Milieurekeningen 2008

Milieurekeningen

2008

DenHaag/Heerlen,2009

2 CentraalBureauvoordeStatistiek

Verklaring van tekens

. =gegevensontbreken* =voorlopigcijferx =geheim– =nihil– =(indienvoorkomendtussentweegetallen)totenmet0(0,0) =hetgetaliskleinerdandehelftvandegekozeneenheidniets(blank) =eencijferkanoplogischegrondennietvoorkomen2008–2009 =2008totenmet20092008/2009 =hetgemiddeldeoverdejaren2008totenmet20092008/’09 =oogstjaar,boekjaar,schooljaarenz.,beginnendin2008eneindigendin20092006/’07–2008/’09 =oogstjaar,boekjaarenz.,2006/’07totenmet2008/’09

Ingevalvanafrondingkanhetvoorkomendathetweergegeventotaalnietovereenstemtmetdesomvandegetallen.

Colofon

UitgeverCentraalBureauvoordeStatistiekHenriFaasdreef3122492JPDenHaag

PrepressCentraalBureauvoordeStatistiek-Facilitairbedrijf

OmslagTelDesign,Rotterdam

InlichtingenTel.(088)5707070Fax(070)3375994Viacontactformulier:www.cbs.nl/infoservice

BestellingenE-mail:[email protected](045)5706268

Internetwww.cbs.nl

Prijzenzijnexcl.administratie-enverzendkosten.Prijs:a23,90ISBN:978-90-357-2108-1ISSN:1873-8419

©CentraalBureauvoordeStatistiek,DenHaag/Heerlen,2009.Verveelvoudigingistoegestaan,mitshetCBSalsbronwordtvermeld.

6013909010C-167

Milieurekeningen,2008 3

Inhoud

Voorwoord 5

Samenvatting 6

Summary 10

1. De Milieurekeningen 141.1 Conceptenendefinities 151.2 DeNederlandseMilieurekeningen2008 161.3 Toepassingenvandemilieurekeningen 181.4 Milieurekeningeninternationaal 191.5 Toekomst 19

2. Energie 202.1 Deenergierekeningen 202.2 EnergieverbruikvandeNederlandseeconomie 222.3 Energiekostenbedrijfsleven 252.4 importafhankelijkheidenergievoorziening 26

3. Water 303.1 Dewaterrekeningen 303.2 Gebruikvanleidingwater 323.3 Gebruikvangrondwaterenoppervlaktewater 333.4 Gebruiksintensiteitwater 34

4. Materiaalstromen 394.1 Deopzetvandemateriaalstroomrekeningen 394.2 Extractieenhandelvanmaterialen 404.3 Nederlandseconsumptievanmaterialen 42

5. Klimaatverandering 485.1 Verschillendedefinitiesvoorbroeikasgasemissies 49

5.1.1 BroeikasgasemissiesvolgensdevoorschriftenvanhetIPCC 495.1.2 BroeikasgasemissiesophetNederlandsgrondgebied 505.1.3 BroeikasgasemissiesdoordeNederlandseeconomie 505.1.4 MondialebroeikasgasemissiesdoorNederlandseconsumptie 50

5.2 Bedrijfslevenenklimaatverandering 525.3 Consumentenenklimaatverandering 565.4 Emissiehandelsbalansvoorbroeikasgassen 575.5 Heteconomischepotentieelvanoverstromingsrisico-gebieden 61

5.5.1 Analysesvoorderisicokaart 635.5.2 Analysesvoordehoogtekaart(NAP) 65

6. Emissies naar lucht 676.1 Deopzetvandeluchtemissierekeningen 676.2 Emissiesnaarluchtin2008 686.3 Ontwikkelingemissiesnaardelucht1990–2008 706.4 Analyseemissiesvanfijnstof 72

7. Emissies naar water 777.1 Emissiesnaarwaterin2007 797.2 Ontwikkelingemissiesnaarwaterinrelatietoteconomischegroei1995–2007 817.3 Verschilinmilieu-intensiteittussenbedrijfstakken 83


