Monsterboek Hout, Leer, Papyrus en Textiel a.d.h.v. voorwerpen … · 2014. 11. 15. · 1...

1

Eindopdracht Module 3 - Opleiding Collectiebeheer HMC - november 2014

Monsterboek Hout, Leer, Papyrus en Textiel

a.d.h.v. voorwerpen uit de archeologische collectie van het

Allard Pierson Museum

Universiteit van Amsterdam

A. Jonges

Inhoud:

Inleiding ………………………………………………………………………………………………………… 2

1. Hout ………………………………………………………………………………………………………….. 2

1.1 Algemeen ………………………………………………………………………………………….. 2

1.2 Voorbeelden van hout in het APM……………………………………………………… 3

1.2.a Onbeschilderd hout……………………………………………………………………… 3

1.2.b Beschilderd hout………………………………………………………………………….. 4

1.3 Gevoeligheden, kans op schade en preventieve conservering……………. 5

1.3.1 Klimaat (Relatieve luchtvochtigheid en temperatuur)………………….. 5

1.3.2 Licht……………………………………………………………………………………………… 6

1.3.3 Biologische schade……………………………………………………………………….. 6

1.3.4 Verontreiniging…………………………………………………………………………….. 6

1.3.5 Fysieke krachten…………………………………………………………………………… 6

Catalogus van de gebruikte voorbeelden hout…………………………………………….. 7

2. Leer……………………………………………………………………………………………………………. 13

2.1 Algemeen ………………………………………………………………………………………….. 13

2.2 Voorbeelden van leer in het APM ……………………………………………………… 13

2.3 Gevoeligheden, kans op schade en preventieve conservering …………… 14

2.3.1 Klimaat (Relatieve luchtvochtigheid en temperatuur) …………………. 14

2.3.2 Licht ……………………………………………………………………………………………. 14

2.3.3 Biologische schade ………………………………………………………………………. 14

2.3.4 Verontreiniging ……………………………………………………………………………. 14

2.3.5 Fysieke krachten ………………………………………………………………………….. 14

Catalogus van de gebruikte voorbeelden leer …….………………………………………. 15

3. Papyrus……………………………………………………………………………………………………….. 18

3.1 Algemeen …………………………………………………………………………………………… 18

3.2 Voorbeelden van papyrus in het APM ………………………………………………… 18

3.3 Gevoeligheden, kans op schade en preventieve conservering ……………. 19

3.3.1 Klimaat (Relatieve luchtvochtigheid en temperatuur) ………………….. 19

3.3.2 Licht …………………………………………………………………………………………….. 19

3.3.3 Biologische schade ………………………………………………………………………. 19

3.3.4 Verontreiniging ……………………………………………………………………………. 20

3.3.5 Fysieke krachten ………………………………………………………………………….. 20

Catalogus van de gebruikte voorbeelden papyrus …….…………………………………… 21

4. Textiel………………………………………………………………………………………………………… 24

4.1 Algemeen ………………………………………………………………………………………….. 24

4.2 Voorbeelden van textiel in het APM ………………………………………………….. 24

4.3 Gevoeligheden, kans op schade en preventieve conservering …………… 25

4.3.1 Klimaat (Relatieve luchtvochtigheid en temperatuur) ………………… 25

4.3.2 Licht …………………………………………………………………………………………… 26

4.3.3 Biologische schade ……………………………………………………………………… 26

4.3.4 Verontreiniging …………………………………………………………………………… 26

4.3.5 Fysieke krachten …………………………………………………………………………. 26

Catalogus van de gebruikte voorbeelden textiel …….………………………………….. 27

Geraadpleegde literatuur………………………………………………………………………………. 30

2

Inleiding

Hout, leer, papier en textiel zijn organische materialen, dat wil zeggen: materialen van

dierlijke of plantaardige oorsprong. Alle organische materialen bevatten koolstof en zijn opgebouwd

uit polymeren van voornamelijk cellulose (zoals hout, papier, linnen) of eiwitten (zoals leer, wol,

zijde); beide stoffen vormen het voedsel voor allerlei micro-organismen en insecten. Daarnaast zijn

organische materalen hygroscopisch, d.w.z. gevoelig voor vocht (noot: de enige uitzondering hierop

is koraal). Organisch materiaal is dus zeer kwetsbaar en wanneer het is overgeleverd aan de

elementen vergaat het doorgaans gemakkelijk. Alleen onder uitzonderlijk gunstige omstandigheden

zoals de afwezigheid van zuurstof (in venen of op bodem van meren), een hoge temperatuur in

combinatie met droogte (woestijn) of extreme vrieskou (gebieden waar permafrost voorkomt) blijft

het bewaard. In de meeste archeologische collecties zijn voorwerpen van of met organisch materiaal

dan ook minder sterk vertegenwoordigd. Uitzondering daarop zijn vondsten uit bovengenoemde

gebieden. In de collectie van het Allard Pierson Museum (APM) vinden we dan ook alleen

voorwerpen van hout, leer, papyrus of textiel die gevonden zijn in Egypte waar het gunstige klimaat

(warm en droog) deze objecten heeft bewaard.

1. Hout

1.1 Algemeen

Hout bestaat voornamelijk uit cellulose en hemicellulose omhuld door lignine, een natuurlijk

bindmiddel dat zorgt voor de samenhang van de cellulose. Respectievelijk dienen deze elementen

als skelet, inhoud en buitenste laag van de cel. Alle houtsoorten hebben grofweg dezelfde

kenmerken, maar er is wel een duidelijke tweedeling: zachthout (naaldhout) en hardhout (loofhout)

Zachthout bestaat voor 90-95% uit lange vezelvormige cellen (tracheïden) en heeft harskanalen. In

tegenstelling tot zachthout heeft hardhout veel verschillende soorten cellen, maar aanzienlijk

minder langgerekte (tracheïden) zoals in zachthout. Ook de harskanalen ontbreken in hardhout,

maar er zijn wel fijnere gomkanalen. Let wel, de termen ‘hardhout’ en ‘zachthout’ zeggen, strikt

genomen, niets over de hardheid/zachtheid van het hout. Wel is zachthout in het algemeen

kwetsbaarder dan hardhout.

