MOSterd 17

1

mosterd Mosterdsaus De stelling van Pythagoras

De stelling van Pythagoras

MOSterdsaus

11

ik zeg het toch zo graag zelf, geef ik toe.Mijn leerlingen moeten vooral memoriseren en reproduceren. Wat zijn de belangrijkste taken en kwaliteiten van een goed leraar? Kennis overdragen en de tucht er een beetje inhouden. Puur en eenvoudig. De leerlin-gen die werken, krijgen goede punten. Prestatiedoel centraal. Dat er altijd winnaars en ver-liezers zijn en er nu eenmaal veel leerlingen bij de verliezers horen, moet je erbij nemen.

lagereschoolkinderen zijn nieuwsgierig. Ze stellen voortdurend vragen over het hoe en het waarom. Maar die leergierigheid verdwijnt snel in het secundair onderwijs. ik heb geen leerlingen die intrinsiek gemotiveerd zijn. Belonen en straffen, dat geeft succes! leer-lingen zijn niet gemotiveerd om milieuproblemen op te lossen. om kennis op te doen. om nieuwe vaardigheden te verwerven. en tegenwoordig moet je met van alles en nog wat rekening houden. Denken ze daar in Brussel nu echt dat ik maat-schappelijk werker, verkeers-deskundige, milieueducator en leraar in één ben? en ga zo maar door. ik zou de leerlingen moeten helpen het beter te doen in hun sociale omgeving, ze milieuverantwoordelijkheid moeten bijbrengen en ervoor zorgen dat ze kritisch naar de media leren kijken. Kom, zeg.

en dan zou ik bovendien nog met een lange rij van proble-men moeten kunnen omgaan: pesten, vandalisme, taalproble-men, schoolmoeheid, agressie, depressie. Want, zeggen ze dan, de jongeren zijn vandaag ‘chro-

nisch’ overbelast. Ze hebben geen tijd meer om gewoon jong te zijn. Wij leggen zogezegd een te hoge druk op de kinderen. Zij zouden – midden in hun puberteit – meer werkdruk hebben dan de gemiddelde volwassene. sommigen worden zelfs depressief. en ons ‘schools’ onderwijssysteem zou de spontane behoefte aan kennis niet weten aan te spreken, of nog erger, doen verdwijnen. Ja, geef de leraar maar alweer de schuld!Wij moesten thuis vroeger al-lemaal samen ons huiswerk aan de keukentafel maken, terwijl ons vader de krant las en ons moeder kousen begon te stop-pen. Probeer je dan maar eens te concentreren!

een te grote werkdruk? en wij dan?De bureaucratisch-adminis-tratieve druk wordt alsmaar groter. levenslang bijstude-ren. nieuwe pedagogische en didactische methodes onder de knie krijgen. We zouden zelfs leerlingen moeten aanzetten tot zelfsturend en samenwerkend leren. leerlingen leerdoelen geven in plaats van presta-tiedoelen: de motivatie zou erbij winnen. We moeten aan projectonderwijs doen: leerlin-gen zogezegd beschouwen als authentieke medewerkers en onderzoekers! ons kwetsbaar opstellen in een sfeer van over-leg en samenwerking? Mooie woorden allemaal. Terug meer regels en reglementen ja, dat is pas een methodiek. En straf. Zo heb je greep op je leerlingen!

en die irritante projecten zoals Mos afschaffen! Dat men daar al eens mee begint. Daar den-ken de leerlingen zelfs de be-

langrijkste rol te mogen spelen. actieve betrokkenheid noemt men dat dan. Meer verantwoor-delijkheid zou trots creëren. Werken aan vakoverschrijdende eindtermen. Milieuzorg een plaats geven in de dagelijkse werking van de school. Duur-zaamheid nastreven. Je zou van minder depressief worden.Het komt er bijna op neer dat, hoe meer ik zou zwijgen, hoe beter ik zou lesgeven!

en ik zeg het toch zo graag zelf. ik geef dat toe. Dat is direct en ineens juist. Want als je kiest voor een interactief leerkli-maat, kies je voor een lange en onzekere avonturentocht.Wie gelooft er nu nog in in-teractie en intrinsieke moti-vatie? Welke leerling was ooit spontaan enthousiast over de stelling van Pythagoras? Ze donderen er verdorie allemaal één voor één af, van die stelling.

Zuzanna Zucht

Wil je reageren? Word fan van de face-bookpagina van “Milieuzorg Op School”.

2

COMMUNICATIE:“Betrokkenen en belangheb-benden - zowel intern als extern - informeren en een forum geven, zorgt ervoor dat ze zich kunnen bemoei-en”. (citaat uit MOS-leidraad secundair)

In de kijkerEEN AfvAlbElEId EN EEN TUIN OM TrOTs Op TE zIjN

St.-Bernardusinstituut is een middenschool in de kustge-meente Knokke-Heist. Milieu is al een tiental jaar een belangrijk aandachtspunt op school. In 2003 stapte de school in het MOS-lo-goverhaal. Vorig jaar behaalde ze haar derde MOS-logo. Ze viel in aanloop naar de Dikke-truiendag 2010 op door haar uitdagend en uitnodigend klimaatfilmpje op YouTube.

Sibe, zoals de school zichzelf noemt, startte drie jaar geleden een ecologisch schooltuinproject samen met de aanpalende basis-school. Voor de MOSterd-redactie redenen genoeg om wat dieper in te gaan op hun MOS-werking. MOSterd trok naar zee en sprak er met de drijvende krachten Katrien De Groote, secretariaatsmedewer-ker-opvoeder en Johan Storme, leraar wetenschappen.

mosterd In de kijker Een afvalbeleid en een tuin om trots op te zijn

2

MOSterd: Jullie YouTube film-pje met de ijsberen was heel tof. Maken jullie veel gebruik van het internet? Sibe: nog veel te weinig. We zouden meer gebruik willen maken van het internet. We hebben al een weblog opgestart, http://sibergroen.wordpress.com, zodat we met de leerlingen op een eigentijdse manier kunnen communiceren. We plaatsen geregeld op smartschool een aankondiging of afbeelding van een komende activiteit met een link naar een blogbericht met meer informatie. De leerlingen zijn dus zeker op de hoogte van wat er op school gebeurt.

3


De directie is fier op onze MOS-werking. Mos wordt dikwijls vermeld. in een gemeentelijk boekje over energie komen onze energiespaartips aan bod. onze acties worden ook opgenomen in de nieuwsbrief van het stads-bestuur van Knokke-heist.

MOSterd: Wat loopt er goed hier op school i.v.m. milieu-zorg? Wat niet?Sibe: ons afvalbeleid en de ecologische tuin, daar zijn we trots op. “energie” vinden we een moeilijk thema. in een mid-denschool zit je om de twee jaar met nieuwe leerlingen, je moet dus steeds opnieuw beginnen. enkele jaren geleden deed de groene raad geregeld controle op lichten doven, ramen sluiten en computers uitschakelen. Dat is wat verwaterd en dat merk je. vanmorgen bijvoorbeeld stelde ik vast dat in de bioklas het raam een heel weekend heeft open gestaan. alhoewel

we er onze collega’s op wijzen hiervoor aandacht te hebben, vergeten sommigen het toch. Je moet dus zowel leerlingen als leerkrachten blijven sensibili-seren.De tuin van Bernard en Mar-griet is hét paradepaardje. We werken hiervoor zeer goed samen met basisschool sint-Margareta. Zij doen de groen-tetuin, het middelbaar wiedt het onkruid. in onze wilde tuin vind je de planten en bloemen terug die we in de biologieles nodig hebben. We merken dat de leerlingen graag werken in de tuin, ze zien dat niet als een last. De leerlingen kunnen tijdens de middagpauze op vrij-willige basis komen helpen. een leerkracht van de groene raad houdt dan toezicht. We hebben een goede verstandhouding met de milieu- en groendienst van onze gemeente. We zijn hen daarvoor dankbaar. een aantal leerlingen leerde composteren. Ze kennen ook vele compost-diertjes. We leerden wilgente-nen vlechten zodat we onze tuin kunnen indelen met natuurlijke elementen.Met de biodiversiteit op onze school gaat het in de goede richting: we hebben vijvertjes en van de achterzijde van het

MIlIEUWINsT:een Mos-school streeft naar voorkoming en beheersing van milieupro-blemen en realiseert con-crete milieu- en financiële winst. ”. (citaat uit MOS-leidraad secundair.)

toch zou er wat meer respons op kunnen komen. We vragen de leerkrachten om, als ze voor hun vak toch op smartschool zitten, te verwijzen naar onze blog. sommigen doen dat, anderen niet. Je kunt immers niemand verplichten.Katrien zet ook heel dikwijls foto’s van acties die we met de “groene raad” organiseren in het fotoalbum van smart-school.De leerlingen vinden filmpjes op youtube tof. Ze kunnen hun acties nog eens bekijken. Dat versterkt het samenhorigheids-gevoel.

3

berghok hebben we een insec-tenhotel gemaakt. De werkman heeft in de houten planken gaatjes geboord zodat de insecten, zoals solitaire bijen, gemakkelijk hun weg vin-den. De zitput kan dienst doen als openluchtklas.ook ons afvalbeleid loopt goed. We hebben geen automaten met frisdrank. eén automaat hebben we nog, een ‘gezonde’ automaat met yoghurt en melk-drankjes. De leerlingenraad vroeg dat. toch is die automaat nog een doorn in het oog van de milieuwerkgroep: hij produ-ceert tamelijk veel afval. niet enkel de plastic potjes, maar ook de lepeltjes worden zomaar weggegooid.in alle klassen sorteren we en we doen ook aan preventie. De brooddoos is ingeburgerd en de leerlingen drinken van het drinkwaterfonteintje. in de lerarenkamer hebben we een waterkoeler geïnstal-leerd die aangesloten is op het leidingwater. niet iedereen drinkt dat water. vooral bij wat oudere leerkrachten voel je nog weerstand. Ze zijn ongerust over lood in het water, dit is een oud gebouw. (Zie Mosterd 17, p. 17). Daarom hebben we nu – alhoewel het water ieder

4

jaar wordt gecontroleerd - nog een extra analyse gevraagd aan de gemeentelijke watermaat-schappij. We sorteren ook in de lerarenkamer, o.a. fruitafval en koffieprut voor het compostvat. Wij gebruiken geen plastic be-kers, maar porseleinen kopjes.

MOSterd: heeft de school voldoende geld om de milieu-projecten uit te voeren?Sibe: Milieuprojecten hoeven niet veel te kosten. onze vijver-tjes zijn oude ‘metserskuipen’, waar leven in komt. De afschei-dingen maken we van gevloch-ten wilgentenen. Met een beetje fantasie en creativiteit kan er veel. ook tekenen we in op sub-sidies van de provincie.

MOSterd: hoe organiseer je participatie van leerlingen en leerkrachten?Sibe: Participatie is heel be-langrijk, maar ook dat kun je niet forceren. vorig jaar hadden we een zeer actieve leerlin-

afvalpreventie: geen blikjes, geen PMD, glazen flesjes, brooddoos verplicht, Bebat, composteren, eenzijdig be-drukt papier wordt een kladblokje a5, promotie kraantjes-water.energie: het energiecertificaat is heel groen: nieuwe verwar-mingsketel, ventilatie in de ramen, dubbel glas.vergroening: prachtige tuin, composteren, insectenhotel, poelverwante thema’s: fair trade koffie in leraarszaal, Oxfam fruitsap.

bETrOKKENHEId:leerlingen willen mee-pra-ten, mee-plannen, mee-be-slissen en mee-evalueren: dit is actieve betrokken-heid. het enthousiasme groeit wanneer leerlingen kunnen zeggen: “het is ons project”. ”. (citaat uit MOS-leidraad secundair.)

gengroep, maar dit jaar is het anders. Minder leerlingen in het begin. Dat betekent dat je moet investeren in uitbreiding. nu begint de groep weer wat te groeien. We hebben twee werkgroe-pen: de werkgroep groene leerkrachten en de groene raad (leerlingen). De lerarenwerkgroep bestaat uit 5 leerkrachten. Ze komen samen naargelang de behoeften. Die leerkrachten verwerken de groene thema’s zoveel mogelijk in hun lessen. Coördinatie tussen de vakken loopt soms wel wat mank: ik heb eens vastgesteld dat ‘klimaatver-andering’ in verschillende lessen op hetzelfde moment aan bod kwam. Dat is niet efficiënt. We zullen aan de directeur vragen om het op de personeelsvergadering hierover te hebben, zodat er een rode draad in komt, integratie!De leerlingenwerkgroep – de groene raad - sti-muleren we om ideeën aan te brengen. hij houdt zich ook bezig met de wekelijkse fruitbedeling van het tutti-fruttiproject, de tweedehands-markt, Wereldwaterdag, Dikke-truiendag, een milieudag om de twee jaar en het werk in de tuin. Dit jaar sluiten we ook aan bij een strandoprui-ming (een europees project) en een zwerfvuilac-tie in de buurt van de school. De leerlingen zijn dus wel heel actief. De groene raad komt meestal één maal per maand op maandag bij elkaar.het klimaatlied op de melodie van Dos Cervezas is hun laatste verwezenlijking. De leraar muzika-le opvoeding heeft het lied klassikaal aangeleerd en op Dikke-truiendag zongen we het allemaal terwijl we een aangepaste klimaatdans uitvoer-den.Wie we zeker niet mogen vergeten zijn de ouders. Die hebben meegeholpen bij de opstart van het tuintje. Ze appreciëren wat we hier realiseren.

44


5

MOSterd: Denken jullie dat er dankzij Mos-acties educatieve winst is gemaakt? is er een mentaliteitswijziging gereali-seerd?Sibe: Ja, zeker bij de leerlingen van de groene raad. Uiteraard is het een utopie om te den-ken dat je alle leerlingen kunt sensibiliseren maar er zijn er toch een aantal die de kriebels te pakken hebben.

EdUCATIEvE WINsT:Mos is actiegericht. Met eigen accenten werkt een Mos-school aan vele (vak-overschrijdende) eindter-men, dus ook aan waarden en attitudes. Mos geeft milieuzorg een plaats in de dagelijkse werking van de school en jongeren krijgen verantwoordelijkheid. ”. (citaat uit MOS-leidraad secundair.)

vErANKErING:Mos wordt een vast onder-deel van het schoolklimaat. ”. (citaat uit MOS-leidraad secundair.)

MOSterd: nemen de leerlingen meer verantwoordelijkheid op?Sibe: Ja, dat merken we zeker en vast. het valt ook op, be-paalde leerlingen zijn actief zowel in de groene raad als in de leerlingenraad.We zijn ervan overtuigd dat wat ze hier meekrijgen, pure winst is. Dat is echter bijna niet te meten. Dat is nu eenmaal onderwijs, op een bepaald moment laat je ze los en weet je niet hoe ze verder evolueren.

MOSterd: Jullie school doet heel wat om zorg voor het milieu onder de aandacht te brengen. vind je die aandacht terug in de schoolvisie of in het schoolreglement?Sibe: Dat zijn aspecten waar wij niet zo mee bezig zijn, maar waar we wel aandacht voor moeten hebben. ik kan me moeilijk voorstellen dat die brooddozen niet in het school-reglement staan. of milieuzorg is opgenomen in onze school-visie moet ik nog nakijken. het is interessant voor nieuwe leer-lingen. Die weten dan onmid-dellijk dat ze terechtkomen in een school waar zorg voor het milieu belangrijk is.

MOSterd: Krijgen jullie van de Mos-begeleiders voldoende ondersteuning voor jullie milieuwer-king?Sibe: het Mos-logo is in ieder geval een stimu-lans geweest om ons milieubeleid verder uit te bouwen. Zeker voor de directie. Met de groene vlag wachten we nog wat. We zien een beetje op tegen de papierwinkel. We blijven natuurlijk aandacht hebben voor het milieu. We hebben onze vaste ankerpunten, waar we ons schooljaar aan ophangen: Dikke-truiendag, Wereldwater-dag, ons afvalbeleid en de tuin. ook willen we nog wat doen i.v.m. mobiliteit. Maar hier zijn we nog over aan het nadenken.Mos is voor mij (nvdr.:Katrien) ook al heel ver-rijkend geweest. ik ben echt gegroeid in deze ma-terie. in heel korte tijd volgde ik ondertussen een cursus zee-animator, natuur-in-zicht en op dit ogenblik nog steeds een opleiding natuurgids. ik ben er echt van doordrongen.MOSterd: hartelijk dank voor dit gesprek.

Middenschool Sint-Bernardusinstituut, Sportlaan 4, 8300 Knokke, 050 60 79 27,

[email protected]: Paul Renders, Lieve Maes, Mike Stoens

plANNING:het gaat niet om zo maar wat lukrake ac-ties. Met een degelijke planning heb je meer kans op slagen. ”. (citaat uit MOS-leidraad secundair.)

4.1.4 De inrichtende macht en de directie verklaren dat … een preventiebeleid zal voeren inzake veiligheid, gezondheid, hygiëne en mi-lieuzorg. het schoolbestuur zal onder meer de veilig-heid, gezondheid, hygiëne en milieuzorg integreren in de opleiding van de leerlin-gen. actief meewerken aan preventie-initiatieven van de overheid… leefmilieu e.d.2.2.6 Middagmaal. leerlin-gen brengen hun boterham-men mee in een brooddoos voorzien van hun naam. Wij willen bewust meewerken aan het verminderen van de afvalberg.

5


66

bAsIssCHOOl dE vIErKlAvEr: vErANTWOOrdElIjKHEdEN dElEN

Je MOSterd-redactie trotseerde de winterkou en trok naar basisschool van het GO! “De Vierklaver” in Temse. MOS-school van het eerste uur en MOS-logo3school sinds 2005. We spraken er met twee “ervarings-deskundigen” van de MOS-werk-groep. Annick De Geest, zorgcoör-dinator van De Vierklaver en Helga Van Put, tot voor kort leerkracht in het vierde leerjaar en nu werkzaam als “Natuurjuf voor de scholenge-meenschap” (zie MOSterd 17, p. 10).Over het belang van een goede planning, de succesnummers en de knelpunten van hun MOS-traject, hoe de zot al lachend de waarheid zegt en andere MOS-verhalen.Buiten was het koud. Binnen kregen we een lekkere kop koffie en een warm gesprek.Een bloemlezing:

De zesdes evaluerenAnnick: ieder jaar in augustus komen we met de ‘groene juffen’ samen om een ruwe planning voor het komende Mos-jaar op te stellen. sowieso hebben we

per schooljaar een aantal vaste Mos-momenten zoals Dikke-truiendag en onze

bomendag.elk schooljaar, soms zelfs de eerste september, starten we met een sorteermoment. Helga: er zijn altijd nieuwe leerlingen. Zij moeten natuur-lijk leren hoe we hier op school met afval omgaan. We probe-ren dat altijd op een ludieke manier in te kleden. tot vorig schooljaar verzorgden annick en ik het startmoment. Dit schooljaar lag de verantwoor-delijkheid bij elke leerkracht afzonderlijk. samen met hun leerlingen gingen ze rond in de school langs de afvalpunten. als slotopdracht kwamen ze bij ons om een vraag over afval te beantwoorden. Annick: We hebben het afval-beleid iets bijgestuurd. iedere klas heeft haar eigen afvalop-dracht. De tweede klas is onze compostklas. De vijfdes halen dan weer het fruitafval op en brengen het naar de compost-hoop. De zesdeklassers hebben in de loop van hun schoolloopbaan alle taken doorlopen. Daarom zijn ze nu aangesteld als ‘evalu-ator’.We hebben de zesdes opgedeeld in verschillende groepjes. elk

Juf Helga en juf Annick

groepje volgt een ander leerjaar op. Ze contro-leren bijvoorbeeld of de composthoop goed functioneert.De zesdeklassers voelen zich verantwoordelijk en zijn zeer enthousiast over hun taak. Met hun beoordeling komen ze bij mij en samen maken we dan de feitelijke evaluatie op. We doen dat sa-men, omdat kinderen de neiging hebben om zeer streng te zijn. ik zorg ervoor dat ook de positieve aspecten worden gerapporteerd. De resultaten hangen we op goed zichtbare plaatsen op.Helga: in de nieuwbouw die binnenkort klaar is, zullen we ook opnieuw werk maken van een ‘infohoek’. Door de werken is onze vroegere infohoek aan de ingang van de school buiten gebruik.Annick: We willen de kinderen, de leerkrach-ten én de ouders duidelijk maken waar we mee bezig zijn. via zo’n infohoek kun je ook makkelijker de visie van onze school over Mos duidelijk maken.Helga: ook de maandelijkse natuuropdrachten zullen we op die manier duide-lijker kunnen communiceren. ouders gaan zich op die manier veel vlugger betrokken voelen.

