Heel de wereld waterpas

Kwetsbare aarde

MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrand

De zee als afvalbak

nr. 2

2, m

aart

201

3

mosterd pittig tijdschrift met aandacht voor Milieuzorg Op School

BRU

SSEL

X –

VER

SCH

IJN

T 3

MA

AL

PER

JAA

R

Inhoud

1 MOSterdsaus 1 Vroeger, dat komt later wel…

3 Heel de wereld waterpas

3 De zee als afvalbak – MOSterd sprak met Sigrid Maebe en Marc Peeters (KBIN) 8 Loop naar de pomp! Educatief watertraject in Sint-Niklaas 9 Kwetsbare aarde - MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrand 18 Waterpad, GVBS, Wezel-Mol 19 Water à la carte, BuBaO Sint-Lodewijk, Kwatrecht 21 Atheneum MXM, Merksem, aquariumschool voor competentiegericht onderwijs 23 Watercollage 24 Inzoomen op afval

27 Daar kun je wat mee

27 Pimp je bib 29 De groene ijsbeer 30 Klassekunst 31 Week van de Zee Natuur-lijk

32 De MOSkrant

32 Plasticbouillon

34 Geen wolf krijgt dit omver - Architect bouwt eerste huis van riet 34 Ecotoerisme 34 Positief milieugedrag 35 Winderige toekomst 35 Prijs hernieuwbare energie haalt die van olie in

1

mosterd Mosterdsaus Vroeger? Dat komt later wel… Ontvlambaar / Optie

VROEGER?

DAT KOMT LATER WEL…

MOSterdsaus

Pas als je echt oud bent en al lang van je pensioen geniet, leef je meer in het verleden dan in het he-den, zegt men. Ik ben daar nog niet aan toe. Dat dacht ik toch. Dat het vroeger beter was, weet ik al een tijdje, maar ik was nog niet van plan om daarom over het heden te beginnen zeuren. Dat

zou ik pas later doen.En plots ben ik van gedachte veranderd. Ik kan me niet meer beheersen. Het is zover. Ik wind me op. Mijn tolerantiedrempel is overschreden. Vroe-ger is er nu al. Ergernis over actuele toestanden krijgt, sneller dan ik had gedacht, de bovenhand.

11

Ontvlambaar

Mijn “Ergernissen Top 10” be-gint met het onbetamelijke en gevaarlijke rijgedrag van velen onder ons. Veel verkeer en over-dreven snelheid zijn een ont-vlambare combinatie. De snel-heidsbeperking van 120 km/u dateert van 1973. Ingevoerd als een economische maatregel om-wille van de oliecrisis. Er waren minder auto’s op de baan en je mocht sneller rijden. Toch wa-ren er minder ongevallen dan nu. Er waren toen ook wel dwaze chauffeurs, dat geef ik toe. Mijn nonkel Jos bijvoorbeeld. Die reed altijd 90 km/u, op de snel-wegen, op de gewestwegen, in de bebouwde kom. Hij nam met zijn zware Buick altijd de pas ingevoerde voorrang van rechts - ook als hij geen voorrang van rechts had. Hij was een gevaar op de baan. Maar vandaag zou dat veel ernstiger gevolgen heb-ben.

Optie

Of neem nu het gebruik van de richtingaanwijzers. Ik stel voor dat de autobouwers de rich-tingaanwijzers niet meer opne-men bij de standaarduitrusting, maar als optie aanbieden. Drie op de vier autobestuurders ge-bruiken ze toch niet. Of ja, soms wel, om er zichzelf aan te herin-

neren dat ze aan een manoeuvre bezig zijn. Vroeger was het beter, toen was het niet-gebruik van de richtingaanwijzers een privi-lege voor de bestuurders van de duurdere wagens. Ja, dat is zo. Nonkel Jos gebruikte zijn rich-tingaanwijzers nooit.

2

mosterd Mosterdsaus Vroeger? Dat komt later wel… Viftien seconden / Snoepjes voor het brein

2

Vijftien seconden

Maar ik erger me over veel meer dan het verkeer. De moderne communicatiemedia vind ik als slangen binnensluipende com-municatiedoders. Zij nemen de plaats in van de oerdegelijke, schriftelijke communicatie en zijn zelf een illusie van com-municatie. Welkom bij Twitter waar je ontdekt wat mensen en organisaties bezighoudt. Blader

op Facebook. Digitale nieuws-brieven zijn er in overvloed. Je kunt niet meer zonder e-mail, hoewel het saturatiepunt al lang overschreden is. Nieuws is vluchtig. Mensen zijn snel op de hoogte, maar vergeten ook snel. Zei Andy Warhol al niet in 1968 dat iedereen of elke gebeurte-nis in de gemedialiseerde we-

minutes of fame” zou krijgen? Anno 2013 kunnen we eerder

Snoepjes voor het brein

De tijd die mensen besteden aan het lezen van boeken en tijdschriften, daalt aanhou-dend. Boeken top 20 van 2012: een erotische trilogie en een massa kookboeken en strips. Is de ‘ontlezing’ al bezig? Jongeren doen ook graag alles tegelijk: ze mailen, chatten, sms’en en Face-booken terwijl ze hun Franse woordjes aan het leren zijn. Mul-titasking noemt men dat, maar dat gaat duidelijk ten koste van begrijpend lezen.Het grootste deel van het nieuws dat de media ons voorschote-

len – noem het warme hapjes of onbelangrijke wistjedatjes waarbij je niet hoeft na te den-ken - is makkelijk te verteren. We ervaren dan ook bijna geen verzadiging, zegt Rolf Dobelli.

perkt inslikken, als “felgekleur-de snoepjes voor het brein.”1 Schril in tegenstelling tot het lezen van boeken en diepgaande tijdschriftartikels, waarvoor wel nadenken vereist is.Beste lezer, mag ik u mijn uiter-mate bescheiden bijdrage aan het in stand houden van het menselijk brein meedelen? Wil je iets echt doorgronden, neem

1 Rolf Dobelli: Avoid News, Towards a Healthy News Diet, www.dobelli.com

dan de tijd. Online freewhee-len is aanlummelen. Stop met de dagelijkse nieuwsconsumptie, maar lees boeken en interessan-te tijdschriften en wees kritisch. Neem MOSterd bijvoorbeeld. Lees wat een verstandig man als Yann Arthus-Bertrand over onze kwetsbare aarde te zeggen heeft. En toch vrees ik dat Lucebert ge-lijk heeft: “Alles van waarde is weerloos”. Maar hij schreef dat dan ook al in 1974. Vroeger dus, en daarom te laat voor de jonge lezers onder u.

Eric Craenhals

3

mosterd “Heel de wereld waterpas” De zee als afvalbak Unieke ervaring

3

MOSterd sprak metSigrid Maebe en

Marc Peeters (KBIN)

Op 13 mei 2013 kiest MOS - samen met de winnende klas van de wed-strijd onderzoekscompetenties – het ruime sop. We varen uit met ‘de

zoeksschip van ‘de Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee en het Schelde-estu-arium’, kortweg BMM. Dat is een departement van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwe-tenschappen (KBIN). MOSterd vroeg zich af wat het BMM precies doet en hoe het con-creet gesteld is met onze Noordzee. Net voor de kerstvakantie trok de redactie naar de kantoren van het KBIN aan de Vautierstraat in Brussel boven het Museum voor Natuurwetenschappen (wellicht beter bekend als het Dinosaurus museum) voor een gesprek met ma-riene biologe en wetenschapscom-municator Sigrid Maebe en expert

DE ZEE ALS AFVALBAK

“Heel de wereld waterpas”

biodiversiteit Marc Peeters.Een babbel over de vele taken van het BMM, het belang van weten-schappelijk onderzoek en mathe-matische modellen, purperslakken

en bruinvissen, garnalen en oes-ters, bedreigingen voor het mari-tieme evenwicht en voorzichtige successen …. En hoe belangrijk het is om je eigen rommel bij te houden.

Unieke ervaring

Het BMM staat in voor het ma-riene onderzoek van het KBIN en telt 65 wetenschappers. We hebben hiervoor een aantal be-langrijke instrumenten, waar-onder de Belgica. Het schip heeft twee belangrijke functies. Ten eerste houden we met de Belgica toezicht op de kwaliteit van de Noordzee. We verzame-len voortdurend allerhande ge-gevens om de biologische, che-mische en fysische processen die er zich afspelen in kaart te

brengen. Verder stellen we het schip als varend laboratorium ter beschikking van de Belgische wetenschappers van de diverse universiteiten en wetenschap-pelijke instituten: zij kunnen aan boord gaan om wetenschap-pelijk onderzoek op zee uit te voeren.De Belgica is tweehonderd da-gen per jaar op zee. Van maan-dag tot vrijdag vertrekt het schip vanuit Zeebrugge en vaart het naar alle uithoeken van het

Belgisch deel van de Noordzee, maar ook ver daarbuiten.De BMM is verantwoordelijk voor het beheer van het schip en de planning van de weten-schappelijke campagnes op zee. De Belgische Marine levert de bemanning en zorgt voor een aanlegplaats in de thuishaven Zeebrugge.In de regel nemen we geen scho-lieren mee aan boord. Voor de winnende klas van jullie wedstrijd is het dus een unieke belevenis!

4

mosterd “Heel de wereld waterpas” De zee als afvalbak Mathematische modellen

We maken ook gebruik van een eigen vliegtuig. De belangrijk-ste taak van dat vliegtuigje is de controle op olievervuiling. Na 20 jaar toezicht en controle van de Belgische zeegebieden en de ons omringende wateren, kunnen we concluderen dat het aantal lozingen is gehalveerd. We gebruiken het vliegtuig ook om biologische fenomenen op te sporen, zoals algenbloei op zee, voor het tellen van bruinvissen of zeehonden en vooral ook als hulp bij accidenten op zee, ter ondersteuning van bijvoorbeeld schepen bij het opruimen van olievervuiling.

In zee komen - via ri-vieren, atmosfeer of rechtstreekse lozin-gen - alle polluenten terecht, zelfs wan-

neer die activiteiten plaatsvinden op

honderden kilome-ters van de kust.

