Na de crisis | #3 - week 15

Trends & ontwikkelingen voor BZK

De corona-crisis heeft de hele wereld in haar greep. Naast de directe impact op onder andere de

gezondheidszorg en de economie, heeft de crisis ook langere effecten tot gevolg. Wat zijn de

effecten van de crisis op openbaar bestuur, democratie, burgerrechten? Welke invloed hebben die

ontwikkelingen op de sociale samenhang in de samenleving? Scheppen crisismaatregelen een

nieuw precedent voor toekomstig beleid? Een aantal belangrijke nationale, Europese en mondiale

ontwikkelingen zijn hieronder beschreven.

Sociale samenhang in de samenleving Directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) Kim Putters schrijft in het Financieele

Dagblad dat de aandacht tijdens de corona-crisis ook moet uitgaan naar de sociale en

maatschappelijke gevolgen. De overheid heeft afgelopen jaren een beroep op

zelfredzaamheid gedaan. Dit pakt voor gezondere en hoger opgeleide mensen vaak beter uit

dan voor hen die dat niet zijn. We moeten voorkomen dat deze crisis de al bestaande

scheidslijnen nog verder vergroot. Benut de crisis om de samenleving menselijker te maken.

Wat zijn de collectieve en individuele risico’s en verantwoordelijkheden, zowel op het

gebied van gezondheid als sociale zekerheid?

https://fd.nl/opinie/1340074/we-redden-het-niet-met-zelfredzaamheid-alleen-de-nieuwe-

economie-vraagt-ook-gemeenschapszin

Op Sociale Vraagstukken onderscheidt docent Strafrecht en Criminologie Marc Schuilenburg

drie paradoxen over de manier waarop de samenleving omgaat met het corona-virus. Ten

eerste: corona is democratisch, maar discrimineert ook. Hoewel het virus geen onderscheid

maakt tussen rijk en arm, kunnen rijkere mensen gemakkelijker voldoen aan maatregelen.

Laagbetaalden werken veelal in de frontlinie, zij houden de maatschappij draaiende. De

tweede paradox: de wereld staat stil maar verandert tegelijkertijd razendsnel nu op rap

tempo beleid wordt doorgevoerd. Tenslotte heerst het virus mondiaal maar blijkt de

natiestaat het centrum voor de samenleving. “De corona-crisis onthult zo wat onze

samenleving is geworden in jaren van groeiende inkomensongelijkheid, securitisering, en

de opkomst van het populistische nationalisme.”

https://www.socialevraagstukken.nl/coronavirus-versnelt-bestaande-ingrijpende-

ontwikkelingen/

Economische impact van corona

Het Financieele Dagblad heeft aandacht voor de gevolgen van de corona-crisis voor starters

op de woningmarkt. De vraag naar woningen neemt af, dat kan effect hebben op de

woningprijs. Toch is het niet aannemelijk dat de starter gemakkelijker aan een huis gaat

komen. Dit komt omdat de al lage rente eerder zal stijgen dan dalen. Daarnaast blijft sprake

van een oplopend woningtekort, vooral in stedelijke gebieden. Hoewel sommige starters van

de tijdelijke lagere huizenprijs kunnen profiteren, schieten woningprijzen weer omhoog als

de bouw van woningen stil komt te liggen.

https://fd.nl/ondernemen/1340048/kan-een-starter-straks-weer-een-huis-kopen

ABN-AMRO schrijft in een analyse dat de woningmarkt een knauw krijgt door corona. In de

analyse wordt zowel naar de vraagkant (economische groei, inkomensvooruitzichten en de

omvang van de financiële vermogens) als naar de aanbodkant van de woningmarkt gekeken.