Hout heeft sterke anisotropische eigenschappen, dit wil zeggen dat de materiaaleigenschappen niet

in alle richtingen gelijk zijn: zo krimpt hout in de lengterichting nauwelijks (d.w.z. parallel aan de

vezels), maar dwars op de vezels wel. Het vochtgehalte bepaalt namelijk of de celwanden dikker of

dunner worden, maar de lengte van de vezels blijft nagenoeg hetzelfde. Daarom is zachthout ook

kwetsbaarder voor vocht omdat het (in tegenstelling tot hardhout) grotendeels uit langgerekte

cellen is opgebouwd.

3

1.2 Voorbeelden van hout in het APM

1.2.a Onbeschilderd hout

Alle ca. 150 houten voorwerpen in de APM-collectie zijn afkomstig uit Egypte. Dat wil niet zeggen

dat het hout zelf ook daadwerkelijk uit Egypte afkomstig is; in het oude Egypte was hout namelijk

schaars en vaak van slechte kwaliteit. Van de inheemse soorten werd voornamelijk het hout van de

acacia en de johannesbroodboom gebruikt; het gebruik van sycomoor, tamarisk en jeneverbes is

spaarzamer. Goede kwaliteit hout werd geïmporteerd, voornamelijk ceder en cipres uit Libanon en

sporadisch eikenhout uit Turkije. Uit de Noord-Afrikaanse buurlanden kwamen essen- en iepenhout

en vanuit donker Afrika kwam ebbenhout. Helaas is bij geen van de houten voorwerpen in de APM-

collectie tot nu toe met zekerheid vastgesteld van welke boom het hout afkomstig is.

afb. 1 afb. 2 afb. 3 afb. 4 afb. 5

Eén van de oudste houten voorwerpen in de collectie is meer dan vierduizend jaar oud (afb. 1). Het

betreft een beeld van een staande man met ontbloot bovenlijf die een gordel met lendendoek

draagt en een bolvormige pruik. Het 73 cm hoge beeld is opgebouwd uit verschillende delen die aan

elkaar gezet zijn middels pen-en-gatverbindingen. Sommige delen zijn verloren gegaan waardoor de

pengaten nu zichtbaar zijn (afb. 2, 3). Ooit zal dit beeld beschilderd zijn geweest, maar daar zijn nu

geen sporen meer van te vinden. Het hete klimaat in Egypte heeft ervoor gezorgd dat het hout

extreem ingedroogd is en daardoor scheuren vertoont; het meest opvallend zijn twee lange,

verticale scheuren aan de voorzijde: één vanaf het gezicht tot aan de middel (afb. 4), de ander vanaf

de navel tot de onderzijde van de lendendoek (afb. 5). Het is duidelijk dat horizontale krimp (dwars

op de vezels) aanmerkelijk groter was dan de verticale krimp. Dat de scheuren zo diep zijn komt

omdat het toch een stuk hout betreft van een behoorlijke lengte en diameter: de anisotropische

eigenschap komt bij forsere objecten sterker tot uiting dan in voorwerpen van kleiner formaat, zoals

bijvoorbeeld het dunne plankje met inscriptie (afb. 6).

Het plankje is ongeveer tien bij twintig centimeter en heeft een

inschrift in Grieks-Demotisch. Het betreft hier een zogenaamd

mummy-label, een naamkaartje dat aan op de mummie

bevestigd kon worden ter identificatie van de overledene, in dit

geval Dioskoras-Paniskos die zo’n tweeduizend jaar geleden

werd gemummificeerd.

afb. 5

4

Van veel latere datum (8e-12e eeuw na Chr.) is het kistje op afb. 7 dat bedoeld was om rollen papyrus

in op te bergen (h. 36,5 cm, b. 39,5 cm). Het is opgebouwd uit een reeks relatief dunne plankjes,

waardoor ook dit object minder te lijden heeft gehad van scheuring door krimp.

afb. 7 afb. 8 afb. 9

Er zijn wel kleine scheuren zichtbaar (afb. 8, 9), maar die zijn niet lang zo groot niet zoals bij het

houten beeld.

1.2.b Beschilderd hout

Een deel van de houten voorwerpen in het APM heeft polychromie. Het hout is dan met een

gessolaagje (een dun laagje fijne kalk) bestreken waarop de verschillende kleuren zijn aangebracht.

afb. 10 afb. 11 afb. 12

Een prachtig voorbeeld is de deksel van een mensvormige mummiekist van rond 1000 v. Chr. op afb.

10. Omdat hout in Egypte schaars en kostbaar was is de kist (ruim 1,8 m lang) uit vele kleinere

stukken hout opgebouwd die middels pen en gatverbindingen aan elkaar gezet zijn. Door krimp in

het hout zitten deze delen losser in elkaar dan toen de kist gemaakt werd. Dit heeft als gevolg dat er

een verhoogde kans is dat de aangebrachte gessolaag met beschildering op deze overgangen breekt,

aangezien dit materiaal niet zo rekkelijk is als het hout, zeker bij verplaatsing van het object. Op

verschillende plekken zijn dan ook kleine scheuringen te vinden (afb. 11) en op sommige plekken

heeft het stuclaagje met verf zelfs losgelaten en is verloren gegaan (afb. 12).

5

afb. 13 afb. 14 afb. 15 afb. 16

Het godenbeeld van afb. 13-14 stamt uit de 3e-2e eeuw v. Chr en is zo’n 79 cm hoog. Het beeld is

dus even hoog als het eeder besproken onbeschilderde mannenbeeld, maar vertoont niet zulke

forse scheuringen. Dat kan natuurlijk komen omdat het godenbeeld minder te lijden heeft gehad,

maar heeft ook te maken dat dit beeld hol is (er werd een papyrusrol in opgeslagen). Het massieve

voetstuk vertoont wel scheuren (afb. 15) en de vergulding op het gezicht heeft door werking op

verschillende plaatsen losgelaten (afb. 16).

afb. 13 afb. 14

Op afb. 13-14 is een houten plankje beschilderd op een bijzondere manier, nl. met verhitte was

vermengd met pigmenten. Dit zogenaamde wasschilderen, ook wel encaustiek genoemd, werd in

Egypte veel gebruikt in de eerste eeuwen na Chr. Dergelijke portretten werden geschilderd om ze

met behulp van windsels op de mummie van de betreffende persoon aan te brengen waarbij het

gezicht zichtbaar bleef. Ook hier zien we scheuringen in het hout door krimp, maar de schildering

zelf heeft op de breukvlakken veel minder te lijden gehad door de flexibiliteit van de was. Een groot

nadeel van de vette was is natuurlijk wel dat stof er goed aan blijft plakken en lastig of nauwelijks te

verwijderen is.