Mathematische modellen

Onze wetenschappers focussen zich op verschillende thema’s. Een aantal bestudeert de eco-systemen van de Noordzee door middel van mathematische modellen. Dat zijn modellen die toelaten om, net zoals bij het weer, een aantal voorspel-lingen te doen. Een aantal “ge-wone modellen” voorspellen de temperatuur van het water, de waterstanden, de stromin-gen, de hoogte van de golven. Momenteel geven de modellen vooruitzichten over een periode van vijf dagen. Al die gegevens kun je consul-teren op www.mumm.ac.be. Ze zijn niet alleen nuttig voor de kustscheepvaart maar ook zei-lers, duikers en surfers kunnen er gebruik van maken.Een ander ma-thematisch mo-del bekijkt het transport van baggerspecie. Baggermaterieel storten heeft invloed op de hoeveelheid ma-teriaal in suspensie op de stort-plaatsen en dus de transparan-tie van het water. Die is van het grootste belang voor de groei van micro-organismen en dus voor het ecosysteem. Daarom meet de BMM de hoeveelheid materiaal in suspensie vóór, tij-dens en na het storten. Het mo-del laat ons toe om suggesties te doen i.v.m. de plaats waar het baggermateriaal best wordt ge-deponeerd. We houden hierbij rekening met zowel het ecosys-teem als met economische fac-toren: hoe ver en hoe lang moet

een schip varen vooraleer de baggermaterie te storten?Nog een ander model beschrijft de verplaatsing, de uitbreiding en de fysico-chemische evolutie van polluenten op het zeeop-pervlak, zoals bij een olievervui-ling. Het model wordt gebruikt in elke kritische situatie of bij een ongeval, om de mogelijke impact van de vervuiling te bepalen en om maatregelen te nemen tijdens bestrijdingsope-raties.De modellen zijn aan elkaar

gekoppeld. Zo berekent een h y d r o d y n a -misch model b i j v o o r b e e l d s t r o m i n g e n . Die gegevens worden daarna gebruikt om de verplaatsing van een olievlek te voorspellen.Ook zeer inte-ressant is de analyse van

satellietbeelden. Speciale satel-lieten trekken kleurfoto’s die de samenstelling van het wa-ter meten. Als het water blauw is, zit er niets in. Als het water groen kleurt, zijn er veel algen. Bruin water duidt op een grote hoeveelheid zand, slib of mod-der. Op basis van die foto’s laten we een computermodel lopen

hoeveel chlorophyl en hoe-veel materiaal en suspensie in het water aanwezig zijn. Dat is fantastisch natuurlijk. Met de Belgica kunnen we misschien 20 stalen per dag nemen. Het model laat ons toe met een sa-tellietbeeld een heel stuk van de Noordzee te onderzoeken.foto’s Th. Hubin (KBIN)4

5

mosterd “Heel de wereld waterpas” De zee als afvalbak Positieve evolutie / Biodiversiteit

1 .2 De publicatie “366 tips voor de biodiversiteit” bevat leuke, creatieve of educatieve tips die je aanzetten om de biodiversiteit te ontdekken en je er steeds meer voor in te zetten. Dit boekje, dat je jaren kunt

mer en het aantal gewenste exemplaren te sturen naar biodiversiteit@natuurwetenschappen.be. Je kunt het ook gratis downloaden als pdf vanop de site van het museum.3 Een bestanddeel van een natuurlijke of kunstmatige stof die allergische reacties kan veroorzaken.

Positieve evolutie

In Oostende beschikken we aan wal over een labo. Daar onder-zoeken we naast de stalen voor routinematige monitoringspro-gramma’s (zoutgehalte van het water, temperatuur, nitraatge-halte…) ook andere parameters zoals PCB en pesticiden in water, sediment en biota (mosselen). De resultaten bewaren we in onze database en gebruiken we voor de evaluatie van de kwali-teit van het ecosysteem van de Noordzee. Analyse van die databankge-gevens stelt ons in staat om de ruimtelijke distributie van ver-vuilende stoffen en hun evo-lutie in de tijd weer te geven. Voorbeel van een positieve evo-lutie van het zeewater is de forse afname van TBT (Tributyltin). Het is een stof die vroeger werd gebruikt in verf om de aangroei van organismen op scheeps-rompen tegen te gaan (antifou-ling). Die stof kwam dan ook in grote hoeveelheden voor in ha-vens en op vaarroutes. De impact van TBT is vooral zichtbaar bij purperslakken. TBT veroorzaakt bij hen hor-monale problemen, waardoor de wijfjes mannelijke geslachts-kenmerken krijgen en de voort-planting in het gedrang komt.

In de jaren 70 was de puperslak bij ons uitgestorven. Door een internationaal verdrag werd het gebruik van TBT op schepen wereldwijd verboden vanaf 2003. Vanaf 2008 moest alle TBT van de scheepsrompen verwijderd zijn. De purperslak is opnieuw in onze wateren verschenen en het gehalte TBT in bijvoorbeeld garnalen is fors gedaald. Wegen op het beleid en

Maar nu vinden we dan weer vlamvertragers terug in het zee-water en de blauwe kleurstof ge-bruikt in WC-blokjes vinden we terug in vissen. Uit een recent onderzoek blijkt dat de concen-traties en de aanvoer van zware metalen als cadmium, kwik en lood in de Noordzee afnemen. Ook in de concentratie aan PCB is een positieve tendens zichtbaar.

Biodiversiteit

Het biodiversiteitsverdrag werd afgesloten op de VN Conferentie inzake Milieu en Ontwikkeling in Rio de Janeiro in 1992. In 1997 zijn wij in België gemandateerd om dat verdrag gestalte te ge-ven. Onze kerntaken bestaan uit: rapporteren en waken over de biodiversiteit. In 2003 heb-ben we bijvoorbeeld een grote inventaris gemaakt van de bio-diversiteit in ons land. Het was de eerste keer dat dit op zo’n grondige manier gebeurde.Een andere kerntaak is advies verlenen aan het beleid. Onder meer via de organisatie van con-gressen. Tenslotte is er ook het luik educatie en sensibilisatie1. Bekend bij scholen zijn bijvoor-beeld de publicaties “Biodiversi-teit in België, van vitaal belang” en “366 tips voor de biodiver-siteit”.2 Dit jaar lag de focus

vooral op mariene-diversiteit. In mei lanceerden we een sensi-biliseringscampagne “Waar zijn Gust en Suzette?” Suzette is een grijze garnaal, Gust een platte oester. Suzette is nu buiten ge-vaar dankzij het verbod op TBT. Het verhaal van Gust daaren-tegen toont aan dat we nog aan de weg moeten timmeren. Hij en zijn soortgenoten zijn aan de Belgische kust met uitster-ven bedreigd door vervuiling, overbevissing, en door andere invasieve soorten. We roepen ie-dereen op om mee te helpen aan het behoud van de biodiversiteit van de Noordzee. Een belangrijk ecosysteem als de duinen mee in stand houden, kun je door op de paden te blijven, geen planten of dieren mee te nemen naar huis en vooral geen vuur aan te steken. We roepen ook op om minerale zonnecrème te gebruiken. De meeste zonne-brandcrèmes bevatten immers

allergeen3 zijn. Wanneer die in het water van de zee, meren, rivieren … terechtkomen, kunnen ze het hormonale evenwicht van dieren ver-storen.

Een belangrijk ecosysteem als de duinen mee

in stand houden, kun je door op de

paden te blijven, geen planten of dieren mee

te nemen naar huis en vooral geen vuur

aan te steken.

6

mosterd “Heel de wereld waterpas” De zee als afvalbak Weg ballonnen! / Bruinvissen

Weg ballonnen!

We vragen speciale aandacht voor de actie “Ik laat geen ballonnen op bij een feestje”. Opgelaten ballonnen verdwijnen spijtig genoeg niet uit het milieu. Ofwel barsten ze op grote hoogte uit el-kaar, ofwel blijven ze in half opgeblazen toestand rondzwalpen en komen in zee terecht. Voor veel zeedieren betekenen verloren ballonnen een be-dreiging, in sommige gevallen zelfs een afschu-welijke dood. Ze worden immers beschouwd als voedsel. Bovendien raken zeedieren ook verstrikt in de linten. De zee is het eindpunt van de activiteiten van de mens op het land: in zee komen - via rivieren, at-mosfeer of rechtstreekse lozingen - alle polluen-ten terecht, zelfs wanneer die activiteiten plaats-vinden op honderden kilometers van de kust. Minstens 80% van de zeevervuiling is daarvan af-komstig.

Voor veel zeedie-ren betekenen

verloren ballon-nen een bedrei-ging, in som-mige gevallen

zelfs een afschu-welijke dood. 6

foto’s Francis Kerckhof

Bruinvissen

Elk zeezoogdier dat aanspoelt

gendom van het KBIN. Van elk dier waarop we au-topsie uitvoeren, houden wij stalen bij in een “bio-bank”. En dit van elk onderdeel: een stuk oog, een stuk huid, nier, lever, darm… We doen dit in samenwer-king met de uni-

versiteit van Luik. Zo hebben we referentiemateriaal bij bepaalde

onderzoeken. Bij-voorbeeld een on-derzoek naar de aanwezigheid van chemische stof-fen in de lever van bruinvissen. We vinden trouwens ook plastic in de magen van dode z e e z o o g d i e r e n . Per week spoelen gemiddeld twee

7

mosterd “Heel de wereld waterpas” De zee als afvalbak Klimaatopwarming

Klimaatopwarming

Ook van de klimaatopwarming vinden we indicaties. Naast een aantal exoten merken we dat soorten die vroeger tot in Frankrijk voorkwamen nu ook meer naar het noorden voor-komen. Soorten die het liever koud hebben, verdwijnen van onze kusten en trekken naar het noorden. Dat gaat niet over de ‘spectaculaire’ grote soorten

vaak over kleine organismen zoals zeepokken, heremiet-kreeften, zwaardscheden… . We moeten er bij vertellen dat dit gebaseerd is op observaties van onze wetenschappers. Er loopt niet echt een onderzoek.We hopen in ieder geval de jon-geren die straks meevaren te enthousiasmeren voor weten-schappelijk onderzoek.

Interview: Philippe Moreau en Mike Stoens

zeezoogdieren aan– meestal

onze stranden. We merken hier een evolutie. In de jaren 90 kwam bruinvis in onze wateren bijna niet meer voor. Per jaar hadden we vijf à zes aanspoelingen. Vanaf begin 2000 zien we dat cijfer pijlsnel naar omhoog gaan. Dat is niet noodzakelijk een indicatie dat het beter gaat met de bruinvis. De toename is mogelijks eerder te wijten aan een migratie van de bruinvis uit het noorden naar het meer zuidelijke deel van de Noordzee. Wellicht door een ge-

brek aan voedsel. In 2011 spoelden zelfs 116 bruin-vissen aan. Een aantal hiervan was verdronken in warrel- of kieuwnetten. Die lange netten worden op de zeebodem gezet om vissen te vangen, maar veel bruinvissen raken er ook in ver-strikt en verdrinken. Binnen het BMM beschikken we over materieel voor het trans-port van levende gestrande

brengen we over naar gespeci-aliseerde opvangcentra waar ze verzorgd en later terug vrijgela-ten worden.

ZELF AAN DE SLAG: STRANDJUTTEN Vrijwel al het zwerfvuil belandt ooit in zee. Het duurt eeuwen voor kunststoffen worden afgebroken. In de oceanen ontstaan zo grote zones waar de plastics in een grote draaikolk gevan- gen blijven, de “plastic soup”. Ook langs onze vloedlijn vind je niet alleen mooie schelpjes maar ook een hoop “troep” die niet enkel afkomstig is van de bedrijvigheid op zee.

OPDRACHT Verzamel tijdens een wandeling al het afval dat je vindt langs de vloedlijn. Aan het einde van de wandeling sorteer je het afval in twee stapels: een met afval dat te maken heeft met de zeevaart en een met afval dat van het land komt. Maak een foto van de stapels en zorg er dan voor dat het afval terecht komt waar het hoort.

ZELF AAN DE SLAG: KUNSTSTOFDEELTJES FILTEREN De plastics in de zee zijn niet altijd zichtbaar. Microplastics zijn ook een bron van vervuiling. Dat zijn zeer kleine deeltjes kunststof die je enkel met een binoculair kunt zien. Je vindt ze meer en meer in verzorgingsproducten als tandpasta en douchegel. Ook een wasbeurt van synthetische kleren doet microplastics ontstaan. De waterzuiveringsstations kunnen

van het plastic afval is ook een bron van microplastics.

OPDRACHT

ter opvangen dat vrijkomt tijdens de wasbeurt. Vang het water op van (1) de wasbeurt, (2) de wascyclus, (3) de spoelbeurt en

het aantal kunststofdeeltjes dat je met een binoculair kunt zien. Kun je suggesties doen om een wasmachine minder vezeltjes te laten afgeven?

8

mosterd “Heel de wereld waterpas” Loop naar de pomp! Waterpas

Als startmoment kregen de

over de vloer die samen met de leerlingen een banner ontwierp over het thema water.Leerlingen van klas 131 uit het 3de jaar Bouw van het VTS 3 kwamen na een brainstorm en een associatie-oefening over ‘water’ met volgende slogan op de proppen: ‘Heel de wereld wa-terpas’. Achterliggend idee is dat ieder-een - waar ook ter wereld - recht moet hebben op water. Het onevenwicht tussen Noord en Zuid moet worden weggewerkt.