ABN-AMRO concludeert dat dit jaar een scherpe daling van het aantal woningaankopen zal

plaatsvinden en een iets minder scherpe daling volgend jaar. De prijzen zullen dit jaar een

bescheiden stijging vertonen. Volgend jaar zullen de huizenprijzen gaan dalen. Door de

prijsdaling zullen mogelijk opnieuw huishoudens met hun hypotheek onder water komen te

staan.

https://insights.abnamro.nl/2020/04/woningmarktmonitor-corona-zet-streep-door-hausse/

Journalist David Ottewell, hoofd data bij The New Statesman, duidt de voorspellingen van

de financieel analisten-groep GlobalData. Zij voorspellen dat de Westerse economieën in de

ergste recessie van de naoorlogse geschiedenis gaan komen. Het globale BBP zal in 2020

dalen met 0,9%. De enige hoop is dat de Chinese economie nog zal groeien, hoewel het

groeipercentage van 6,2% naar 2,6% is bijgesteld.

https://www.newstatesman.com/politics/economy/2020/04/western-economies-set-endure-

worst-recession-postwar-history

Economen Camille Landais, Emmanuel Saez en Gabriel Zucman doen op VOXEU (het

beleidsportaal van de economische denktank CEPR) een oproep voor een Europese

belastingheffing om de kosten van de Europese COVID-aanpak te financieren. Ze stellen dat

een gezamenlijke aanpak van de crisis het meest effectief is, om landen met beperkte fiscale

ruimte nu de kans te geven deze crisis te bezweren. Omdat de huidige voorgestelde

financieringen zoals de Eurobonds of inzet van het ESM een vermindering van onderlinge

solidariteit tot gevolg kan hebben, is een progressieve Europese vermogensbelasting

volgens de economen de beste oplossing. De economen schatten de kosten van de aanpak

van COVID-19 op zo’n 10% van het BBP van de Eurozone. Met de voorgestelde maatregel

zouden deze kosten binnen tien jaar afbetaald zijn.

https://voxeu.org/article/progressive-european-wealth-tax-fund-european-covid-response

Uitdagingen voor het openbaar bestuur

De Vereniging voor Bestuurskunde deelt wekelijks in de Special State of Science drie

colleges van hoogleraren met bestuurskundige lessen in de Covid-19-crisistijd. Prof. dr. ig.

Katrien Termeer pleit voor een small wins benadering, waarin moeilijk oplosbare

vraagstukken incrementeel worden aangepakt. Prof. dr. Arjen Boin legt uit dat de Covid-19

crisis een grensoverschrijdende crisis is, waardoor onder andere detectie van de crisis, de

informatievoorziening, besluitvorming en coördinatie ingewikkelder zijn dan bij dan een

nationale crisis. Prof. dr. Paul ‘t Hart legt uit wat leiderschap betekent tijdens

crisismanagement, en constateert dat er een grote druk gaat ontstaan bij de herdefiniëring

van de crisis. Deze week benadrukt prof. dr. Paul Frissen de politiek noodzakelijke

verzoening met tragiek. Hij bedoelt hiermee dat we als samenleving moeten leren omgaan

met zaken die we niet kunnen beïnvloeden. Prof. dr. Barbara Vis legt uit wat we

wetenschappelijk weten over besluitvorming in tijden van onzekerheden en stelt dat we bij

het maken van beslissingen niet alleen rekening houden met uitkomsten maar ook met de

verwachtingen over deze uitkomsten.

https://www.bestuurskunde.nl/special-state-of-science/

In een speciale editie van de podcast Talking Politics gaat David Runciman in gesprek met

Lea Ypi en Helen Thompson over de noodtoestand die in diverse landen is uitgeroepen.

Centraal staat de vraag wanneer het uitroepen van de noodtoestand gelegitimeerd is, hoever

de staat bij een noodtoestand mag gaan en wanneer een noodtoestand eindigt.

https://www.talkingpoliticspodcast.com/blog/2020/233-states-of-emergency

Brendan O’Neill beargumenteert in the Spectator dat het fout is om enkel en alleen op basis

van de meningen van experts beleid te maken. Volgens hem druist dit in tegen het

fundamentele idee van democratie. Er is niks mis met politici die zich laten adviseren door

experts, maar O’Neill verwerpt het gebruik van kennis van experts om zo de publieke

discussie te omzeilen en beleid door te voeren zonder echt debat.

https://www.spectator.co.uk/article/let-s-not-treat-coronavirus-experts-like-gods