1.3 Gevoeligheden, kans op schade en preventieve conservering

1.3.1 Klimaat (Relatieve luchtvochtigheid en temperatuur)

Hout is hygroscopisch en reageert snel op variaties in de relatieve vochtigheid: het krimpt of zet uit.

Bij de onbeschilderde objecten heeft dit doorgaans geen gevolgen zolang de veranderingen in RV

niet al te groot en plotseling zijn. Bij beschilderde objecten daarentegen kunnen de cycli van krimpen

6

en uitzetten er wel voor zorgen dat de hechting van de beschildering vermindert of dat er zelfs

stukjes afvallen.

Over het algemeen is de kans op nieuwe scheuringen in deze voorwerpen is overigens zeer gering. In

de loop van hun bestaan hebben ze de grootste klappen al te verduren gekregen en onder

bewaaromstandigheden zonder al te grote en plotselinge veranderingen zijn deze objecten redelijk

stabiel. Met een RV van 50% (+/- 5% per dag) en een temperatuur van rond de 20 °C zijn deze

voorwerpen het beste af.

Controleer een object ten minste eens in de vijf jaar op loszittende stukjes.

1.3.2 Licht

De beschilderde houten objecten zijn gevoelig voor UV- en IR-straling en direct zonlicht is taboe.

Het beste is de belichting onder de 150 lux te houden. Plaats, indien mogelijk, UV-filters voor

verlichting. Zet zeker geen verlichtingsbronnen die veel warmte afgeven dicht bij deze objecten: het

overdag aan, en het ’s nacht weer uit zijn van de lampen veroorzaakt niet wenselijke

temperatuursschommelingen.

1.3.3 Biologische schade

Insecten die voor hout schadelijk zijn (waarvan de gewone houtworm, anobium punctatum, het

meest voorkomt) geven de voorkeur aan een vochtige omgeving die weinig geventileerd, verlicht of

schoongemaakt wordt. In een schoon, goed geventileerde en lichte ruimte is de kans op houtworm

gering. Schimmel komt nauwelijks voor op beschilderd hout, en zolang onbeschilderd hout niet aan

een te hoge RV wordt blootgesteld wordt zal ook hier hoegenaamd geen kans op schimmel zijn.

1.3.4 Verontreiniging

Stof maakt vies, maar kan bij ophoping weer een voedingsbodem voor ongedierte beteken. Het is

dus zaak de voorwerpen zo stofvrij mogelijk te houden. Let bij niet geheel dichte vitrines vooral op

tochtstromen (door b.v. warmteverplaatsingen) waardoor stof zich op bepaalde plekken en

voorwerpen kan ophopen. Zorg ervoor dat de omgeving van de objecten regelmatig ontstoft wordt.

De objecten zelf kunnen met een heel zachte kwast worden afgestoft; gebruik eventueel penselen

voor diepere of fijngesneden delen. Tijdens het afborstelen het stof direct wegzuigen (niet te dicht

bij het object komen!). Doe met behulp van een elastiekje een pantykous over het mondstuk, zodat

(onverhoopt toch) loslatende flinters niet in de stofzuiger verdwijnen. Zorg voor schone en droge

handen als objecten worden vastgepakt of gebruik nitril-handschoenen. Gebruik geen stoffen

handschoenen omdat hier gemakkelijk loszittende deeltjes aan blijven haken.

1.3.5 Fysieke krachten

De objecten moeten stabiel opgesteld of bewaard worden. Trillingen kunnen voorwerpen uit

samengestelde delen los doen komen (denk bijvoorbeeld aan de los aangezette armen van het

houten mannenbeeld) . Indien een object opgepakt moet worden, neem het dan beet aan de delen

die het sterkst zijn en zo mogelijk daar waar geen polychromie zit. Grote, lange voorwerpen (zeker

die uit meerdere onderdelen bestaan) moeten ondersteuning krijgen, zoals de deksel van de

mummiekist . Zou deze alleen aan de uiteinden worden opgepakt, dan zouden de deksel in het

midden te veel doorhangen, waardoor gesso en beschildering gemakkelijk los kunnen laten.

7

Ka-beeld

Houten beeld van

staande man

ca. 2500 – 2300 v. Chr.

Inv. nr.: APM03933

Categorie organisch; mensfiguur

Titel/omschrijving man staande

Cultuur Egyptisch

Subcultuur Egyptisch

Plaats van ontstaan Egypte

Datum Oude Rijk dynastie 5

Beschrijving ’Ka’-beeld van staande man met korte pruik, gordel en lendendoek, linkerbeen naar voren, oorspronkelijk met vooruitgestoken linker onderarm en staf in linkerhand

Materiaal hout

Afmetingen h 730 (mm) x b 180 (mm)

Vindplaats Egypte

Verwerving 1934 aankoop collectie Scheurleer, Den Haag

Literatuur Allard Pierson Mededelingen 101/102 (2010) p.15, afb.5

Algemeene Gids 25

Egypte, Eender en Anders 40/48

Gids voor de afdeling Egypte, 1986, 51-52/ fig. 29

Egypte, geschenk vd Nijl, R. A. Lunsingh Scheurleer, 1992 35, fig. 15

diss. J. Harvey

Een gids voor de collecties vh APM 2002, p.26, p.25 afb. 16

Toekomst voor het Verleden, Robert Lunsingh Scheurleer, 2009, p.32, afb. p.33

8

Mummielabel

Houten label met

1e eeuw v. Chr. – 1e

eeuw na Chr.

Inv. nr.: APM08124

Categorie organisch: schrift

Titel/omschrijving mummielabel

Cultuur Egyptisch


Plaats van ontstaan Egypte; Akhmim

Datum Romeins

Beschrijving grieks-demotisch mummielabel van Dioskoras-Paniskos

Materiaal hout


Vindplaats Egypte; Akhmim

Verwerving 1936 aankoop

Literatuur Oudheidkundige mededeelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 46, 37

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 77 p.8, afb. 17

Van Rome naar Romeins, Allard Pierson Museum Serie dl 5, Zwolle 2014, p.100 boven midden

9

Boekenkist

Houten kistje

voor boekrollen

ca. 8e–12e eeuw

na Chr.