Eén van onze werk-punten tijdens dit schooljaar is de verant-woordelijkheden van MOS verdelen, zodat in de toekomst, wanneer wij niet meer op school zijn, de werking naad-loos kan verder lopen.

mosterd In de kijker Basisschool De Vierklaver: verantwoordelijkheden delen

7


7

Dikke-truiendag anno 1910

Annick: Dikke-truiendag staat standaard op ons programma. De kinderen weten wat hen die dag te wachten staat. Helga: Daarom hebben we dit jaar iets nieuws gelanceerd.Annick: We zijn honderd jaar terug in de tijd gegaan. De uit-daging was om zoveel mogelijk dingen te doen zonder elektri-citeit. in een workshop hebben we o.a. koffie gemalen met een koffiemolen, zeep geraspt en linnen gewassen in een teil en daarna buiten opgehangen en chapelure (paneermeel) gemaakt met beschuiten. een ongelooflijk succes was de typmachine. De kinderen waren er weg van. Maar ze wisten absoluut niet waarvoor het diende. De meesten dachten dat het een soort kassa was. via ouders en grootouders hebben we trouwens ook diverse andere oude gebruiksvoorwerpen kun-nen verzamelen waaruit we een tentoonstelling hebben samen-gesteld.Helga: We hebben ook aller-hande oude volksspelen ge-speeld. Met de boodschap dat we ons ook kunnen amuseren zonder elektriciteit, zonder

computerspelletjes en game boys. We zijn ook in de klassen gaan kijken hoe we energie kun-nen besparen.

Met hun beoordeling komen ze bij mij en samen maken we dan de feitelijke evaluatie op. We doen dat samen,

omdat kinderen de neiging hebben om zeer streng te zijn. Ik zorg ervoor dat ook de positieve aspecten worden

gerapporteerd.

Leerlingenparticipatie: iedereen is Groene Ridder

Annick: vroeger hadden we een Mos-werkgroep van leerlingen: de groene ridders. Die hebben we afgeschaft. vooral omdat we vinden dat alle kinderen “groene ridders” zijn. vroeger waren het vooral de leerlingen die in het werkgroepje zaten die meehielpen met bijv. sorteren en com-posteren. nu is iedereen betrokken. het is wel zo dat Mos op de leerlingenraad aan bod komt. leerlingen kunnen er “mee-nadenken” over Mos en eventueel voorstellen doen.

Annick: De sfeer was fantastisch. ga zeker eens kijken naar onze filmpjes op YouTube. (te bekijken via ww.vierklaver.be)

88

MOS-trekker : met vallen en opstaan sturen en delegeren

Annick: eén van onze werkpunten tijdens dit schooljaar is de verantwoordelijkheden van Mos verdelen, zodat in de toekomst, wanneer wij niet meer op school zijn, de werking naadloos kan verder lopen. niet dat we van plan zijn volgend jaar te vertrekken hoor.Maar nu voelen we dat onze collega’s gerust zijn: helga en annick volgen Mos wel op.Helga: Dat is zo gegroeid. iedereen vindt het logisch dat wij ons dat aantrekken. hier moeten we echt stappen zetten. Dat wil trouwens niet zeggen dat onze collega’s Mos niet belangrijk vinden.Annick: voor volgend schooljaar zijn we van plan om de grote acties te verdelen onder de groene juffen. Juf x is verantwoordelijk voor het sorteermoment. Juf y neemt de bomendag in handen. Juf z volgt het groenevlagdossier op. Zo proberen we de koek te verdelen.Helga: op onze laatste vergadering ter voorbe-reiding van de Dikke-truiendag hebben we in overleg de verantwoordelijkheden al toegewezen aan de andere groene juffen. als trekkers moeten we proberen zo veel mogelijk te delegeren. voor Dikke-truiendag is dat perfect verlopen. Cruciaal in een project als Mos is ook de rol van de directie. Ze moet echt achter het project staan. onze directrice weet perfect waar we mee bezig zijn en ze laat ons “ons ding” doen.Annick: Ze vertrouwt ons. Ze heeft ook een heel stuk van het Mos-traject samen met ons doorlopen.

MOS is meer dan milieuzorg

Annick: als zorgcoördina-tor ben ik bezig een portfolio over de talenten bij de kinderen samen te stel-len. Dat is iets waar we Mos perfect kun-nen bij betrek-ken. het is fantastisch om te zien wat een bomendag of een Dikke-truiendag bij de kinderen teweegbrengt. Daar scoren we meer dan alleen op milieuzorg. Projecten zijn zo belangrijk! De woordenschat van kinde-ren groeit, ze voelen zich goed

(het welbevinden stijgt). Kinderen die het in de klas wat moeilijker hebben, zie je op zo’n activiteit lachen en werken.Helga: tijdens de speeltijd mogen kinderen bij mij een potjesloep ko-

men halen om in de kriebeltuin op zoek te gaan naar insecten en andere kriebelbeesten. ik heb die kinderen dan ook een rupsenbak gegeven. onlangs is er een nachtvlinder uitgeko-men. Wat een ervaring voor de kinderen. echt plezant om te zien.

Cruciaal in een project als MOS is ook de rol van de directie. Hij of zij moet echt achter het project staan

MOS


9

Milieuwinst is een attitude

Annick: onze Mos-planning opvolgen, lukt aardig. De uitda-ging is vooral het project warm houden tussen de ‘grote’ acties door.Helga: een aantal zaken uit het verleden kunnen we ook niet meer als acties beschouwen. Maar dat is positief. We moeten geen acties meer organiseren om de brooddoos of de koeken-doos te promoten. Zulke zaken zijn echt een gewoonte, een attitude geworden. Annick: Klopt. Bij de start van Mos organiseerden we vooral prikacties. nu is dat niet meer

nodig. Dagelijks zijn we nu veel meer bezig met milieuzorg dan pakweg 10 jaar terug. ook op vlak van rationeel omgaan met water en energie, zijn heel wat zaken echt ingeburgerd.veel van onze milieuwinst rea-liseren we ook dankzij de goede samenwerking met de collega’s van het onderhoud en het se-cretariaat. ook zij zijn nauw bij Mos betrokken.Helga: tien jaar terug hadden we ook nog veel tegenkanting van ouders. Dat hebben we nu niet meer. of toch.. er is nog één hardnekkige ouder. Maar

die houdt ons wakker.Daarnaast moeten we ook nieuwe collega’s sensibiliseren.een tijdje terug hadden we een nieuwe collega die netjes ver-pakte boterhammen in alumi-niumfolie meebracht naar school. We hebben een leuke brooddoos in zijn schuif ge-stopt.Annick: We brengen de bood-schap al lachend. Met een kwinkslag. Maar de boodschap moet wel overkomen. het is een afspraak op school en als leer-kracht moeten we het voorbeeld geven.


een aantal afspraken i.v.m. Mos en milieuzorg hebben we ook geïntegreerd in ons schoolreglement. We mogen er echter niet zo maar van uitgaan dat het reglement wordt gelezen. ook bij de inschrijving van hun kind worden de mi-lieuafspraken met de ouders besproken. We merken echter dat op zo’n moment andere zaken prioriteit hebben voor de ouders. Die boodschap is op dat moment voor hen van minder belang.We hebben dan ook besloten om tijdens het eerste individuele oudercontact ook Mos aan bod te laten komen. op die manier kunnen we rustig de visie van de school over milieu meegeven aan de ouders.

Interview: Sandra Vandevelde, Paul Renders, Mike Stoens

10

NATUUrjUf vOOr dE sCHOlENGEMEENsCHAp

Juf helga van Put heeft jaren-lang voor de vierde klas gestaan in basisschool van het go! “De vierklaver” in temse. in sep-tember 2008 gaat ze een nieuwe uitdaging aan.“De coördinerend directeur van de scholengemeenschap Marc Pauwels was vroeger directeur van mijn school. hij kende dan ook mijn engagement op ‘De vierklaver’. ik was één van de trekkers van de Mos-werkgroep. Met mijn vierde klas ging ik ook heel vaak naar buiten om natuuropdracht-jes uit te werken. ook in mijn privéleven ben ik, ondermeer als natuurgids, erg begaan met de natuur. toen ik door om-standigheden geen les meer kon geven, vroeg Marc mij om mijn

ervaring te delen met de andere basisscholen. Zo ben ik begin schooljaar 2008/2009 gestart als “natuurjuf ” van de scholenge-meenschap Waasland van het go!”

10

Natuurbeleving

“De eerste twee schooljaren heb ik in het veld gewerkt. ik gaf nooit binnen les.voor elk leerjaar heb ik een pakketje natuurbelevingsop-drachten uitgewerkt. Per week bezocht ik een andere school en per dag en per klas ging ik met de kinderen naar buiten, meest-al met de hulp van ouders.De uitdaging was tweeërlei. enerzijds aan de leerkrachten tonen wat je met kinderen kunt doen i.v.m. natuurbeleving. Maar ook daadwerkelijk de

leerlingen die natuurbe-leving laten ondervinden. Met uitzondering van de

koudste wintermaanden was ik bijna continu op verplaatsing. Per schooljaar heb ik telkens alle scholen bezocht.De reacties van de kinderen waren zo tof dat leerkrachten algauw beseften dat ze zelf niet

mosterd In de kijker Natuurjuf voor de scholengemeenschap

Elke opdracht moet ook kunnen worden uitge-

voerd op het schoolterrein. De impliciete boodschap is dat je de natuur overal kunt beleven. Je hoeft niet naar een park of bos om de

natuur te ervaren.

veel over de natuur moeten weten en over niet veel mate-riaal moeten beschikken om samen met de kinderen een toffe natuurbeleving op touw te zetten.”

11

Ga alsjeblieft naar buiten

“Mede onder impuls van onze nieuwe pedagogisch adviseur, geert steenackers, hebben we het roer omgegooid. De formule waarbij ik – voor een stuk in de plaats van de leer-kracht – het voortouw nam, schaffen we langzaam af. ik heb leerkrachten twee jaar een voor-beeld gegeven hoe je met een klas natuur en natuurbeleving kunt organiseren. nu moeten alle leerkrachten zelf het heft in handen nemen. elke maand maak ik nu les-sen met natuuropdrachten op zes niveaus. voor elk leerjaar één. De maandopdrachten zijn thematisch. We starten in september met het onderwerp ‘kriebeldiertjes’. oktober is ‘bomenmaand’. Paddenstoelen staan centraal in november enzovoort.Die opdrachten bezorg ik aan alle scholen. leerkrachten kun-nen ze dan zelf uitvoeren met hun klas. als ondersteuning heb ik voor elke school ook een natuurkoffer samengesteld. na de opdracht sturen de leer-krachten een evaluatieformu-lier op. lukken de opdrachten? Waar situeren zich mogelijke problemen? Waar kan ik bij-sturen?De resultaten van de bevraging zijn voor het opstartjaar zeer goed. voor 80 tot 85% zijn de leerkrachten zeer enthousiast.

vanaf januari 2011 heb ik in alle scholen met alle leerkrachten tijdens een vrij uur een apart evaluatiegesprek:

l ik benadruk nog eens het belang van natuurbelevingl ik moedig ze aan – zeker diegenen die wat traag op gang komenl ik bevraag hun nodenl ik pols naar mogelijke aanpassingen voor volgend schooljaar.

“het is zeker niet de bedoe-ling dat ik controleer. er zijn leerkrachten die het op hun manier doen. Zij halen er hier en daar iets uit. Dat op zich is al fantastisch. ik heb geen bijbel geschreven. als leerkrachten iets willen aanpassen, dan kan dat. als ze maar naar buiten gaan met de kinderen.”

een “slakkengang” zodat kinderen slakken op het doorzichtige dakje kunnen plaatsen. Ze kunnen zo ook de onderkant en het slijmspoor van de slakken goed waarnemen. De kinderen zelf lopen door een soort tunnel, gemaakt van houten palen met een plastieken dak.

Inhoud natuurkoffer:vergrootglas, potjesloepen,

thermometers, pluviometer, zoekkaarten

(soorten dieren).ook de zes ‘pluchen’ vogelsoorten van de vogelbescherming zitten in de koffer.

11


onlangs zei een leerkracht: “ik voer de landschapsopdracht binnen uit van achter het raam.” ik breek dat niet af, op zich is dat ook goed. Maar het is niet mijn boodschap. Mijn bood-schap is: ga alsjeblieft naar buiten met de kinderen. als start. als belevingsmoment. achteraf kun je nog allerlei dingen bespreken en vastleg-gen in het klaslokaal.”

Mijn boodschap is: ga als-jeblieft naar buiten met de kinderen. Als start. Als be-levingsmoment. Achteraf kun je nog allerlei dingen

bespreken en vastleggen in het klaslokaal.

12

“ondertussen werk ik ook de volgende maandopdrachten uit. Dat betekent dat ik de op-drachten niet meer zelf met de leerlingen uitvoer.Zo’n maandopdracht uitwer-ken vraagt heel wat tijd. De opdracht bestaat dan ook uit meer dan één blaadje. De leer-krachten vinden bij de opdracht o.a. achtergrondinformatie en

foto’s die ze kunnen gebruiken. We focussen vooral op bele-ving. er zit in elke opdracht ook een aantal werkbladen. in het ‘nieuwe leerplan natuur’ staat immers dat leerlingen hun waarnemingen systematisch moeten kunnen noteren. De leerkracht kan de werkblaadjes ook gebruiken voor een nabe-spreking in de klas.

elke opdracht moeten ze ook kunnen uitvoeren op het schoolterrein. De impliciete boodschap is dat je de natuur overal kunt beleven. Je hoeft niet naar een park of bos om de natuur te ervaren. voor ik de opdracht doorstuur, vraag ik altijd eerst de pedagogisch adviseur om een reactie.”

“We zijn van plan om de op-drachten, na wat kleine aan-passingen, volgend schooljaar te herhalen. vandaar ook het belang van de verticale leerlijn. Bijv.: in de opdracht over vogels van de maand maart, verwijs ik ook naar de vorige leerjaren. in het eerste leerjaar staat de mus centraal. in het tweede leerjaar bestuderen we de merel. vervol-gens de koolmees enzovoort.volgend schooljaar maak ik wellicht ook nog andere opdrachten. Misschien over biodiversiteit of de klimaat-opwarming? leerkrachten die daar een les over willen geven, kunnen dan uit die opdrachten putten.Bovendien is het zeker ook de bedoeling om aandacht te besteden aan Mos. ik heb door mijn vele schoolbezoeken en gesprekken ondervonden dat er binnen de scholengemeenschap nog wel wat werk is. sommige scholen zijn ooit gestart met een milieuwerking maar zijn later gestopt of het project is verwaterd. samen met de pro-vinciale Mos-begeleider wil ik die processen opnieuw op gang trekken. allemaal uitdagingen

voor volgend schooljaar.”

Mike Stoens

Natuurontdekking op het schoolterrein


MOS-uitdaging

12

De reacties van de kinderen waren zo tof dat leerkrachten algauw

beseften dat ze zelf niet veel over de natuur moeten weten en over niet veel

materiaal moeten beschikken om samen met de kinderen een toffe

natuurbeleving op touw te zetten.

13

Inzoomen op waterMOs WAlKs fOr WATEr

Scholen wandelen meer dan drie keer rond de aarde uit solidariteit met kinderen in het Zuiden

Op Wereldwaterdag, dinsdag 22 maart 2011, stapten meer dan 360.000 mensen over de hele wereld tegelijk 6 kilome-ter om aandacht te vragen voor de waterproblematiek: ‘The World Walks for Water’. In Vlaanderen en Brussel gingen 167 scholen – dat zijn meer dan 26.000 leerlingen in op de oproep van MOS en PROTOS. Samen stapten ze meer dan 150.000 kilometer, dat is bijna vier keer de aarde rond. Vlaams minister van Leefmilieu, Natuur en Cul-tuur Joke Schauvliege gaf in Gent het officiële startschot.

Waarom wandelen?

Miljoenen mensen, vooral kinderen, moeten elke dag gemiddeld 6 kilometer stap-pen, gewoon om water te halen voor hun basisvoorzieningen. Daardoor kunnen zij niet naar school en hypothekeren ze hun eigen toekomst. Miljarden mensen moeten leven zonder fatsoenlijke sanitaire infra-structuur!De deelnemende scholen in vlaanderen organiseren allerlei educatieve en ludieke acties om iedereen te sensibiliseren. enkele voorbeelden: water proeven, water onderzoeken, waterleiding afsluiten, water hergebruiken, getuigenissen uit het Zuiden met beeldma-teriaal tonen, opbrengst van sponsoring schenken aan een project voor drinkwater in de derde wereld. Door de talrijke spandoeken, emmers water en luide waterkreten gingen

de stoeten niet onopgemerkt voorbij.in gent verzamelden honder-den leerlingen van zeven gentse scholen in het sint-Paulus-instituut voor een symboli-sche actie. leerlingen van het sint-Paulusinstituut heetten minister schauvliege welkom en motiveerden hun engage-ment om mee te stappen. een delegatie van elke school kwam naar voor om hun slogan te scanderen. nadien wandelden de leerlingen met minister schauvliege naar de nabijgele-gen vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (vMW) waar de minister het officiële startschot gaf voor de wande-ling van 6 km. De ‘Walk for Water’ is meer dan een actie van één dag. De activiteit past in een educatief watertraject van Protos en Mos (zie blogadres op de volgende pagina).

13

mosterd Inzoomen op water MOS walks for water

14

Millenniumdoelstellingen

De actie sluit ook aan bij het engagement van de vlaamse over-heid, in het kader van de millenniumdoelstellingen, om tegen 2015 minstens 6 miljoen mensen in de wereld aan zuiver en toegankelijk water te helpen.

Meer informatie: een videoverslag en een overzicht van de deel-nemende scholen in vlaanderen en Brussel vind je op http://walkforwater-mos.blogspot.com.

Meer informatie over de internationale actie vind je op http://www.worldwalksforwater.org. Noteer nu alvast 22 maart 2012 in je agenda. Want ook volgend jaar plant MOS een actie.

Oostkamp: VBS de Kiem, BSGO Malpertuis, BSGO Koning Boudewijnschool, VBS de Sprong.

GBO en GITO Overijse stapten met 300 leerlingen en leerkrachten 6 kilometer, of in totaal 1800 kilometer uit solidariteit met de kinderen

in het Zuiden. Iedereen was in het blauw gekleed.

BS

Zwaneven, Oud-Turnhout

14

mosterd Inzoomen op water MOS walks for water

15

WATErvOETAfdrUKWaterarme maaltijden op Wereldwaterdag, 22 maart 2011.

Wereldwaterdag stond ook in het teken van waterbesparing. Dat toonden tien hogescholen en campussen die op 22 maart een maaltijd aanboden met een lage watervoetafdruk en een lage ecologische voetafdruk. De actie past binnen de campagne over de watervoetafdruk, een initiatief van ecolife, velt en WWF met de steun van de vlaamse overheid. ecolife, velt en WWF voeren dit jaar een campagne over de watervoetafdruk. hiermee vragen ze aandacht voor duurzame en waterarme voeding, waarbij water- en energie-intensieve producten niet of slechts in beperkte mate worden gebruikt. De watervoetafdruk is een maat voor het waterverbruik van een product gedurende de hele productiefase en bedraagt 7400 liter per Belg en per dag. 75 procent van onze watervoetafdruk is het gevolg van onze voeding; gewassen verbruiken immers vele liters water tijdens hun groei. geranten en cateraars kozen die dag bewust voor lokale, seizoensgebonden bioproducten.