Casper Thomas bespreekt in de Groene Amsterdammer de verhouding tussen bestuurders

en bestuurden en hoe de corona-crisis daar invloed op heeft. Hij vraagt zich af in hoeverre de

overheid mag beslissen over de bescherming van individuele vrijheden en het opleggen van

vergaande maatregelen. Thomas onderzoekt waar je nu meer aan hebt in tijden van nood:

aan democratieën waar beslissingen genomen worden na overleg en procedure, of aan een

autoritair model waar de macht niet geremd wordt door het vlechtwerk van instituties. Hij

concludeert dat een dubbele crisis zoals veroorzaakt door Covid-19, die zowel de fysieke

als economische gezondheid bedreigt, ieder politiek systeem onder druk zet.

https://www.groene.nl/artikel/vrijheid-stopt-waar-besmetting-begint

Publiek leiderschap in tijden van crisis In de NRC staat beschreven hoe het ministerie van VWS steeds meer de regierol naar zich

toetrok. Na aanvankelijk een afwachtende houding te hebben aangenomen, trekt het

ministerie in de laatste weken van maart de regie over de aanpak van de corona-crisis naar

zich toe. Verschillende crisisstructuren zijn opgezet om de coronacrisis aan te pakken. De

huidige tekorten aan onder andere mondkapjes, testen, IC-bedden en medicijnen konden

volgens NRC opgevangen worden door eerder regie te nemen.

https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/04/hoe-het-ministerie-van-volksgezondheid-in-de-

coronacrisis-steeds-meer-regie-naar-zich-toe-trekt-a3995902

Het valt politiek journalist Hans Goslinga in zijn column in Trouw op dat premier Rutte

herhaaldelijk het belang van de staat benadrukt. In 2008 benadrukte toenmalig Kamerlid

Rutte de noodzaak van een kleine overheid, terwijl hij vorige week Nederland nog ‘diep-

socialistisch’ noemde. “Wat ook zijn motieven zijn, het is politiek spectaculair dat Rutte zich

zo volledig bekent tot het Rijnlandse model, omdat dit de belangen van de samenleving

boven de belangen van de aandeelhouders plaatst.”

https://www.trouw.nl/opinie/de-spectaculaire-bekering-van-rutte~bbeed69e/

Globale solidariteit of nationale aangelegenheid?

Harvard-professor Dani Rodrik stelt op Project Syndicate dat niemand moet verwachten dat

de huidige crisis bepaalde ontwikkelingen zal veranderen die voor de crisis al waren ingezet.

Hij stelt dat het neoliberalisme in de wereld verder zal afnemen, dat populistische

autocraten nog meer autoritaire trekjes gaan vertonen en dat links moeite blijft houden

met het formuleren van een programma dat de meerderheid van het electoraat zal

aanspreken. Crises zoals deze bevestigen vooral onze eigen wereldbeelden. Zij die geloven

dat transnationale samenwerking nodig is worden hierin bevestigd, net zoal zij die in sterke

staten of harde grenzen geloven.

https://www.project-syndicate.org/commentary/will-covid19-remake-the-world-by-dani-

rodrik-2020-04

Econoom Joseph E. Stiglitz pleit op Project Syndicate voor een internationaal reddingsplan

voor opkomende economieën. De impact van de corona-crisis op deze economieën is nog

maar net begonnen, en het is sterk aannemelijk dat deze landen harder door het virus

worden getroffen dan meer ontwikkelde economieën. De G20 sprak zich hier ook al over uit.

Om deze uitspraak kracht bij te zetten, zou de internationale gemeenschap twee dingen

kunnen doen. Ten eerste moet er gebruik worden gemaakt van de Bijzondere

trekkingsrechten van het IMF. Zo kunnen de meest noodbehoevende landen financieel

worden ondersteund. Daarnaast is het van cruciaal belang dat landen elkaar te hulp

schieten door schuldaflossingen te pauzeren om toekomstige schuldaflossingen mogelijk te

maken.

https://www.project-syndicate.org/commentary/covid19-impact-on-developing-emerging-

economies-by-joseph-e-stiglitz-2020-04?