Inv. nr.: APM07071

Categorie organisch; meubilair

Titel/omschrijving boekenkist

Cultuur Egyptisch



Datum Koptisch of later

Beschrijving kistje voor boekrollen, versierd met concentrische cirkels; onbekend schrift (geen Koptisch)

Stijl koptisch (vermoedelijk

Materiaal hout


Vindplaats Egypte


Literatuur Boek en Oudheid, bij de tentoonstelling Lectori Salutem, uitg. Athenaeum, Amsterdam 2008, p.14 afb. (voor de gelegenheid: met boekrollen)

Algemeene Gids 970

10

Mummiekist

Houten deksel van een

mensvormige mummiekist

ca. 1070 – 900 v. Chr.

Inv. nr.: APM12982

Categorie organisch: mensfiguur, sarkofaag, dodencult

Titel/omschrijving sarkofaag, -deksel

Cultuur Egyptisch


Plaats van ontstaan Egypte; Thebe

Datum Derde Tussenperiode, dynastie 21

Beschrijving beschilderd deksel van de mensvormige sarcofaag van Chonsuhotep, priester van de goudsmeden van het paleis van Horemheb

Materiaal hout


Vindplaats Egypte; Thebe

Verwerving 1991 bruikleen

Literatuur Boeser, Beschrijving Leiden VIII, 9-11/Pl. VIII & X

11

Ptah-Sokar-Osiris

Houten papyruskoker in

de vorm van godheid

3e-1e eeuw v. Chr.

Inv. nr.: APM00020

Categorie organisch: mensfiguur, schrift, eredienst

Titel/omschrijving papyruskoker, Osiris

Cultuur Egyptisch



Datum Ptolemaeisch, 332-30 voor Christus

Beschrijving papyruskoker in de vorm van god: Osiris Ptah en Sokaris gecombineerd. Hol beeld, mummievormig met verenkroon, pruik, borstsieraad; gezicht verguld, tekst. De holte in het beeld was bestemd voor een dodenboek

Materiaal hout met stuc

Afmetingen h 790 (mm)

Vindplaats Egypte


Literatuur Allard Pierson Mededelingen 101/102 (2010) p.13, afb.1

Corpus Antiquitatum Aegyptiacarum 1986, 1, 80

Egypte, Eender en Anders (1983) p.134, 305

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 44 (1988) 12, afb. 24

Gids voor de afdeling Egypte, 1986 pl. III

Egypte, geschenk vd Nijl, R. A. Lunsingh Scheurleer, 1992, p.62, afb. 39

Een gids voor de collecties vh APM 2002, p.30, p.42, p.35 afb. 27

Toekomst voor het Verleden, Robert Lunsingh Scheurleer, 2009, p.48, afb.p.49

Hermeneus 86-4 2014 nr.4 p.172/3, afb.4 (G.Jurriaans-Helle)

12

Mummieportret

Houten paneel met schildering

van een meisje

1e eeuw na Chr.

Inv. nr.: APM00724

Categorie organisch: dodencult, mensfiguur, schilderkunst

Titel/omschrijving mummieportret, meisje

Cultuur Romeins



Datum 50-75 na Christus

Beschrijving mummieportret van meisje, in was op hout geschilderd; bladgouden lauwerkrans in het haar

Stijl Romeins

Materiaal hout

Techniek encaustiek

Afmetingen h 302 (mm)

Vindplaats Egypte


Literatuur Gids voor de afdeling Egypte, 1986, pl. V

Corpus Antiquitatum Aegyptiacarum 1981

Egypte, geschenk vd Nijl, R. A. Lunsingh Scheurleer, 1992 179 afb. 152

Een gids voor de collecties vh APM 2002, p.56, p.59 afb. 49


Van Rome naar Romeins, Allard Pierson Museum Serie dl 5, Zwolle 2014, p.146

13

2. Leer

2.1 Algemeen

Leer wordt gemaakt van huid, die is opgebouwd uit drie lagen: de toplaag of epidermis, de middelste

laag of corium en de onderste laag van bindweefsel. Naast een grote hoeveelheid water bestaat de

huid uit collageen, elasticine, keratine en vet. Alleen collageen is geschikt om te looien, d.w.z.

omzetten naar leer. Het corium bevat het meeste collageen, dus wordt het bindweefsel en meestal

ook de epidermis verwijderd. Het looien kan op verschillende manieren:

-Plantaardige looiing. Door de huid in een bad met tannine-houdend water te dompelen reageert

het collageen met de tannine en verwordt tot leer. Tannine is een natuurlijke looistof die in schors,

hout en bladeren voorkomt.

-Looien met rook werkt in beperkte mate. De formaldehyde in de rook zorgt voor de looiing.

-Minerale looiing. Het bewerken van de huiden met een oplossing van zout en aluin

-Olie- of vetlooiing. Feitelijk geen echte looiing waarbij de huid met kabeljouwolie of dierenhersenen

wordt bewerkt (chamoising). Bij echte looiing worden de eiwitten in de huid onoplosbaar gemaakt.

Van deze manier is de plantaardige looiing het meest duurzaam.

2.2 Voorbeelden van leer in het APM

Het museum bezit maar weinig leren objecten. Het zijn allemaal objecten uit de vroegchristelijke

periode in Egypte (Koptische Periode) van ongeveer de 8e-12e eeuw na Chr. en naar alle

waarschijnlijkheid gemaakt van plantaardig gelooid leer, gezien hun lange overlevingstijd.

afb. 13 afb. 14

Het leer is zeer droog en de voorwerpen, zoals de bewerkte riem met ingestempelde decoratie op

afb. 13-14, hebben hun souplesse verloren, zijn tamelijk bros en kunnen dus gemakkelijk breken.

afb. 15 afb. 16

Hoe droog het leer is, is goed te zien aan rug van een boekband met ingestempelde

geometrische versiering (afb. 14-15). Dit stuk leer versterkte eens de rug van een boek met

bladzijden van papyrus of perkament, een zogenaamde codex.

14

afb. 17 afb. 18 afb. 19

Het paar puntige schoenen op afb. 17-19 is gemaakt van dun leer dat geverfd is in wat eens een

paarse kleur moet zijn geweest, maar nu erg verdonkerd is. Ook dit leer is zeer droog en vertoont

een fijne craquelé waardoor ook de decoratie in goudopdruk heeft geleden.



Droog (behandeld) leer kan verder verweren door schommelingen in temperatuur en

luchtvochtigheid. Het leder kan vocht blijven opnemen en weer afgeven met als gevolg scheurtjes,

barsten en een lichte vervorming. Een omgevingstemperatuur van rond de 20 °C en een RV van rond

50% (+/- 5% per dag) is de richtlijn.