De lat moet gelijk liggen.

ren bouw dagelijks met een 8

Educatief watertraject in Sint-Niklaas

In 2013 is het thema van de jaar-lijkse Wereldwaterdag op 22 maart ‘Water Cooperation’. Sa-menwerking dus.“Loop naar de pomp” geeft al-vast het goede voorbeeld. Ver-schillende partners, zowel uit de Noord-Zuid sector als uit de milieuhoek bieden de scholen in Sint-Niklaas samen een educa-tief traject aan. Een heel school-

jaar lang ‘zoomt’ het traject in op het thema water. Bij ons en in de wereld. Met het traject zetten we leerkrachten en leerlingen aan om concrete en haalbare stappen te zetten om water te besparen en uit te groeien tot een waterbewuste school. Wellicht rinkelt er bij sommi-gen onder jullie een belletje. Terecht. Het traject is in zekere

van het ‘Inzoomen op watertra-ject’ van MOS en PROTOS dat we twee schooljaren terug organi-seerden (zie MOSterd nr. 15 p. 46). Bevrijde Wereld is de voor-trekker samen met Stad Sint-Niklaas en Oxfam Wereldwinkel Sint-Niklaas. MOS, PROTOS en Kleur Bekennen staan in voor de procesbegeleiding van de deel-nemende scholen.Dat samenwerking wel degelijk loont, mag blijken uit het grote aanbod dat we de deelnemende secundaire scholen kunnen bie-den. Workshops en uitstappen worden gratis aangeboden aan de deelnemende scholen, o.a. de ‘Wereld Water Workshop’ van Bevrijde Wereld, ‘Palanka’ van PROTOS, een bezoek aan de wereldwinkel voor een ses-sie ‘eerlijke handel en de water-problematiek’ en een waterscan op school of een bezoek aan het bufferbekken onder begeleiding van de technische dienst van de stad Sint-Niklaas.

waterpas aan de slag gaan, is natuurlijk ook mooi meegeno-men. Op dit ogenblik (januari red.) zijn de scholen volop bezig hun traject verder uit te werken. Ook basisscholen kunnen deel-nemen. Voor procesbegeleiding kunnen ze rekenen op MOS en Djapo. En ook voor het basis-onderwijs worden er heel wat workshops aangeboden.Voor zowel basis als secundair werkten we een waterwandeling door de stad uit.Hoogtepunt van het traject wordt uiteraard de ‘Walk for Water’ op Wereldwaterdag. Niet minder dan 5000 kinderen en jongeren lopen die dag door de straten van Sint-Niklaas.

Waterpas

9

mosterd “Heel de wereld waterpas” Kwetsbare aarde Zeven miljard

In 1946 waren er twee miljard mensen op aarde. Nu zijn we

met zeven miljard. Gewoon krankzinnig!

In één mensenleven heb ik de wereld-

bevolking zien verdrievoudigen.

Zeven miljard

Mijn reizen om de wereld heb-ben mijn leven en de manier waarop ik naar de wereld kijk, veranderd. Ik heb geleerd dat de aarde nog mooier, maar ook kwetsbaar-der is, dan ik dacht. Geen enkele foto-graaf kan de schoonheid van de natuur met zijn beelden eve-naren. Als je over de aarde vliegt, zie je de impact van de mens op onze planeet heel duidelijk. Ik ben geboren in 1946. Toen waren er twee mil-jard mensen op aarde. Nu zijn we met zeven mil-

heb ik de wereldbevolking zien verdrievoudigen. En die enorme groei is eigenlijk ongemerkt voor-bijgegaan. Steden die ik dertig jaar geleden zag, zijn nu helemaal getransformeerd. De mens is heel intelligent, maar hij is de hele aarde, al onze bronnen, aan het oppeuzelen. Wat ergernis opwekt, is dat we dat blijven ontken-nen. We willen niet geloven wat we al weten en vast-stellen. Iedereen weet al heel lang wat er fout loopt: er zijn waterproblemen, grondstoffen ra-ken uitgeput en de biodiversiteit daalt. We willen het echter niet weten.

MOSterd sprak met Yann Arthus-Bertrands

KWETSBARE AARDE

Ter gelegenheid van het Europees jaar van het water kregen alle scholen vorig jaar twintig educatieve pos-ters met luchtfoto’s van o.a. Yann Arthus-Bertrand. Een ideaal vertrekpunt voor leerkrachten en leerlin-gen om het thema water in de klas te behandelen en een tentoonstelling op school te organiseren.MOSterd was aanwezig op de lancering van de pos-ters op 24 oktober 2012 in het KTA van Brakel en sprak daar met Yann Arthus-Bertrand, fotograaf, journalist en milieudeskundige.

9

1010

mosterd “Heel de wereld waterpas” Kwetsbare aarde Engagement is nodig / Overlevingsboeren

De cijfers die alle wetenschap-pers die ik tegenkom me door-geven, zijn onrustwekkend. Ik geloof hen en ik zie ook duidelijk waar zij voor waarschuwen. De versnelling van de opwarming van de aarde is angstaanjagend. De laatste tien jaar hebben we 30% meer broeikasgassen uit-

de milieuproblemen, maar we blijven maar voortdoen. Econo-misch blijven we groeien. Groei is nodig om ziekenhuizen en scholen te betalen en werkze-

kerheid te behouden. Alleen is groei niet goed voor het leefmi-lieu. Op korte termijn hebben de regeringen niet veel keuze. Doen wat belangrijk is op lange termijn is heel erg ingewikkeld. Als je de milieuproblemen kent, kan ik me niet voorstellen dat je niets doet. Je kunt toch niet gelukkig zijn, met al de ken-nis waarover je nu beschikt, zonder je te engageren. Je kunt geen toeschouwer zijn en niets doen, want dan “installeert” het “kwaad” zich.

Engagement is nodig

OverlevingsboerenEr zijn op de wereld twee miljard “agriculteurs de subsistance”. Dat zijn boeren die niets (kun-nen) verkopen, ze bewerken de aarde enkel om zichzelf en hun familie te voeden. Ze hebben ge-woonlijk veel kinderen. Die zijn nodig om het land te bewerken. Wat stellen we nu vast? Zij zijn de eerste slachtoffers van de klimaatverandering. Ze

hebben een totaal andere le-vensstijl dan ik, met andere am-bities. Ik heb bijvoorbeeld nooit de angst gehad dat ik mijn kinde-ren geen eten zou kunnen geven – toch de belangrijkste ambitie van ieder mens? Ik heb dat kun-nen vaststellen bij het maken

terre vue du ciel’.

In 2005 heb ik “Good Planet” opgericht, een ngo die mensen aanzet om actie te ondernemen voor een duurzame samenle-ving. Mensen en bedrijven kun-nen hun impact op het klimaat (door vliegtuigreizen) com-penseren door projecten van hernieuwbare energie, energie-

11

mosterd “Heel de wereld waterpas” Kwetsbare aarde Minder consumeren / Respect voor de aarde / Het vingertje

Minder consumeren

Pasklare oplossingen heb ik niet, maar we mogen ook niet denken dat de oplossing van de politici zal komen. Zij gaan het niet voor ons doen. Op de RIO+20 conferentie kwamen er ondanks het besef dat het vijf voor twaalf is, geen politieke engage-menten. De politici hebben immers niet het mandaat van de kiezer gekregen om de wereld te veranderen. Als jij zelf niet wilt veranderen, waarom zouden de politici die jij hebt verkozen dat

Ik denk dat er een spirituele op-lossing moet komen. Met spiri-tueel bedoel ik ethisch en moreel. Hoe wil ik leven? Zal ik als boer pesticiden gebruiken om meer winst te maken? Ik herinner me een boer die wilde overschakelen op bioteelt. “Dan

Veel boeren voelen zich immers niet meer geapprecieerd door de consument. Ze “kankeren” immers altijd, ze vervuilen de grond, ze verdienen te weinig…

11

Het enige dat effectief

resultaat kan opleveren, is

minder consumeren.

dan wel willen doen? Ik geloof niet in een politieke revolutie. Ik geloof ook niet in een econo-

mische revolutie, want de welvaart van een land hangt af van de economi-sche activiteit. De economische acti-viteit is gebaseerd op het gebruik van “bronnen”. En de wereldeconomie is oncontroleerbaar.

We leven in een wereld waar al-les geld moet opbrengen.Toen ik kind was, werd er geen voedsel verspild. Tegenwoordig

wordt heel veel voedsel weg-gegooid. ’t Is eigenlijk raar. Als je arm bent, gooi je niets weg, maar word je eenmaal rijk, dan verspil je maar. Is het een gevolg van rijkdom dat je niet meer aanvoelt wat essentieel is in het leven?Een wetenschappelijke revo-lutie zie ik niet zitten. Weten-schappers kunnen uitgestorven vissen niet terug toveren. Weg is weg. Zonnepanelen en wind-molens kunnen de 85.000.000 olievaten die dagelijks worden opgehaald niet vervangen Het enige dat effectief resultaat kan opleveren, is minder consumeren.

en is er nu een mooier beroep dan landbouwer? Je verschaft mensen voedsel, je zorgt er-voor dat de mensheid kan leven. Maar het economisch, indus-trieel systeem heeft de mooie kanten van het landbouwberoep vernietigd, zelfs spiritueel – het respect voor de aarde is volledig verdwenen. Je merkt dat niet en-kel bij de boeren, maar eigenlijk bij iedereen. Maar wie ben ik om raad te ge-ven aan de boeren?

Ik ben geen boer.De boeren in Europa en Amerika mogen ook hun eigen zaden niet meer gebruiken. Een economi-

“cultuurzaden” gebruiken, niet de zaden die ze zelf kweken. Dat

Wist je dat voor WOII 50% van de Fransen landbouwer was? Nu nog 3%. Ook dat is de voor-uitgang. Volgens mij moeten we de landbouw herwaarderen. Ik bewonder de landbouwers.

Respect voor de aarde

Het vingertje

De wereld is ingewikkeld tegen-woordig. Ik ben er van overtuigd dat we de mensen niet mogen verdelen in hokjes: aan de ene kant de “goeden” - de groenen - en aan de andere kant de “slech-ten” – de industriëlen. Zo zit de wereld niet in elkaar. Iedereen is verantwoordelijk. Eigenlijk moet je van de mensen hou-den om verandering te realise-ren. De ecologische partijen in Frankrijk zijn zo goed als dood. De oorzaak? Het vingertje. Ze

waren niet sympathiek. Ze wa-ren tegen alles, ze gingen tegen de stroom in, ze wilden macht. En dat terwijl ecologie eigen-lijk iedereen interesseert en de meeste mensen beseffen dat ecologie het belangrijkste is.Tijdens het tandenpoetsen het kraantje dichtdraaien. Goed be-doeld, maar daarmee gaan we het klimaatprobleem niet op-lossen. De wereld van vandaag is een wereld waarin we samen leven en de problemen samen

moeten aanpakken. Vandaag ontkennen nog te veel mensen dat er problemen zijn. We moeten met een positieve

onze wereld kijken. En dat heeft ook tijd nodig. Ik kijk nu met een andere blik naar de wereld dan toen ik 20 was. Je wordt minder ‘dwaas’ als je ou-der wordt. Je luistert dan ook meer naar de anderen. We heb-ben nood aan mensen die hou-den van het leven.