Politico verzamelt wekelijks cartoons met betrekking tot de mondiale corona-crisis.

https://www.politico.eu/interactive/worlds-cartoonists-on-coronavirus-pandemic/

Bron: Der Spiegel, Duitsland, 27 maart 2020

De blik vooruit: hoe gaan we terug naar het normale leven? De New York Times schrijft over de mogelijkheid dat in Italië het aantal antilichamen tegen

corona zal gaan bepalen of je weer naar je werk mag of niet. Met behulp van dit bewijs

zouden bijvoorbeeld mensen met genoeg antilichamen het publieke leven kunnen

betreden. Hiermee wordt Italie geconfronteerd met een nieuw ethisch dilemma ten gevolge

van de COVID-19 crisis. Aan de ene kant worden twee soorten burgers gecreëerd, namelijk

zwakke en sterke burgers. Daarnaast is het nog niet duidelijk of en hoe immuniteit en

antilichamen met elkaar verbonden zijn in het geval van COVID-19. In de hard getroffen regio

Veneto wordt op dit gebied veel onderzoek gedaan en is er politieke wil om dit onderscheid

te maken.

https://www.nytimes.com/2020/04/04/world/europe/italy-coronavirus-antibodies.html

In NRC buigen epidemiologen, psychologen, wiskundigen, modelleurs en andere

wetenschappers zich over mogelijke exit-scenario's voor Nederland. Verschillende modellen

worden vergeleken met verschillende tijdlijnen en maatregelen. Hoewel de wetenschappers

nog op data van het RIVM wachten om betere modellen te bouwen, is het wel duidelijk dat

veel maatregelen voor een lange tijd blijven gelden. Verschillende strategieën worden

genoemd om het virus aan te pakken, zoals de ‘lichtknopmethode’ (maatregelen ‘aan’ een

‘uit’ voor een bepaalde periode afhankelijk van het aantal mensen in het ziekenhuis), loslaten

per regio (per regio restricties opheffen of het treffen van individuele maatregelen

(‘immuniteitslicenties’). Ethische, sociaal-maatschappelijke en economische vraagstukken

moeten hierbij worden overwogen, zoals in hoeverre maatregelen tegen deze ziekte, die

vooral ouderen treft, schade mogen aanrichten onder jongere generaties die hierdoor banen

verliezen of leerachterstanden oplopen.

https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/05/ik-zag-de-eerste-resultaten-en-ik-dacht-holy-fuck-die-

tijdlijn-a3995973

In de Volkskrant analyseert wetenschapsredacteur Maarten Keulemans de wereld na

corona en de lockdown. Epidemiologen onderzoeken hoe we terug moeten naar normaal. Dit

moet stapje voor stapje. De scholen zullen waarschijnlijk als eerste open gaan, vrije tijd zal

lokaal en kleinschalig beleefd worden en werk zal worden uitgevoerd in de

‘anderhalvemetereconomie’. In één keer terug zal niet gaan. Concluderend zegt hoogleraar

en medicus Jan Kluytmans dat we niet uit deze crisis komen zonder schade: elke oplossing

vereist grote offers.

https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/nederland-na-de-lockdown-dit-wordt-het-

grootste-experiment-dat-we-ooit-hebben-gedaan~b525ac91/

De redactie van de Volkskrant vraagt zich af hoe de ‘anderhalvemetereconomie’ eruit gaat

zien. De luchtvaart, sportscholen, podia & pretparken, de kantoortuin, horeca,

supermarkten, onderwijs en openbaar vervoer zullen allemaal een ander gebruik vereisen.

Voor een aantal sectoren zullen een aantal aanpassingen mogelijk zijn maar voor sommige

sectoren zijn deze aanpassingen niet of nauwelijks te doen, zoals de podia en pretparken.

https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoe-ziet-de-anderhalvemetersamenleving-

eruit-de-dilemma-s-van-de-luchtvaart-tot-het-onderwijs~bc2b8663/

“De corona crisis roept vragen op over de inrichting van onze samenleving, de economie,

onderlinge afhankelijkheid, en bevestigt temeer dat ons sociaal economisch model alleen er

een kan zijn dat gericht is op de belangen van allen, ook in het belang van allen.” Dit zegt

Feike Sijbesma op het nieuwe platform: www.verdermetNederland.nl

Inperken burgerlijke vrijheden ten koste van wat?

Derek Thompson schrijft voor The Atlantic over de technologie achter contact-tracing.