2.3.2 Licht

Zeer droog, plantaardig gelooid leer is hoog gevoelig voor UV- en IR-stralingen en kan in direct

zonlicht heel snel degraderen. Aangeraden wordt daarom de belichting onder de 50 lux te houden.

Vermijd verlichtingsbronnen met veel warmte.


In vochtige omstandigheden kunnen micro-organismen schade veroorzaken, schimmels kunnen

geverfd leer ook doen verkleuren. Een juiste RV en ventilatie voorkomen schimmels.


Stof kan een voedingsbodem voor schimmel zijn, let bij niet geheel dichte vitrines vooral op

tochtstromen. Houd de voorwerpen zoveel mogelijk vrij van stof. De objecten zelf met een zachte

kwast afborstelen en het stof direct wegzuigen. Draag bij voorkeur nitril-handschoenen als het

object moet worden opgepakt (eventuele eiwitten van handen kunnen wederom een

voedingsbodem voor schimmel zijn).


De objecten moeten stabiel opgesteld of bewaard worden. Ondersteuning is vereist als droog leer

op bepaalde punten gaat doorhangen, de kans op scheuren of breuk is anders groot. Indien een

object opgepakt moet worden, dient het volledig ondersteund te worden; pak het nooit aan een

uiteinde of rand op.

15

Schoenen

Paar leren schoenen

ca. 8e–12e eeuw

na Chr.

Inv. nr.: APM07104

Categorie organisch; kleding

Titel/omschrijving schoenen, paar -

Cultuur Egyptisch

Subcultuur Koptisch



Beschrijving paar schoenen met iets omgekrulde punt en gestempelde goudopdruk-decoratie, paars leder

Materiaal leder

Afmetingen b 085 (mm) x d 245 (mm)

Vindplaats Egypte


Literatuur Algemeene Gids 999

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 72/73 (1998) p.39

16

Riem

Leren riem

ca. 8e–12e eeuw

na Chr.

Inv. nr.: APM08127

Categorie organisch: gebruiksvoorwerp

Titel/omschrijving ceintuur

Cultuur Egyptisch




Beschrijving ceintuur met ingestempelde versiering en soort leren gesp

Materiaal leder




17

Boekrug

Leren rug van

een boekband

ca. 8e–12e eeuw

na Chr.

Inv. nr.: APM08128

Categorie organisch: gebruiksvoorwerp

Titel/omschrijving boekbandrug

Cultuur Egyptisch




Beschrijving rug van een boekband met ingestempelde geometrische versiering

Materiaal leder

Techniek stempel




18

3. Papyrus

3.1 Algemeen

Papier zoals wij dat kennen, gemaakt van lompen of hout, was in de oudheid rond het Middellandse

zeegbied niet bekend. Wel kende men de voorloper ervan: papyrus (waaraan het huidige papier wel

zijn naam dankt overigens). De papyrusplant (Cyperus papyrus L.) groeide in de oudheid talrijk in de

Egyptische moerassen. Voor het maken van het schrijfmateriaal werden de ongeveerd drie meter

hoge stengels losgetrokken van de wortelstok, geschild en in moten gesneden van tenminste 40 cm

lengte. Het sponzige merg werd dan in de lengterichting in plakjes gesneden of spiraalsgewijs

afgerold tot een velletje. Deze werden geplet en in water geweekt totdat een halfdoorzichtig

voorkomen kregen. Twee lagen plakjes of velletjes werden dan op elkaar gelegd, zodanig dat de

vezels van de onderlaag haaks op die van de bove nlaag liepen. Door walsen, hameren en persen

vormde zich een blad schrijfmateriaal (de papyrusplant bevat een natuurlijke kleefstof). Twintig of

meer van dergelijke vellen, aan elkaar geplakt met Arabische gom, vormden een boekrol.

Papyrus is dus van plantaardige oorsprong en de vezels van het materiaal zijn lang en recht van

vorm, opgebouwd uit cellulose en lignine. Een vers stuk papyrus is wit van kleur, sterk en

opmerkelijk veerkrachtig en buigzaam; bij vouwen breekt het echter.

De meeste antieke papyri zijn beschreven met zwarte of rode inkt. Zwarte inkt werd gemaakt van

roet, water en arbische gom als bindmiddel; voor speciale passages, titels en opschriften gebruikten

de schrijvers rode inkt, gemaakt van oker (zulke passages worden rubra genoemd van het Latijnse

ruber = rood; ons woord rubriek is ervan afgeleid).

3.2 Voorbeelden van papyrus in het APM

In de collectie bevinden zich een groot aantal fragmenten van verschillende papyri uit diverse

periodes en met verschillende soorten schrift: hiërogliefen, hiëratisch en demotisch schrift, grieks,

koptisch en arabisch. Naast een dertigtal grote fragmenten zijn er talloze kleinere fragmenten, soms

maar met enkele woorden of zelfs letters.

afb. 20

Het grootste stuk in de verzameling is een deel van een zogenaamd ‘dodenboek’ (3e. Het is een

gedeelte van een papyrusrol waarin spreuken staan (in hiëratisch schrift) die de overledene een

leidraad geven om te overleven in het hiernamaals en hem bescherming geven(afb.20). Het is ca. 30

cm hoog en bijna twee meter lang. Zoals vele oude papyri is ook dit exemplaar in de loop der

eeuwen erg bros geworden en geel/beige verkleurd; de veerkracht is al heel lang uit de vezels

verdwenen en er zijn veel kleine fragmenten verdwenen door afbrokkeling.

19

afb. 21 afb. 22 afb. 23

De tekst is op diverse plaatsen afgewisseld met tekeningen die o.a. de ontmoeting van de

overledene met diverse goden weergeeft (afb. 21). Op een ander groot fragment papyrus (22 x 14

cm) staat in het Grieks een passage uit de Ilias van Homerus (afb. 22). Tot op de dag van vandaag is

Homerus de meest gelezen klassieke auteur en dat was in de oudheid kennelijk eveneens zo: er zijn

meer papyrusfragmenten met zijn teksten overgebleven dan van enig ander auteur. Ook hier is te

zien hoe bros het materiaal in de loop der tijd is geworden waardoor de randen rondom

afgebrokkeld zijn. Een heel ander gebruik van het materiaal is te zien op afb. 23. Het is een vroege

vorm van wat wij recycling zouden noemen: hier zijn een paar sandalen (boven- en onderaanzicht)

van vier op elkaar geplakte, hergebruikte, stukken papyrus; de teenriempjes zijn van touw. De

sandalen (6e-4e eeuw v. Chr.) waren in de praktijk niet bruikbaar, daar waren ze te fragiel voor; ze

hebben dan ook een zuiver symbolische functie en werden aan de overledene in het graf

meegegeven. Doordat de sandalen uit verschillende lagen papyrus bestaan zijn ze net wat steviger

en zijn ze vrij goed bewaard gebleven; één sandaal mist de punt van de voorzijde.