12

13

14

mosterd De grote boodschap: communicatie in het MOS-project Flop of topper? Sexy voor jongeren: DEMOS

15

mosterd De grote boodschap: communicatie in het MOS-project Flop of topper? Weg met saaie aankondigingen

16

mosterd “Heel de wereld waterpas” Kwetsbare aarde Het goede voorbeeld

Het goede voorbeeld

Het is heel goed om met de waterposters met de kin-deren te spreken over het klimaat. Ik hoor altijd zeg-gen “de kinderen zijn de toekomst” We moeten een gedragsverandering bij de kinderen nastreven (trans-former les enfants). Volgens mij is dat geen prioriteit. Want de beste manier om gedragsverandering bij de kinderen te verkrijgen, is het goede voorbeeld te geven. Ouders en leerkrachten moe-ten het voorbeeld geven. Ik heb veel bewondering voor leerkrachten. Zij zijn ongebonden, zij onder-vinden geen druk van de markt. Leerkrachten ver-kopen niets. Ze hoeven geen rekening te houden met kiezers, en mogen dus de waarheid vertellen. Ik denk dat leerkrachten in onze maatschappij tot het meest ecologische segment behoren. Het edu-catieve milieu is het milieu waar er het sterkste ‘ecologisch geweten’ is.

De beste manier om gedragsveran-dering bij de kinderen te verkrijgen, is het goede voorbeeld te geven.

16

17

mosterd “Heel de wereld waterpas” Kwetsbare aarde Dromen zijn bedrog / Vooruitgang?

Ik geloof niet in een politieke revolutie. Als jij zelf niet wilt

veranderen, waarom zouden de politici die jij hebt verkozen dat

dan wel willen doen?

Dromen zijn bedrog

Er zijn landen die een voorbeeld zijn voor andere. Noorwegen bijvoorbeeld: een rijk land met een visie op niet-bevuilen, re-servaten, enz. Maar tot nu toe ken ik geen land dat echt een transitie heeft gemaakt naar ecologische denken.Ik vertel dikwijls het verhaal

daar de ontbossing. In Borneo is men volop aan het ontbos-sen om palmolieplantages te vestigen. Palmolie is een basis-ingrediënt en dus commercieel interessant. Ik sprak met een houthakker over de problemen die ontbossing kan veroorza-ken, over de klimaatcrisis en biodiver-siteit. “Wie dacht ik wel dat ik was? Ik kom aan met de helikopter, uit Parijs en ga hen de les spellen”. De ho ut h akke r heeft geld nodig om te kunnen leven en die palmolieplantage verschaft hem de middelen. Hij nam me mee naar zijn boot, een oud, houten vaartuig met al zijn bezittingen en waarop zijn vrouw en kinderen zaten. Ze be-schikten wel over een tv met sa-tellietontvangst, waarop ze naar Amerikaanse series konden kij-ken. Alles waarover ze dromen, zien ze in die Amerikaanse se-ries. Hoe leg je aan mensen die halfnaakt bomen kappen om te overleven, uit dat zij zo’n dro-men best niet hebben? En de mensen die ze in die series zien, willen zeker niet ruilen met de mensen van Borneo.

Vooruitgang?

Waren we maar met twee mil-jard gebleven, dan hadden we al heel wat minder problemen. In een land zoals Nigeria worden er meer kinderen geboren dan in heel Europa. En je mag gerust zijn, die mensen blijven niet in Nigeria. Zij gaan de wereld rond en komen ook bij ons… daar is niets tegen te doen. Gaat er

oorlog van komen? Dat weet ik niet. Wat ik wel weet is dat het klimaat r a z e n d s n e l verandert. De a f s m e l t i n g van de ijs-kappen gaat ongelooflijk

snel. En hoe meer er afsmelt, hoe meer de snelheid toeneemt. Men zegt nu al dat er in 2020 geen ijs meer zou zijn op de Noordpool. 2020, dat is bij wijze van spreken morgen. De wereld van de poolbeer is een wereld die aan het verdwijnen is. Ik ge-loof niet dat we dat nog kunnen stoppen. Zelfs als we nu vandaag geen fossiele brandstoffen meer

zouden gebruiken, warmt de aarde nog 30 à 40 jaar op. Die op-warming is nu eenmaal de kost van de vooruitgang. We moeten daar niet cynisch over doen, dat is nu eenmaal onze tijd.

Interview: Paul Renders

en Eric Craenhals

Je kunt de posters in hoge kwaliteit downloaden, samen met een lespakket op www.goodplanet.be. Wil je in je klas een workshop over water organiseren, contacteer dan het team van GREEN vzw, www.greenbelgium.org.

De dvd’s Home en De aarde vanuit de hemel (11 delen) van Yann Arthus-Bertrand (Frans met Nederlandstalige ondertiteling) kun je gratisontlenen in de Mundo-bib, http://www.greenbelgium.org/nl/bib/documentatiecentrum.asp. Ze worden gratis verstuurd naar scholen.

17

18

mosterd “Heel de wereld waterpas” Waterpad GVBS Wezel – Mol

WATERPAD GVBS WEZEL – MOL

Materiaal: waterdruppels waterbox foto’s waterquiz balpennen plakband touw

Hoe gaan we te werk?1. Schrijf bovenaan op je bundel de namen van de groepsleden.2. Pak de foto’s uit je waterbox.3. Bekijk de foto’s in je groepje en leg de plaatsen die je meteen herkent apart.4. Ga naar de plaats die je op de foto ziet en hang er een druppel in jouw kleur. Kun je de druppel niet hangen met het elastiekje? Gebruik dan plakband of bind de druppel vast met een touwtje.5. Als je de druppel gehangen hebt, kijk je of er een vraag moet worden opgelost.6. Los de vraag SAMEN op. IEDEREEN vult de antwoorden in.7. Probeer nu de plaatsen te vinden van de foto’s die je niet onmiddellijk herkent.8. Heb je alle plaatsen gevonden? Keer terug naar de klas en vul de vragen in die je nog niet hebt moeten beantwoorden.

Regels:

We lopen niet door de gang. We zijn rustig, want de andere

kinderen in de school mogen niet gestoord worden.

We werken samen en hebben respect voor elkaar.

Veel succes en veel zoekplezier!!!

18

Uit de maandelijkse ‘Curieuseneus’ van GBS Wezel – Mol, december 2012:Deze maand heeft ons MOS-team weer gezorgd voor een heuse waterbar. De kinderen konden proeven van heerlijk kraantjeswater met een smaakje. De meningen waren verdeeld. De ene had een voorkeur voor munt, terwijl de ander liever een fris citroensmaakje had…

19

mosterd “Heel de wereld waterpas” Water à la carte Watervriendelijk / Samen

Hoe zet je het MOS-thema water op de kaart? Wel, neem 25 gr voorbereiding, 50 gr themabundel, 50 gr overleg, 100 gr creativiteit, 100 gr enthousiasme en meng goed. Dit is het verhaal van BuBaO Sint-Lodewijk uit Kwatrecht bij Wetteren. Een basisschool voor bui-tengewoon onderwijs, type 4, gelegen aan de boord van de Schelde. We laten Lien Van Coppenolle en Ethel Stroobants, beiden leerkracht middenbouw en leden van de MOS-werkgroep aan het woord. De vaste MOS-werkgroep telt momenteel vijf leden.Drie jaar geleden gingen ze in hun zoektocht naar een klasoverschrijdend project met MOS in zee, ze waren ook meteen de 600ste MOS-basisschool in Oost-Vlaan-deren. Intussen spelen ze al in 2de klasse (lees logo 2).

WATER À LA CARTE

Watervriendelijk

Na aandacht voor natuur op school, plaatsten ze vorig schooljaar, op voorzet van de leerlingen via een evaluerende enquête, water op de kaart.Lien: Water is net als lucht een niet vervangbaar, levensnood-zakelijk goed. Daarom springen we er best verstandig mee om. Enerzijds kunnen we leren min-der te verbruiken, anderzijds kunnen we de vervuiling van het water zoveel mogelijk beperken. De kinderen hiervoor motiveren en sensibiliseren is de bedoe-ling. De inbreng van de kinderen is duidelijk: ze brengen ideeën aan en werken ze mee uit, zodat de school een watervriendelijke plaats kan worden. We zorgen ook voor een breed draagvlak door zoveel mogelijk mensen te betrekken bij het thema. Ook thuis kun je hiervoor aandacht hebben.De rol van de directie is hierbij essentieel: de vertaling van het project naar het beleid en an-dere voorzieningen binnen de campus. Het overkoepelende ‘Ecoteam’ geeft de ideeën van de MOS-werkgroep door aan de secun-daire school en aan alle mede-werkers van het MPI.

Samen

Ethel: De MOS-werkgroep neemt het voortouw en zet de grote lij-nen al in augustus uit. Om het organisatorisch vlotter te la-ten verlopen, introduceren we subgroepen: administratie (het dossier, actieplan), onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Daarnaast kunnen we rekenen op collega’s voor de muzische uitwerking en ideeën. Voor de acties zelf (voorbereiden, klaar-zetten, opruimen), rekenen we op iedereen: we werken allen

derraad om mee te denken. De kinderen zijn ons kritisch pu-bliek. Zij komen met vragen en denkpistes die het altijd weer boeiend maken. Elke klas heeft een vertegenwoordiger in de

kinderraad, dus het gedroomde

We beslissen om het traject op te splitsen in drie fases, met tel-kens een start en slotmoment voor de hele school. Als onder-steuning voor het team, zorgt de werkgroep voor een rode draad in de acties en een overzicht van mogelijke lesinhouden en aan-bod op maat voor elke klas. Een digitale bib, een echte bib, les-suggesties en zelf uitgewerkte

systemen, maandpunten …Hier kan elke leerkracht gedu-rende het schooljaar mee aan de slag. In elke fase besteden we veel aandacht aan communica-

vangers en nieuwsbrieven.

19

20

mosterd “Heel de wereld waterpas” Water à la carte Julienneke / Succesrecept

Julienneke

Lien: In een eerste fase leren de kinderen ‘water‘ kennen in al zijn verscheidenheid, pracht en kracht. Ook de verschillende func-ties van water komen aan bod met veel aandacht voor het cognitieve vanuit beleving en spel. Op onze waterdag wordt gedanst en ge-zongen. Er zijn proefjes, bootjes, een theetent, een waterbaan en ijsjes. De MOS-themabundel in-spireert ons enorm. Onze mascot-te, Julienneke, brengt samen met haar nieuwe vriend de Waterka-pitein het thema aan. We hebben dit deel afgesloten met een open klasdag voor ouders met o.a. een waterreceptie en het druppellied (zie kader).

Succesrecept

Lien: Bij de problemen met water (vervuiling, verspilling, water-schaarste) ligt de focus vooral op oplossingen en de verwijzing naar het Zuiden. We stimuleren leerlingen om voorbeeldgedrag te stellen en uitdagingen te zien voor het heden en de toekomst. Natuurlijk willen we ook echt iets bereiken voor de school. De drinkfonteintjes worden opge-waardeerd en kraantjeswater gepromoot. We installeren een regenton en gebruiken het water voor de planten. We werken aan de attitude “spaarzaam omgaan met water”, we plannen een poel

Water komt hier uit de kraan,

Water wordt hier schoongemaakt,dat is heel normaal.

Refrein’t Is een drup drop hier, en een drup drop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Water wordt hier schoongemaakt; dat is heel normaal.

Best wat water uit de kraan,

Elke dag weer zuiver water,nu, maar ook voor later.

Refrein’t Is een drup drop hier, en een drup dop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Elke dag weer zuiver waterNu, maar ook voor later.