GOEdE vAArT!Dit schooljaar vaart de mi-lieuboot nog tot 11 juni op het Albertkanaal tussen herentals, Wijnegem en antwerpen. Maar de milieuboot maakt zich nu al klaar om de scholen in het schooljaar 2011-2012 mee te nemen voor een boeiende en leerrijke verkenning van de Ant-werpse en Limburgse kanalen. in september 2011 vaart hij opnieuw het traject antwer-pen-Wijnegem-antwerpen. Daarna vaart hij in de buurt van turnhout, Dessel en tessen-derlo. in het voorjaar 2012 gaat het richting herentals, geel, tessenderlo, hasselt, genk en lanaken om te eindigen in de buurt van eisden en Bree.alle scholen in de buurt van die agglomeraties willen we de kans geven om de waterlopen in hun regio te ontdekken. leer-lingen van de tweede en derde graad lager onderwijs, van de eerste graad secundair onder-wijs en studenten lerarenop-leiding zijn van harte welkom. Ze betalen elk 2 euro. Per 15

mosterd Inzoomen op water Watervoetafdruk / Goede Vaart!

16

leerlingen mag 1 begeleider gratis mee, extra begeleiders betalen 5 euro.op woensdagnamiddagen en in de weekends zijn verenigingen, gemeenten, families, vrienden-groepen en individueel geïnte-resseerden welkom om met de milieuboot mee te varen.tijdens een milieuboottocht maken de deelnemers kennis met alle aspecten van het ka-naal waarop ze varen, het land-schap in de omgeving en het

leven op, om en in het water. in het labo assisteren ze bij het be-palen van de waterkwaliteit van de waterloop. in het ruim gaan ze met opdrachten, educatief materiaal en aquaria op zoek naar hun plaats in de water-cyclus. integraal waterbeheer, biodiversiteit en duurzame ontwikkeling vormen de rode draad door het verhaal. het wordt zonder meer een leerrijke en aangename ervaring.‘Educatieve milieuboottochten’ is

een project van De Milieuboot met de steun van de Vlaamse overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, Afdeling Milieu-inte-gratie en -subsidiëringen

Meer informatie over de vaartrajecten en data vind je op

www.milieuboot.be. Inschrijven kan via de website of

telefonisch 053 72 94 20.

MET jOMMEKE NAAr zEE

De Week van de Zee viert zijn 15de editie, o.a. met de uitgave van een spelletjesboek “Met Jommeke naar zee”.

samen met Jommeke en zijn vrienden leer je de namen van o.a. de verschillende delen van het strand en de duinen. Je leert ook namen kennen van ver-schillende soorten schelpen en wat duurzame vis is. Je kunt je eigen strandwinkeltje maken. Je maakt ook kennis met enkele diertjes uit de zee en de 10 kust-gemeenten.naast de vele weetjes over de zee, vind je in “Met Jommeke naar Zee” ook heel wat leuke spelletjes over de zee. en je krijgt er een spannend strip-verhaal van Jommeke bovenop. en veel lees- en speelplezier aan zee!“Met Jommeke naar Zee”, 96 blz., isBn: 978-90-6334834-2.

Bestellen: Provinciaal Informa-tiecentrum Tolhuis – 0800 20 021 – [email protected] - www.weekvandezee.be, kostprijs: 6,95 euro.Vanaf zomer 2011 in alle boekver-kooppunten van Vlaanderen.De Week van de Zee geeft iedereen de kans om de unieke waarden van de kustbiotopen te beleven op een actieve manier.De provincie West-Vlaanderen, de tien kustgemeenten, andere overheden, natuurorganisaties en bezoekerscentra slaan elk jaar de handen in elkaar om er een uniek evenement van te maken. De editie 2011 loopt van 29 april tot 15 mei.Tijdens De Week van de Zee worden heel wat activiteiten aangeboden. Voor het programma kun je terecht op www.weekvandezee.be.

mosterd Inzoomen op water Met Jommeke naar zee

17

lAAT jE NIET UIT HET lOOd slAAN

De watermaatschappijen controleren het drinkwater zeer regelmatig. De vlaamse overheid houdt hierop toezicht. Uit die controles blijkt dat het leidingwater in vlaanderen van zeer goede kwaliteit is.De Wereldgezondheidsorgani-satie merkt echter op dat ons drinkwater nog te verbeteren is op chemisch gebied en meer specifiek op het gebied van de aanwezigheid van lood.als je water met loodsporen drinkt, kan het lood opgeno-men worden in het lichaam.

Impactlood is een giftige stof die al in kleine concentraties een effect kan hebben. lood stapelt zich op in het lichaam, vooral in het skelet. Blootstelling aan lood en de hoeveelheid lood in het lichaam hou je dus best zo laag mogelijk. lood beïnvloedt verschillende organen, berok-kent schade aan de bloed- en de botaanmaak. lood heeft een rechtstreekse impact op het zenuwstelsel, vooral tijdens de ontwikkeling ervan. Daarom zijn zuigelingen en jonge kinde-ren het gevoeligst.

Reëel risicohet gebruik van lood voor waterleidingen is volledig stop-gezet. Zowel in de lood-gieterij als in het openbaar waterdistri-butienetwerk wordt lood niet meer gebruikt. als je huis of je school gebouwd is na 1970 is de kans zeer klein dat er lood aanwezig is. hoewel al veel lood werd vervangen, is er in oudere huizen, scholen en publieke gebouwen wel nog een reëel risico dat er loden leidingen of fittingen in de binneninstal-latie aanwezig zijn of dat er nog loden aftakkingen zijn.

hoe herken ik loden leidin-gen? • een loden waterleiding is grijs van kleur, een koperen waterleiding is roodbruin of lichtgroen van kleur (let op: de leiding kan ook geschilderd zijn!); • lood is niet magnetisch. Is de leiding magnetisch dan is het geen lood, wel staal of gegalvaniseerd materiaal; • lood is relatief zacht en dus gemakkelijk vervormbaar; • aantikken met een meta- len voorwerp geeft een dof geluid; • een loden waterleiding heeft geen koppelstukken, maar wel verdikkingen aan kruispunten.

Wat kun je doen?als bewoner of beheerder van een gebouw is het belangrijk na te gaan of er loden leidingen aanwezig zijn. 1. Check de aansluiting vóór de watermeter. is die nog uit lood, contacteer dan je watermaatschappij. Zij kan je nader informeren wan-neer een vervanging van de aftakking voorzien is. De water-maatschappijen vervangen sys-tematisch alle nog resterende loden aftakkingen en volgen dat op via hun vervangprogramma. 2. Controleer de eigen sanitaire binneninstallatie op loden leidingen, soepele verbindin-gen of soldeersels. Bestaan de leidingen direct na de water-meter uit lood, dan is de kans groot dat er ook in de rest van het gebouw nog loden leidingen aanwezig zijn. veel leidingen zitten in de muur of onder vloeren of ze zijn geverfd. schakel in geval van twijfel een erkende installateur in. Die

beschikt over de nodige kennis. gebruik je putwater? ook de pomp kan gelood zijn! 3. vervang loden leidingen en onderdelen. het is aan te raden om alle loden leidingen en onderdelen te vervangen door geschikter materiaal. grote renovatiewer-ken of verbouwingen zijn bij uitstek goede gelegenheden om het probleem aan te pakken.

Voor controle van je drinkwater op lood kun je terecht bij de erkende labo’s of bij je drinkwatermaat-schappij. Over de gezondheidsaspecten van lood vind je informatie bij het Agentschap Zorg en Gezondheid op http://www.zorg-en-gezondheid.be/water.aspx. Over de drinkwaterkwaliteit vind je informatie bij VMM op www.vmm.be/water/drinkwater.Specifieke vragen kun je stellen aan het Infoloket, [email protected], 053 72 64 45.

mosterd Inzoomen op water Laat je niet uit het lood slaan

18

MOSterd sprak met

jOHAN vErsTrAETE (Dienst Mondiale vorming Protos): “sAMENWErKEN MAAKT ONs sTErKEr”

mosterd MOSterd sprak met Johan Verstraete

18

PROTOS is een ngo (Niet-gouver-nementele organisatie), opgericht in 1977. PROTOS is lid van de koepel 11 11 11. In het Zuiden is de organisatie vooral actief op het vlak van water, d.w.z. drinkwater, irrigatiewater voor de landbouw en het beheer van het afvalwater (hygiënische sanitatie). In het Noorden (Vlaanderen – België) doet PROTOS aan sensibilisering i.v.m. de mondiale wateruitda-gingen en aan lobbywerk.MOS werkt samen met PROTOS. Het “watertraject” van vorig schooljaar had als hoogtepunt de “freeze” in zes grote steden op Wereldwaterdag. Dit schooljaar is er opnieuw samenwerking met PROTOS met als hoogtepunt “The World Walks for Water” op 22 maart 2011. (Zie MOSterd 17, p. 13)Tijd dus om eens kennis te maken met de educatieve bezieler van PROTOS, Johan Verstraete. Zelden zo’n inspirerend man gehoord.

Johan: toen ik hier kwam werken was de educatieve wer-king van de organisatie vooral gericht op haïti. Daar is Pro-tos ook gestart. De haïtianen maakten er ons attent op dat de problemen niet bij hen lagen maar bij ons. “Jullie in West-europa moeten mee de ant-woorden zoeken voor het feit dat wij hier ‘onderontwikkeld’ zijn. ga beter aan de mensen in België en West-europa vertellen dat jullie mee verantwoordelijk zijn voor de manier waarop wij hier nu nog leven.” MOSterd: De haïtianen brach-ten jullie organisatie tot dat inzicht?Johan: Ja, dat gebeurde op een van onze eerste congressen met partners uit het Zuiden in haïti.

in een vorig leven heb ik nog in Bolivia gewerkt. Daar kreeg ik ook zo’n boodschap mee: “Waarom werk je niet in jouw land? Waarom blijf je eigenlijk hier? Je kent onze geschiede-nis amper. Je kunt beter de geschiedenis van je eigen land gebruiken om te gaan vertellen welke toestanden hier heersen”. oorspronkelijk hadden we op de noorddienst van Protos een landenbenadering. De eerste landen waarover ik educatieve modules ontwikkelde, waren haïti en Benin, het land van “la porte de non-retour.”1 op die plaats werden de slaven samengebracht en verscheept naar latijns-amerika. Begin 2000 vroegen we ons af of we niet beter de problematiek thematisch zouden benaderen.

1 nvdr. De deur waardoor je nooit terugkomt. het monument op het strand bij ouidah in Benin symboliseert de slavenhandel vanuit West-afrika naar amerika.

19


Zo werd “water” als centraal thema naar voor geschoven. Water werd de invalshoek om Protos hier in vlaanderen een gezicht te geven. MOSterd: Waren de kernactivi-teiten van Protos toen ook al gericht op de waterproblema-tiek?Johan: Ja, water stond van bij het begin in onze werking centraal. Maar we hadden ook aandacht voor o.a. microkrediet en honingteelt: we zochten naar manieren om ervoor te zorgen dat lokale boeren een inkomen hadden. Maar vanaf begin 2000 kozen we uitsluitend voor water als centraal thema en invals-hoek.MOSterd: Wanneer is Protos opgericht en door wie?Johan: Protos werd in 1976 in het leven geroepen door een aantal jong afgestudeerden van de universiteiten van gent en leuven, samen met een mece-nas-industrieel uit het gentse. in oktober 1977 werd de organi-satie als ngo erkend en kreeg ze ook overheidssubsidies voor de eerste projecten. in de begin-jaren werkte Protos enkel in haïti. vanaf 1982 volgden ook Congo en kort daarna Burundi.

Missie van Protos:

Protos wil rechtvaardige en wederzijds verrijkende relaties tussen noord en Zuid bevorderen. Protos wil helpen bij duurzame en bevrijdende processen die geïntegreerd zijn in de plaatselijke cultuur en sociale omstandigheden, en die moeten zorgen voor een beter welzijn van de kans-arme bevolkingsgroepen in het Zuiden. Daarbij is water essentieel. Protos komt speciaal op voor een rechtvaardig, duurzaam en participatief waterbeheer in noord en Zuid.

in onze noordwerking stel-len wij de landen niet meer centraal. Wij hebben aandacht voor de problematiek van on-derontwikkeling, van globali-sering, van liberalisering, van privatisering, van schending van de mensenrechten via het thema water.

Protos is actief in negen ver-schillende landen. De huidige tendens is om zoveel mogelijk lokale mensen aan te werven. We proberen de kennis die daar is beter te valoriseren. hoe kunnen we de lokale besturen en werkers sterker maken? hoe kunnen we ze in contact bren-gen met de lokale bevolking? hoe kunnen we de lokale be-volking mee op de kar trekken om het lokale beleid mee waar te maken, te democratiseren?

MOSterd: een belangrijk onderdeel van de noordwerking is educatie en dat is jouw opdracht?Johan: ik ben inderdaad verantwoordelijk voor educatie. Dat houdt in: educatie voor leerkrachten en leerlingen (scholen-werking), maar ook educatie voor de ‘wateractoren’. We proberen de werknemers van waterbedrijven ook bewust te maken van de mondiale waterproblematiek.MOSterd: Werk je nog altijd voor het basisonderwijs?Johan: op het moment dat we gekozen hebben voor de thema-

Protos: water powers people water maakt mensen sterker – geef mensen water en ze zijn in staat om zelf hun veld te irrigeren, te oogsten en zelf hun producten te verkopen

20

illustrator van een aantal uit-dagingen die zich aandienen. Wanneer we in 2000 startten met de thematische aanpak i.v.m. water, vond ook de “uittocht” plaats van de grote waterbedrijven, naar het Zui-den, naar afrika. een grote golf van liberalisering. er is al heel wat strijd gevoerd tegen die bedrijven die de waterverdeling willen privatiseren. Duidelijk uit winstoogmerk. Uiteraard ging Protos daar tegenin. Wa-ter is een mensenrecht, je kunt het niet zomaar gaan privatise-ren. en o.a. over die problema-tiek geven we dan informatie aan de leerkrachten. ik heb ook een spel gemaakt: “Water voor later”. De bedoeling was de verschillende uitdagingen die zich stelden i.v.m. water bespreekbaar te maken voor leerlingen aso. voor tso heb ik “WaterS-T-O-F” gemaakt. Dat is uiteindelijk geëvolueerd naar “Palanka”2.

S Wat is de sociale duurzaamheid? in welke mate kan het programma zich enten op sociale verwezenlijkingen, maakt het gebruik van wat er is op sociaal vlak? T Wat is de technisch-technologische duurzaamheid? Je moet geen dingen bedenken met gesofisticeerde computergestuurde pompsystemen als er geen elektriciteit is!

O Wat is de organisatorische duurzaamheid? Wat leeft daar organisatorisch in de streek en kun je daarop inspelen zodat het programma op langere termijn leefbaar is?

F Wat is de financiële duurzaamheid van het programma?

20

een bespreking met leerlingen tso gaat dan over duurzaamheid in die vier categorieën. investe-ringen in de school zullen ook rekening houden met die vier categorieën. Mijn boodschap voor de leerlingen en de school is dan: een goede school is als een goed waterprogramma. Je investeert op de vier gebieden. Zo wordt ook het begrip “duur-zaamheid” duidelijker.Zo’n programma op een school duurt ongeveer twee uur3.Maar ik investeer ook heel wat tijd in materiaal dat de leer-krachten kunnen gebruiken gedurende één lesuur. en dan ben ik overbodig.MOSterd: Waaraan geef je zelf de voorkeur? Zelf een program-ma gaan brengen of de school enkel materiaal aanreiken?Johan: ik investeer bewust in beide. ik wil met leerlingen in contact blijven komen. Zo weet je wat er leeft. Daarop kun je inspelen en nieuwe dingen

tische aanpak (= water als inrij-poort om na te denken over globale uitda-gingen), heb ik besloten speciaal aandacht te heb-ben voor een groep die minder aan de bak komt: nl. het technisch onderwijs (tso). een tiental jaar geleden werd er door ngo’s i.v.m. de noord-Zuidwerking enorm geïnvesteerd in het aso. Dus besloot ik mij vooral te con-centreren op het tso. ik heb dan ook het lager onderwijs niet meer opgezocht, dat zou teveel hooi op de vork zijn. natuurlijk bezoek ik ook aso-scholen (maar ook bso- en buso-scholen). De tso-groep blijft voor mij echter de belang-rijkste doelgroep omdat zij veel te maken hebben met water: je kunt geen enkel beroep noe-men waar water niet bij te pas komt. Maar ik wou ook een “statement” maken. het is niet omdat jullie “zogezegd” minder verstandig zijn, dat jullie geen belangrijke rol kunnen spelen in het bewustmakingsproces i.v.m. water! van iemand die technisch goed onderlegd is, kunnen anderen heel wat leren i.v.m. milieuvriendelijke alter-natieven.MOSterd: Wat doe jij precies op een school? Wat houdt een “optreden” van Johan verstraete in?Johan: Dat hangt er vanaf. ik probeer mijn “optreden” in de school te richten op wat Protos in het Zuiden doet: trachten jezelf overbodig te maken. “empowering people” betekent mensen helpen op zo’n manier dat ze het zelf kunnen waarmaken. Die principes pas ik ook toe bij mijn educatieve programma’s. ik heb materiaal gemaakt voor leerkrachten over

de noord-Zuid problema-tiek, met als invalsbasis water. Water is een mooie

“De tso-groep blijft voor mij de belangrijkste doelgroep, omdat zij veel te maken hebben met water: je kunt geen enkel beroep noemen waar water niet bij te pas komt.”


2 nvdr. overzicht van wat er allemaal bij komt kijken om een dorp in het Zuiden duurzaam van water te voorzien: Wat zijn ontwikkelingsprogramma’s voor het Zuiden? Wat houdt dat in? Waarop wordt gelet? in een opdrachtenspel ver- dienen de deelnemers “beloningsstukken” waarmee ze dorpen kunnen verbinden met een waterbron + nabespreking. 3 Zie voor meer educatief aanbod: www.protos.be

21

bedenken en aanreiken. anderzijds werk ik ook graag voor leerkrachten. ik probeer leerkrachten te stimuleren om buiten hun vak na te denken. leerkrachten zijn gewoonlijk heel sterk in het uit elkaar rafelen van dingen, als een puzzel. Maar we leven in een tijdperk waarin het erop aankomt om de puzzelstukken terug in mekaar te steken. over de grenzen heen. integratie is een sleutel-woord.

ik probeer de dingen heel concreet te maken. Bijv. water halen. Daar zijn ze in het Zuiden zeer creatief in. leerlingen hier daag ik uit om een fiets op zo’n manier te lassen dat je daar vijf bi-dons kunt aanhangen. in het Zuiden slaagt een kind van twaalf jaar erin om zo 5 x 15 liter (=75kg) te vervoeren. of we maken een tipi tap: een systeem waarmee je via een voetpedaal een bidon kunt bewegen om je handen te wassen.

heel belangrijk indien je van de wc komt om besmetting te voorkomen. Zo doen we aan sani-tatie in het Zuiden, maar je kunt dat systeem ook gebruiken op een camping. Dat maakt het voor de leerlingen zeer reëel, concreet en voorstelbaar.MOSterd: en welke boodschap geef je zo mee?Johan: De boodschap is dat water een zeer belang-rijk goed is, dat we het samen moeten beheren zodat het geen economisch goed wordt. Water is een mensenrecht. We zijn samen verantwoorde-lijk, we zullen op een “watervriendelijker” manier moeten leren leven. onze partners in ecuador

vinden dat we met zijn allen meer “bewakers-verzorgers” moeten worden van water.MOSterd: en zullen we er als samenleving in slagen om dat doel te verwezenlijken?Johan: als pedagoog ben ik altijd optimis-tisch. ik geloof in de “maakbaarheid” van de samenleving. en dat het al eens verkeerd loopt,

hand-washing is a simple, important process all peo-ple need to perform before handling food, eating and administering medications.a Tipi Tap is a plastic container of some kind, suspended from a horizon-tal stick. the user causes a stream of water to pour from the container when stepping on a stick attached to the jug by a string, al-lowing him to wash his hands without touching the water container.lees meer: het artikel ‘how to Make a tipi tap” vind je op http://www.ehow.com.

“Leerkrachten zijn gewoonlijk heel sterk in het uit elkaar rafe-len van dingen, als een puzzel. Maar we leven in een tijdperk waarin het erop aankomt om de puzzelstukken terug in mekaar te steken. Over de grenzen heen. Integratie is een sleutelwoord.”