Door de cellulose is papyrus zurig (overigens net als gewoon papier). In contact met lucht of water

worden de vezelketens afgebroken en verdubbelt het aantal ‘kopse kanten’ van de vezels, waaruit

juist het zuur vrijkomt. Een te hoge luchtvochtigheid zal dit proces aanzienlijk versnellen. Een juiste

RV van rond 50% (+/- 5% per dag) is de richtlijn bij een temperatuur van rond de 18 °C.

3.3.2 Licht

Papyrus wordt aangemerkt als hooggevoelig voor licht (of andere straling) omdat het (net als een te

hoge temperatuur en RV) de vezelketens van het materiaal afbreekt. Richtlijn is dan ook een

belichting onder de 50 lux; bekort (zo mogelijk) de expositieduur. Gebruik geen verlichtingsbronnen

met veel warmte.


De cellulose in papyrus kan een eventuele bron van voedsel zijn voor franjestaarten (zilvervisje,

ovenvisjes, papiervisje), hoewel die doorgaans een voorkeur hebben voor zetmeelhoudend

materiaal. Ook muizen kunnen knagen aan de papyrusvezels. In een donker depot, waar de RV

boven de 60% komt en er geen of nauwelijks luchtdoorstroom is, bestaat de kans op aantasting door

micro-organismen. Een juiste RV en ventilatie voorkomen schimmels.

20


Papyrus kan vervuild raken doordat het met stoffige of vieze handen word beetgepakt, ook papyrus

dat lang in een niet stofdichte vitrine ligt kan vervuild raken. Papyrus heeft ook te lijden van zuren in

de menselijke huid, dus gebruik nitril-handschoenen als het noodzakelijk is het materiaal te

hanteren. Gebruik nooit handschoenen van textiel omdat deze gemakkelijk aan de vezels van het

papyrus blijven haken. Beter is het de papyri in zuurvrije vouwmappen te bewaren, zodat ze zelf niet

aangeraakt hoeven worden; door de map om te draaien kan ook de achterkant bekeken worden, die

ook beschreven kan zijn. Kleine fragmenten dienen met een pincet met (niet-scherpe!) platte, vlakke

bek opgepakt te worden. Een stuk papyrus voor expositie kan het beste achter glas ingelijst worden

tentoongesteld, ook wanneer deze in een vitrine komt te liggen; zo is vervuiling door stof tot een

minimum beperkt (perspex is minder geschikt; het houdt weliswaar UV tegen, maar scheidt zelf wel

stoffen af die kwetsbaar zijn voor papyrus). Zorg er wel voor dat er nog enige ruimte tussen glas en

papyrus is.


De meeste papyri zijn zeer bros, maar zolang ze goed vlak worden gehouden en volledig

ondersteund worden door zuurvrij karton of ander inert materiaal, hebben ze weinig te lijden van

fysieke krachten. Berg papyri dus nooit in staande mappen of hangmappen op! Een aantal

vouwmappen in een zuurvrije doos is het beste; vermijd dikke stapels.

21

Dodenboek

Fragment van dodenboek op papyrus

ca. 2e – 1e eeuw v. Chr

Inv. nr.: APM09223


Titel/omschrijving dodenboek, fragment

Cultuur Egyptisch


Plaats van ontstaan Egypte; Thebe

Datum laat Ptolemaeïsch of later

Beschrijving fragment van dodenboek op papyrus; dodenboek van Somtus, schetsontwerper van de tempel van Amon

Stijl hiëratisch

Materiaal papyrus

Afmetingen h 300 (mm) x d 1940 (mm)

Vindplaats Egypte; Thebe

Verwerving 1975 via P. Sijpesteyn

Literatuur Phoenix 25, 1 (1979) p.31

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 18

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 44, afb. 34

Gids voor de afdeling Egypte, 1986, , afb. 21

Egypte, Eender en Anders, p.135, nr. 306

Egypte, geschenk vd Nijl, R. A. Lunsingh Scheurleer, 1992 33, afb. 12

Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 77 p.7, afb. 12

Allard Pierson Mededelingen 101/102 (2010) p.13-15, afb.3

Allard Pierson Mededelingen 109 (2014) p.6-8, afb.1-4; p.27, afb.3

22

Papyrusfragment

Fragment met Griekse tekst

ca. 1e eeuw na Chr.

Inv. nr.: APM09224


Titel/omschrijving papyrus, schrift

Cultuur Grieks

Subcultuur Grieks


Beschrijving fragment papyrus met Griekse tekst: Homerus, Ilias IV 340-365

Materiaal papyrus


Vindplaats Egypte

Verwerving 1975 bruikleen

Literatuur Mnemosyne, ser.IV, XXIV, fasc.2 1971, p.162vv


Mededelingen vd Vereniging van Vrienden vh APM 77 omslag pl. 1

Boek en Oudheid, bij de tentoonstelling Lectori Salutem, uitg. Athenaeum, Amsterdam 2008, p.11 afb.

Hellenistic Bookhands, Guglielmo Cavallo, Herwig Maehler, p. 132-133, nr. 89


Van Rome naar Romeins, Allard Pierson Museum Serie dl 5, Zwolle 2014, p.165

23

Sandalen

Paar sandalen van

papyrus

ca. 6e – 4e eeuw v. Chr.

Inv. nr.: APM11988

Categorie organisch; votief

Titel/omschrijving sandalen

Cultuur Egyptisch



Datum Late Tijd

Beschrijving paar sandalen van 4 op elkaar geplakte, hergebruikte, stukken papyrus; teenriempjes van touw; geschilderde tekst: eigendom van tempelzangeres Amon-ites. De sandalen waren voor funerair gebruik, zij hadden een symbolische en niet een praktische functie. De 9 bogen op de bovenzijde van de zool staan voor de wapens van de traditionele vijanden van Egypte, o.a. de Nubiërs. Zo kon de overledene in de dood de vijand vertrappen.