Water is voor iedereen, ja, voor rijk en arm.Groot of klein en blank of bruin,

Refrein’t Is een drup drop hier, en een drup dop daar, Hier een drup, daar een drup, overal een drup drop, Veilig water overal,

Ethel: Op een tweede waterdag komen de problemen i.v.m. wa-ter aan bod: de waterschaarste en watersnood, de vervuiling en de problemen bij bepaalde bevolkingsgroepen hierdoor, de bedreigde diersoorten…We onderzoeken de oorzaken en de gevolgen en hoe wij die pro-blemen kunnen helpen voorko-men door een verandering in ons gedrag.Het is vooral de bedoeling om de kinderen hierover te laten nadenken en hen zelf ook oplos-singen te laten bedenken. We maken dit zichtbaar met onze blikvangers en door het zelf voor te leven.

in ons snoezelbos waarin water-diertjes kunnen leven.Verscheidene klassen gaan op bezoek naar de waterzuive-ringsinstallatie. Op WERELD-WATERDAG zetten we alles nog eens extra in het licht.Ethel: De 3de fase is de apothe-ose. We organiseren een open-deurdag over water met een heuse watertentoonstelling. Ethel en Lien: Met dit succesre-cept hebben we het thema water een blijvende verankering gege-ven binnen onze school.

Wouter De Tandt, Mike Stoens

Het grote waterlied

Op de melodie van ‘Old MacDonald had a farm’

20

21

mosterd “Heel de wereld waterpas” Atheneum MXM Tuinen / Vakoverschrijdend

In september 2011 maakten we voor het eerst kennis met het school-team van het Atheneum MXM in Merksem. Een team dat al heel wat ervaring heeft opgebouwd met planmatig en projectmatig werken en altijd op zoek is naar nieuwe didactische en pedagogische me-thodieken. Ook milieuzorg werd een belangrijk onderdeel van hun werking. Na een inventarisatie van de milieuactiviteiten, stelden ze vast dat er al heel wat gebeurde op

ATHENEUM MXM, AQUARIUMSCHOOL VOOR COMPETENTIEGERICHT ONDERWIJS

school. Door de bestaande werking meer te benoemen, probeerde de school de betrokkenheid bij de mili-euthema’s te vergroten.Atheneum MXM noemt zichzelf een aquariumschool voor compe-tentiegericht onderwijs. De school wordt geleid door directeur Roel Buisseret.

MOSterd sprak met Eddy Marchand,

beleidsmedewerker.

Tuinen

Vorig schooljaar ondertekenden we de milieubeleidsverklaring van MOS. We startten toen net met de aanleg van twee school-tuinen, een wetenschapstuin en een Romeinse tuin. Leerlingen en leerkrachten ontwierpen sa-men de tuinen tijdens de lessen. De uitvoering van de werken ge-beurde voor een deel tijdens de lessen en op woensdagnamid-dagen. Het thema vergroening is hierdoor structureel ingebed in de dagelijkse werking van de school. Bij de Romeinse tuin zijn alle leerlingen van de La-tijnse afdelingen betrokken van het 1ste t.e.m. het 6de jaar. De leerlingen van de B-stroom en de leerlingen die de vakken na-tuurwetenschappen en techniek hebben, werkten aan de weten-schapstuin. De betrokkenheid van leerlingen en leerkrachten is groot. Zo groot, dat leerlingen zich tijdens de vakantieperiodes spontaan opgeven om de tuin te onderhouden. Heel wat leer-krachten tonen interesse om les te geven in de buitenklassen en hangen hun karretje aan de tuinwerking.

Vakoverschrijdend

Daarnaast kozen we voor een projectmatige werking met als thema water. Dat vertaalde zich in twee actieplannen:

een vakoverschrijdende wer- king (wetenschapsvakken – levensbeschouwelijke vakken – lichamelijke opvoeding) over water die resulteerde in de deelname aan de Walk For Water

water werd het gemeenschap- pelijke thema voor de Geïnte- greerde Werkperiode (GWP)Het thema water kreeg aan-

dacht in verschillende vakken. Tijdens de wetenschapsvakken onderzochten de leerlingen de waterkwaliteit van een aantal waterlopen in de buurt. In de levensbeschouwelijke vakken kwam de wereldwaterproble-matiek aan bod. De leerkracht lichamelijke opvoeding zorgde ervoor dat alle leerlingen in de week van 22 maart 6 km wandel-den. Een aantal leerlingen die deelnamen aan het start to run programma, een middagactivi-teit op school, liepen de 6 km.

21

22

mosterd “Heel de wereld waterpas” Atheneum MXM Geïntegreed / Aquariumschool

Voor de GWP gingen er drie groepen op verplaatsing (Ourthe, zeilen in Nederland en

buurt van de school. Die laatste groep leerlingen namen deel aan een haventocht, bezochten Hidrodoe, gingen schaatsen en kregen interactieve lessen over water. Daarvoor werden bij PIME enkele wetenschaps-koffers gehuurd waarmee de leerlingen wateronderzoek op onze eigen wetenschapsvijver uitvoerden.Een kans die we niet hebben ge-nomen is om een afsluiter te or-ganiseren voor de ouders en de buurt.

Aquariumschool

Voor een goede werking van milieuzorg op de school moet er een draagvlak zijn. Op onze school staat een voldoende grote meerderheid van de leerkrach-ten ervoor open en de mensen die er niet onmiddellijk in mee-gaan, volgen wel geïnteresseerd vanaf de zijlijn.We willen blijven werk maken van milieuzorg en onze zullen de schoolwerking zo trachten te organiseren dat dit alleen maar meer wordt aangemoedigd.Onze school is een aquarium-school voor competentiegericht onderwijs. Heel wat scholen ko-men bij ons hun licht opsteken.Aan de MOS-begeleiders wil ik vragen om in te zetten op uit-wisselingen tussen scholen. Je kunt ontzettend veel van elkaar leren. Nog sterker zou zijn om n.a.v. nascholingen te zorgen voor netwerking tussen de deel-nemers. De MOS-begeleiders zouden netwerken moeten faci-literen en aanmoedigen.

Interview: Veerle Moons

Het was de eerste keer dat we met heel de school projectma-

stelden vast dat jongeren zich betrokken kunnen voelen en enthousiast kunnen worden gemaakt voor milieuthema’s. We organiseerden ook een be-vraging na de GWP’s waarin het

delijke aspect aan bod kwamen.Om het thema water verder in te bakken in de werking van de school willen we dit schooljaar een MOS-raad met leerlingen oprichten, indien mogelijk van-uit de leerlingenraad. De bedoe-ling is dat die leerlingen acties op schoolniveau lanceren.

22

Geïntegreerd

23

mosterd “Heel de wereld waterpas” Watercollage

WATERCOLLAGE

In kleuterschool Sint-Victor (Turnhout)

kreeg de regenton een ecologische

uitstraling

In GVBS Putte toont een bord aan de

kinderen waarvoor ze het regenwater

wel en niet kunnengebruiken.

23

De Huveneersbasisschool uit Hingene zocht een mascotte voor het jaarthema water. De kinderen ontwierpen zelf een ideeënbus waarin ze hun voorstellen mochten deponeren.

24

mosterd “Heel de wereld waterpas” Inzoomen op afval Kringloop

24

INZOOMEN OP AFVAL

Met het traject voor het secundair onderwijs ‘Inzoomen op afval’ fo-cussen we op de afvalproblema-tiek. Op de meest onherbergzame streken van onze planeet vinden we afval terug: plastic in de ma-gen van albatrossen, minuscule plasticfragmenten in het zand op de bodem van de zee, door de mens gemaakte chemische stoffen in het lichaamsvet van zeehonden. Daarbij komt dat de grondstof-fen waaruit het afval “gemaakt” wordt, uitgeput raken. Voorraden van olie en mineralen zijn niet on-eindig.

De wijze waarop we tot vandaag met materialen omgaan, zorgt er-voor dat zo goed als alles wat we ge-bruiken vroeg of laat afval wordt. Spullen verliezen hun nut, ze ver-slijten, ze gaan stuk of ze raken

Kringloop

Het kan ook anders. In de na-tuur is er geen afval. De natuur vernieuwt telkens opnieuw. In de natuur is afval voedsel voor een nieuwe kringloop.Het doel van dit traject is samen met leerlingen te onderzoeken hoe we de materialenkringloop zo goed mogelijk kunnen slui-ten.Oceaanstromingen hebben men-selijk afval tot enorme eilanden bijeengedreven. Zo dobbert er in de Stille Oceaan the ‘Great

een afvaltapijt van wel onge-

den bestaan vooral uit plastic. Het duurt 500 tot 1000 jaar eer dat volledig afgebroken is en tijdens dat proces komen er voortdurend giftige stoffen vrij. Bovendien aanzien veel vissen, schildpadden, vogels en zee-zoogdieren dat afval als voedsel

en stikken ze wanneer ze er stukken van proberen door te slikken.

en blikjes gooien we bijna meteen weg. Kledij of elektrische appara-ten komen pas later op de afvalberg terecht.

Wanted

Even uw aandacht voor volgend opsporingsbericht:

De afvalbrigade van Kortrijk vraagt u uit te kijken naar een halfdoorschijnende witte plastic zak, die sinds 30 septem-ber 2012 wordt vermist. De halfdoorschijnende witte plas-tic zak is het laatst gezien in de buurt van het viaduct tus-sen de Leugenberg en de Kloosterstraat. Sindsdien werd van de zak niets meer vernomen. De plastic zak is wit van kleur en halfdoorschijnend zoals smeltende sneeuw. Hij is vermoedelijk van een slagerij of bakker in de buurt.De halfdoorschijnende plastic zak heeft een jong en speels karakter, hij trekt er graag vaak op uit. Maar hij is naïef. De plastic zak is heel respectvol en zal je altijd met warme woorden bedanken als je hem ook respectvol behandelt.Ik zou hem graag terug hebben om hem in de vuilnisbak te gooien. Nu hij vermist is, vervuilt hij waarschijnlijk het milieu en dat willen we niet. Samen willen we milieuver-vuiling tegengaan.Heeft u de witte plastic zak gezien of weet u waar hij het milieu vervuilt, gelieve dan contact op te nemen met de afvalbrigade.

Leielandscholen campus Sint Theresia, Kortrijk

25

mosterd “Heel de wereld waterpas” Inzoomen op afval Afvaleilanden

Afvaleilanden

Hoe kan jij helpen? Beperk je ge-

sen ...), gooi niets in de natuur (ook al zit je ver van zee) en praat met de mensen uit je omgeving over deze nog veel te onbekende afvaleilanden.MOS vroeg als startopdracht aan de deelnemende scholen om een mockumentary te bekijken over het leven van een plastic zakje.The Majestic Plastic Bag - A Mockumentary – een bewust ge-creëerde contaminatie van do-cumentary (documentaire) en het werkwoord to mock (ergens de spot mee drijven) – vertelt het verhaal van de plastic zak. Van de geboorte in de grootstad, over de vele gevaren die de plas-tic zak moet trotseren tot aan zijn grote migratie richting de afvaleilanden in de oceaan.Opdracht voor de deelnemers: “Ga op zoek naar plastic afval in de buurt van de school en breng hierover, in de geest van de moc-kumentary – verslag uit.Bij het verschijnen van deze MOSterd is het traject ‘Inzoo-men op afval’ nog niet afgelo-pen. Vast staat dat we het traject volgend schooljaar herhalen.

school volgend schooljaar mee-doet. Alle informatie op de blog http://inzoomenopafval.blogspot.be/.

Ook The Majestic Plastic Bag kun je via de blog bekijken (of via Youtube).

