

.......................................................................................

.......................................................................................

.......................................................................................

Bekijk online

Bekijk online

Bekijk online

....

....

....

Maker: onbekend.

Titel: Jheronimus Bos paintre.

Wat is het: Portret tekening.

Jaartal: ongeveer 1550.

Maker: August Falise.

Titel: Jeroen Bosch.

Wat is het: standbeeld.

Jaartal: 1930

Maker: Jheronimus Bosch

Titel: detail van De verzoeking van de heilige Antonius.

Wat is het: paneelschildering

Jaartal: onbekend.

We weten niet precies hoe Jeroen er uit zag. Sommige mensen denken dat in zijn kunstwerken kleine zelfportretjes verstopt zitten. Jeroen schilderde inderdaad vaak een man met een spitse neus. Kan dit misschien Jeroen zelf zijn?

8. Bekijk de drie afbeeldingen van Jeroen.

a. Zet de juiste letters bij de tekst.

b. Waarom weten we niet zeker of afbeelding A en C echt lijken op Jeroen?

...........................................................................................

.................. ........................................................................

c. Denk je dat afbeelding B lijkt op de echte Jeroen? Waarom wel/niet?

...............................................................................................

...............................................................................................

...............................................................................................

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

Grootvader Jan, schilder Katherina

Oom Thomas,schilder

Broer Goessen, schilder Kathelijn

Broer Jan,schilder

Jheronimus, schilder Aleit van de Meervenne

Zus Herberta

Neefje Jan,schilder & beeldsnijder

Zus Katherina

Neefje Thonis,schilder

Oom Jan,schilder

Oom Hubrecht

Oom Goessen,schilder

Vader Anthonius, schilder Aleit van der Mynnen Mechtelt

Stamboom van Jheronimus Bosch.

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

5

Drieluiken

9. Vul de ontbrekende woorden in. Controleer je antwoorden door nogmaals te kijken naar de film Jheronimus Bosch.

In de ................................................................. schilderden de meeste schilders op hout. Zo’n paneel hing niet aan de muur maar vormde

samen met andere panelen meestal een ........................................................... Dat kon je op tafel zetten of dichtklappen en meenemen op

reis. In de ....................................hingen vaak grote drieluiken die normaal gesproken ................................... waren. Dan zag je alleen een

schildering op de buitenkant in de kleur ................................ Op feestdagen ging het drieluik ............................... en kreeg je de binnen-

kant van de panelen te zien.

10. Bekijk de binnenzijde van De Hooiwagen en beantwoord de volgende vragen.

a. Het rechterpaneel stelt de hel voor. Waaraan kun je dat zien?

....................................................................................................

....................................................................................................

....................................................................................................

b. Op het middelste paneel zie je een hooiwagen. Wat doen de mensen die je ziet?

....................................................................................................

....................................................................................................

....................................................................................................

c. Het goud-gele hooi staat symbool voor geld. Wat probeerde Jeroen ons te vertellen?

....................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

....................................................................................................

Verhalen uit de bijbelIn de tentoonstelling zijn veel drieluiken te zien. Een voorbeeld van een drieluik is De Hooiwagen. Op het linker paneel zie je het verhaal van het paradijs. In de middeleeuwen geloofden bijna alle mensen in God. De meeste mensen konden niet lezen of schrijven. Ze konden de verhalen in de Bijbel dus niet zelf lezen. Daarom werden de verhalen geschilderd en getoond in de kerk. Zo konden alle mensen ze zien. Jeroen schilderde ook verhalen uit de Bijbel, bijvoorbeeld het verhaal van het paradijs.

Bekijk deze afbeelding online

Binnenzijde

Buitenzijde

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, circa 1515 Drieluik; olieverf op paneel Museo Nacional del Prado, Madrid Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

6

HeiligenJeroen schilderde veel heiligen. In de tentoonstelling zijn er een flink aantal te zien. Hier zie je De Heilige Christophorus.

Bekijk deze afbeelding online

Jheronimus Bosch, De heilige Christophorus 1490-1505. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

11. Bekijk de afbeelding en beantwoord de volgende vragen:

a. Welk stuk van het schilderij vind je het beste gelukt en waarom?

...............................................................................................................................................................

........................................................................................................................................... ...................

b. Welk stuk van het schilderij vind je niet zo goed gelukt en waarom?

...............................................................................................................................................................

........................................................................................................................................... ...................

c. Wat is een heilige? Je mag met elkaar overleggen.

...............................................................................................................................................................

........................................................................................................................................... ...................

d. Verzin een verhaal dat past bij het schilderij. Schrijf het op en vraag je leerkracht daarna om het “echte” verhaal.