Materiaal papyrus

Afmetingen b 065 (mm) x d 230 (mm)

Vindplaats Egypte


Literatuur Corpus Antiquitatum Aegyptiacarum


Toekomst voor het Verleden, Robert Lunsingh Scheurleer, 2009, p.52,afb.p.53

24

4. Textiel

4.1 Algemeen

Wat is textiel eigenlijk? Een definitie zou kunnen zijn; ‘Grote, dunne lagen materiaal, gemaakt van

vezels, flexibel genoeg om te gebruiken als bedekking van mensen en dingen’. Matten en manden

vallen daar dan niet onder; naast de vaste vorm, verschillen deze ook van textiel in het gebruik, de

techniek waarmee ze worden gemaakt en het materiaal waarvan ze worden gemaakt.

Vezels zijn opgebouwd uit polymeren; een polymeer is een molecuul dat is samengesteld uit een

serie gelijkvormige kleinere moleculen (monomeren). Het aantal moleculen waaruit één

polymeermolecuul is opgebouwd wordt de polymerisatiegraad genoemd. De losse polymeren zijn op

hun beurt weer gerangschikt tot een nog langere structuur: de vezels. De samenhang in het textiele

materiaal ontstaat door de grondstoffen te spinnen, weven, breien, knopen, vlechten of door er vilt

van te vormen.

Archeologisch textiel kan in twee hoofdgroepen worden ingedeeld: textiel van plantaardige vezels

en textiel van dierlijke vezels. Plantaardige vezels bestaan voor het grootste deel uit cellulose,

dierlijke vezels zijn opgebouwd uit eiwitten (proteïnen).

– Plantaardige vezels: van bast, stengel, zaad, blad, vrucht; bijv. katoen (zaadhaarvezel, gedraaide

vorm, voornamelijk opgebouwd uit cellulose), linnen en hennep (bast- of stengelvezel, ziet eruit als

mini-bamboe, recht van vorm, opgebouwd uit cellulose en lignine).

– Dierlijke vezels: bijv. wol (haarvezel, geschubd, bestaat voornamelijk uit het eiwit keratine), zijde

(materiaal van cocon van rupsen, gladde vezel, opgebouwd uit de eiwitten fibroine en sericine).

4.2 Voorbeelden van textiel in het APM

In de collectie van het APM bevindt zich een aanzienlijke collectie textiel. Het oudste stuk textiel in

de collectie dateert van ca. 1200 v. Chr., het jongste stamt uit het Islamitische tijperk, ca. 15e eeuw

na Chr. Katoen ontbreekt in de collectie; wellicht kenden de Romeinen wel katoen uit India, maar

dat was een zeldzaamheid, pas in de late middeleeuwen raakte in Europa katoen bekend als een

importproduct. Zijde kenden de Romeinen wel, via de zijderoute als kostbaar luxeartikel uit China.

De gebruikelijke textielsoorten uit de oudheid zijn linnen en wol.

Een belangrijke verzameling is het Koptisch textiel van bijna 400 stuks, voornamelijk fragmenten van

tunica's en andere kledingstukken. De Kopten waren de vroege Christenen in Egypte die de

overledenen aangekleed en met lijkwaden bedekt begroeven. Door de uitzonderlijk goede

klimaatomstandigheden is veel van dit textiel bewaard gebleven. De stukken dateren van de

Romeinse tijd, vanaf ca. de 4e eeuw na Chr., tot ver in de Islamitische tijd (15e eeuw.)

25

afb. 24 afb. 25

Hele kledingstukken zijn zeldzaam, maar het kinderjurkje (of tunica) op afb. 24-25 is er één van de

vier die het APM rijk is (ca. 6e – 9e eeuw na Chr.). Het basisweefsel is gemaakt van geweven wol en

oogt groen, maar de groene kleur is optisch en wordt veroorzaakt doordat blauwe en gele draden

zijn verweven. Er zijn linnen sierstukken opgenaaid bij de halsopening en de manchetten met

geometrische figuren.

afb. 26 afb. 27

Op afb. 26 een muts of tas geknoopt van linnen draad (ca. 4e – 9e eeuw na Chr.). Het

weefselfragment op afb. 27 is versierd met geometrische figuren en planten, afgezet met een

blokjesrand. De kleuren (naturel en rood) zijn nu bijna niet meer te onderscheiden. Het fragment is

een van de weinige stukken in de collectie die gemaakt is van zuivere zijde en stamt uit de 7e-9e

eeuw na Chr. China had zijn monopolie op dit product toen reeds verloren en in het westen kwam

vanaf deze tijd de zijdeteelt op gang. Nietemin zal het ook toen nog een kostbaar luxeproduct zijn

geweest.



Textiel kent een autonome chemische degradatie waarbij dierlijke vezels zuurder zijn dan

plantaardige; warmte en vocht versnellen de afbraak (oxidatie, hydrolyse). Voor het duurzaam

bewaren van textiel wordt doorgaans als richtlijn een RV van rond de 50% (+/- 5% per dag) gegeven

bij een temparatuur van tussen de 15 en 18 °C.

26

4.3.2 Licht

Textiel wordt aangemerkt als gevoelig voor licht, gekleurd textiel zelfs als hooggevoelig. Licht tast,

net als een te hoge temperatuur en RV, de vezelketens van het materiaal aan waardoor degradatie

in een versneld proces komt. Richtlijn is dan ook een belichting onder de 50 lux; bekort (zo mogelijk)

de expositieduur, ruil stukken regelmatig om met exemplaren uit depot. Gebruik geen

verlichtingsbronnen met veel warmte.


De cellulose in textiel van plantaardige herkomst en de eiwitten in textiel van dierlijke herkomst zijn

aantrekkelijk voor insecten en micro-organismen. De larven van motten, pelskevers en tapijtkevers

zijn in staat keratine, het hoofdbestanddeel van wol, te verteren. In mindere mate zijn ook

kakkerlakken en franjestaarten schadelijk. Vuil, vet en stof verhogen de kans op ongedierte.

Regelmatige inspectie en het schoonhouden van expositie- en depotruimtes voorkomt schade door

insectenvraat. Oppervlakteschimmels breken de cellulose van plantaardige vezels af. In een donker

depot, waar de RV boven de 60% komt en er geen of nauwelijks luchtdoorstroom is, bestaat de kans

op aantasting door micro-organismen. Een juiste RV en ventilatie voorkomen schimmels.