KA Moutstraat Brussel rapporteert:

Het Majestueuze Leven van een Rebelse Plastiek Zak

Mijn leven begon in een supermarkt, waar ik aan een klein en schattig meisje werd gegeven. Mijn favoriete herinneringen aan de mens komen uit die periode. Na die plezierige tijd werd ik op straat gegooid.

maar ze gooide me op straat alsof ik niks was. Nadien vocht ik voor de rechten van plastic zakken en andere plastic wezens. Ik deed mee aan het beroemde protest tegen het feit dat de mens ons beschouwde als monsters. Dat protest kreeg de naam ”plas-tic boom”.Maar de politie betrapte me en gooide me in de gevangenis. Na-dien mocht ik nooit nog het land binnenkomen. Na mijn ver-banning probeerden de mensen om me te doden met hun grote ovens. Dat zijn mijn slechtste herinneringen. Ik verliet het land en woonde in een vluchtelingenkamp voor meerdere jaren. Het leven daar was ellendig. Daarom verliet ik het kamp en ging naar de zee om toe te treden tot een kolonie van plastic. In de zee zag ik veel andere moedige zakken maar ook veel tragedies. Na veel pijn en moeilijkheden kwam ik aan in de kolonie. Ik was

25

2626

mosterd “Heel de wereld waterpas” Inzoomen op afval Afvaleilanden

Jonge Wetenschappers uit Moorsele ontdekken massagraf

Een groep jonge wetenschappers uit Sint-Paulus, Moorsele deed deze ochtend een opmerkelijke ontdekking. In het Groene Lint van Moorsele ontdekten ze een massagraf van een merkwaardige diersoort. Vorige maand ontdekte Dr.P.Lastic uit Brussel een nieuwe diersoort met soortgelijk DNA-materiaal als de Pera Alba Avatica. Het ziet er-naar uit dat ook deze vondst erfelijke gelijkenissen heeft met de Pera Alba Avatica.

ven toe versmallen ze. Hoogst eigenaardig is dat ze een afneembaar hoofd hebben. Via een schroefdraaibeweging kunnen de hoofden gemakkelijk van het lichaam worden afgedraaid en er al even gemakkelijk weer wor-den opgedraaid. Dat het hier om een sociale soort gaat, is duidelijk. In het massagraf waren een 6-tal exemplaren aanwezig. De exem-plaren waren er erg aan toe. Sporen van uitputting waren duidelijk aanwezig. Wat ze precies in het Groene Lint in Moorsele deden, is niet duidelijk. Geruchten doen de ronde dat het “ridders van the BIG

Vindplaats N50.854469 E3.152261

27

mosterd Daar kun je wat mee Pimp je bib

Daar kun je wat mee

PIMP JE BIB

Papieren dragers zijn dikwijls handiger dan nieuwsbrieven via het world wide web. Mis jij in de leraarszaal tijdens discussies ook vaak een direct raadpleegbare in-formatiebron?

Wel, er zijn heel wat interessante tijdschriften met informatie over milieu en natuur, waarop je een gratis abonnement kunt krijgen.

Enkele voorbeelden:

Spoorzoeker is het tijdschrift van het Agentschap voor Na-tuur en Bos: het bevat interes-sante, leesbare informatie over de natuur in Vlaanderen. Zowel stedelijke als ‘wilde’ natuur – planten en dieren – komen aan bod. Bestellen via spoorzoeker@vlaanderen.be.

Verrekijker is het gratis tijdschrift van de VMM – de Vlaamse Milieumaatschappij: degelijke informatie over de toestand van ons milieu (lucht-water-bodem) met dikwijls een verwijzing naar onze dagelijkse bekommernissen. Bestellen via info@vmm.be.

De federale overheid publiceert Science connection, een gra-tis magazine over het federale wetenschapsbeleid. Het bevat artikels die heel interessant zijn voor de wetenschapsvakken in het secundair onderwijs. Je kunt het bestellen via scienceconnection@belspo.be

27

28

mosterd Daar kun je wat mee Pimp je bib Regiogebonden informatie

Sommige regio’s hebben gratis tijdschriften met regiogebon-den informatie. Daarmee kun je een gefundeerd standpunt inne-men over wat zich in de leefom-geving van de school afspeelt. In de provincie Limburg heb je Mi-lieu & Natuur (via katrien.witte-mans@limburg.be of telefonisch op 011 23 83 48). In Antwerpen is er zOOm, de milieunieuwsbrief van de dienst Duurzaam Milieu- en Natuurbeleid en ANTenne, het magazine van ANKONA, de Antwerpse Koepel voor Natuur-studie (beide via www.provant.be/nieuwsbrieven). In Vlaams-Brabant en West-Vlaanderen heb je respectievelijk Milieu-krant (tel. 016 26 72 85) en Na-tuur & Milieu info ( www.west-vlaanderen.be > loket > in-formatie-centrum tolhuis > pu-blicaties).In Brussel heb je Alert, een meer-talig tijdschrift van BRAL (Brus-selse Raad voor het Leefmilieu), over stedenbouw, mobiliteit en leefmilieu in Brussel-19 (alert@bralvzw.be). Informeel van de provincie Oost-Vlaanderen ver-schijnt vijfmaal per jaar (09 267 82 15, info@oost-vlaanderen.be).

Regiogebonden informatie

28

Vlaco vzw (Vlaamse compostor-ganisatie) geeft het kwartaal-tijdschrift De compostmees-ter uit (www.vlaco.be) en Velt vzw (Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren) Seizoenen. Interessant voor scholen die willen composteren in hun schooltuintjes. Seizoenen is een tweemaande-lijks tijdschrift voor Velt-leden (www.velt.be).

29

mosterd Daar kun je wat mee De groene ijsbeer Betalend

Betalend

over zijn die je nuttig wilt be-steden, dan kunnen volgende betalende tijdschriften in de bib van een MOS-school zeker niet ontbreken:Natuur.blad het tijdschrift van Natuurpunt (www.natuurpunt.be), Greenpeace magazine (www.greenpeace.org/ belgium/nl/), De Koevoet van Dialoog vzw (www.dialoog.be/dekoevoet/), en waarom niet Test-Aankoop (www.test-aankoop.be) dat in de tests ook rekening houdt met de milieu-impact van producten. De meeste tijdschriften kun je natuurlijk ook digitaal ontvan-gen. Dat vergemakkelijkt het gebruik ervan in de lessen.

Als toemaatje zou het rapport van het IPCC (Intergovernmental Pa-nel on Climate Change) zeker een plaats moeten vinden. De ‘Summary for Policymakers’ bevat de correcte informatie over de toestand en de toekomst van onze pla-neet. Je moet het enkel afdrukken en inbinden. www.ipcc.ch/pdf/assess-ment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-spm.pdf Je hebt natuurlijk ook de MOSterd, die in alle scholen terecht komt.

Paul Renders

DE GROENE IJSBEER

Het wordt te warm op de Noord-pool en Beertje en zijn familie willen met de hulp van de wolf Lupus naar de Zuidpool verhui-zen. Maar hebben Lupus en zijn

kompanen wel zo’n goede be-doelingen? En wie zijn de Sinis-tere Smulpapen? Beertje komt voor hete vuren te staan, maar gelukkig ontmoet hij keuken-hulpje Fleur en ijscoman Enri-co. Zullen ze erin slagen Beertjes ouders weer te vinden?De groene ijsbeer is een humo-ristisch luisterboek ontwikkeld door Djapo.be. Je kunt er ook in je klas mee aan de slag. Het luisterboek is een goed voorbeeld van EDO, Edu-catie Duurzame Ontwikkeling. Met EDO willen we leerlingen leren denken over en werken aan een leefbare wereld, nu en in de toekomst, voor onszelf hier en voor anderen elders op de planeet.Het luisterboek bevat vier lessen van telkens 50 minuten. Er is een pakket voor de eerste,

tweede en derde graad van het lager onderwijs. Met de handleiding, het luisterspel en de cd-rom kun je zelfstandig aan de slag met je klasgroep. Je beluistert het luisterspel, je leerlingen vergelijken het verhaal met de echte wereld en ontdekken dat de problemen in bijvoorbeeld Indonesië en de problemen van de ijsbeer dezelfde oorzaken en gevolgen hebben. De leerlingen denken na over hoe de aarde er in de toekomst kan uitzien als iedereen er goed voor zorgt en bedenken zelf acties die zij nu al kunnen onderne-men om hun toekomst-dromen te doen uitkomen. Bekijk de trailer:

http://www.youtube.com/watch?v=r17uoOc1_2o

Uitgevrij Lannoo, € 19,99.

29

30

mosterd Daar kun je wat mee Klassekunst Wedstrijd

30

Inspiratieboekje

Natuurtalent. Hoe begin je eraan? Wat zijn de mogelijkheden? Waar vind je inspiratie?We helpen je graag verder met het WAK-inspiratieboekje.Daarin duiden we het thema en tonen we welke invalshoeken mogelijk zijn. We geven concrete tips, interessante links en inspirerende voorbeelden. Je vindt er ook mogelijke samenwerkings-verbanden en wedstrijden.Lees het boekje en word ondergedom-peld in het thema ‘Natuurtalent’. Ga geïnspireerd aan de slag voor je eigen Week van de Amateurkunsten.Je kunt het boekje downloaden van www.wak.be.

KLASSEKUNST

“Kunst en natuur zijn op hun mooist als ze elkaar de hand reiken.”‘Natuurtalent’ is het thema van de 18de WAK, de Week van de Amateurkunsten (26 april – 5 mei ). Kunst in, met en door de natuur, precies dát willen we naar bo-ven halen tijdens de WAK. We roepen kunstenaars op om zich te laten inspireren door de natuur. De natuur ligt immers volledig binnen handbereik en diezelfde handen hebben een sterke impact op de natuur. Wat die impact precies is en wat we kunnen terugge-ven aan de natuur, ook daarover willen we nadenken tijdens de WAK, om dan over te gaan tot “doen”. Met een groene(-re) campagne trachten we onze ecologi-sche voetafdruk een stukje in te perken.

Wedstrijd

In het kader van de WAK organi-seren we o.a. de wedstrijd “Klas-sekunst”. Dat is een wedstrijd voor scholen, die een kunstpro-ject of –activiteit organiseren en daar amateurkunstenaars bij betrekken.Bruist jouw klas van creativi-teit? Organiseert de school een heuse kunstweek of een prikke-lend kunstproject? Betrek ama-teurkunstenaars bij je project en doe mee met de wedstrijd Klas-

voorstelling, een concert, een artistieke workshop, een thea-tervoorstelling, een dansfestival

Alle scholen (kleuter, lager en secundair) kunnen deelnemen aan de wedstrijd en maken kans op educatieve kunstpakketten of creatieve workshops.

Meer informatie, tips, voorwaar-den en de ‘ik doe mee’-knop vind je

op www.wak.be.

31

mosterd Daar kun je wat mee Week van de Zee Natuur-lijk 26 april tot 12 mei 2013

WEEK VAN DE ZEE NATUUR-LIJK

De Week van de Zee zet elk jaar de kustnatuur in de kijker. Kin-deren kunnen zowel tijdens de schooldagen (met hun klas) als in de weekends de natuur aan de kust op een actieve manier ontdekken. De weekends bulken van activiteiten zodat iedereen die wil een leerrijke uitstap naar zee kan plannen.Ook in jouw school kun je een Week van de Zee organiseren.Op vrijdag 26 april is er voor de achtste maal de Goede Visdag: het schoolrestaurant maakt die dag een menu met vis of schaaldie-ren die met zorg voor het milieu werden gevangen (bijvangsten zoals schar, schartong, bot, hondshaai, steenbolk, horsma-kreel, verschillende soorten).In de klas kun je aan de slag

met het Goede Visspel en voor de kleinsten (1ste graad) is er het memo-kwartetspel “Zeeyoti Week van de Zee”.Om met je klas ‘Ambassadeur van de Goede Vis’ te worden, maakt de klas een kleurrijk visspan-doek met een leuke slogan. Als je ons dat spandoek bezorgt, krijgen alle kinderen van de klas het spelletjesboek ‘Met Jomme-ke naar Zee’ gratis. De voorraad is natuurlijk niet oneindig, van-daar dat vlugge beslissers meer kans maken.In het kader van de Week van de Zee biedt het Vlaams Instituut voor de Zee op 28 mei 2 klassen van max 17 leerlingen een halve dag met het onderzoeksschip ‘Simon Stevin’ aan o.l.v. een zee-bioloog.