Thompson trekt drie lessen uit het gebruik van deze technologie wereldwijd. Ten eerste lijkt

het dat de technologie functioneert. Ten tweede is het een risico dat de hoeveelheid

informatie die dankzij deze apps vrijkomt door overheden en bedrijven misbruikt kan

worden. Ten derde ontstaat er een ‘data-dilemma’: hoe meer we leren over het

voorkomen van virussen en ziektes, hoe groter de inbreuk op iemands privacy. Thompson

stelt dat (strategisch) opofferen van onze privacy, onze vrijheid zal blijven waarborgen.

https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2020/04/contact-tracing-could-free-america-from-

its-quarantine-nightmare/609577/

Politico meldt dat de EDPS, de Europese privacy waakhond, oproept tot een paneuropese

COVID-19 app. De oproep komt nadat een aantal overheden nationale apps in het leven

hebben geroepen. De EDPS wil een Europese app oprichten om enerzijds de data op een

Europees niveau te coördineren en om data protectie te garanderen. Hoewel het nog niet

duidelijk is welk orgaan dit zou coördineren, heeft de Europese Commissie de Joint Research

Centre (JRC) de opdracht gegeven om telecomdata te analyseren.

https://www.politico.eu/article/coronavirus-europe-data-regulator-calls-for-pan-european-

covid-19-app/

Surveillance is volgens Nicholas Wright in Foreign Affairs één van de belangrijkste

maatregelen voor de controle over epidemieën. Deze maatregelen kunnen echter heftig

inbreuk maken op liberale vrijheden. Wright stelt dat ook westerse democratieën moeten

inzetten op surveillance-maatregelen maar dat zij continu moeten waken voor aantasting

van individuele rechten en privacy. Ook moeten alle maatregelen democratisch

controleerbaar zijn.

https://www.foreignaffairs.com/articles/2020-04-06/coronavirus-and-future-surveillance

De Poolse historici Karolina Wigura en Jaroslaw Kuisz stellen in The Guardian dat de corona-

crisis politieke regimes in Oost- en Centraal-Europa op langere termijn zodanig aantast, dat

dit zal leiden tot een toename van illiberale, autoritaire regimes. Met de “terugkeer naar

Europa” na de val van het IJzeren gordijn was er volgens de auteurs een verlangen van deze

landen naar Westerse instituties en waarden. Hoewel deze crisis dit verlangen kan doen

herleven, is de kans ook groot dat staten in Oost- en Centraal-Europa juist de macht naar zich

toetrekken. In Polen is deze ontwikkeling al in gang gezet, de interesses en activiteiten van

mensen verschuiven naar de privésfeer en men focust zich op materiële goederen. De

gemeenschap wordt vergeten waardoor de regeringen ruimte krijgen om meer macht naar

zich toe te trekken.

https://www.theguardian.com/world/commentisfree/2020/apr/01/coronavirus-contaminating-

europe-democracy-viktor-orban-seize-more-power

Europese samenwerking en democratie

Politico schrijft over het laten vallen van de ‘exit-strategie’ van de Europese Commissie (EC).

Nadat nationale overheden boos reageerden op een ‘stappenplan’ van Von der Leyen om

lockdowns te beëindigen, trok de Commissie het plan terug. Enkele landen waren niet blij

dat dit plan werd geofferd terwijl er op nationaal niveau nog het belang van lockdowns werd

benadrukt.

https://www.politico.eu/article/commission-to-unveil-exit-strategy-as-countries-push-to-lift-corona-

measures/

Europese economische denktank CEPS heeft in een rapport de impact van corona-politiek op

EU-vrijheden en de rechtsstaat in het Schengengebied onderzocht. Uit de analyse blijkt dat

de onmiddellijke beleidsreacties van de ministeries van Binnenlandse Zaken van

verschillende lidstaten zijn gedreven door eenzijdig, nationalistisch en ad-hoc

grenscontrole gerelateerd beleid. Dit beleid schaadt het vrije verkeer van mensen en

schendt EU-rechten en vrijheden van personen en de rechtsstaat. De uitkomst is dat er een

complex web van onsamenhangende nationale regelingen omtrent de inreis en de uitreis van

mensen zijn ontstaan. Ze concluderen dat dit niet overeenkomt met de Europese verdragen.

https://www.ceps.eu/ceps-publications/love-thy-neighbour/