8. Afval 908.1 Deafvalrekeningen 908.2 Standvanzakenin2006 918.3 Ontwikkelingenindetijd 92

9. Aardolie- en aardgasreserves 969.1 Samenstellingbalansaardolieenaardgas 969.2 Fysiekestromenenvoorradenolieengas 979.3 Monetairewaarderingolie-engasreserves 99

10. Milieukosten 10310.1Milieukosten 10510.2Milieu-investeringen 10810.3Milieulasten 110

11. Milieubelastingen en -heffingen 11311.1Milieubelastingenenfiscalevergroening 11411.2Opbrengstenmilieuheffingen 116

12. CO2-emissierechten 11812.1ETS-bedrijvenendeeconomie 11912.2Emissiehandelin2005–2007enin2008 12112.3Prijzenemissierechten 122

13. De milieusector in de Nederlandse economie 12513.1Macro-economischegegevensvoordemilieusectorin2007 12613.2Ontwikkelingvandemilieusectorindeperiode1995–2007 12713.3Verschillendedeelactiviteitenmilieusectornaderbelicht 130

14. De NAMEA 137

Referenties 142

Lijst van gebruikte begrippen 146

Annex I. Bedrijfstakindeling en bijbehorende SBI-codes in de standaardtabellen 157

Annex II. Berekening van thema-equivalenten 158

Annex III. Input-output modellen voor milieu-economische analyses 160

Aan deze publicatie werkten mee 163


Voorwoord

Hetbeginvandeeconomischecrisisin2008hadookzijnweerslagophetmilieu.Indeindustrieendeenergiebedrijvendaaldedeuitstootvanbroeikasgassen.Indezesectorenwerdminderenergieverbruiktwaardoordekooldioxide-emissieszijngedaald.Naastdeeconomischeteruggangzorgdenookallerleitechnischemaatregelenvooremissiereduc-ties.Zowerdindechemischebasisproductenindustriedooreentechnischeinnovatieeenforsereductieindeuitstootvanlachgasgerealiseerd.Inanderesectoren,zoalshetver-voerendelandbouw,namendebroeikasgasemissiesjuisttoe.Hierdoorisdeuitstootvanbroeikasgassenvoordeeconomiealsgeheelnagenoegonveranderdgebleven.

HoeweldefysiekehoeveelheidaardgasenaardolieindeNederlandsebodemdoorwin-ningverderisafgenomen,isdemonetairewaardevanderesterendereservessterkge-stegentoteenwaardevan166miljardeuro.Ditwordtgrotendeelsveroorzaaktdoordevooraldelaatstejarensterkoplopendeprijsvanaardgasenaardolie.DeaardgasbatenwordensteedsbelangrijkervoordeNederlandseschatkist.

Strengere milieuregulering kan extra kosten voor bedrijven en consumenten met zichmeebrengen,maarcreëertookwerkgelegenheidendraagtbijaandegroeivandeNeder-landseeconomie.Demilieusectordraagtvoorongeveer11miljardeurobijaanhetbrutobinnenlandsproduct(bbp)enisgoedvoorbijna2procentvandetotalewerkgelegenheidinNederland(2007).Hetarbeidsvolumeindemilieusectorissinds1995meteenkwartgestegen.Ditbetekentdathetaantalmensenwerkzaamindemilieusectorsnellergroeitdanhetlandelijkgemiddelde.

BovenstaandeenanderebelangrijkeontwikkelingenophetvlakvanmilieueneconomiestaanbeschrevenindezeCBS-publicatieMilieurekeningen2008.Indemilieurekeningen,eenzgn.satellietrekeningvandenationalerekeningen,wordendeeffectenvandeNe-derlandseeconomieophetmilieubeschreven.Uitdemilieurekeningenkunnencoherentekernindicatorenwordenafgeleid,dieinzichtgeveninderelatietussenmilieueneconomie.Hiermeeverschaftdezepublicatieinzichtindeduurzaamheidvandeeconomischeont-wikkelingenenwordenveranderingenvanmilieu-indicatorenindetijdinbeeldgebracht.