26 april tot 12 mei 2013

31

Interesse? Mail evy.copejans@vliz.be. Alle informatie op www.week-vandezee.be of steunpunt Natuur- en Milieu-Educatie Kust claude.willaert@west-vlaanderen.be.

32

De MOSkrant

mosterd De MOSkrant

32

In de Noordzee drijft een afzichte-lijke hoeveelheid plastic. Een groot deel van die plasticdeeltjes is af-komstig van het wassen van onze kleding en van cosmeticaproduc-ten.Na de Stille en de Atlantische oce-aan heeft nu ook West-Europa een plasticprobleem op zee. Voor de Noordzee spreekt men van een “plastic-bouillon”. Een bouillon van onzichtbaar kleine stukjes plastic die voor steeds grotere problemen dreigt te zorgen omdat het zeeleven zich eraan te goed doet en het plas-

Plasticbouillon

tic zo in de voedselketen belandt.Het begint allemaal in de badkamer en in de wasmachine. Fijne textiel-

deeltjes van je broek belanden via de afvoer van de wasmachine in het riool. Elke wasbeurt maakt dat er honderden plasticdeeltjes van het textiel loslaten. “In de afvalwater-zuiveringsinstallatie worden veel plasticdeeltjes tijdens de zuivering in het slib weggevangen, maar we tellen minstens twintig plasticdeel-

na op het oppervlaktewater wordt geloosd”, zeggen ecotoxicologen Heather Leslie van het Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) en Dick Vethaak van kennisinstituut Deltares en tevens bijzonder hoog-leraar aan het IVM-VU.

Vervuiling van de Noordzee begint in de badkamer

Belasting voor het watermilieu

Doordat in Nederland jaarlijks 20 miljard kubieke meter gezuiverd rioolwater wordt geloosd op het op-pervlaktewater, kan dit een behoorlijke belasting voor het watermilieu en de Noordzee betekenen, zeker door het onafbreekbare karakter van de plasticdeeltjes. Als hun schatting klopt, bereiken jaarlijks alleen al van-uit Nederland 400 biljoen (400.000 miljard) deeltjes de Noordzee. Die enorme vracht komt nog bij de acht miljoen grotere stuks plastic die dagelijks wereldwijd in zee belanden, volgens een schatting van UNEP, het milieubureau van de Verenigde Naties.

Scrubs

Volgens een schatting van de En-gelse wetenschapper Mark Browne laten per wasbeurt 1.900 microplas-ticdeeltjes per kledingstuk los. Tex-tieldeeltjes, maar volgens de onder-zoekers ook kleine plasticdeeltjes (zogeheten scrubs) in cosmetica, handzeep, douchegels en tandpasta. “Deze deeltjes worden pas sinds vijf jaar toegevoegd en geven een rei-nigend effect aan huid en tanden. De toegevoegde plasticdeeltjes zijn goedkoper dan zand- of kleideeltjes of gemalen kokosvezels. De cosme-tica-industrie heeft kennelijk niet nagedacht over de milieugevolgen.”

De onderzoekers spreken van een ‘plasticbouillon’ in plaats van ‘plas-ticsoep’ omdat de synthetische tex-tielvezels en cosmeticadeeltjes niet zichtbaar zijn. Daarnaast worden er ook grote brokken macroplastic aangevoerd, vermoedelijk via alle grote waterwegen in Europa. Het gaat om slijtage aan verpakkingen,

en kunststof bouwmaterialen.

Bedreiging

De onderzoekers wijzen op de be-dreiging die de verbrokkeling van grote stukken plasticafval en de microplasticbouillon in de Noord-zee kan gaan vormen. Aan de plas-ticdeeltjes kunnen zich allerhande slecht afbreekbare microverontrei-nigingen hechten, zoals residuen van landbouwbestrijdingsmidde-len en vlamvertragers. Plankton en micro-organismen gebruiken dit plastic als substraat, waardoor het spul wegzakt in de diepte en voed-sel vormt voor mosselen, krabben, kreeftjes en vissen. Die vormen op hun beurt voedsel voor vogels als de

albatros en de Noordse stormvogel. Niet zelden sterven zij de honger-dood doordat grotere stukken plas-tic in hun maag niet verteren maar via het zenuwstelsel wel een ‘vol gevoel’ doorgeven aan de hersenen, waardoor de vogels stoppen met foerageren. Mogelijk bieden ook de microplastics van textiel en cosme-tica in het afvalwater een substraat voor hechting van de persistente verontreinigingen.In een vervolgonderzoek gaan nu ook Belgische, Franse en Britse we-tenschappers riviermondingen in de zuidelijke Noordzee en het Ka-naal bemonsteren om de eerste Ne-derlandse bevindingen te koppelen aan de deeltjes die bijvoorbeeld via Rijn, Seine en Theems de Noordzee bereiken. Met onderzoek naar de verspreiding van zwevend stof, olie en slib en van de larven van haring en platvis, hopen ze duidelijk te ma-ken waar en hoe de plasticdeeltjes zich verspreiden en accumuleren.

Bron: De Morgen, 2-7-2012.

33

mosterd De MOSkrant

33

Olie domineert de politiek in het Midden-Oosten. Nu water er steeds schaarser wordt, kan dat leiden tot een verandering van het politieke landschap en zelfs tot regionale

Tijdens de eerste Internationale Wa-tertop (januari 2013) in Abu Dhabi, werd het belang van water voor po-litieke en economische stabiliteit in de regio nog eens duidelijk. “Voor de Verenigde Arabische Emiraten is water nu belangrijker dan olie”, zei kroonprins sjeik Mohammed bi Zayed Al Nahyan.Munqeth Meyhar van Friends of the Earth in het Midden-Oosten, zegt dat de regio de laatste jaren met veel milieuproblemen te kampen heeft, inclusief klimaatverandering. Wa-ter wordt schaarser. Sommige lan-den zoals Jemen, Saoedi-Arabië en

Water wordt nieuwe bron

Irak, hebben unieke problemen die direct actie vragen. “Wat alle landen in het Midden-Oosten gemeen heb-ben, is hun gebrek aan waterbron-nen en slecht watermanagement”, zegt Meyhar.Het Midden-Oosten heeft grote oliereserves. De regio heeft daar het grootste deel van zijn welvaart aan te danken. Het klimaat en de milieu-omstandigheden maken het leven er toch zwaar, zegt hij. Het Midden-Oosten heeft water en landbouw-grond nodig. Veel landbouwgrond is inmiddels verloren gegaan aan woestijnvorming, vooral in landen als Syrië, Jordanië en Irak.Dat proces breidt zich nog uit door niet-duurzame landbouwpraktij-ken en overbegrazing. De landbouw gebruikt 70 procent van het water in de regio. Land wordt vaak ver-

keerd gebruikt door intensieve irri-gatie, zegt hij. Te veel water gebrui-ken legt een grote druk op de toch al schaarse waterreserves.

InstabiliteitOok elders in de wereld worden in de komende decennia watertekorten verwacht. De Amerikaanse veiligheidsdien-sten schetsen een grimmig beeld voor de nabije toekomst: etnische

politieke instabiliteit en zelfs mas-samoorden.In de komende tien jaar “zullen veel landen die belangrijk zijn voor de Verenigde Staten vrijwel zeker te kampen krijgen met waterproble-men, zoals tekorten, slechte water-kwaliteit of overstromingen”, staat in documenten van de Director of National Intelligence (DIN) uit maart 2011.Chris Kojm, voorzitter van de Natio-

nal Intelligence Council, voorspelde in 2011 dat tegen 2030 de helft van de wereldbevolking woont in ge-bieden met “ernstige waterstress”. Meyhar van Friends of the Earth zegt dat het droge Jordanië nu al met ernstige problemen te maken heeft. De kosten van water stegen daar in tien jaar tijd met 30 procent als ge-volg van een tekort aan grondwater. In de afgelopen jaren bleek Jorda-nië niet in staat voldoende voedsel te produceren voor de bevolking. Meyhar zegt dat de waterschaarste de levensstandaard van plattelands-bewoners heeft aangetast en dat er veel mensen naar de steden trekken. Alle landen in het Midden-Oosten hebben met dat probleem te maken.

OntziltingOntziltingsinstallaties zijn maar een gedeeltelijke oplossing, zegt hij. De ontziltingsinstallaties produceren het benodigde water, maar ze kun-nen ook gezondheids- en milieupro-blemen veroorzaken. Het zeewater dat in de installaties wordt gebruikt, bevat veel borium en bromide. Tij-dens het bewerkingsproces kunnen essentiële mineralen zoals calcium verloren gaan. Het geconcentreerde

zout wordt vaak weer in de oceanen gedumpt, die daardoor nog zouter worden. Dat heeft gevolgen voor het milieu in de oceaan. De installaties zijn bovendien schadelijk voor de plaatselijke fauna. Verder is ontzil-ting een energieverslindend proces, zegt Meyhar.

Bron: dewereldmorgen.be, 17-01-2013, IPS, Thalif Deen.

34

mosterd De MOSkrant

34

We kennen allemaal de woning van stro uit het sprook-je van de wolf en de drie biggetjes. In Sterrebeek staat nu zo’n huis in het echt. Tenminste: niet van stro, maar van riet. En geen wolf of windhoos die het zal wegblazen, ver-zekert architect en bewoner Tom Jonckers. Hij houdt ervan om te werken met ecologische en gedurfde ma-terialen en zo unieke projecten te realiseren. Zijn eigen huis in de Bosdellestraat past daar perfect in.

oogt exclusief maar niet hautain. Ik haalde de mosterd in Nederland. Daar werden de voorbije jaren enkele rie-ten huizen gebouwd. Dit is de eerste rieten woning in België. Riet is erg stevig en het werkt isolerend. Ook de levensduur is een plus: de stengels aan de gevel kunnen meer dan 80 jaar meegaan.”

Bron: Het Nieuwsblad, 15-12-2012.

Geen wolf krijgt dit omver

Architect bouwt eerste huis van riet

EcotoerismeHet Agentschap voor toerisme van de Verenigde Naties is blij met het feit dat de Algemene Vergadering eind vorig jaar een resolutie over ecotoerisme heeft goedgekeurd. Ecotoerisme wordt erkend als de sleutel in de strijd tegen de armoe-de, de bescherming van het milieu en de bevordering van duurzame ontwikkeling.De resolutie “Bevordering van eco-toerisme voor armoedebestrijding en milieubescherming” werd op 21 december 2012 goedgekeurd. De VN-lidstaten worden opgeroepen om het ecotoerisme te bevorderen. De resolutie legt de nadruk op de “positieve impact op inkomensver-werving, het scheppen van werkge-legenheid en onderwijs, en dus op de strijd tegen armoede en honger.”De resolutie moedigt de lidstaten ook aan te investeren in ecotoeris-me, in overeenstemming met hun nationale wetgeving. Dat houdt o.a. in: oprichting van kleine en mid-delgrote ondernemingen, de bevor-dering van coöperaties en het ver-gemakkelijken van de toegang tot

Bron: Good News Agency, 11-01-2013

Positief milieugedrag“Valuing the invaluable” is de titel van het doctoraal onderzoek van Jelle Boeve-de Pauw, waarin hij na-gaat wat de effecten zijn van o.a. schoolkeuze, persoonlijke en cultu-rele factoren op de milieuwaarden bij kinderen. Een belangrijke kwes-tie als we weten dat milieuwaarden, milieubesef en milieubewustzijn voorafgaan aan milieuvriendelijk gedrag en keuzes. Een eerste con-clusie uit de studie is dat persoon-lijkheidskenmerken er niet zoveel toe doen. Ook geslacht verklaart weinig. Jongens zijn hoogstens wat meer utilitair ingesteld, maar wat ecocentrische waarden betreft (“be-schermingswaardigheid”) is er geen verschil. Interessanter is het effect van cultuurverschillen. Hij verge-lijkt groepen leerlingen uit Vlaande-ren, Vietnam en Guatemala. Daaruit blijkt dat terwijl in Vlaanderen posi-tief milieugedrag vooral afhangt van het belang dat wordt toegekend aan beschermingswaardigheid, in Viet-nam en zeker in Guatemala, de nut-tigheid van de natuur belangrijker is als motief.