21


22

voor een aantal dingen. ik vertoef graag onder jongeren, ik geef graag “les”, ik discussieer graag, ik animeer graag.MOSterd: Denk je dat je veel jonge mensen “raakt” met je boodschap?Johan: Dat zou je natuurlijk beter aan de jon-geren zelf vragen. ik merk wel dat soms niet zo zeer wat ik vertel hen doet nadenken (ook na-tuurlijk), maar vooral het enthousiasme, de gedre-venheid die ik heb, het feit dat ik er echt in geloof,

dát raakt hen! vraag maar eens aan leerkrachten waarom zij een bepaald vak geven. in heel veel gevallen krijg je als antwoord dat ze ooit zelf “begeesterd” zijn geweest door een leerkracht van hetzelfde vak.Protos beïnvloedt jongeren, Mos trouwens ook. samen staan we ster-ker: integratie, synthese!

ik ben ervan overtuigd dat ik veel jongeren doe nadenken over belangrijke zaken voor de wereld. voorwaarde is: je moet ze als mens serieus nemen. een stagiair die hier een tijdje gewerkt heeft, schreef in zijn eindwerk: “Door mijn stage

“Ik ben ervan overtuigd dat ik veel jongeren doe

nadenken over belangrijke zaken voor de wereld.

Voorwaarde is: je moet ze als mens

serieus nemen.”

Protos: agua por la vida : water is de basis van het leven

midden van de winter. Dat komt ook omdat ik een tijd ver-bleven heb in Bolivia. Je krijgt daar voeling mee. Die mensen werken ook dertien, veertien uur per dag maar worden daar niet voor betaald en gehono-reerd zoals wij.het mondiale aspect is de eerste reden waarom Kras mij inte-resseert, maar het heeft ook te maken met mijn werk. Protos is ook mondiaal georiënteerd. Met het thema water kun je veel richtingen uit. Bijna alles heeft met water te maken: gezond-heid, landbouw, noem maar op. Wat mij ook in Kras interes-seert is de aanzet tot kritisch denken.ik blijf hopen dat ik heel wat jongeren wakker kan maken

lusinstituut in gent, de leer-lingen absoluut zelf het bezoek vorm wilden geven en vragen opstellen voor de minister. Dat is een zuiver staaltje van oprechte betrokkenheid. (Zie Mosterd 17, p.13)MOSterd: is dat ook een van de redenen waarom je als privé-persoon zo’n belangstelling hebt voor Kras4 (het vroegere scholierenparlement)?Johan: Kras behandelt mon-diale thema’s. en wij moeten “mondialer” leren denken. lokaal handelen, mondiaal denken. Je moet trachten te weten wat er in de wereld gebeurt. Je kunt je ogen niet sluiten voor het feit dat wij bijv. katoen halen uit streken waar er een waterprobleem is. het ge-bruik van pesticiden en insec-ticiden is er schering en inslag om veel te kunnen oogsten. er verdwijnt dus veel vergif in het grondwater. Je moet je daarvan bewust zijn.ik heb moeite met de verkoop van aardbeien of kersen in het

Protos: water maakt vrij water is de hefboom tot ontwikkeling

Protos:

l’eau, un droit naturelwater is een mensenrecht, waterverdeling mag niet worden geprivatiseerd

is ook normaal. en dat het geld een groter gewicht heeft, dat is een feit waar we rekening mee moeten houden. Maar je krijgt de democratie die je verdient. Dat is op een school ook zo. Democratie betekent niet dat je in verband met alles inspraak moet hebben. Jongeren den-ken te snel dat het betekent dat ze het schoolreglement, de schoolkeuzes en waar de school voor staat, moeten veranderen. Betrokkenheid moet je leren gebruiken. Wij leerkrachten en vormers moeten een kritische betrokkenheid stimuleren. en je kunt meer doen dan je op het eerste gezicht denkt. het is niet allemaal zwart-wit. er zijn heel wat grijstonen. in die grijstonen moeten leerkrachten gaan zoeken naar een manier om jongeren te betrekken. Dat is iets waar jullie bij Mos toch ook aandacht aan besteden: betrokkenheid, participatie! ik hoor dat bij het bezoek op Wereldwaterdag van minister schauvliege aan het sint-Pau-


4 Meer informatie op http://kras.globelink.be/

23

hier bij Protos ben ik mij ervan bewust geworden dat ik op een andere manier met water moet omspringen.” Zoiets lezen doet deugd, want het bewijst dat je mensen beïnvloedt.ook bij leraren zie je dat je soms echt invloed hebt. Je mag niet vergeten dat leraren met zoveel verhalen vanuit zoveel verschil-lende hoeken worden benaderd, dat het voor hen moeilijker en moeilijker wordt om een syn-these te maken. MOSterd: De samenwerking met Mos, wat is daar precies de meerwaarde van?Johan: ten eerste geven we zo een belangrijke boodschap mee: samen kunnen we meer bereiken dan alleen. twee: we moeten over de muren heen kijken en samen zoeken naar oplossin-gen. We zijn wel met verschil-lende dingen bezig, maar eigenlijk gaat het om hetzelfde: zo kan het niet verder, we moeten onszelf vragen stellen over onze consumptie en onze manier van leven. Mos en Pro-tos leren toch veel van elkaar, niet? We moeten vooral ook het voorbeeld geven. Wij verwach-ten van de leraar zedenleer of godsdienst dat zij/hij met de noord-Zuidverhouding bezig is en samen met de leraar biologie die aandacht heeft voor milieu-zorg leergebiedoverschrijdend werk verricht. Dan moeten wij

als aanbieders dat ook doen: samenwerken.Ken je Coprogram? Dat is de vlaamse federatie van ngo’s voor ontwikkelingssamenwer-king. Coprogram behartigt de gezamenlijke belangen van haar leden bij verschillende overhe-den en ondersteunt haar leden in hun organisatorische uitda-gingen en in hun streven naar kwaliteit. onder het wakend oog van Coprogram proberen wij ngo’s ervoor te zorgen dat we educatief meer samenwerken. Die tendens wordt steeds groter en onze werkin-gen sterker! Door die groeiende samenwer-king worden wereldburgerschap en duurzaamheid steeds meer het kader van onze werkingen. alles raakt mekaar. lokale duurzaamheid bestaat niet, je moet het mondiaal durven en leren invullen. Jullie lokale Mos-verhaal moet je kaderen in de ruime wereld. en je moet aan anderen vertellen dat we allemaal op een andere manier moeten leren omspringen met water, energie, afval.MOSterd: Je benadrukt heel sterk de actiegerichtheid bij educatie. Waarom?Johan: ik heb ooit een thesis gemaakt over het verband tussen impressie en expressie. Door dingen te doen (ook al weet je niet waarom) kom je tot een besef, leer je iets. het

begint niet altijd vanuit een idee dat je dan omzet in actie. het is ook door dingen te doen dat je je bewust kunt worden van een aantal elementen. Je stuurt je gedrag bij vanuit een actie, vanuit het feit dat je iets hebt meegemaakt. het emoti-onele is ook belangrijk. Je leert niet uitsluitend met je ‘kop’, je leert met je hele lijf. vanuit dat oogpunt wil ik de actiecompo-nent centraal stellen.MOSterd: Zeker wat duurzame ontwikkeling betreft, is ken-nisoverdracht toch ook heel belangrijk?Johan: Ja, maar we komen met die kennis meestal op verkeerde momenten bij de jongeren. interesse is dan miniem. Maar als je actiemomenten inbouwt, maak je als het ware de poort groter om kennis te laten bin-nenvloeien. Kennis om de ken-nis heeft geen zin. Je moet ze prikkelen zodat ze zelf informa-tie willen opzoeken.

“We komen met kennis meestal op verkeerde momenten aan bij de jongeren. Interesse is dan miniem. Maar als je actiemomenten inbouwt, maak je als het ware de poort groter om kennis te laten binnen vloeien.”MOSterd: Wanneer zeg je van jezelf “ik ben ge-slaagd in mijn opzet”?Johan: [lange stilte] als iemand mij over een jaar of tien zou zeggen: “Jij bent in onze klas geweest en ik ben toen echt over een aantal dingen beginnen nadenken.” ik zou een inspirator, een bezieler willen zijn. tijdens mijn “optre-dens” appelleer ik, prikkel ik graag mensen. educatie is altijd een beetje overdrijven, soms zelfs een beetje aandikken en scherp stel-len om mensen op ideeën te brengen. nu en dan moet je hen eens een ongemakkelijk gevoel bezorgen. Zwijg maar eens drie minuten. Dat is een eeuwigheid…. MOSterd: Dank je voor het gesprek.

Interview: Mike Stoens en Eric Craenhals


24

MOS voor iedereendE sMAAK vAN dE HElIx

op zondag 19 juni van 10u tot 18u, zet het natuur- en milieu-educatiecentrum De helix zijndeuren open voor het ruime publiek. Je maakt kennis met de werking van het centrum. op de infomarkt krijg je informatie over de verschil-lende aspecten van duurzame voeding, van produceren tot consumeren. Proeven staat daarbij centraal. Doorlopend kun je de fototen-toonstelling ‘boerennatuur op scherp’ bezoeken.

Je kunt ook meewandelen met een ervaren gids: 10u30-12u: geleide wandeling “Ingrediënten uit de natuur”De gids neemt je mee in en rond het raspaillebos. Je maakt er kennis met eetbare planten en je proeft letterlijk van de natuur. naast de brandnetel en de paardenbloem ontdek je tal van planten uit je eigen omge-ving die je gemakkelijk kunt verwerken in gerechten. De gids tovert af en toe een proevertje tevoorschijn. 14u30-16u30: Wandeling “Boerenlandschap in ‘t vizier”Je maakt kennis met rund-veerassen, de aardappel-,

graan-, bieten- en maïsteelt en de kleine landschapselemen-ten onderweg. Je ontdekt hoe landbouw en natuur respectvol kunnen samengaan. tijdens de wandeling breng je ook een bezoek aan een melkveebedrijf.

Beide wandelingen zijn gratis. Inlichtingen: [email protected], 054 31 79 74.in de namiddag kun je enkele informatieve sessies volgen:

14u30-15u15 of 15u30-16u15: “Hoeveproducten, verleide-lijk dichtbij” tijdens de sessie maak je kennis met hoeveproducten en krijg je kooktips en recepten mee.

14u30-15u15 of 15u30-16u15:“Zet je tanden in de natuur”in deze sessie proef je de link tussen voeding en biodiversi-teit. Doorlopend kunnen de kin-deren deelnemen aan verschil-lende kinderateliers. Ze maken zelf een insectenhotelletje of knutselen met natuurlijke materialen.

Het volledige programma is be-schikbaar op www.dehelix.be.Opendeurdag en infomarkt “De smaak van De Helix”. Natuur- en milieueducatiecen-trum De Helix, Hoogvorst 2, 9506 Grimminge (Geraardsbergen).

24

mosterd MOS voor iedereen De smaak van de Helix

25

mosterd MOS voor iedereen bEIKes beestjes! / Kriebelmania

beiKes beestjes!

heb je er al bij stilgestaan dat onze inlandse eik - de zomereik - een fantastische gastheer is? Wel 637 verschillende soorten organismen leven in relatie met deze bosreus.‘beiKes beestjes’ is een educa-tief buitenspel voor de leeftijds-groep 10 tot 14-jarigen, ontwik-keld in samenwerking met de studenten sociaal-cultureel werk van de Khleuven. het speelt in op de soortenrijk-dom van insecten die op de eik leven, een wereld die minder geliefd en bekend is. oK, de veel voorkomende insecten kennen we al. Maar wat zeggen jou de boskakkerlak, het bladhaantje, de eikelboorder, de roodpotige boomwants, de eikeroofvlieg en de eikenblad? Dat is niet het blad van een eik, maar een prachtig gecamoufleerde nachtvlinder in de vermom-ming van een eikenblad. Met al die beestjes willen we het be-grip biodiversiteit verstaanbaar maken. Bovendien onderzoeken

we wie die insecten zijn, hoe ze leven en wat hun verdedigings-mechanismen zijn. insecten zijn een grote voedselbron voor andere dieren (o.a. spinnen, vleermuizen, vogels), maar eten zelf ook kleinere diertjes op. Zo komen ook de begrippen voedselpiramide en voedsel-keten aan bod, uitgelegd en

KrIEbElMANIAOp vrijdag 24 september 2010 werd Kriebelmania, een kriebelbeestjes-vriendelijke tuin, aan natuurre-servaat het Molsbroek in Lokeren ingehuldigd. Dat gebeurde samen met de peter van het project, Marc Coussens, beter bekend als Herbert De Fayette uit de jeugdserie Amika.

toegepast.De handleiding kun je down-loaden op onze website www.dehogerielen.be. Klik vervolgens door naar natuur & avontuur / uitleenmateriaal.

Meer informatie? Ilse Warnier, 014 55 84 22, www.dehogerielen.be

vorig schooljaar verzamelden de leerlingen van Bsg-o De Bloemenhof, afdeling Rozen, uit Lokeren met een benefiet-loop 1000 euro voor vzw Durme! Met die centen kon vzw Durme zijn insectentuin helemaal vernieuwen en uitbreiden.Per klas liepen de kinderen zo hard als ze konden voor een be-paald diertje. Dankzij hen konden we naast het insectenhotel nu ook een eekhoornhuis, een vogelhuis, een hommelkast, een vlindervoedertafel en een vleermuizenkast plaatsen. We vernieuwden ook de infobordjes van de tuin. op die bordjes staan leuke weetjes. We hebben er ook telkens symbooltjes bijgezet: een neus, oor, oor en/of hand om duidelijk te maken of je op die bepaalde plaats mag ruiken, horen, zien en/of voelen.omdat er in de ‘insectentuin’ eigenlijk niet alleen insecten zitten, maar ook andere kriebelbeestjes zoals spinnen, dui-zendpoten en hooiwagens, gaven de kinderen de tuin ook een nieuwe naam: ‘Kriebelmania’!

26

in Kriebelmania kunnen leer-krachten inspiratie opdoen om zelf kriebelbeestjes-vriendelijke plekjes op school aan te leggen of zij kun-nen er op bezoek komen met de hele klas!voor de tweede graad lager onderwijs en de eerste graad secundair onderwijs werkte vzw Durme een programma uit. voor de kinderen van het lager onderwijs maakten we een leuke ‘insectenkoffer’ en een nieuw krie-belbeestjesboekje. in 4 groepjes krij-gen ze een zakje uit de koffer met daarin allerlei materiaal waaronder een oriëntatiekaart van Kriebelma-nia, een loupepotje, een zoekkaart, gidsfiches met informatie over de diertjes, zeefjes, enzovoort. Per groepje gaan de kinderen op zoek naar kriebelbeestjes en voeren ze bepaalde opdrachten uit. hierna tonen en vertellen ze aan de andere groepjes wat ze allemaal ontdekt hebben.vanaf het voorjaar zijn de beestjes weer volop actief en staat een natuur-gids van vzw Durme klaar om samen met de leerlingen Kriebel-mania te ontdekken.

Meer informatie: www.vzwdurme.be > educatie > educatief aanbod > schoolgroepen, [email protected] of 09 348 30 20.

bIOdIvErsITEIT IN dE prAKTIjKMet trots stellen de leerlin-gen van de bovenbouw van ‘t schooltje van oppem hun pastorietuin voor: een poel met vlonder, een essenbos, in-heemse struiken, bijenkasten, een vogelkijkwand en educa-tieve panelen in FsC-gelabeld hout op een paar honderd meter van hun school. vorig schooljaar hebben de leer-lingen het terrein opgemeten. Ze inventariseerden met zoek-kaarten alle bomen en struiken. Dit jaar werd de vijver uitge-graven en de vlonder aange-legd. Zo kunnen ze binnenkort Moord in De Poel spelen en waterdiertjes bekijken.

De school krijgt hiervoor, naast de financiële steun van de provincie vlaams-Brabant, de hulp van de milieudienst van Meise, natuurpunt Meise, het regionaal landschap groene Corridor, green vzw, een intergemeentelijk natuur- en landschapsteam, een imker en natuurouders.De provinciale biodiversiteits-campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ sluit hier mooi bij aan. Met die campagne werkt de provincie samen met gemeen-ten, verenigingen en scholen aan de instandhouding, de ontwikkeling en het herstel van natuur. Dat wordt hier mooi

geïllustreerd door de leerlingen van ‘t schooltje van oppem.Zelf aan de slag? Dat kan! De provincie geeft tot 5.000 euro subsidies per school. De volgen-de aanvraagperiode is 1 oktober 2011. Wil je meedoen, begin er dan tijdig aan, want de subsidie aanvragen kan pas als er al een concreet plan is, waarbij zowel de leerlingen, leerkrachten, buurtbewoners, ouders en exter-ne raadgevers zijn betrokken.

Meer informatie over de subsidies Natuur op School: www.vlaams-

brabant.be/natuuropschool. Meer informatie over de campagne koesterburen:

www.koesterburen.be.

mosterd MOS voor iedereen Biodiversiteit in de praktijk

2727

mosterd MOS voor iedereen Biodiversiteit in de praktijk

28

vAN MOEsTUIN TOT MOsTUIN (dEEl1)

Kris Van Ingelghem (GREEN vzw)

groen op school wordt vaak geassocieerd met een moestuin. een moestuinwerking op school is echter niet zo eenvoudig. Zo’n tuin heeft veel verzorging nodig en liefst met wat kennis van zaken. Je gaat immers constant in tegen de natuurlijke “successie” waarbij kale bodem direct wordt ingenomen door bijv. eenjarigen of grassen. enkel met inbreng van werk en energie kun je hier tegenop. Met een hele klas (of zelfs verscheidene klassen) samen tuinieren vraagt een goede organisatie.De oogstperiode van heel wat gewassen valt bovendien in de zomervakantie en in die periode durven ongewenste plantjes (‘onkruid’) nogal eens een stevige groei-spurt inzetten.

Niet tuinieren dan maar?

tuinieren op school blijft zeker een interes-sante optie. in de eindtermen Wo natuur van het lager onderwijs komt de zorg voor planten aan bod. Bovendien draagt tuinwerk bij tot natuur-beleving, kennis van onze eetbare gewassen, vaardigheden en technieken i.v.m. ecologisch tuinieren en composteren, zorg dragen voor ma-terialen en omgeving en tot leren samenwerken.en! Kinderen doen het zeer graag. Ze zijn ook bijzonder trots op hun oogst. reken maar dat van die grote aardappel die ze uit de grond halen thuis meteen frietjes moeten worden gemaakt: de lekkerste ooit! vanaf kleuterleeftijd tot op de secundaire school kunnen kinderen en jongeren genieten van tuinieren. in alle opleidingen waar

‘keuken’ aan bod komt, zijn moes-en krui-dentuinen aangewezen.

28

Hoe begin je eraan?

start niet te groot maar zoek een zonnige plek met een gezonde bodem (niet te nat, niet te droog, zonder rommel) waar je bij succes nog kunt uitbreiden. De ontginning wordt vereen-voudigd als je vooraf de plek lange tijd kunt afdekken van alle licht. lastige wortelonkruiden kun je zo kwijt geraken. Maak vervolgens de plek diep los met een woel-vork (grelinette) of eventueel een frees. eens de grond goed is losgemaakt, hoef je dit nooit meer te doen, als je er tenminste niet op loopt. Zorg ervoor dat je smalle percelen hebt die twee kinderarmen breed zijn. een kind kan dan vanop de paden het midden bereiken. eventueel kun je met verhoogde bedden werken (beplanking of wilgenvlechtwerk). Je kunt ook een zogenaamde ’vierkantemetertuin’ creëren (zie: www.onzevier-kantemetertuin.nl/), waarvoor een aantal handige

mosterd MOS voor iedereen Van MOeStuin tot MOStuin

29

woelvorkzaaihulplichtkiemervraatbiogroentenkruidentuinbiodiversiteit

hulpmiddelen bestaan. Zorg dat je tuin omgeven is met een zone van min. 30 cm breed waarop niets groeit (tegel, hakselhout). Zo voorkom je dat grassen in je perceel doorgroeien én dat de tuinman met zijn grasma-chine half door je vers geplante groenten raast. voorzie een composthoek dicht bij de tuin.Dek de bodem af met een 10 cm dikke laag zadenvrije compost. Dat voorkomt dat lichtkiemers1

(uit de jarenoude zadenbank van je kale bodem) gaan ontkie-men. De zaden blijven in rust door het donker. Bovendien kun je ‘onkruid’ dat toch vanuit ingewaaide verse zaden kan opgroeien, makkelijker uittrek-ken.