Indezeeditiezijneenaantalnieuweonderwerpenopgenomen:materiaalstromen,CO2-emissierechten,milieukostenen-lastenvoorbedrijvenenhuishoudensenheteconomischbelangvandeNederlandsemilieusector.Tenslotteiseenspecialeanalyseuitgevoerdnaarheteconomischpotentieelvanhetoverstroombaargebied.Hieruitblijktdatongeveereenderdevanhetbbpwordtverdiendineengebiedmeteenoverstromingsrisico.

DeDirecteur-GeneraalvandeStatistiekDrs.G.vanderVeen

DenHaag/Heerlen,november2009.


Samenvatting

Economischeontwikkelingenbeïnvloedendedrukophetmilieu.IndemilieurekeningenwordtderelatietussendeNederlandseeconomieenhetmilieubeschreven.Doordatdemilieurekeningenconsistentzijnmetdeconceptenvandenationalerekeningen,kunnendeontwikkelingenophetvlakvanhetmilieudirectmetdemacro-economischeontwik-kelingeninNederlandwordenvergeleken.Uitdemilieurekeningenkunnendanookkern-indicatorenwordenafgeleiddie inzicht geven indeduurzaamheid vandeontwikkelingvanhetmilieuendeeconomie.Hetgeïntegreerdesysteembiedtmogelijkhedenomdeonderliggendeoorzakenvanveranderingenvanmilieu-indicatorentekwantificerenenteanalyseren.Deeffectenvandeveranderingeninonderandereeconomischegroei,milieu-efficiencyeninternationalehandelkunnenhierdoorincijferswordenuitgedrukt.IndezepublicatiewordendeuitkomstenvandeNederlandsemilieurekeningengepresenteerd.

Energie-intensiteitlager,maarnietindedienstensectorenSinds1990 isdeenergie-intensiteit (energieverbruikpereenheid toegevoegdewaarde)vandeeconomiemet21procentgedaald.Eenverlagingvandeenergie-intensiteitiseenindicatievooreenenergie-efficiënterproductieproces.Indeindustrieendelandbouwisdeenergie-intensiteitinachttienjaartijdforsafgenomen,terwijlbijdedienstensectorenenbijhetvervoernauwelijkseendalingindeenergie-intensiteitisopgetreden.

LeidingwaterverbruikperpersoonafgenomenHethuishoudelijkeleidingwatergebruikperhoofdvandebevolkingissinds1990afgeno-menmet9procent.Hetleidingwatergebruikisgedaalddoorwaterbesparendemaatrege-lenzoalstoepassingvanwatersparendetoiletten,waterzuinigehuishoudelijkeapparatenenkranenendouchekoppendieminderwatergebruiken.Injarenmetwarmedrogezo-mers,zoals2003en2006,laghetverbruikdoorgaansweerenkeleprocentenbovendealgemeendalendetrend.

BinnenlandsemateriaalconsumptiebepaalddoorextractiezandengrindDebinnenlandsemateriaalconsumptiewordtvooralbepaalddoordeextractievanzandengrind.Ongeveer80procentvanditzandengrindisbestemdvoorinfrastructurelepro-jecten.Defysiekehoeveelheidimportenexportbestaatvoorhetgrootstedeeluitenergie-dragers.VoorhettotalefysiekematerialenverbruikisNederlandvoorongeveer15procent

Bbp (marktprijzen, prijsniveau 2000)

Minerale reserves aardgas

Fijnstof

Netto binnenlands energie verbruik

Broeikas-gassen

Verzuring

Zware metalen naarwater (equiv.)

Ontwikkeling bruto binnenlands product en milieu-indicatoren

index (1990=100)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

’90 ’91 ’92 ’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08


afhankelijkvanhetbuitenland.Voorbiomassakomtditvooraldoordehoge importvanondermeersojabonen,diewordengebruiktalsvoervooronzeveestapel.

BroeikasgasemissiesbedrijvenvrijwelonveranderdOndanksdegroeivandeeconomieisdeuitstootvanbroeikasgassendoorbedrijvenin2008vrijwelgelijkgebleven.Dekredietcrisiszorgdevooreenafnamevaneenaantaleco-nomischeactiviteiten,waardoordebroeikasgasemissies vandezeactiviteitendaalden.Met name in de industrie nam de productiewaarde in 2008 af. Naast de economischeteruggangzorgdenookallerlei technischemaatregelenvooremissiereducties.Zowerdin de chemischebasisproductenindustrie een forse reductie in deuitstoot van lachgasgerealiseerd.Inanderesectoren,zoalshetvervoerendelandbouw,namendebroeikas-gasemissiesjuisttoe.