Stof is hygroscopisch en vaak zuur van aard, waardoor het door vochtabsorbtie uit de lucht

schadelijke zuren vormt en de chemische degradatie van textiel bespoedigt. Stoffig textiel is

bovendien, zoals eerder gezegd, aantrekkelijker voor insecten en schimmels. Textiel is ook gevoelig

voor zuren van handen, dus voor het hanteren van grote delen textiel is het beter om nitril-

handschoenen te dragen. Fragmenten van textiel kunnen beter op zuurvrij karton (of vouwmap) in

een lade bewaard worden, zodat het object zelf niet gehanteerd hoeft te worden.

Voor het verwijderen van stof op archeologisch textiel kan een zachte kwast worden gebruikt

waarbij het stof direct wordt afgevoerd door een stofzuiger. Vermijd contact van stofzuigermond

met het materiaal.


Archeologisch textiel is kwetsbaar en kan het beste liggend bewaard en geëxposeerd worden.

Volledige ondersteuning met zuurvrij karton of ander inert materiaal is wenselijk zodat er alleen

verwaarloosbare krachten op het materiaal komen te staan.

Leg textiel nooit op elkaar, maar scheidt ze met behulp van zuurvrij papier. Opbergkasten van inert

materiaal verdienen de voorkeur, bijvoorbeeld poedergecoat metaal. Een kast met veel dunne lades

is prettig (er zijn metalen kasten met lichtgewicht lades met een bodem van inert kunststof). Vermijd

houten kasten: de azijnzuur en formaldehyde die het hout uitwasemt zullen op termijn verkleuring

en zelfs aantasting van het textiel tot gevolg hebben.

27

Kindertunica

Kinderjurkje van

wol en linnen

ca. 6e – 9e eeuw na Chr.

Inv. nr.: APM06108

Categorie organisch: textiel

Titel/omschrijving kleding: kinderjurk

Cultuur Egyptisch

Subcultuur Koptisch


Datum zesde-negende eeuw na Christus

Beschrijving kinderjurk, van naturel linnen en wol in groen, rood en beige, met sierstuk: band bij hals en manchetten (galon), met voorstelling van geometrische figuren

Stijl Egyptisch: Koptisch

Materiaal wol

basisweefsel: ketting: wol in groen basisweefsel: inslag: wol in groen

sierstuk: ketting: naturel linnen inslag: naturel linnen en wol in groen, rood, beige

opmerking: groene kleur van basisweefsel is optisch en wordt veroorzaakt doordat blauw en gele draden zijn verweven

Techniek weven

basisweefsel: effenbinding, overige technieken: naaiwerk, draden per ketting en inslag: niet geteld

decoratie: effenbinding, ripsbinding en gobelintechniek / tapisserieweefsel, overige technieken: applique, draden per ketting en inslag: niet geteld


Vindplaats Egypte: onbekend

Verwerving : 1934overdracht Museum voor Kunstnijverheid te Haarlem, 1049

Literatuur Griekse, Etruskische en Romeinse kunst, gids APM (1984), afb. 151

Een gids voor de collecties vh APM (2002), afb. 58, p.66

28

Muts of Tas

Gevlochten linnen

muts of tas


Inv. nr.: APM06090


Titel/omschrijving kleding: muts of tas (vermoedelijk)

Cultuur Egyptisch

Subcultuur Koptisch of later


Datum vierde-negende eeuw na Christus; Koptisch of later

Beschrijving muts of tas (vermoedelijk), van linnen in naturel en rood

Stijl Egyptisch: Koptisch of later

Materiaal linnen

linnen in naturel en rood

Techniek knopen: Egyptisch vlechtwerk



Verwerving : 1934overdracht Museum voor Kunstnijverheid te Haarlem, 28.1051

Literatuur Algemeene Gids (1937), 997

vg. APM16386 en APM16387 voor ander vlechtwerk

29

Textielfragment Fragment van zijde


Inv. nr.: APM16327


Titel/omschrijving kleding: weefselfragment

Cultuur Egyptisch

Subcultuur Koptisch


Datum zevende-negende eeuw na Christus

Beschrijving weefselfragment, van zuiver zijde, met sierstuk: rechthoekige vorm, met voorstelling van geometrische figuren en planten: gestileerde palmetten, tussen effen randen blokjesrand, effen rand bij zelfkant; kleuren bijna niet te onderscheiden

Stijl Egyptisch: Koptisch

Materiaal zijde

basisweefsel: ketting: zuiver zijde

basisweefsel: inslag: zuiver zijde

sierstuk: ketting: zuiver zijde

sierstuk: inslag: zuiver zijde

Techniek weven

basisweefsel: effenbinding, overige technieken: zelfkant, draden per ketting: 36 / cm, draden per inslag: 36 / cm, garens zijn S gesponnen respectievelijk Z getwijnd

decoratie: keperbinding, overige technieken: samietweefsel, draden per ketting: 36 / cm, draden per inslag: 36 / cm, opmerking: mogelijk 2 scheringen, garens zijn S gesponnen respectievelijk Z getwijnd



Verwerving : 2007-07-16bruikleen Gemeentemuseum Den Haag

Literatuur A.C. Lopes Cardozo, C.E. Zijderveld, Koptische weefsels, Den Haag 1982, Cat. 27

30

Geraadpleegde literatuur:

- F. Boersma et alt., Op de Keper Beschouwd, Textielcommissie Nederland 2003

- H. Kars, A. Smit, Handleiding Fysiek Behoud Archeologisch Erfgoed, Vrije Universiteit, Amsterdam 2003

- B. Kruijsen, De Kunst van het Bewaren, Rijksmuseum Twenthe, Zwolle 2003

- R. Lunsing Scheurleer, Toekomst voor het Verleden, Allard Pierson Museum Amsterdam, Zwolle 2003

- M.J. Raven, Schrift en Schrijvers in het Oude Egypte, Amsterdam 1996

- D. Reijs, De Oudheid Bewaard voor de Toekomst - Een onderzoek naar de conservering van archeologisch textiel,

Universiteit van Amsterdam, 2009

- Het Beperken van Lichtschade aan Museale Objecten, ICN-Informatie nr. 13

Monsterboek Hout, Leer, Papyrus en Textiel a.d.h.v. voorwerpen … · 2014. 11. 15. · 1...

Documents

Transcript of Monsterboek Hout, Leer, Papyrus en Textiel a.d.h.v. voorwerpen … · 2014. 11. 15. · 1...