Erwt heeft boontje voor prinses

Welke groenten kun je telen? l Kleuters hebben graag snel resultaat: radijsjes ontkiemen snel, ui en sjalot krijgen rap een groene haartooi. sla lusten ze wel en pompoen is altijd een spektakel.l groenten die eenvoudig te telen zijn: koolrabi, rode biet, suikermais en veldsla.l Wortel (lange kiemtijd), courgette, prei en selder, kervel en peterselie horen thuis in de soeptuin.l voor aardappel heb je al wat meer plek nodig, tenzij je een aardappeltoren (google eens) probeert. het is ook leuk om witloof te forceren in de klas. Je kunt hiervoor zelf wortels telen of ze vragen bij een witloofboer.l erwt en onze inheemse labboon kun je al vroeg in de lente zaaien. voor de (Zuid-amerikaanse) prinses moet je wachten tot na half mei. Je kunt ze wel al voorzaaien in de klas. liefst eerst in een glas met een vloeipapier, waarbij de boon boven het waterpeil zit. Zo kun je de ontkieming goed volgen. l Bloemkool, broccoli en tomaat zijn moeilijker te telen maar toch haalbaar.l Kerstomaatjes zijn interessant omdat je meer vruchtjes kunt verdelen onder de kinderen.

1 e en lichtkiemer is een plant, waarvan het zaad alleen kiemt onder invloed van licht. 2 in twee gevouwen half blad papier of rond verstelbaar doosje met een teutje aan3 aanvreting, vooral door insecten

Maak een zaaien plantkalender van de groenten die je wilt telen waarbij de oogstperiode buiten de zomervakantie valt. vermijd zoveel mogelijk kale grond. Probeer dus heel het jaar door gewassen in je tuin te hebben. Pompoen en oost–indische kers bedekken de bodem goed in de zomerperiode.

Laat kinderen zowel planten als zaaien. Voor fijnere zaden gebruik je best een zaaihulp2. een zaaihulp voorkomt dat je te dicht opeen zaait. respecteer ook plantafstanden. Kinderen zijn geneigd alles op een hoopje te zetten.Bij droog weer moet je in het begin goed gieten. laat de kinderen hun eigen plekje geregeld onder-houden. Zo leren ze hoeveel zorg er nodig is om tot resultaat te komen. als er iets mislukt (vraat3, schimmel ed.), leg je uit dat het heel normaal is en dat het niet door een gebrek aan zorg komt. geef hen wel de kans om iets in de plaats te zetten en zoek ecologische oplossingen voor het probleem. vergeet zeker niet om tijdig te oogsten na al het gedane werk. Je kunt wel eens een prei of een kool laten doorgroeien zodat de kinderen kunnen zien dat er bloemen en zaden worden gevormd.leer ook over lokale seizoensgebonden biogroenten en het belang van een groenterijk (vlees-en visarm) voedingspatroon. Dat is zowel in het kader van duurzaamheid als van gezondheid een belangrijk thema. vooral in secundaire scholen is het een aan-rader om ook oude groenten of doorlevende gewas-sen te telen: asperge, aardpeer4, eeuwig moeskool, zeekool, aardbei, kardoen, veldzuring en bloedzu-ring, brave hendrik, rabarber, mierikswortel, aard-kastanje, zwartmoeskervel, pastinaak, raapsteel. Zo kun je aandacht hebben voor de verschraling van het soortenaanbod sinds de laatste decennia.


30

Wie nog ander bruikbare ge-wassen wil telen, kan zijn hartje ophalen met een kruidentuin, een fruittuin of zelfs een ak-kertje.Uiteraard kun je dit combine-ren met een moestuin: kruiden tussen de groenten, een haagje van kleinfruit langs je perceel of kleinfruit op stam.aanraders voor de kruidentuin: bieslook, daslook, berglook, rozemarijn, tijm, oregano, dragon, pimpernel, munten4 en citroenmelisse4, lavas, roomse kervel, dille, venkel, salie, veldsalie, scharlei, laurier, wijnruit, hyssop, doorlevendbonenkruid.

voor de bioteelt van groenten kun je een beroep doen op het ‘handboek ecologisch tuinieren’ van velt. in die groene bijbel vind je alle nodige informa-tie. voor kinderen vanaf 5 jaar is er ook Pim Pompoen, een educa-tief kwartetspel over groenten.

naast granen als winterrogge, zomertarwe, gerst of haver kunnen ook oude indus-triegewassen (verfplanten als wouw, wede, verfbrem, indigo, meekrap en oliegewas-sen als saffloer, vlas, zonne-bloem, koolzaad4, huttentut4, mosterd4) een plekje krijgen op een akkertje. in sommige streken waren ook boerentabak of vezelplanten als vlas en hen-nep economisch zeer belangrij-ke teelten. hennep (Cannabis sativa of kemp, de plant gaf zelfs zijn naam aan de Kempen) is een zeer mooie plant die zeer makkelijk biologisch te telen is en zeer veel toepassingen kent zowel in de voeding als binnen de industrie. Zaden die je ge-bruikt, moeten wel een certifi-caat hebben (enkel variëteiten met laag thC –gehalte) en je moet een aanvraag doen bij het Ministerie van landbouw en visserij. De teelt van hennep kan aanleiding geven tot lessen over duurzame landbouw en zelfs middelengebruik (dat laat-

ste geldt ook voor tabak).in een volgende Mosterd

eenjarige kruiden: basilicum, eenjarig bonen-kruid, koriander. Maak er kruidenazijn van of geurzakjes, thee of gewoon: ruik eraan! er zijn ook eetbare bloemen: oost- indische kers4, bernagie4, goudsbloem.geneeskrachtige kruiden (Moerasspirea, vrouwenmantel, hop4, grote valeriaan, echina-cea purpurea, meesterwortel, echte kamille) kunnen een aanleiding zijn om een ander aspect van onze biodiversiteit in de verf te zetten. Zo leren kinderen dat niet alleen eetbare gewassen van belang zijn voor de mens.

gaan we verder in op hagen, boshoekje, insectenhoek, aanleg van hooi-landje en poel en het beheer van dat alles. We bekijken dan ook de educatieve mo-gelijkheden die zulke plekjes kunnen bieden.

Meer informatie:Basisonderwijs: themabundel ‘Natuur op school’ Secundair onderwijs: themapakket ‘Vergroening op school’(zie www.milieuzorgopschool.be) “technische handleiding voor een groene school” hierin vindt de leerkracht (zowel basis- als se-cundair onderwijs) informatie i.v.m. ecologische uitgangspunten, plannen, aanleg en onderhoud van verschillende groene initiatieven op school.hierbij horen educatieve werkboeken “vergroe-ning van de schoolomgeving – basisonderwijs” en “vergroening van de schoolomgeving – secun-dair onderwijs”

Meer informatie of bestellen: [email protected] of 03 281 74 7530

Uitbreiding naar nutstuin

Cannabis op school?


4 Planten die nogal dominant kunnen worden door uitzaai of kruipende wortel! Zet ze best samen of in aparte bakken.

31

U vraagt?MOs ANTWOOrdT

Kritische vragen en antwoorden over milieukwestiesPaul Renders

VRAAG: leidt meer recyclage automatisch tot minder ge-bruik/ontginning van grond-stoffen?ANTWOORD: Door recyclage kan het teruggewonnen materi-aal weer een nuttige toepassing krijgen. op die manier wordt er nieuw ontgonnen materiaal bespaard. voorbeelden van suc-cesvolle recyclagecircuits zijn glas en papier. Bij glas kan het gerecycleerde materiaal het nieuwe glas praktisch volledig vervangen. voorwaarde hiervoor is een goed gescheiden inzameling en eventueel selectie op kleur. het gerecycleerde materiaal kan niet altijd het nieuw gewonnen materiaal volledig vervangen. in het geval van papier bijv. is er naast de gerecycleerde vezels nog een percentage nieuwe pa-piervezels nodig om het papier voldoende sterkte te geven. Bij papier is het gebruikelijk dat de

beste kwaliteiten ingezameld papier eerst worden gebruikt voor papier in kantoor-toepassingen. Die kunnen dan weer worden gebruikt in kran-tenpapier. het ingezamelde krantenpapier vindt zijn weg in krantenpapier en karton. in al die gevallen spaart de inzet van gerecycleerd materiaal het ge-bruik van nieuw materiaal uit. er moeten dus minder grond-stoffen te worden ontgonnen. let op: bij de inzamelings- en opwerkingsprocessen worden ook grondstoffen gebruikt (fossiele brandstoffen voor transport en recyclingsproces-sen). enkel indien het gebruik van de fossiele brandstoffen in het recycling circuit op een lager niveau ligt dan dat van de fossiele brandstoffen voor de ontginning van nieuwe grond-stoffen, kunnen we stellen dat er minder grondstoffen nodig zijn dankzij recycling.

het antwoord op de vraag of meer recyclage automatisch tot minder gebruik en ontginning van grondstoffen leidt, is dus neen: je weet het antwoord pas nadat de volledige levenscyclusanalyse (lCa), inclusief alle gebruikte grond- en hulpstoffen in kaart is gebracht.

VRAAG: Bij milieubeheer en groenvoorziening spreekt men altijd van streekeigen bomen, struiken of planten en dieren. Waarom ligt de nadruk op streekeigen? als streekeigen flora voor onze natuur zo veel beter is, bestaat dan niet het gevaar dat sommigen die lijn doortrekken naar ‘streekeigen mensen’? een pleidooi voor ras-senonderscheid of racisme? of zit het met bomen en planten anders?ANTWOORD: een eerste reden waarom wij kiezen voor streekeigen bomen, struiken ofplanten en dieren is dat ze het best aangepast zijn aan de heersende omstandigheden (o.a. klimaat, bodemgesteld-heid). Zij hebben duizenden jaren lang het mechanisme van natuurlijke selectie onder-gaan. Dat betekent dat bij de nakomelingen steeds de best aangepaste aan de heersende omstandigheden overleeft. hoewel de ontwikkelde soorten voortdurend te kampen hebben met een invasie van ‘vreemde’ individuen, is het steeds de best aangepaste die overleeft.een tweede reden waarom

mosterd U vraagt? MOS antwoordt

32

we voor streekeigen soorten kiezen, is dat er door jarenlange evolutie een ecosysteem is ontstaan waardoor soorten op elkaar zijn afgestemd en elkaar nodig hebben om te overleven. het gebruik van niet-streekei-gen soorten kan een heel eco-systeem vernietigen.er is geen enkele relatie met “menselijk” racisme: de mens kan zich “overal” aanpassen. het argument van de onaange-pastheid gaat hier dus totaal niet op.

VRAAG: voor veel mensen is de klimaatverandering zo ‘ver van hun bed’ omdat de termijnen waarover wordt gesproken, zo ver in de toekomst liggen. Zijn er dan geen andere redenen om toch volop in te zetten op zorg voor de planeet?Zelfs voor de “non-believers” zijn er nog honderden redenen

te bedenken om zorg te dragen voor de planeet.onze huidige manier van leven zorgt ervoor dat we de mogelijkheid voor de volgende genera-ties om ook in hun behoeften te voorzien ernstig in het gedrang brengen.

Enkele voorbeelden:

Grondstoffen.veel grondstoffen geraken uitgeput. niet enkel aardolie, maar ook uranium, zilver, tinerts en andere stoffen zullen over enkele tientallen jaren, aan het huidige tempo van ontginning, vrijwel onontginbaar worden.

Milieuvervuiling.onze manier van produ-ceren en consumeren veroorzaakt enorme hoeveelheden afval. Zelfs in de meest afgelegen gebieden vindt men elders gemaakt afval terug. De plastic-kolk in de oce-aan of de maaginhouden –plastic dopjes, stukjes metaal - van vogels op afgelegen plaatsen, tonen aan dat milieuproblemen zich niet beperken tot de eigen regio, maar wereld-wijd worden verspreid.

Watervervuiling.alle grote rivieren zijn door afval vervuild. ook door chemische stoffen, rioolwater, koelwater. Dik-wijls de reden waarom het waterleven verdwijnt. Daar-naast verliest de rivier tal van functies (zoals recreatie, zwemwater of voedselbron). Vernietiging

van de biodiversiteit.het verlies van biodi-versiteit kost de wereld-economie volgens de schattingen van het onderzoeksproject “the economics of ecosystems and Biodiversity” jaarlijks 70 miljard dollar. eco-systemen leveren gratis zogenaamd onopvallende ‘diensten’ als waterhuis-houding of zuivering. Daarom kosten ontbos-sing en andere ecologische schade veel geld omdat die diensten dan niet of minder kunnen worden geleverd.

We versnipperen de wereld.Dat heeft niet enkel nefaste gevolgen voor de biodiversiteit, maar bedreigt ook de mens zelf. Denk maar aan ondergelopen huizen in overstromingsgebieden en rampen door modderstromen als gevolg van ontbossing.

Luchtvervuiling.Fijn-stof alarm, infecties aan de luchtwegen, smog, zure regen. geen enkel continent blijft ervan verstoken.

Verdeling tussen arm en rijk.De welvaart in de wereld is ongelijk verdeeld: 20% van de wereldbevolking verbruikt 80% van de grondstoffen en energie. De ecologische voetafdruk is voor te veel mensen te groot en voor nog meer te klein.


33

VRAAG: Bijna iedereen op onze school drinkt kraantjeswater. Bij tests blijkt alles in orde te zijn. Mogen wij dus op onze twee oren slapen?

ANTWOORD: Watermaat-schappijen leveren kraantjeswa-ter af dat aan alle normen vol-doet. De staalname gebeurt op de plek waar het water wordt verbruikt: de keukenkraan. voor zover ben je gerust. Kan er dan niets meer mislopen?soms heeft het water een slechte smaak of verkleurt het. Meestal ligt de oorzaak dan ergens tussen de hoofdkraan, waar het water de school bin-nenkomt, en de keukenkraan. hiertussen kan van alles mis-lopen. Kleine oorzaken hebben dikwijls grote gevolgen.Waarop moet je letten?

Warmte.een drinkwaterleiding moet koel zijn, anders is de leiding een ideale kweek-bak voor bacteriën. Daar-om mogen buizen niet boven radiatoren lopen of is water drinken uit de warmwaterboiler uit den boze. om dezelfde reden moet je de kraan geregeld gebruiken. voor het eerste gebruik van de dag, laat je ze best even lopen totdat al het water een constante, koele temperatuur heeft.

Filters en ontkalkers.Je moet ze regelmatig vervangen. Meestal zijn filters en ontkalkers op de leidingen niet nodig, maar als je ze hebt, vergen ze speciale aandacht. ook het kleine filtertje aan de kraanmond moet je ge-regeld reinigen.

Gedrag van de gebruiker. De gebruiker zelf draagt ook een grote verant-woordelijkheid. Zelf on-oordeelkundig leidingen bijplaatsen of de ther-mostaat van boilers lager zetten dan 50° of doeken te drogen hangen op de kraan zelf, kan de kwaliteit van het geleverde water beïnvloeden. het gezond verstand gebruiken, levert gezond drinkwater op.

Zie ook “laat je niet uit het lood slaan” p. 17


34

MOS in het basisonderwijssTUIfMEElrACE

“De stuifmeelrace” is een spel, uitgewerkt door het natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen, Milieudienst stad gent, naar aanleiding van de campagne ‘gent helpt de bij’ in 2010.

het spel doet de spelers besef-fen hoe knap bestuiving en biodiversiteit in elkaar zitten.De stuifmeelrace is een es-tafette waarbij twee groepen van 4 spelers (of een veelvoud ervan) tegen elkaar racen. De spelers worden bijtjes en pro-beren, net als de bijen, zoveel en zo snel mogelijk stuifmeel te verzamelen in hun nestplaats. De kinderen vervoeren bolletjes stuifmeel van de bloemen naar de nestjes met behulp van een kleefstrook aan benen, buik of hals.Met het spel leren de spelers nieuwe begrippen over de soli-taire bijen: stuifmeel, solitair, korf-, been-, buik- en krop-verzamelaars. Ze leren ook dat solitaire bijen een belangrijke schakel vormen in ons biodiver-siteitsverhaal.

Bijen vormen een belangrijke schakel in ons ecosysteem en zijn levensnoodzakelijk voor de natuur. Zowel de honingbijen als de solitaire bijen en hommels zijn heel, be-langrijke bestuivers van planten. Zij zorgen voor het bevruchten (bestuiven) van maar liefst 70% van alle planten op aarde. en ook voor ons voedsel zijn we van hen afhanke-lijk: 30% van de landbouwgewassen hebben bijen nodig om te groeien en te bloeien. Maar de bijen zijn in nood. Door het verdwij-nen van nestgelegenheden, het verminde-ren van variëteit in planten die stuifmeel leveren en het overmatig gebruik van pesti-ciden sterven vele wilde bijen.

34

bIOdIvErs bOrdjE NATUUrACTIvITEITEN

Praktischhet spel is bestemd voor de tweede en derde graad ba-sisonderwijs. het spel wordt uitgeleend in de maanden september, maart, april, mei en juni. Je speelt het in een open grasveld en het duurt ongeveer 45 minuten. Meer achtergrond-informatie is te vinden op www.gent.be/bijen.in de koffer zit ook een educa-tief pakket voor in de les.het gebruik van de koffer is gratis. Je betaalt een waarborg van 50 euro bij het afhalen.

Reserveer telefonisch op het num-mer 09 226 15 01. De uitleentermijn bedraagt 1 week of langer.Je kunt het spel enkel ophalen en terugbrengen op werkdagen tussen 9 en 12 uur en tussen 14 en 16 uur. Milieudienst, Natuur- en Milieu-centrum De Bourgoyen, Driepikkelstraat 32, 9030 Gent-Mariakerke.

in het natuureducatief Centrum De Pastorie in Zonnegem hebben we de voorbije winterperiode alvast volop gewerkt aan een biodi-vers bordje vol natuuractiviteiten voor de komende maanden. vanaf 21 maart staat opnieuw een team vol enthousiaste vrijwil-ligers klaar om schoolgaande kinderen spelenderwijs te laten proeven van de natuur.

het neC De Pastorie is er niet alleen voor kinderen. Zie ‘De Mos-krant p. 55.

een overzichtje van ons natuureducatief aanbod voor de scholen:‘Met nellie en Cezar de natuur in’ (kleuters)‘De natuur wordt wakker’ (1ste graad)‘ik zie, ik voel, ik ruik de herfst’ (1ste graad)‘op avontuur met de mol’ (1ste graad)‘natuurtotemspel’ (2de graad)‘Drama in het bos’ (2de graad).speciaal deze lente: onze nieuwe activiteit voor de 2de graad “speurneuzen op de pastorie” en de week van de poel. Kinderen de natuur laten proeven, ruiken, voelen, horen. het blijft een uitdaging.Meer informatie kun je ontdekken op www.necdepastorie.be

mosterd MOS in het basisonderwijs Stuifmeelrace / Biodivers bordje natuuractiviteiten

35

Op drIE MUIsKlIKKEN vAN EEN WErEldlEsIdEE

op www.wereldlesidee.be vinden leerkrach-

ten uit het lager onderwijs 30

gratis les-suggesties in ver-band met wereldse thema’s. De

lessen zijn voor elke

graad degelijk uitgewerkt en

sluiten aan bij de eindtermen. Je kunt

kiezen tussen de volgende thema’s: beroepen, di-versiteit, geld, grondstoffen, landbouw, reclame, techniek, voeding, weer of wonen. het lesmateri-aal kadert binnen educatie voor duurzame ontwik-keling. Djapo zorgt met www.wereldlesidee.be voor een mondiale verrijking van de traditionele W.o.-thema’s. De lessuggesties zijn geschreven door mensen met ervaring in het onderwijs en laten ruimte voor eigen inbreng. elk lesidee is uit-gewerkt met prikkelende werkvormen, metho-dieken uit het systeemdenken en achtergrond-teksten die als houvast dienen.We stimuleren jou en je leerlingen om na te den-ken over de ons omringende wereld. We inspi-reren jullie om zelf tot acties en oplossingen te komen. in elke les ga je samen met de leerlingen van verwondering naar kennis, van filosoferen naar actie en reflectie. Een aanrader voor iedere leerkracht die zin heeft in nieuwe uitdagingen in de klas. Weer een idee van Djapo.be!