Nederlandwenteltbroeikasgasemissiesafopniet-westerselandenDebroeikasgashandelsbalansvanNederlandmetderestvandewereldisnegatief.DatbetekentdatNederlandminderbroeikasgassenuitstootbijdeproductievanexportproduc-tendandateremissiesinhetbuitenlandvrijkomentenbehoevevandeNederlandseim-port.MetnamemetlandenalsRuslandenChinaisdeemissiehandelsbalansnegatief.DemondialeemissiesdievrijkomendoorNederlandseconsumptiebehoeftenzijn20procenthogerdandeemissiestengevolgevandeNederlandseeconomischeproductie.Neder-landwenteltduseendeelvanzijnbroeikasgasemissiesafophetbuitenland.

EenderdevanNederlandseeconomiegevoeligvooroverstromingsrisicoOngeveereenderdevanhetNederlandsebrutobinnenlandsproduct(bbp)wordtgegene-reerdinoverstroombaregebieden.Ditzijngebiedenwaarvandoormiddelvanoverstro-mingssimulatiesisvastgestelddatzezoudenkunnenonderlopenbijeendoorbraakvandijken,duinenofdammen.Ongeveer1,9miljoenmensenwerkenineenbedrijfofinstantiediegevestigdisinhetzogenaamdeoverstroombaregebied.Eenrelatiefgrootdeelvandetuinbouw,deenergiebedrijvenendebouwnijverheidbevindenzichinhetoverstroombaregebied.

EmissiesfijnstofonveranderdDetotaleemissiesvanfijnstofzijnin2008vrijwelonveranderdtenopzichtevan2007.Defijnstofemissiesnemendelaatstejarennietofnauwelijksaf,ditintegenstellingtotdejarennegentigtoendeemissiesmeteenderdewerdengereduceerd.Dezereductiewerdvooralgerealiseerdbijenkelegroteindustrieën.Degemakkelijkstereductieoptieslijkeninmiddelstezijntoegepast.

MeeremissiesvanzwaremetalennaaroppervlaktewaterenrioolDenettolozingvanzwaremetalennaarwaterdoordeNederlandseeconomie,uitgedruktinzware-metaalequivalenten,isin2007met2procenttoegenomentenopzichtevan2006.Vooreendeelwasdithetgevolgvandegrotereneerslaghoeveelheid,waardoorereenhogereaanvoervandiffuseemissies,bijvoorbeelddoorafspoelingvanverhardoppervlak,optrad.Daarnaastzijnookdeelektrotechnische industrie,demetaalproductenindustrie,depapierindustrieenhetvervoeroverwatermeerzwaremetalengaanlozenophetrioolenhetoppervlaktewater.

AfvalaanbodlaatstejarenstabielDelaatstejarenblijfthettotaleafvalaanbod(Nederlandseproductieplusimport)stabielrondde73miljardkilo.Afvalbestaatvoortweederdeuitafvalresiduenenvooreenderdeuitafvalproducten.Hetmeesteafval inNederlandwordtdoordebouwnijverheidgepro-duceerd.Degestortehoeveelheidafval is in2006voorhet tweedeopeenvolgendejaartoegenomen.

WaardeaardgasreservessterkgestegenOp1januari2009bedroegdewaardevandeaardgasreserves166miljardeuro.DitkomtovereenmetruimeenkwartvanhetbbpvanNederland.Tenopzichtevanhetvoorafgaan-dejaarisderesterendegasvoorraad20procentinwaardegestegen.HoeweldefysiekeverwachtehoeveelheidaardgasindeNederlandsebodemsinds1990isafgenomen,isde


monetairewaardevanderesterendeaardgasreserveindezelfdeperiodesterkgestegen.Ditwordtgrotendeelsveroorzaaktdoordeopgelopenprijsvanaardolieenaardgas.