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................

Kijk nogmaals naar het schilderij De Heilige Christophorus. Christophorus loopt door een rivier. Op zijn rug draagt hij een kind naar de overkant. Het is een stukje van een verhaal. Hoe zou de rest van het verhaal gaan? Wie is het kind, denk je? En waarom zou Christophorus hem over het water dragen?

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

7

Het leven van JezusJeroen maakte veel schilderijen over het leven van Jezus. Jezus vond dat alle mensen lief voor elkaar moesten zijn. Hij deed nooit iemand kwaad en was goed voor de mensen om hem heen. Toen de mensen honger hadden, maakte hij uit het niets brood voor iedereen. Hij kon een blinde weer laten zien en liet zelfs iemand weer terugkomen uit de dood. Veel mensen geloofden dat Jezus de zoon van God was. Jeroen vond dat alle mensen net zo’n goed leven moeten leiden als Jezus.

Jeroen schilderde vaak de pijn van Jezus. Daarmee herinnerde hij de mensen aan wat Jezus voor hen heeft gedaan. Jezus heeft zich voor de mensen opgeofferd. De mensen moeten daarvoor dankbaar zijn, vond Jeroen. De onderstaande afbeeldingen komen van verschillende schilderwerken van Jeroen. Ze gaan allemaal over het einde van het leven van Christus, maar ze staan in de verkeerde volgorde.

Bekijk deze afbeelding online

Bekijk deze afbeelding online

Jheronimus Bosch Aanbidding der koningen ca. 1474 New York, Metropolitan Museum of Art John Stewart Kennedy Fund, 1913.

Details uit A: De Hooiwagen (Madrid), B: Ecce homo (Frankfurt), C: Heilige Johannes op Patmos (Berlijn) en D: Kruisdraging (Madrid).

12. Bekijk De Aanbidding der Koningen online en beantwoord de volgende vragen. Werk in tweetallen.

a. Welk verhaal over Jezus zie je hier?

............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................. .............

b. Doe om de beurt de houding van iemand op het schilderij na en blijf doodstil staan, als een standbeeld.

c. Kunnen jullie raden welk figuur op het schilderij de ander nadoet?

............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................. .............

13. Wat denk jij dat de juiste volgorde van de afbeeldingen is?

1: ............... 2: ............... 3: ............... 4: ...............

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Naam:

Jheronimus Bosch

8

Onder de verfOp een houten paneel schilderde Jeroen een onderlaag. Deze onderlaag was gemaakt van gemalen krijt gemengd met lijm gemaakt van botten van dieren. Daar schilderde hij met losse penseelstreken de ondertekening op. De ondertekening is een soort schets. Daaroverheen schilderde hij een bijzondere dunne laag olieverf. Als olieverf uitdroogt, wordt de verf een beetje doorzichtig. Daardoor kun je in het werk van Jeroen nu de ondertekening soms al met je blote ogen zien.

Het Bosch Research and Conservation Project (BRCP)Zes jaar geleden is er een groot onderzoek gestart. Het onderzoek heet het Bosch Research and Conservation Project (BRCP). De onderzoekers zijn deskundigen uit verschillende landen. Samen hebben ze bijna alle werken van Jeroen op dezelfde manier onderzocht. Ze hebben een aantal spannende ontdekkingen gedaan! Hiervoor gebruiken ze de allermodernste camera-technieken. Ook zijn er een flink aantal werken gerestaureerd. De resultaten van het onderzoek zijn te zien op de tentoonstelling in het museum. Op de tentoonstelling kun je dus de geheimen onder de verf ontdekken. Ben je nieuwsgierig naar zo’n ontdekking? Ontdek de geheimen van het drieluik van de Gekruisigde martelares. In dit schilderij zijn later twee figuren overgeschilderd! Kun jij ze vinden?

Bekijk deze afbeelding online

Jheronimus Bosch De marskramer circa 1500 Olieverf op paneel Museum Boijmans Van Beuningen, RotterdamFoto: Rik Klein Gotink voor het BRCP

Jheronimus Bosch fragment Gekruisigde martelares Drieluik; olieverf op paneel Jheronimus Bosch Gallerie dell’Accademia, Venetië Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

14. Bij één van de dieren op De Marskramer is de ondertekening goed te zien. Teken dat dier hier na:

15. Ga naar http://boschproject.org/ en zoek de figuren onder de verf en teken ze na.

Primair onderwijs groep 3, 4 en 5

Jheronimus Bosch - voorbereiding in de klas © Het Noordbrabants Museum, 2016. www.hetnoordbrabantsmuseum.nl

.......................................................................................................

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, Madrid, Museo Nacional del Prado. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.