Meer informatie: Djapo vzw, 016 62 30 46 of 0476 89 03 07, [email protected], www.djapo.be.

ENErGIEjACHTin december lanceerde Mos West-vlaanderen de energie-jacht voor basisscholen. De campagne moet scholen aanzetten ratio-neel met energie om te gaan en wil de leerlingen be-wust maken van reg [rationeel energiegebruik]. De energiejacht is gespreid over vier maanden en plaatste telkens een energie-deelthema in de kijker: Januari = verlichting - “Gaat er al een lichtje uit?” tijdens deze donkere maand letten we er vooral op dat geen onnodige verlichting blijft branden. ”De laatste doet het licht uit” is hier het motto, maar op de affiche worden nog tips meegegeven. Februari = verwarming - “Een wintertrui is hot!”iedereen let erop dat de loka-len niet te warm zijn of dat de ramen niet openstaan terwijl de verwarming is aangezet. in februari is er ook de actie Dikke-truiendag waar de school aan kan deelnemen.Maart = sluipverbruik – “Ener-gievreters af!”Pc’s, schermen, printers, bea-mers, digitale schrijfborden blij-ven niet onnodig ingeschakeld. energiejacht krijgt hier zijn ware inhoud: leerlingen gaan op pad met de energiemeters om sluipverbruik op te sporen. april = herhaling – “Jaag je nog altijd mee?” alle thema’s worden nog eens samen in herinnering gebracht, geëvalueerd en de school formuleert intenties voor de toekomst.

evaluatie moet nog volgen, maar het succes van de energiejacht is allicht te danken aan de laagdrempe-ligheid en de actualiteit van het thema.

Informatie op www.west-vlaanderen.be/mos

scholen die registreerden, ontvingen per maand een set affiches om leer-krachten, leerlingen en ouders te sensibiliseren. Daarnaast kreeg elke school ook een reeks stick-ervellen met oproepjes om deuren te sluiten, lichten te doven, verwarming lager te zetten enzovoort. op een excel tool voerden de leerlingen wekelijks de meterstanden in en be-rekenden ze het primaire energieverbruik. Met onderzoeksopdrachten konden de leerlingen een energiecheck houden op school.

Januari: “Gaat er al een lichtje uit?”Februari: “Een wintertrui is hot!”Maart: “Energievreters af!”April: “Jaag je nog altijd mee?”

mosterd MOS in het basisonderwijs Op drie muisklikken van een wereldlesidee / Energiejacht

36

10 Op 10 vOOr dUUrzAME vOEdING

Duurzame voeding gaat over de invloed van vleesvermindering op de uitstoot van CO2, maar ook over het verband tussen serreteelt en klimaatverandering. Het is een verhaal over eerlijke handel en de boer om de hoek, maar ook over seizoensgroenten en overbodige verpakking. Het is dan ook niet eenvoudig om zo’n ingewikkeld verhaal in de taal van de leerlingen van het basisonderwijs te brengen. Velt en MOS Vlaams-Brabant gin-gen de uitdaging aan en lanceerden in het schooljaar 2009-2010 het project ’10 op 10 voor Duurzame Voeding’.

Beter voor het milieu, lekker uit de regio

Wie denkt aan duurzame voeding denkt ook aan biolo-gische voeding: groenten en fruit zijn niet behandeld met pesticiden, maar gevoed met traag opgenomen organische meststoffen. gevolg: minder water nodig, meer voedings-stoffen en meer smaak. De producten zijn afkomstig uit de ruime eigen regio, want dan be-sparen we een pak Co2. er is na-tuurlijk de lange rij vertrouwde exoten zoals bananen, citroe-nen, sinaasappelen, avocado’s, pinda’s en kokosnoten die we niet graag zouden missen. Daar is niet echt iets mis mee wanneer die exoten per boot of trein worden aangevoerd; rijpe vruchten of groenten per vlieg-tuig overbrengen is wel een heel verspillende transportwijze.

Dé definitie van duurzame voeding bestaat niet. om het begrip bevattelijk te maken, hanteert velt enkele vuistregels:

l beter voor het milieu, lekker uit de regio

l liever voor de dieren

l volwaardig met minder afval

l op het ritme van de seizoenen

l betaal een eerlijke prijs

Liever voor de dieren

vlees en vis vervangen door plantaardige alternatieven zoals peulvruchten, noten en zaden verkleint je voed-selvoetafdruk aanzienlijk. De productie van 1 kilogram vlees kost gemiddeld 14,7 keer meer ener-gie dan de productie van een kilo plantaardige voeding. Wil je toch eens vlees eten, kies dan voor vlees van biologische kweek. Dat garan-deert een rustiger dierenleven. Ze kunnen in de buitenlucht en hebben comfortabele stallen. het voeder bevat geen ggo’s (genetisch gemodificeerde soja of maïs), geen antibiotica of andere groeibevor-deraars. Duurzaam gevangen vis is te herkennen aan het MsC-label1: de zee wordt niet leeggevist en vis-populaties kunnen zich herstellen. Conclusie: minder vlees of vis, maar wel van betere kwaliteit. 36

1 MsC = Marine stewardship Council

mosterd MOS in het basisonderwijs 10 op 10 voor duurzame voeding

37

Volwaardig met minder afvalsuperieure ingrediënten worden het liefst zo weinig mogelijk bewerkt. volkoren producten leveren niet alleen meer eiwitten, hoogwaardige olie en mineralen, maar vooral ook de nodige vezels voor een vlotte vertering. heel wat biolo-gische groenten en fruit hoef je zelfs niet te schillen: dat spaart afval en tijd. Koud geperste en ongeraffineerde “vierge” oliën hebben een specifiek en aangenaam aroma, zodat je er zuinig mee kunt omspringen en toch je gerecht heerlijk kunt parfumeren.

Buso Ganspoel gaat de boer op enkele leerlingen van Buso ganspoel trok-ken in november als reporter naar de appel-fabriek. Berdien, simon en sinan leerden dat er heel wat soorten appels bestaan, wat een bio-appel zo bijzonder maakt en waarom de appelboer ervoor kiest om op een biologische wijze appels te telen. na een rondleiding doorheen de hoog- en laag-stammen lieten ze zichzelf verwennen met een heerlijk glas fris sap. stiekem dromend van een appelboom op de speelplaats...

Betaal een eerlijke prijsDat boeren “altijd klagen” is meestal terecht: zij lopen het grootste risico (droogte of storm en misoogsten), maar worden slecht vergoed voor hun hard labeur, zeker in de derde wereld. Bij producten zoals honing, koffie, thee en rijst uit eerlijke handel, krijgen juist die boeren een bonus bovenop de gangbare marktprijs. Dat is dikwijls voldoende om hun kinderen te laten studeren of naar dokter of tandarts te sturen. voor hen een wereld van verschil, voor de consument hier slechts een kleinigheid.

De vertaalslagKinderen uit het lager onder-wijs mag je niet overdonderen met grote verhalen en uiteen-zettingen over Co2-uitstoot en lokale productie. hen kun je het best bereiken door ze te laten ervaren wat duurzame voeding kan betekenen. het project had ook niet de ambitie om iets to-taal nieuws te introduceren op de scholen. De focus lag vooral op bestaande projecten waar-binnen de school het thema een plaats kon geven. op die manier streefde het project naar een geïntegreerde werking. Dat past volledig in het kader van edu-catie voor Duurzame ontwik-keling.


Op het ritme van de seizoenenKiezen voor groenten en fruit van het seizoen is kiezen voor smaak. tomaten telen in de winter vraagt een heleboel energie. Bovendien smaakt een zonovergoten tomaat een pak lekkerder. eten op het ritme van de seizoenen betekent niet dat je moet inboeten aan variatie. integendeel, het is een uitnodi-ging om kennis te maken met een heleboel vergeten groenten.

37

38

Schooltuintjes ver-overen Vlaams-Brabant

in verscheidene scholen rond leuven gingen de leerlingen aan de slag met zaaigoed, aarde en een portie geduld. het grote doel was radijsjes van eigen ma-kelij. voor vele leerlingen was dit hun eerste tuinierservaring. het resultaat mocht er wezen: een mooie oogst en een hoop trotse leerlingen!

‘10 op 10 voor Duurzame Voeding’ is een project dat we realiseerden dankzij de steun van de provincie

Vlaams-Brabant. Trouwe partners van dienst waren medewerkers

van het project ‘Verbondheid’, Kleur Bekennen, MOS en Groen

Blauw Rood.

Het resultaat van het project is terug te vinden op de website

www.10op10.velt.be. Je vindt er ook een heleboel gratis

lesmateriaal. Voor vragen in verband met het project kun je ook altijd terecht bij Dorien Pelckmans

([email protected] of 03 287 80 67), www.velt.be.

Het project wordt in 2011-2012 ook gelanceerd in Oost-Vlaanderen.

Wereldwinkel op school

in de vrije Basisschool Mariadal organi-seerden de leerlingen van het zesde leer-jaar een heuse wereldwinkel op school. het beheer lag volledig in handen van de leerlingen. Ze verpakten de koekjes, maakten reclame en telden het geld. Door hun actie maakte heel de school (van kleuter tot zesde leerjaar) kennis met het prachtige resultaat van eerlijke handel.

De Pit zet zijn koksmuts op

De laatste vrijdag voor de kerstvakantie is er een kookatelier in de Freinetschool de Pit in Diest. alle leerlingen worden in groepjes gedeeld. elk groepje maakt één gerecht klaar met steun van enkele ouders en leerkrachten. in de namiddag stellen de leerlingen een groot receptenboek samen met daarin alle recepten van de ge-rechtjes van de voormiddag. aan de hand van een filmpje illustreren de leerlingen hun grote receptenboek. Dat boek is on-dertussen geplastificeerd en ingebonden. Het staat in de klasbib. Je kunt een filmpje bekijken op Pim Pompoens webstek: www.10op10.velt.be.


39

’T GrOENEWOUd IN GEvAAr

Uitleenbare musical voor scholen

Met veel enthousiasme, energie en liefde voor het kind slaagt gemeenteschool De Belhamel van schellebelle er al 20 jaar in met een projectmatige aanpak kinderen mondiale, groene, culturele en menselijke waarden bij te brengen. Met het uitwerken van een uitleenbare musical over natuurwaarden en duurzaam afval- en energiegebruik voor scholen en jeugdverenigingen zetten we die traditie gewoon verder.onze school heeft wat met natuureducatie. er passeerden al heel wat natuurprojecten en acties de revue.onze school focust ook intens op mondiale en interculturele waarden.

Enkele voorbeelden van natuurprojecten:

lespakket voor de opstart en didactisch gebruik van een educatief natuur-reservaat op school – medewerking aan theater-project van WWF over zuiver water - petitie voor gebruik van FsC-gelabeld hout bij gemeentelijke projecten in Wichelen – FataMosgana over afval - op initiatief van De Belhamel wordt op het gemeentehuis en in de gemeentescholen gere-cycleerd papier gebruikt - 5de leerjaar onderzoekt jaarlijks op Wereldwater-dag de waterkwaliteit van de waterputten van de gemeente…

Enkele voorbeelden van mondiale projecten:

duurzame relatie met West-afrikaanse school uit Benin – verkoop van eerlijk fruitsap van oxfam – laureaat van Kinder-rechtenfeest: uitwerking en uitvoering van kin-derrechtenspel om het 20-jarig bestaan van het internationaal verdrag inzake rechten van het Kind te vieren – organi-satie van Millenniumdag op het dorpsplein van schellebelle – actie voor de aardbeving in haïti - kortfilm over de millen-niumdoelstellingen…

Traditie

We hebben op onze school ook een traditie met culturele projecten. om de 3 jaar zetten we een musical op de planken. een 12-tal jaar geleden schre-ven we met de kinderen een poppenspel dat zich afspeelt in ons educatief natuurreservaat “’t groenewoud”. De kinderen schreven het script, een deel van de tekst, maakten de hand-poppen en een poppenkast, zochten bijpassende muziek en speciale lichten geluidsef-fecten. Drie jaar terug groeide het idee om een musical van begin tot eind helemaal zelf uit te werken. het idee groeide om het script van het poppenspel te herwerken tot een musical.het Fonds Duurzaam Materi-alen- en energiebeheer keurde het project goed en onder-steunt ons met € 25 000. We kregen ook nog subsidies van de provincies oost-vlaanderen en limburg, van de gemeente Wichelen, van de Canon Cul-tuurcel en opendoek (alles samen nog eens € 21 000).“’t groenewoud in gevaar” speelt zich af in de wereld van de dieren.

39

mosterd MOS in het basisonderwijs ‘t Groenewoud in gevaar

40

Gratis

via het Wereldcentrum van gent stellen we onze musical gratis ter beschikking aan scholen, jeugdverenigingen en jeugdtoneelgezelschappen in heel het vlaamse gewest.Zij kunnen bij het Wereldcen-trum van gent een pakket ontlenen. hierin zitten script, muziek en teksten van de liedjes, geluidsmontages, schminkpatronen en –tips, vi-deoprojecties en beeldmonta-ges, animatiefilms, regietips voor belichting, geluid en speciale effecten, 220 dieren-kostuums, decorstukken, choreografie van de dansjes, subsidietips en een didactisch lessenpakket over afval en energie.alle partners hebben zich verbonden om afstand te doen van hun auteursrechten. het Wereldcentrum van gent krijgt alle rechten en zal de musical gratis uitlenen.het betreft een meerjaren-

project dat we jaarlijks zullen evalueren en bijsturen samen met het Wereldcentrum. De musical kun je ontlenen vanaf de zomer van 2011.via de musical slagen we erin kinderen en hun “supporters” te mobiliseren en op een speelse en ongedwongen manier te sensibiliseren tot duurzaam ge-bruik van energie. afval wordt voorkomen of gerecycleerd.scholen en verenigingen die de musical ontlenen, engage-ren ze zich om een concreet project over duurzaam afval- en energiebeheer uit te werken met concreet meetbare resul-taten. We verwachten van de scholen en verenigingen dat ze een evaluatiedossier indienen bij het Wereldcentrum. indien de beoogde doelstellingen niet verwezenlijkt zijn, kan het Wereldcentrum beslissen om de waarborg in te houden. De waarborgt dient ook om herstellingswerken aan decor-stukken en kostuums blijvend te financieren!

Enkele personages van de musical:Puffer de waterjuffer, Mathilde de vlinder, Cel de libel, rozeke de spin, Draculia de bloedzuiger, Dreiger de reiger…

Enkele natuurthema’s die aan bod komen:zwerfvuil, energieverspil-ling, zogezegd “ongedierte” (pissebedden, spinnen, kikkers, bloedzuigers…) krijgen een positief imago, watervervuiling…

het Wereldcentrum zal werken met 2 ontleenpakketten:

l enerzijds een pakket met het script, de cd met muziek en een duurzaam- heidspakket om een project over duurzaam afval- en energiebeheer uit te werken. hiervan zullen een 10-tal pakketten beschikbaar zijn, zodat scholen op hun tempo de musical kunnen voorbereiden.l anderzijds stelt het Wereldcentrum een pakket samen dat de kledij, decorstukken, attributen en digitale effecten omvat. scholen en jeugdverenigingen kunnen dat pakket slechts gedurende een 2-tal weken ontlenen. Zo zal de musical een 20-tal keer per jaar kunnen worden opgevoerd.

40

Betrokkenheid jongeren

De leerlingen staan mee in voor een groot aantal activiteiten en realisaties:l ze schrijven het script en een deel van de tekstl ze helpen mee bij het schrijven van de liedjes en de achtergrond- en dansmuziekl ze werken een “live zandtafelprojectie” uitl ze maken 4 animatiefilms i.s.m. Kidscam. ook de gemeentescholen van De Meander van Wichelen en De rozelaar van serskamp werden hierbij betrokken.l ze werken mee aan het maken van de kledijl ze ontwerpen het logo en de affiche van de musicall ze ontwerpen de cover van de cd en de dvdl ze nemen een cd op in een professionele studio

Ik vind de

musical heel leuk omdat

ik de slechterik speel en dat

vind ik heel leuk. Ik vind de

repetities super en het is o

ok

een grappig verhaal !

(Jonas 6de)

Ik vond het leuk

om wat meer te weten

over hoe een animatiefilm

wordt gemaakt en ik vind

onze clip zeer geslaagd!

(Lukas 6de)


41

Doelgroep

We willen vooral kinderen van 6 tot 12 jaar be-reiken omdat die doelgroep het meest openstaat voor de problematiek! het zijn ook die kinderen die het meest gevoelig zijn voor een mentaliteits-verandering. Ze zijn onbevangen, hebben minder vooroordelen en staan open voor positieve ge-dragsveranderingen. via hen willen we tevens de ouders en hun omgeving aansporen om milieu-bewuster te leven. onze ervaring met dergelijke projecten op school leert ons dat kinderen met wat ze op school leren, ook thuis een mentali-teitsverandering kunnen teweegbrengen.

Partners

het project kwam tot stand i.s.m. met profes-sionele partners uit allerhande sectoren binnen en buiten het onderwijs. elke partner biedt door zijn professionele expertise een reële meerwaar-de. Werk(t)en mee: acteur en regisseur Johan heldenbergh, componist en producer ian Music Productions, organisatie “Knotsgekke Kunst-projecten”, kunstenaar Willy segers, Kidscam Animatiefilms, de decorploeg van de film 1919 (deze zomer te zien in de vlaamse bioscopen), cameraman Frank schulte van Cameraworks red one, fotograaf guido Flobert, scaldis schel-lebelle, Kunstacademie Wetteren, CC nova en meer dan 50 vrijwilligers die instaan voor kledij, decor, belichting, geluid, public relations en schminken.

Opvoeringen

op 17 juni heeft er een demon-stratievoorstelling plaats voor leerkrachten en mensen uit het jeugdwerk en jeugdtheaterge-zelschap plaats in het cultureel centrum CC nova in Wetteren.leerkrachten basisonderwijs en verantwoordelijken van het jeugdwerk en jeugdtheater kun-nen de kaarten daarvoor gratis aanvragen via [email protected]. De Belhamel voert nog 2 opvoe-ringen voor (groot)ouders op en dit op zaterdag 18 en zondag 19 juni 2011.

Ik vond het super toen

ik hoorde dat ik een rol had.

De eerste repetities begonnen al snel.

Het is echt tof om te acteren. Mijn rol

is Rosinneke het spinneke. Ik moet

elke week repeteren. Het begint al

wat vlotter te gaan. Ik kijk uit

naar de voorstellingen.

(Zaza 6de leerjaar)

Zo’n leuke musical

heb ik in mijn hele leven

nog niet gezien. Ik ben Pollin

de mollin. Ik doe heel hard

mijn best en ik vind het zóóó

leuk. Er zijn ook heel veel leuke

spelers en de regisseur is

ook leuk! (Tita, 4de)


42

EEN bOOM IN dE WINKElKAr

het ecohuis antwerpen is de perfecte plaats om aan milieu-educatie te doen. ontdekken, voelen, en proeven, volledig interactief en interessant. spe-ciaal voor de derde graad ba-sisonderwijs is er de workshop ‘een boom in de winkelkar’.De workshop wordt begeleid door een professionele anima-tor. De klas wordt verdeeld in groepjes, zij vormen elk een gezin. aan de hand van denken doe-opdrachten proberen de leerlingen zo duurzaam mogelijk te leven. Waar gaan ze wonen, hoe zullen ze zich verplaatsen, welk water mogen ze drinken, wat zullen ze eten?op een luchtige, interactieve manier leren ze nadenken over hun verplaatsingen, water- en

energiebesparing en duurzaam aankoopgedrag. De begeleider zorgt voor een speels geheel. het spelelement is in het lespakket sterk educatief onderbouwd. De kinderen kunnen bomen verzamelen door de opdrachten zo milieuvriendelijk mogelijk op te lossen. als ze niet goed bezig zijn, worden er bomen omgehakt. De familie die op het einde het grootste aantal bomen heeft, wint de titel van ‘Meest Duurzame Familie’. Bij de opmaak van het pakket hebben we reke-ning gehouden met de eindtermen van de derde graad basisonderwijs. hierbij komen niet alleen de eindtermen voor “wereldoriëntatie”, maar ook die voor “leren leren” en “sociale vaardigheden” ruim aan bod.