AandeelmilieukosteninbbpnauwelijksgestegenDetotalemilieukostenzijnalspercentagevanhetbbpindeperiode1990–2005vrijcon-stantgeblevenenbedroegenruim10miljardeuroin2005.Debehandelingvanafvalenaf-valwaterbeslaatgemiddeldongeveer60procentvandetotalemilieukosten.Hetaandeelvandeoverheidindemilieulastennamtoetenkostevandebedrijven.

FiscalevergroeningzetnietdoorDeopbrengstenuitmilieubelastingenzijnin2008,naeendalinginhetjaarervoor,weergestegen.Ditisdeelsteverklarendoordeinvoeringvandetweenieuwemilieubelastin-gen,devliegbelastingendeverpakkingenbelasting,echterdevoornaamsteredenisdegestegenenergiebelasting.Tussen1990en1996namhetaandeelmilieubelastingenbin-nendetotalebelastinginkomstenvandeoverheidtoevan9,4tot13,5procent.Sinds1996ishetaandeelmilieubelastingenvrijconstant.Vaneenverdergaandefiscalevergroeningisdusgeensprake.

VoorheteersteentekortaanCO2-emissierechtenBedrijvendiedeelnamenaanhetEuropeseCO2-handelssysteem(ETS)haddenin2008eengezamenlijkeuitstootvan83,5MtonCO2.Datisbijna5procentmeerdanderechtendiedebedrijvenaanhetbeginvanhetjaarhaddenontvangen.VoorheteerstsindsdestartvanhetCO2-handelssysteemissprakevaneentekortaanemissierechten.ETS-bedrijvenveroorzaakten in2008circa50procentvande totaleCO2-uitstootvandeNederlandseeconomie,terwijlhungezamenlijkebijdrageaanhetbbpslechts6,4procentbedroeg.

Milieugoedvoor110duizendarbeidsplaatsenIn2007werkten110duizendmenseninNederlandaaneenbetermilieu,watgelijkstaataan1,6procentvandetotalewerkgelegenheidinNederland.Dewerkgelegenheidindemilieusectorisindeperiode1995–2007anderhalfkeerzosnelgegroeidalshetlandelijkgemiddelde.Demeertraditioneledeelactiviteitenbinnendemilieusectorzijnminderhardgegroeiddandemeer innovatievemilieuactiviteiten.Demilieusectordroeg in2007on-geveer11miljardeurobijaanhetbbpvanNederland,ongeveer2procentvandetotaleNederlandseeconomie.


Milieurekeningen kerncijfers

Eenheid 1990 1995 2000 2005 2006 2007* 2008*

EconomieBinnenlandsproduct(bruto,marktprijzen) mlneuro 243652 305261 417960 513407 540216 568664 595883Binnenlandsproduct(bruto,marktprijzen,prijsniveau2000)

mlneuro 306034 342776 417960 446282 461430 478102 487644

Toegevoegdewaarde(bruto,basisprijzen) mlneuro 223832 275686 373415 456182 479012 504557 528998Toegevoegdewaarde(bruto,basisprijzen,prijsniveau2000)

mlneuro 276842 308196 373415 400032 413356 428473 437692

Consumptievebestedingenhuishoudens mlneuro 121102 151058 210823 250343 254875 263498 272457Consumptievebestedingenhuishoudens(prijsniveau2000)

mlneuro 155860 170120 210823 220581 219823 223661 226549

Investeringeninvasteactiva(bruto) mlneuro 55328 63500 91652 97016 106373 113615 121718Nationaalinkomen(netto,marktprijzen) mlneuro 205249 264570 365672 440176 476147 494819 494334Bevolking x1000 14893 15424 15864 16306 16334 16358 16405Arbeidsvolumewerkzamepersonen x1000arbeidsjaren 5536 5774 6534 6478 6529 6732 6812Belastingen(ontvangendooroverheid) mlneuro 62197 70835 99060 124042 32332 141050 143426

VoorradenMineralereservesaardgas1) mldSm3 2113 1952 1777 1510 1439 1390 1345Waarderingmineralereservesaardgas1) mlneuro 69236 60742 64444 99846 123328 138840 166413Mineralereservesaardolie1) mlnSm3 64 50 30 36 38 37 34Waarderingmineralereservesaardolie1) mlneuro 3525 1692 1690 3273 4116 4617 5128

VoorraadonttrekkingenAardgas mldSm3 72 78 68 73 71 68 80Materialen mlnkg . . 246317 213389 213511 . .Grondwater mlnm3 . . . 994 1075 981 .