Natuurbeleving

Een centraal onderdeel van het onderzoek gaat over de rol van de school. Scholen die deelnemen aan Milieuzorg Op School worden vergeleken met andere. Educatieve milieuprogramma’s blijken wel de-gelijk een effect te hebben, zij het vooral op het kennisniveau. Wat de milieuwaarden betreft, denken leerlingen uit MOS-scholen wat minder in termen van nuttigheid. Maar als het gaat om ecocentri-sche waarden, is er nauwelijks een verschil en in onze cultuur zijn het juist die waarden die aanleiding ge-ven tot positief milieugedrag. Daar-uit kan het advies volgen om naast kennisoverdracht meer in te zetten op natuurbeleving. Een boodschap die uitgebreid aan bod komt in “Het laatste kind in het bos” van Richard Louv.

Bron: Jos Gysels, Natuur.focus, juni 2012.

35

mosterd De MOSkrant

35

Studieopdracht

In opdracht van de Afdeling Mili-eu-integratie en –subsidiëringen voeren Peter Van Petegem en Jelle Bouve-de Pauw (Edubron, Univer-siteit Antwerpen) een onderzoek uit met als titel “Impactanalyse en ver-betervoorstellen voor Milieuzorg Op School.”Onderzoeksvragen: Waar en hoe le-

ren mensen over natuur en milieu en op welke manier kan een milieu-vriendelijke houding zich ontwik-kelen? Wat brengt MOS teweeg? Wat zijn de educatieve effecten van het project? Wat zijn wenselijke effecten van MOS? Wat zijn de ef-fecten van MOS op korte en lange termijn (op het gebied van kennis,

houding en gedrag)? Komen de vastgestelde en wenselijke effecten overeen? Hoe kunnen wenselijke effecten worden verhoogd? In hoe-verre zijn effecten verschillend i.f.v. diversiteit van scholen en perso-nen? Welke educatieve strategieën verdienen de voorkeur?

Winderige toekomstChina’s ambities in windenergie wedijveren met die van vele IEA1- landen. China wil turbines zowel on-als offshore gebruiken om 8,4% van de elektriciteit van het land te genereren in 2030. En twintig jaar later moet dat het dubbele zijn. Om dat te bereiken, heeft China samen met het IEA een stappenplan ont-wikkeld. Een stijging van 15 giga-watt (GW) aan windenergie per jaar is daarvoor nodig. Het stappenplan bepaalt niet alleen de noodzakelijke

ontwikkeling van windenergie, maar evalueert ook de sterke pun-ten van het land, de obstakels en prioriteiten om het plan te realise-ren.De kans dat China deze plannen ook effectief uitvoert, is realistisch als je bedenkt dat het aandeel van Chi-na van nieuw geïnstalleerde wind-energie in de wereld steeg van 10% in 2006 naar 49% in 2010.

Bron: Good News Agency, 11-01-2013.

1De afkorting IEA staat voor International Energy Agency (Nederlands: Internationaal Energie Agentschap). Deze in Parijs gevestigde intergouvernementele organisatie bestaat uit 26, voorna-melijk Westerse, landen. Het IEA is opgericht in 1973. Rol: problemen coördineren in tijden van een tekort aan olie. Het IEA adviseert de aangesloten landen, maar onderhoudt ook contacten met andere landen, zoals Rusland, China en India.

Prijs hernieuwbare energie haalt die van olie inDe kostprijs van hernieuwbare energie daalt snel en wordt in lan-den over de hele wereld concurren-tieel met die van olie en gas. Dat blijkt uit een rapport van het In-ternationaal Agentschap voor Her-nieuwbare Energie (Irena).Het agentschap noemt het eigen rapport een “wake up call” voor be-leidsmakers wereldwijd. Hernieuw-bare energie is nu al de goedkoopste manier om elektriciteit te produ-ceren voor honderden miljoenen mensen die niet aangesloten zijn op het net.Op plaatsen met veel hernieuwbaar potentieel is het ook al de minst kostelijke optie om meer stroom op het net te brengen. Waterkracht is

daarbij de absolute kampioen, een pak goedkoper dan fossiele brand-stoffen, maar ook biomassa is bij-zonder aantrekkelijk. In regio’s met veel afval uit de land- of bosbouw kan stroom worden geproduceerd voor amper 4,5 eurocent per kilo-wattuur. Geconcentreerde zonne-energie door middel van spiegels levert nu al stroom aan zo’n 10 eu-rocent per kilowattuur. Voor zon-nepanelen ligt die kost tussen de 12

windmolens op land kosten amper 3 eurocent per kilowattuur. Ter ver-gelijking: elektriciteit opwekken uit fossiele brandstoffen kost in een doorsnee centrale tussen 4,5 en 9 eurocent.

Revolutie

”Er komt een energierevolutie aan”, zegt Dolf Gielen, directeur Innova-tie bij Irena. “In de voorbije jaren zagen we een consistente, soms zelfs dramatische vermindering van de kosten van elektriciteitspro-ductie uit hernieuwbare bronnen. Daardoor is het al de goedkoopste off-grid2 oplossing, en zelfs op het net, als er veel hernieuwbare bron-nen zijn.”“De boodschap is duidelijk: her-nieuwbare energie is vandaag al vaak de goedkoopste oplossing om aan de vraag naar elektri-citeit te voldoen, zelfs zonder subsidies. Het is ook gezonder en beter voor het milieu, en er zijn nog meer kostenverlagingen in het vooruitzicht.”

Bron: dewereldmorgen.be, 16-01-2013, IPS.

2“Off grid” betekent dat het systeem een eigen energieopslag gebruikt. Geschikt om een kleinere gemeenschap te voorzien van elektriciteit.

36

Provinciale MOS-teams

ANTWERPENProviciaal Instituut voor MilieuEducatie (PIME) vzwMechelsesteenweg 365, 2500 LierTel. 015 31 95 11, fax 015 31 58 80Begeleiders:

Katrien Hoeylaerts (basis)tel. 015 30 61 26 en 015 30 61 27mos@pime.provant.beVeerle Moons (secundair), tel. 015 30 61 25mos-groeneschool@pime.provant.be

LIMBURGProvinciaal Natuurcentrum Het Groene HuisDomein Bokrijk 3600 Genkmos@limburg.be, fax 011 26 54 55Begeleiders:Karel Coenen (basis), tel. 011 26 54 91 kcoenen@limburg.bePhilippe Plessers (basis), tel. 011 26 54 66 pplessers@limburg.be Hilde Boiten (secundair), tel. 011 26 54 67 hboiten@limburg.be

OOST-VLAANDERENDienst Natuur- en Milieueducatie, De KaaihoeveOude Scheldestraat 16 - 9630 Meilegem-Zwalm mos@oost-vlaanderen.be, fax 055 49 67 98Begeleiders:Sandra Vandevelde (basis), tel. 0475 44 94 19sandra.vandevelde@oost-vlaanderen.be Wouter De Tandt (basis), tel. 0479 55 04 96wouter.de.tandt@oost-vlaanderen.beMike Stoens (secundair), tel. 0473 92 30 55 mike.stoens@oost-vlaanderen.be

VLAAMS-BRABANTCel Natuur- en MilieueducatieProvincieplein 1, 3010 Leuvenmos@vl-brabant.be, fax 016 26 72 61Begeleiders:Herwig Kevelaerts (basis), tel. 016 26 72 57 herwig.kevelaerts@vlaamsbrabant.beBeatrijs Maesen (basis), tel. 016 26 72 37 beatrijs.maesen@vlaamsbrabant.bePhilippe Moreau (secundair), tel. 016 26 72 36 philippe.moreau@vlaamsbrabant.beAnn Thienpont (secundair), tel. 016 26 74 26ann.thienpont@vlaamsbrabant.be

WEST-VLAANDERENDienst Natuur- en MilieueducatieKoning Leopold III-laan 418200 Brugge (Sint-Andries)mos@west-vlaanderen.be, fax 050 40 34 03Begeleiders: Joke Oosterlijnck (basis), tel. 050 40 33 80 joke.oosterlijnck@west-vlaanderen.beDonald Dupon (basis), tel. 050 40 32 66 donald.dupon@west-vlaanderen.beMarjolein Hantson (secundair), tel. 050 40 32 83 marjolein.hantson@west-vlaanderen.be

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWESTVlaamse Gemeenschapscommissiep.a. GREEN Belgium vzwEdinburgstraat 26, 1050 Brussel mos@vgc.be, fax 02 893 08 01Begeleider:Paul Renders (basis en secundair en hoger),tel. 0473 73 67 30, paul.renders@vgc.be

Col

ofon

Wouter De Tandt (MOS, Oost-Vlaanderen); Philippe Moreau (MOS, Vlaams-Brabant), Veerle Moons (MOS, Antwerpen), Sigrid Maebe en Marc Peeters (KBIN), GBS Wezel-Mol, Lien Van Coppenolle en Ethel Stroobants (BuBao Sint Lodewijk, Kwatrecht),

Werkten mee aan MOSterd nr. 22

Redactie

Beatrijs Maesen, Eric Craenhals

CartoonsDavid Schelfthout

Vlaamse overheidDepartement Leefmilieu, Natuur en Energie

Afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringenProject MOS

COÖRDINATIE (VLAAMS GEWEST):Vlaamse overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en EnergieAfdeling Milieu-integratie en -subsidiëringenKoning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brusselfax 02 553 80 55, mos@lne.vlaanderen.be, www.milieuzorgopschool.be

Nele Dillen, tel. 02 553 80 72, nele.dillen@lne.vlaanderen.beKris Fostier, tel. 02 553 70 23, kristiaan.fostier@lne.vlaanderen.beIngrid Vander Linden, tel. 02 553 80 73, ingrid.vanderlinden@lne.vlaanderen.bePascale Van Schandevyl, tel. 02 553 14 82, pascale.vanschandevyl@lne.vlaanderen.be

MOSterd nr. 22 werd gedrukt op 100% kringlooppapier – PH-neutraal – chloorvrij –met gebruik van vegetale inkten en wasmiddelen.

Opmaak Diane De Smet, Tim Joye

Eindredactie Eric Craenhals

Contact

Eddy Marchand (Atheneum MXM, Merksem), leerlingen van Sint-Paulus (Moorsele), KA Moutstraat (Brussel), Leielandscholen campus Sint Theresia (Kortrijk) en 3de jaar Bouw van het VTS 3 (Sint-Niklaas).

36Teksten uit MOSterd mogen enkel worden overgenomen met duidelijke bronvermelding. Een groot aantal MOSterd-cartoons kun je downloadenvan www.milieuzorgopschool.be. Bronvermelding is verplicht.

gekozen:

een elektriciteit opwekkende naaimachine

rookgaswarmtewisselaar’

meer info op