• niveau derde graad basisonderwijs • groepen van maximum 25 leerlingen • elke dinsdag, vooraf reserveren is verplicht • de workshop duurt twee uur• drie euro per kind (subsidie mogelijk via ‘Kleur Bekennen’)• Meer informatie en reserveren: tel. 03 217 08 11 of [email protected]

42

mosterd MOS in het basisonderwijs Een boom in de winkelkar

43

WEsT-vlAAMsE dIAMANTACTIE 2011

Wie niet van Mars komt, weet dat wij westerlingen leven op veel te grote voet. Duurzamer leven is dus nodig. in de Mos-thema’s komt dat ook aan bod. We verbruiken te veel energie, knoeien met water, kopen een auto om in de file te staan en laten ons door reclame verlei-den tot onnodige aankopen die bovendien de afvalberg zien-derogen doen toenemen. De boodschap voor kinderen moet echter steeds positief blijven en via bewustmaking streven we naar al dan niet kleine gedrags-veranderingen.

Hergebruik

gezien het succes van de vorige editie pakt vBnC De nachtegaal en Mos West-vlaanderen ook dit jaar uit met de Diamant-actie. Met een eenvoudige scholenactie (enkel voor West-Vlaamse scholen!) zetten we kinderen en ouders aan om duurzaam om te gaan met schoolmateriaal. hiermee zet-ten we de afvalpreventiebood-schap wat kracht bij en stimu-leren het hergebruik van vele materialen. vele ouders kopen bijvoorbeeld elk jaar opnieuw een schooltas, een etui en map-pen, hoewel het eigenlijk niet nodig is.Je kunt kinderen gerust vertellen dat zorgen voor hun schoolmateriaal ook zorgen is voor onze aardbol. We hebben dan minder grondstoffen nodig en vervuilen ons milieu minder. een ander voordeel is dat het prijskaartje voor de ouders laag wordt gehouden.

Onverslijtbaar

We gebruiken het symbool van de diamant omdat die onver-slijtbaar is. in juni krijgen alle leerlingen 8 diamantstickertjes die ze kleven op het schoolmateriaal dat ze volgend schooljaar opnieuw willen gebruiken.leerkrachten kunnen de kinde-ren sensibiliseren o.a. met een PowerPointpresentatie die we online beschikbaar stellen. We sensibiliseren de ouders via af-fiches en flyers die de bedoeling duidelijk toelichten. in september wordt gekeken of alle materialen met stickertjes terug op school zijn. aan de hand van een lijst kun je per kind turven hoeveel dia-mantjes effectief teruggekeerd zijn. Uit de deelnemende klas-sen worden een aantal prijswin-naars geloot.De scholen die inschrijven, krij-gen gratis alle promotiemidde-len: affiches, flyers voor de

ouders en diamantjes. in september sturen we de invullijsten naar alle scho-len. tegen begin oktober zijn alle gegevens verwerkt en de winnende scholen en klassen gekend!

Meer informatie op de websites www.vbncdenachtegaal.be en

www.west-vlaanderen.be/mos

mosterd MOS in het basisonderwijs West-Vlaamse diamantactie 2011

44

MOS in het secundair onderwijsdUUrzAAM bOUWEN

Onvoldoende voorbereid

Jongeren uit beroepsscholen komen terecht in een complexe wereld waarin veel van hen wordt verwacht. De sector waarin ze als beroepskracht terechtkomen, wil dat ze bepaalde vaardigheden en kennis onder de knie hebben. Bovendien kun je vanuit een moderne maatschappijvisie ook stellen dat we van hen eveneens een aantal attitudes en vaardighe-den vragen die hen in staat stellen om “duurzaam” te bouwen. “Maar tijdens het project IsoLeren stelden wij vast dat isoleren en duurzaam bouwen niet altijd voldoende aan bod komen tijdens de opleiding,” zegt Leen Van Gijsel van vzw GREEN. “We merken dat de jon-geren die afstuderen onvoldoende voorbereid zijn op de verwachtin-gen van sector en maatschappij.”

IsoLeren geïsoleerd

in het verkennend onderzoek gingen we na in welke mate een aanbod isoleren (kennis, vaardigheden, attitudes) wordt geïntegreerd in de studiege-bieden “Bouw en hout” in het secundair onderwijs. twintig leerkrachten en technisch adviseurs vulden een enquête in. vier leerkrachten uit die steekproef namen bovendien deel aan het interview waarin we naar hun mening en ervarin-gen vroegen.

het is een heel beperkte steek-proef, we moeten de resultaten dus voorzichtig benaderen. toch kunnen we enkele tenden-sen aanduiden. ten eerste is

het zeker niet zo dat de leerlin-gen de schoolbanken verlaten zonder ooit gehoord te hebben van isoleren. Dikwijls echter blijft het bij kennis van de meest basale technische vaar-digheden, zonder dat isoleren wordt geplaatst in het ruimere kader van duurzaam bouwen en zonder dat het belang van isoleren wordt toegelicht. Meer gespecialiseerde technische ter-men (energetische waarde, ePB en ePC, reg, de verschillende waarden, kosten en terugver-dientijd) komen quasi niet aan bod. ook concepten die helpen om isoleren als onderdeel van een duurzame praktijk te zien, bijvoorbeeld trias energetica,

Meer kansen op de arbeidsmarkt:

green vzw voerde het onderzoek uit in het kader van het project isoleren, met de steun van het vlaams energie-agentschap. Jongeren uit de hogere jaren van het technisch, bijzonder of (deeltijds) beroepsonderwijs kregen een praktische training in de meest recente en duurzame isolatietechnie-ken. Daarna gingen ze aan de slag op een werf in de buurt van de school. Ze scoren zowel ecologisch, economisch als sociaal en worden eigentijdse, duurzaam opgeleide werknemers met meer kansen op de arbeidsmarkt.

44

mosterd MOS in het secundair onderwijs Duurzaam bouwen

Leen Van Gijsel (GREEN vzw) Zijn onze jongeren klaar om duurzaam te bou-wen? Uit onderzoek van green vzw blijkt dat het niet altijd het geval is.

45

reg, eDo, zijn meestal on-bekend. hoewel de meeste leerkrachten aangeven dat ze isoleren belangrijk vinden, is er een grote verscheidenheid in wat er effectief aan bod komt in de klas. De leerplannen bieden op dat vlak waarschijnlijk on-voldoende houvast, zeker niet in een toch wel zeer snel evolu-erende context. leerkrachten hebben nood aan objectieve en betrouwbare standaardre-ferenties of gedegen nascho-lingsopties. Momenteel kennen ze die niet. De leerkracht vult de lessen in naargelang haar/zijn persoonlijke interesses en expertise.green heeft naar aanleiding van het onderzoek overlegd met diverse actoren en plant een opvolgingsonderzoek.

GElEIdE ACTIvITEITEN IN pIME

het educatieve aanbod van het PiMe (Provinciaal instituut voor Milieu educatie) in lier richt zich vooral tot de leerlin-gen van het secundair onder-wijs. er zijn geleide activiteiten over natuur, milieu en duur-zame ontwikkeling voor alle graden en richtingen van het secundair onderwijs. en die concretiseren zowel vakgebon-den als vakoverschrijdende eindtermen.

Biodiversiteit

scholen, nMe-centra en gemeenten kunnen gratis een gloednieuwe tentoonstelling over biodiversiteit ontlenen. Ze omvat aantrekkelijke teksten en beelden over 4 subthema’s: behoeften, gezondheid, dage-lijks leven en uitdagingen. ontlenen kan geheel of gedeel-telijk en voor drie weken tot drie maanden. er is een vragen-parcours voor volwassenen en kinderen en er zijn opdrachten voor jonge kinderen.

Meer info of reserveren? Gemeenten:

regiowerking, 03 240 66 85, [email protected].

Scholen en NME-centra: Jan Van Hoof, 015 30 61 24,

[email protected].

mosterd MOS in het secundair onderwijs Geleide activiteiten in Pime

46

Expeditie natuur

De expeditie natuur werd vooral ontwikkeld met het oog op de nieuwe eindtermen natuurwetenschappen van de eerste graad secundair onder-wijs. gedurende tweeënhalf uur onderzoeken de leerlingen ver-schillende biotopen. op vraag van leerkrachten biedt het PiMe die activiteit vanaf maart ook aan als dagactiviteit, inclusief picknick dus.

Duurzame mobiliteit

naftofni, de expo over duur-zame mobiliteit, loopt nog tot december 2012. De expo kadert in het bijzonder in de vakoverschrijdende eindter-men “omgeving en duurzame ontwikkeling”.alle activiteiten passen binnen de werking van Milieuzorg op school en Kleur Bekennen.

Meer informatie over alle PIME-activiteiten

vind je op www.pime.be/secundair onderwijs.

Heb je nog vragen en/of wil je reserveren? Contacteer

de educatieve medewerker op 015 30 61 23 of

[email protected].

46

stapvoets

Een suggestie om een milieuthema, de VOET en vakdoelstellingen met elkaar te verbinden

Paul Renders

De nieuwe Vakoverschrijdende Eindtermen bieden mogelijkheden voor scholen voor een schooleigen aanpak. VOET integreren in de schoolwerk-ing en ervoor zorgen dat leerkrachten hun vak ook oriënteren naar de VOET, betekent motivatie vinden, vallen en opstaan, experimenteren… De school zoekt naar een manier waardoor de taakbelasting niet stijgt en de leerkrachten en leerlingen nog gemotiveerder hun taak waarnemen.

ISO 14001

in mei 2010 haalde provincie antwerpen de eerste iso14001-certificaten binnen. Het PIME te lier, het Provinciaal recrea-tiedomein Zilvermeer te Mol en het Provinciaal instituut voor hygiëne te antwerpen zijn de eerste provinciale entiteiten die voldoen aan deze internationale norm. het iso-label is een be-kroning voor de doorgedreven inspanningen om de milieube-lasting te beperken.

mosterd MOS in het secundair onderwijs Duurzaam bouwen / StapVOETS

47

Stappenplan

De voet integreren is een op-dracht voor de school. samen-werking tussen de verschillende leraren en vak- en graadgroepen is dan ook noodzakelijk.

in de school zijn ook nog andere groepen actief, bijv. ge-zondheidswerkgroep, cultuur, noord/Zuid, sport, ouder- en leerlingencomité.

staP 1

Bepaal met het team het vakoverschrijdend

thema waarop je volgend schooljaar wilt focussen

staP 2

onderzoek of er al vak-overschrijdende initiatieven zijn die kunnen aansluiten bij het thema? Welke werk-groepen of schoolprojecten

bestaan al?

staP 3

Bepaal met het team de voet die je met bepaalde

klassen of graden of met heel de school wilt nastreven.

(alle voet tegelijk kan toch niet.)

staP 4

veel voet sluiten aan bij de vakdoelstellingen. ga

met de vakgroepen na welke vakdoelstellingen je met het

thema kunt bereiken. verbind de leerstof uit het jaarthema

met de te bereiken vakdoelen. leerkrachten springen uiter-

aard flexibel om met hun leerstof.

staP 5

voor interessante ‘documentatie’ of

onderwerpen hoef je de school niet uit, je vindt ze in het schoolgebouw of op het

schoolterrein.

staP 6

evalueer geregeld. Zorg ervoor dat je alle

informatie in een portfolio bewaart. Maak zichtbaar dat de school beleidsma-tig werkt aan de voet. De

‘aanvinklijsten’ die sommige scholen hanteren zijn minder

duidelijk.

Beperk het aantal werkgroepen, maar betrek ze allemaal. neem ruim de tijd en werk planmatig.

Een voorbeeld

STAP 1 energie is een “hot item”. het leent zich uitstekend om als

STAP 2 er is al een gezondheidswerk-groep aanwezig op school. Die groep focuste tot nu toe vooral op bewegen en voeding. Die groep kan heel gemakkelijk het thema energie integreren, zodat er geen nieuwe extra werkgroep ontstaat.Bijv. voeding: voer veggiedag in of maak de jaarlijkse spaghet-tislag vegetarisch. neem de schoolreizen onder de loep: is het niet mogelijk in het kader van bewegen, meer schoolrei-zen met het openbaar vervoer

thema meerjarig mee te groeien met de school.

of met de fiets te organiseren en zo te besparen op Co2 uitstoot?er is ook al een werkgroep ‘cultuur’ op school. heeft energieverbruik te maken met de cultuur waartoe je behoort? Wat denk je van een tentoon-stelling over energieverbruik bij verschillende culturen, of over het verschil tussen vroeger en nu? Zo’n denkoefening met de verschillende werkgroepen, heeft zeker al een heel vernieu-wende kijk op de dagelijkse realiteit tot gevolg.

47

mosterd MOS in het secundair onderwijs StapVOETS

48

mosterd MOS in het secundair onderwijs StapVOETS

nederlands/vreemde talen: de doelstellingen voor talen geven meer dan voldoende vrij- heid om zowel doelstellingen voor spreken, schrijven en luisteren te bereiken met het thema energie. Wiskunde, informatica: eCos een iCt-toepassing van Mos, biedt de gelegenheid om verschillende vakdoelstellingen te bereiken.

economie: de economische kringloop, toe- gevoegde waarde, de energieomschakeling zal een revolutie teweeg brengen in het economisch denken. godsdienst/zedenleer: n/Z problematiek Technische vakken: isoleren, energie-effi- ciëntie, sluipverbruik…. oude talen: verscheidene schrijvers hebben teksten geschreven over de slaven, de ener- giebron van toen.

STAP4Welke doelstellingen kan ik bereiken in welke vakken? in de meeste programma’s is ruimte mogelijk om de leerstof aan te passen aan het jaarthema van de school. Dat vereist wel een grote flexibiliteit en creativiteit van de leerkracht. veel informatie vind je in de Mos-themapakketten.

STAP5Bekijk heel de school met een open blik. gebruik wat er in het schoolgebouw en in de omgeving gebeurt om koppelingen te maken met de leerstof.

gebruik de gegevens uit de energieboek- houding er komt een passiefgebouw op het schoolterrein of de oude glasramen worden vervangen door dubbel glas: maak foto’s, onderzoek het hoe en waarom, maak een tentoonstelling ontleed de energiefacturen van de school:

brengt een andere opstartcyclus van de werkplaats baten op? Betalen we niet te veel doordat mijn school te veel blindvermogen verbruikt? een collega komt met een hybride wagen naar school: wat, waarom, hoe… gebruik dit gegeven om de Mos-werking een stimulans te geven.

STAP6Stop foto’s, verslagen, evaluaties, filmpjes, resultaten van de lessen, de klasoverschrijdende acties, e.d.m. in een Mos-doos, zodat je dat ‘archief ’ kunt gebruiken voor evaluatie.

leren denken in termen van systemen, eerder dan een reductionistische2 benadering van een duurzaamheidsvraagstuk. leren werken met mindmappen duurzaamheidsvraagstukken hebben zowel een lokaal als mondiaal karakter. lessen over de ecologische voetafdruk en zelf de ecologische afdruk van de school en van individuen berekenen. Tip: voetzoekerscompetitie tussen klassen naast kennis en inzicht moet voldoende aandacht worden besteed aan het ontwikke- len van waarden en normen; men mag ethi- sche dilemma’s niet uit de weg gaan. Ook de N/Z problematiek heeft te maken met energie. Ons energieverbruik heeft consequenties voor het Zuiden. Kunnen we dat ongestoord

blijven doen? Welke waarden en normen hanteren we bij onze consumptie? Zijn er alternatieven? het belang van een aangepaste individuele leefstijl als men oprecht oplossingen wil vinden voor duurzaamheidsvraagstukken. Hoe kunnen we onze leefstijl, individueel op school en thuis, aanpassen en welk effect heeft dat op de duurzaamheid van onze planeet? Veggiedag? het besef dat streven naar duurzame ontwikkeling een continu leerproces inhoudt. Er bestaan geen simpele oplossingen voor ingewikkelde problemen. Het kan dus zijn dat na een periode over een probleem anders gedacht en gehandeld wordt dan voorheen, zodat nieuwe uitdagingen worden gesteld.

STAP3Je wilt de voet uit Context 4: “omgeving en duurzame ontwikkeling” integreren in de schoolwerking1

De creativiteit die in iedere school aanwezig is, kleurt de school in ieder geval groener.Informatiebrochure ‘VOET @ 2010’, Je kunt de brochure gratis bestellen of downloaden via:

http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/publicaties/voet/voet2010.htm.

1 We maken hier gebruik van de ‘‘Uitgangspunten’ die werden neergeschreven bij de ontwikkeling van de voet. Die uitgangspunten zijn de latere ‘Memorie van toelichting’ geworden bij het decreet. Je kunt deze tekst downloaden of online raadplegen op: http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/vakoverschrijdend/uitgangspuntenvoetod.htm 2 kijkend naar slechts een deel

49

mosterd MOS in het secundair onderwijs Expo C

ExpO C

Kamp C werd in een nieuw jasje gestopt. De eigentijdse huisstijl is ontwikkeld naar aanleiding van de nieuwe tentoonstel-ling expo C waarin het hele bouwproces van a tot Z wordt belicht. via een neutrale en onafhankelijke weg leer je over de stappen die je neemt voor je overgaat tot de aankoop van een

Je krijgt o.a. informatie over: l de juiste oriëntering van je huisl hoe je optimaal gebruik kunt maken van natuurlijke energiebronnenl hoe je rekening houdt met de toegankelijkheid van je gebouwl welke isolatiemogelijkhe- den er zijnl hoe je zuinig omspringt met water en energie.

huis of een lapje grond.vervolgens zetten we alle bouw-methodes op een rijtje. Dat gaat van traditionele nieuwbouw over passiefhuis tot bio-eco-logisch bouwen. alle technie-ken die we voorstellen, kun je toepassen voor zowel grote ingrepen als kleine aanpassin-gen aan je huis.

Hedendaags en interactiefDe tentoonstelling voldoet zowel vormelijk als inhoudelijk aan de nieuwe en toekomstige normen. als bezoeker kun je de informatie die je het meest interesseert zelf verzamelen tot een op maat gesneden digitale brochure.

Een parcours binnen en buitenDe permanente tentoonstel-lingsruimte is meer dan verviervoudigd. in het hoofd-gebouw (informatiecentrum) vind je informatie over het bouwproces en de ruimte in en rond je huis. op de buitenexpo en in de blokhut leer je iets bij over materialen en constructie-methodes. in de Kempische schuur komen de thema’s water en energie aan bod.

Voor scholenKamp C is de ideale schooluit-stap. Dat bewijzen onze aange-paste materialen en ervaren experts die je wegwijs maken doorheen de wereld van energie-vriendelijk bouwen en wonen. en dat tegen een interessante prijs. energievriendelijk bou-wen en bewust wonen zijn de laatste jaren geen uitzondering

meer. toekomstige bouwpro-fessionelen zullen hoe dan ook met steeds strengere normen en eisen worden geconfronteerd. Kamp C wil leerlingen aso, tso, bso en hogeschoolstudenten daarom nu al warm maken voor duurzame bouwtechnieken. Dat doen we onder meer via rondleidingen door onze nieuwe tentoonstelling, doe-koffers en handige zelfgidspak-ketten, specifiek op maat van het secundair onderwijs. Bij de uitwerking van ons educatief aanbod hebben we maximaal rekening gehouden met de af-stemming op de eindtermen van vakken zoals technologi-sche opvoeding, bouwtechnie-ken, hout en elektrotechniek. Binnen de nieuwe vakover-schrijdende eindtermen past ons aanbod in de context van ‘omgeving en duurzame ont-wikkeling’.

Lerarendagen Wil je als leerkracht al eens een kijkje komen nemen op Kamp C?schrijf je dan in voor de lera-rendagen. onze educatieve me-dewerkers nemen het aanbod met je door.l woe 21/09/11 van 14 u. tot 17 u.l woe 16/11/11 van 14 u. tot 17 u.l woe 18/01/12 van 14 u .tot 17 u.l woe 07/03/12 van 14 u. tot 17 u.

Inschrijven kan via mail: [email protected] C, Provinciaal Centrum Duurzaam Bouwen en Wonen Britselaan 20, 2260 Westerlo 014 27 96 62, fax: 014 27 96 69, www.kampc.be.