VerbruikNettobinnenlandsenergieverbruik petajoules 2895 3203 3367 3614 3531 3569 3567Waterverbruik,leidingwatergebruik mlnm3 1166 1171 1127 1087 1099 1088 1093Materiaalconsumptiebiomassa mlnkg . . 49628 47297 44154 . .Materiaalconsumptiemetalen mlnkg . . 7766 5426 6352 . .Materiaalconsumptieniet-metaalmineralen mlnkg . . 165550 130986 134389 . .Materiaalconsumptiefossieleenergie-dragers

mlnkg . . 71344 75026 71857 . .

MilieusectorWerkgelegenheidmilieusector x1000arbeidsjaren . 88 101 107 108 109 .Toegevoegdewaardemilieusector(basis-prijzen)

mlneuro . 5831 8115 9409 10348 11149 .

Milieu gerelateerde activiteiten en transactiesMilieubelastingen mlneuro 5824 9249 13973 17270 18677 18503 19725Milieuheffingen mlneuro 1619 2367 2906 3722 3954 4119 4243Milieukosten mlneuro 3864 6601 9116 10105 . . .Milieukostenbedrijven2) mlneuro 861 1209 1531 1548 1557 1533 .Milieu-investeringenbedrijven2) mlneuro 557 418 417 334 542 436 765

Milieu thema’s Broeikaseffect mlnCO2-eq. 228221 244825 241091 241205 236100 236466 236891Ozonlaagaantasting 1000CFK11-eq. 6706 642 217 174 171 162 154Verzuring mlnzuur-eq. 37 31 27 25 23 23 23Fijnstof mlnkg 84 65 55 49 47 48 47Vermesting3) mlnmest-eq. 229 213 173 151 149 135 129Productievanafval mlnkg 52450 53983 64013 61213 69029 . .Gestortafval mlnkg 14982 9209 4907 2137 3205 . .Zwaremetalennaarwater3) 1000eq. 149 111 83 51 49 50 .Nutriëntennaarwater3) 1000eq. 26804 14801 11024 8124 7600 7346 .

BuitenlandInvoervangoederen mlneuro 102919 126867 208558 241157 274775 298090 323085Uitvoervangoederen mlneuro 111679 144366 232334 281867 316270 343700 367347Invoervanmaterialen mlnkg . . 287347 314913 328481 . .Uitvoervanmaterialen mlnkg . . 241065 272203 288076 . .

Milieu gecorrigeerde aggregatenNationaalinkomenincl.afschrijvingenopaardolie-enaardgasreserves(netto)

mlneuro 203157 262580 362588 434739 468351 488761 483219

1)Standop31december.2)Eigenmilieuactiviteiten,SBI10-41,excl.SBI36631en37(1990en1995,>20werknemers;na2000,>10werknemers)3)Nettobenadering*Voorlopigecijfers


Summary

Economicdevelopmentshaveanimpactontheenvironment.Environmentalaccountsde-scribe the relationshipbetween theDutcheconomyand theenvironment.Because theenvironmentalaccountsareintegratedwithconceptsfromthenationalaccounts,develop-mentsinthefieldoftheenvironmentandmacro-economicdevelopmentsintheNether-landscanbedirectlycompared.Keyindicatorscanalsobederivedfromtheenvironmentalaccounts;theseprovideaninsightintothesustainabilityofthedevelopmentoftheenviron-mentandtheeconomy.Theintegratedsystemmakesitpossibletoquantifyandanalysetheunderlyingcausesofchangesinenvironmentalindicators.Theseeffectsofchangesin–amongotherthings–economicgrowth,environmentalefficiencyandinternationaltradecanbeexpressedinfigures.Thispublicationpresentstheresultsoftheenvironmentalac-countsdevelopedbyStatisticsNetherlands.