49

50

EnergieINzOOMEN Op ENErGIE

na het succes van “inzoomen op Water” besluit Mos dit schooljaar ook te focussen op “energie”. We lanceren een oproep voor secundaire scholen om in te stappen in een “energietraject”. Met dat educatieve traject willen we scholen op weg helpen om hun engagement als Mos-school op het vlak van energie waar te maken. vertrekpunt van het traject is het Mos-themapakket ‘energie op school’.in de loop van het schooljaar dagen we de deel-nemende scholen uit. stap voor stap lanceren we opdrachten waarmee ze aan de slag gaan.een twintigtal scholen in vlaanderen en Brus-sel nemen de handschoen op en stappen in het traject.Draaischijf van het traject is ook deze keer een blog: www.inzoomenopenergie.blogspot.com

via de blog formuleren we de opdrachten en brengen de scholen verslag uit. Zo brengen de scholen elkaar op ideeën, sti-muleren ze elkaar en worden ze uitgedaagd door de ervaringen van hun collega-inzoomers.

(opdracht 1)

We vallen meteen met de deur in huis en vragen de deelne-mers naar het energiegebruik uitgedrukt in kWh per gebrui-

Zeg het met een foto

ker van de school. Dat cijfer moet het onderwerp vormen van een ludieke/wervende foto.niet zo evident als het lijkt. Zo delen sommige scholen bijv. hun tellers met een basisschool of een hogeschool. en hoe zet je het aantal liters verbruikte stookolie om in kWh?voor sommigen kwam hier heel wat speur- en analysewerk aan te pas. alle resultaten kun je bekijken op de blog. ga eens kijken en laat je inspireren.

vti Dendermonde Ka sint-niklaas50

mosterd Energie Inzoomen op energie

Mike Stoens

51

(opdracht 2)

Organiseer een alarmactie op school

Hoe sensibiliseren?Ajuinensoep... in Oilsjt natuurlijk

Bij de DvM htB uit aalst staat de hele week in het kader van voeding en energie. leerlingen van de eerste graad ontwerpen affiches over seizoens-gebonden fruit. in de leerkrachtenkamer staat ajuinensoep op het menu: lekker en zéér streekeigen. De tweede graad bso gaat op bezoek bij bioboerderij ‘De loods’ en gaat eten in het sociaal restaurant.

51

Hoe sensibiliseren?M&N@school rouwtMet dit bericht begonnen wij, de leerlin-gen van het technisch instituut heilige Familie uit ieper, op 30 november 2010 onze schooldag. het beloofde een droevige dag te worden. De milieuwerkgroep was volledig in de rouw. gehuld in het zwart stonden we te treuren naast het kerkhof. Waarom? hoe moest het nu verder? Kunnen we de toekomst niet veranderen? We besloten het erop te wagen. We lan-ceerden een oproep: Wie rouwt met ons mee? Wie wil er ook proberen de toekomst te veranderen? Wie komt er wat vaker met de fiets naar school? Wie sluit de deur achter zich? Wie vervangt zijn alumini-umfolie door een brooddoos? iedereen die iets aan het noodlot van onze fossiele brandstoffen wou veranderen, nodigden we uit om het rouwregister te tekenen. en toen werd het duidelijk. Massaal kwa-men leerlingen het rouwregister tekenen! stilaan droogden onze tranen en ver-scheen de glimlach weer op ons gezicht. het was nog niet te laat. ook de leerlingen van onze school willen er iets aan doen!M&n@school, http://inzoomenopenergie.blogspot.com/2011/01/m-rouwt.html

veel te vroeg zijn ze van ons heen gegaan, onze kostbare fossiele brandstoffen,

aardgas (2068), olie (2043) en steenkool (2168).We hebben ze langzaamaan zien sterven.

Waarom hebben we niet ingegrepen? hun lot lag toch in onze handen?

Waarom deden we niet vaker de deur dicht?Waarom namen we niet eens de fiets i.p.v. de auto?

Waarom zetten we het venster open als de verwarming op 5 stond?

het afscheid valt ons heel zwaar. We zullen ze enorm missen!

Bedenk een alarmactie met een positieve tendens. alarmeer de school maar zorg dat de boodschap energie geeft. Met die opdracht proberen we alle doelgroepen op de school warm te maken voor het energietraject.


52

Hoe sensibiliseren?‘Onze meters draaien zot’Mos-leerlingen van het lucernacollege uit Melle gaan op vrijdag 26 november langs in alle klassen om hun collega-leerlingen bewust te maken van het energiegebruik van de school. Zij lichten de slogan ‘onze meters draaien zot’ toe en stellen voor om meteen energie te besparen. Daarop doven ze de lichten van het lokaal en vertrekken.De leerkrachten waren op voorhand ver-wittigd en werden aangespoord om na de alarmactie nog even na te kaarten over het onderwerp met hun klas.tijdens de middagpauze krijgt iedereen de kans vragen te stellen aan de Mos-leerlin-gen. De leerlingen mogen ook hun mening en ideeën geven over energiebesparingen zowel thuis als op school.

Inventariseren

(opdracht 3)

Met opdracht 3 moet de school uitzoeken hoe ze het energie-gebruik kan verminderen. We vragen de deelnemers uit te zoeken waar ze de kilowatt-uurtjes kunnen uitgommen. een inventarisatie van de ener-gieknelpunten dus. Ze kunnen ook indirect energiegebruik in kaart brengen. Maak met de energiegroep een wandeling door de school en schrijf op waar er energie wordt verspild. ‘De inzoomers’ moeten elk knel-punt een categorie toekennen.

1 NU (dadelijk aanpakken) 2 STRAKS (nog dit schooljaar aanpakken) 3 LATER (op langere termijn aan pakken)

OLV-college van Vilvoorde

De leerlingen van het olv-College in vilvoorde zijn op inspectie geweest in de school en hebben volgende zaken opgemerkt. veel dvd-spelers, videorecorders en tv-toestellen blijven in het stopcontact steken, ook als ze niet in gebruik zijn. De ramen worden gesloten op het einde van de dag, de lichten worden gedoofd. Veel leerlingen komen met de fiets, in de winter zijn het er wel wat minder. Wat kunnen we doen?

NU (dadelijk aanpakken) aansporen om video/dvd-speler en tv-toestel uit het stopcontact te halen

STRAKS (dit schooljaar nog aanpakken) Controle in de klassen: zijn de toestellen (video/dvd-speler en tv-toestel) uit het stopcontact ge-haald. Leerlingen aansporen om met de fiets naar school te komen (frivole fietsersactie)

LATER (op langere termijn aan te pakken)vragen naar mogelijkheid om radiatorfolie ach-ter de radiatoren in de klassen te plaatsen (in de refter is dat al gebeurd).


53

VIA Tienen 5EM

ook in het via tienen is de energiekost een zeer belang-rijke factor waar ze al lang rekening mee houden. toch stelt 5eM vast dat de tempera-tuur in de lokalen dikwijls te hoog is. “Daarom hebben wij een onderzoek gedaan van de verwarmingsinstallatie en de temperaturen in de klasloka-len. We hebben dataloggers in verschillende klaslokalen op verschillende verdiepingen van ons gebouw geplaatst. We hebben ook een logger ge-plaatst om de temperatuur van het water in de radiatorkring te meten. en een registratie van de buitentemperatuur.als we die temperaturen ver-gelijken kunnen we uitmaken of de gemeten temperatuur in de klaslokalen wordt beïnvloed door warmte van het zonlicht.

We stellen vast dat de tempe-ratuur in de klaslokalen doorgaans te hoog is, zowel overdag als ’s nachts. er blijft warm water door de radiatoren circuleren zodat de lokalen in het gebouw bijna niet afkoelen tot 15°C. De vertrektemperatuur van het water zou dus nog moe-ten worden verlaagd. anders moeten we de pompen op de kringen gewoon stilleggen met een tijdschakeling. De tempera-tuur in de klaslokalen wordt zeker beïnvloed door de warmte van de zon en soms ook door ramen en deuren die openstaan. Wij denken dat er zeker verbe-teringen kunnen aangebracht worden aan de regeling en sturing van het verwarmings-systeem van dit gebouw”.Metingen Dikke-truiendag 16 februari 2011: we ontdek-

ken dat de temperaturen 2 à 3 graden lager zijn dan op een gewone lesdag. in het verbruik van aardgas voor de verwar-ming betekent dat een bespa-ring van bijna 10%.

Tijd voor actie (opdracht 4)

De plannen zijn gemaakt, meetcampagnes opgezet. het is tijd om te scoren met de maat-regelen die de school neemt, de acties die jullie op touw zetten en de resultaten die jul-lie boeken. Met deze opdracht zetten we een punt achter het inzoomen-traject. De resultaten van de opdracht kun je nalezen in de volgende Mosterd. Wordt dus vervolgd.


5454

De MOSkrant

leefmilieu Brussel biedt milieupro-jecten aan en investeert in de ont-wikkeling van gratis leermiddelen voor de Brusselse scholen, en dit voor verschillende milieuthema’s. het gaat hier om pedagogische dos-siers en fiches, leerlingenboekjes, dvd’s, spelletjes en andere hulp-middelen.een dvd over afvalvermindering, een spelletjesboekje, een kleur-boekje, affiches en kleurrijke enga-gementscontractjes, zijn er voor de kleinsten. Met het laatste kiezen de kinderen een “goed gebaar voor de planeet” en evalueren ze zichzelf gedurende een week.voor de tweede en derde graad ba-sisonderwijs zijn er dossiers over papier, energie, water en geluid. voor de eerste twee thema’s hebben we ook leerlingenboekjes voorzien. Bij de laatste twee zit respectievelijk een spel en een cd. het boekje “De strijd tegen het afvalleger” wordt herwerkt.De nieuwste generatie pedagogi-sche dossiers zijn bedoeld voor lager én secundair samen. De dos-

leermiddelen in Brusselsiers over duurzame voeding en het voorkomen van afval bevat-ten ruime achtergrondinformatie vanuit de hoofdstedelijke realiteit, gevolgd door lichte tot zwaardere educatieve suggesties per leeftijd. voor beide thema’s kun je boven-dien mooie affiches krijgen.

Pdf’s op de websiteHet pakket over de ecologische voetafdruk voor het secundair kun je enkel ontlenen. Het bijhorende dos-sier kun je wel als pdf verkrijgen. Dat geldt trouwens voor alle docu-menten: ze zijn als pdf te vinden op de website. Zo kun je zelf de nodige delen selecteren en desgewenst aan-passen. Papieren versies zijn enkel voor Brusselse scholen gratis ver-krijgbaar. Aanvragen via [email protected] of 02 775 75 75. Je kunt het volledige aanbod raadplegen op www.leefmilieubrussel.be. Niet-Brusselse scholen kunnen de online pdf’s raadplegen en downloaden.Daarnaast is er de gratis uitleendienst

MUNDO–Bib waar je een uitgebreid aanbod vindt van leermiddelen, achtergrondinformatie en kinderboekjes, NME-koffers, energiemeters, spelen en cd-roms. Zelfs herbruikbare bekers voor evenementen kun je hier lenen. Het aanbod van de bib kun je raadplegen op www.greenbrussel.org. Je kunt de bib alle dagen be-zoeken. Met een afspraak helpen we je bij je keuze of geven we een rondleiding. Pedagogische dossiers uit de MUNDO-Bib kunnen we eventueel ook verzenden per post of de ondersteuner van GREEN steunpunt Brussel kan langskomen met een aantal hulpmiddelen en kan de mogelijkheden ervan toelichten.

Meer informatie: [email protected], www.greenbrussel.org.

reiskriebels met grenzen

reiskriebels met grenzen is een educatief spel over duurzaam toe-risme. De wereld moet schoner, zuiniger, sterker, mooier en duur-zamer worden. Duurzaam toerisme

is geen gemakkelijk thema. Jonge-ren vinden het vaak een ver-van-mijn-bed-show. toch kunnen we ze bewuster maken van hun gedrag en de gevolgen ervan. het is een vor-mingspakket voor in de klas, vooral geschikt voor tweede graad aso, tso en derde graad bso. inhoud van het pakket: lesvoor-bereidingen voor drie lessen, een educatief spel, een duidelijke hand-leiding met achtergrondinformatie en theorie over duurzaam toerisme, bijhorende werkblaadjes (en oplos-singen), een ict-groepsopdracht. alles is ook digitaal bijgevoegd op een cd-rom. het pakket sluit aan bij de nieuwe voeten 2010 en past

perfect binnen de lessen aardrijks-kunde, Pav, Mavo, natuurweten-schappen en toerisme. Kostprijs (excl. verzendkosten): 40 euro.KrisKras vZW, reizen voor jongeren van 18 tot 30 jaar met respect voor mens, cultuur en natuur.

Koningin Astridlaan 155 | 9000 Gent, tel 09/221 08 05 | fax 09/221 49 29,

[email protected], www.kriskras.be. Bestellen of meer informatie:

Miek Vandamme, [email protected].

mosterd De MOSkrant

5555

hand in hand er tegenaanNieuw Djaposteunpunt in Leuven

er is nog heel wat werk aan

de wereld. Djapo vzw wil een steen-

tje bijdragen. Djapo, dat betekent in

het Wolof (een senegalese taal) “hand in hand er te-genaan”. Daarom is mon-diale vorming aan de hand

van boeiende leermiddelen, workshops, ontleenkoffers,

Wie graag eens in de schoenen van een dierenverzorger wil staan, kan tijdens de zomermaanden deelne-men aan een activak-kamp in de olmense Zoo. in de maanden juli en augustus pakt activak uit met enkele beestig leuke kampen in de olmense Zoo met tal van leuke ac-tiviteiten, o.a.: • workshops en inleefmomenten• een blik achter de schermen• rondleiding(-en) met gidsen en monitoren• praatjes met de dierenverzorgers• spelactiviteitenKinderen en jongeren krijgen de kans om het leven in de dierentuin educatief en creatief te ontdekken en te beleven. overnachten kan in een kampplaats in de omgeving van olmen onder leiding van de acti-vak-monitoren.

Meer informatie of inschrijven: www.activak.be, Olmense Zoo,

Bukenberg 45, 2491 Olmen – Balen, 014 30 98 82, www.olmensezoo.be.

Perfect als je gek bent van dieren

advies, vorming en begeleiding van leerkrachten de doelstelling waar Djapo zich al jaren voor inzet. om de wortels van Djapo nog te verste-vigen is er sinds januari 2011 naast de al bestaande Djapo-steunpunten in hasselt, turnhout en gent een nieuwe tak aan onze boom: Djapo leuven!

Djapo Leuven Ortolanenstraat 6 - 3010 Kessel-Lo

[email protected] - 016/ 29 21 27

het natuureducatief Centrum De Pastorie is er niet alleen voor kinderen (zie p. 34). Wij nodi-gen iedereen uit om de natuur in sint-lievens-houtem te beleven en te ontdekken. Daarom organiseren we ook een praktische vorming over “werken met kleuters in de natuur” en gaat ons derde seizoen klavertjevier-wandelen van start. onder de deskundige leiding van Dries van nieuwenhuyse, conservator van het Duivenbos te herzele, kom je meer te weten over de gevolgen van de klimaatverandering op de dieren en planten in onze achtertuin. Wil je meer te weten komen over de natuur in zijn ruimste betekenis? Dat kan met de cursus “natuur voor groentjes”, samen met natuurpunt Zwalmvallei, natuurpunt educatie en PneC De Kaaihoeve organiseert het neC een laagdrempelige kennismaking met de natuur in 5 les-sen en 5 activiteiten op diverse locaties.of is de natuur voor jou vooral een spel van kleuren en vormen, licht en donker, een bron van magische beelden? Dan kom je vast aan je trekken in de voorjaarscursus natuurfotografie.laat je je liever verwennen door het oneindige smakenpallet dat de natuur voor ons in petto heeft? geen probleem, Jules Clerbout en Carine De groote van de vlaamse herboristenvereni-ging leren ons in de tuin van “De Pastorie” een kruidenspiraal aanleggen. Met een kruidenspi-raal heb je op een klein stukje grond met weinig kosten toch een ruime variatie aan kruiden : mooi, praktisch, ecologisch en natuurlijk ook lekker!

Voor meer informatie over al deze activiteiten kun je terecht bij Rita Van Stappen: 0478 63 45 69, [email protected] , www.necdepastorie.be).

Misschien tot binnenkort !

Biodivers bordje voor volwassenen

3de Europese Week van de Afvalverminderingeind november is het weer zover: van 19 t.e.m. 27 november 2011 vindt de 3de editie van de europese Week van de afvalvermindering plaats. is je school al actief op het vlak van afvalvermindering? Dan is dit een uitstekende gelegenheid om dat eens extra in de verf te zetten, of om met concrete resultaten naar buiten te komen. Doet je school nog niet zo veel aan afvalvermindering? Dan is de Week een uitstekende kans om

met een nieuw afval verminde-rend initiatief te beginnen! een kraantjeswaterdag invoeren, een actie over afvalarme tus-sendoortjes organiseren, een vuilnisbakanalyse uitvoeren, een debat organiseren, een film verto-nen. alles komt in aanmerking!

Voor meer informatie: www.leefmilieubrussel.be.

Scholen in Vlaanderen kunnen terecht bij www.ovam.be.

55

mosterd De MOSkrant

56

Zonnecentrales: energie van de toekomst

sevilla bevindt zich in een van de warmste streken van europa. voor sevilla en omstreken is dat een troef. enorme centrales vangen de energie van de zon op en zorgen er zo voor dat er minder Co2 in de lucht wordt uitgesto-ten. er staan in sevilla drie soorten:1. ‘klassieke’ fotovoltaïsche zonnecellen zetten het zonlicht direct om in elektriciteit2. concentrische zonnespiegels richten de zonnestralen op een buis die zich in het brandpunt bevindt. in die buis bevindt zich een vloeistof die door de zonnestralen wordt verhit, stoom produceert en dan zoals in een klassieke centrale gebeurt, een turbine doet draaien.3. De derde zonnecentrale domineert het landschap: alle vlakke spiegels richten de zonnestralen op één plaats op een toren. hierdoor krijg je op die plaats hoge temperaturen. Die warmte wordt ook via een buizenstelsel met vloeistof afgevoerd naar een turbine die elektriciteit produceert.

Uitgebreide informatie: http://www.abengoasolar.comDat deze centrales in sevilla gevestigd zijn, is logisch omdat die streek tot de zonnigste van europa behoort. Dat neemt niet weg dat ook in België zonne-energie volop groeit. op heel veel huizen staan nu al zonne-installa-ties maar ook industriële zonne-installaties zie je meer en meer opduiken.

Daar is de lente, daar is de zon

De stad staat vol afschuwelijk lelijke glasbollen. naast de containers stapelt afval zich op en dat vuilnis trekt opnieuw ander vuilnis aan. een gekend beeld in iedere grote stad?Wat kun je daar aan doen? sevilla (spanje) heeft er wat op gevonden en geeft het goede voorbeeld.De stad organiseerde in 2010 een wedstrijd voor graf-fitikunstenaars (ENCOURAGE) om de glasbollen die de stad ontsieren in een nieuw “kleurtje” te steken. op de Paseo de Kristina – een druk voetgangersplein bij de Puente de san telmo - bracht de stad een dertigtal glascontainers bij elkaar (enaBle). artiesten deden hun uiterste best om de lelijke ondingen om te toveren (engage) in prachtige kunstwerken. het talrijk opge-komen publiek was verwonderd maar ook aangenaam verrast en de kunstenaars oogstten veel lof. De men-sen worden op deze manier verleid en aangemoedigd (enCoUrage) om het glas in de container te gooien en geen afval meer achter te laten. het plaatsen van de mooie glascontainers op zich, creëert de mogelijkheid (enaBle) om op een fatsoenlijke manier met afval en glas om te springen. Misschien kan het totale project een voorbeeld zijn voor andere steden (eXeMPliFy).http://www.lipasam.es/index.php?id=229

zie voor meer informatie over de 4 E’s: MOSterd nr.12 p.14

Kunst in de stad

l enaBle = MogeliJK MaKen van DUUr- ZaMe KeUZesl enCoUrage = DUUrZaaM geDrag aanMoeDigen (BiJv. Met sUBsiDies)l eXeMPliFy = voorBeelD FUnCtie vD overheiD (signaalFUnCtie: DUUrZaMe eConoMisChe initiatieven stiMUlerenl engage: Mensen BetreKKen ZoDat Ze ZiCh engageren

56

1

2

omgeving veurne

mosterd De MOSkrant

MOSterd 17

Documents

Transcript of MOSterd 17