Energyintensityislower,butnotintheservicessectorsSince1990theenergyintensity(energyconsumptionperunitofvalueadded)oftheeco-nomyhasdecreasedby21percent.Areductionof theenergyintensity isanindicationofamoreenergy-efficientproductionprocess.Overthepasteighteenyears,theenergyintensityintheindustrysectorandinagriculturehasshownastrongdecrease,whileintheservicessectorsandthetransportsectorhardlyadropinenergyintensityoccurred.

WateruseperpersondeclinedTheaveragehouseholdwaterusepercapitahasdeclinedby9percentsince1990.Thewaterusehasdecreasedbywatersavingmeasuressuchastheapplicationofwatersav-ingtoilets,waterefficienttapsandshowerheadsaswellasappliancesthatuselesswater.Inyearswithwarmdrysummers,like2003and2006,wateruseisusuallyafewpercentabovetheoveralldownwardtrend.

DomesticmaterialconsumptiondeterminedbyextractionofgravelandsandDomesticmaterialconsumption(extractionplus importsminusexports) ismainlydeter-minedby theextractionofsandandgravel.Approximately80percentof thissandandgravel is used for infrastructure projects.The physical quantity of imports and exportsconsistlargelyofenergycarriers.Foritstotalrequirementofmaterials,theNetherlandsis

Domestic product (gross, market prices, price level 2000)

Fine dust

Net domestic energyconsumption

Greenhousegases

Acidification

Heavy metals to water (equiv.)

Mineralreserves gas

Development gross domestic product and environmental indicators

index (1990=100)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

’90 ’91 ’92 ’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08


dependentonforeigncountriesforaround15percent.Forbiomass,themainreasoncon-sistsinthehighimportofforinstancesoybeans,whichserveasfodderforourlivestock.

GreenhousegasemissionsbyenterprisesvirtuallyunchangedDespite thegrowthof theeconomy,greenhousegasemissionsbyenterprises in2008remainedvirtuallyunchanged.Thecreditcrisiscausedadeclineofeconomicactivityinseveralsectors,whichloweredemissionsfromtheseactivities.Especiallyintheindustrialsector, thevalueofproductiondecreased in2008.Besides theeconomicdownturn,allkindsoftechnicalmeasuresresultedinemissionreductions.Forinstance,inthechemicalindustryasubstantialreductioninemissionsofnitrousoxidewasachieved.Inothersec-tors,suchastransportandagriculture,greenhousegasemissionsincreased.

Non-westerncountriesemitforDutchconsumptionTheDutchgreenhousegasestradebalancewiththerestoftheworldisnegative.ThismeansthattheemissionsabroadthatarerequiredforDutchimportsarehigherthantheemissonsthatresultfromtheproductionofDutchexports.EspeciallywithcountrieslikeRussiaandChinathetradebalanceisnegative.TheglobalemissionsreleasedforthesatisfactionoftheDutchconsumptionneedsare20percenthigherthantheemissionsduetoDutcheconomicproduction.Therefore,non-westerncountriesemitforDutchconsumption.

OnethirdofDutcheconomyvulnerabletoriskoffloodingApproximatelyonethirdoftheDutchgrossdomesticproduct(GDP)isgeneratedinareasatriskforflooding.Theareasaredeterminedthroughrisksimulationsofbreaksofdykes,dunesordams.Approximately1.9millionemployeesworkinacompanyoragencylocatedintheseareas,aswellasarelativelylargeshareofhorticulture,energyandconstructioncompanies.

EmissionsofparticulatematterunchangedThe total emissions of particulate matter in 2008 have remained virtually unchangedfrom2007.Thefinedustemissions inrecentyearshavehardlygonedown, incontrasttotheninetieswhentheemissionswerereducedbyonethird.Thisreductionwasmainlyachieved insomemajor industries.Theeasiestmitigationoptionsappear tohavebeenexhausted.

MoreemissionsofheavymetalstosurfacewaterandsewerThenetdischargeofheavymetalstowaterbytheDutcheconomyexpressedinheavy-metalequivalentsincreasedby2percentin2007comparedto2006.Inpartthiswasduetoincreasedprecipitation,resultinginanincreasedsupplyoffugitiveemissions,suchasrunofffrompavedsurfaces.Inaddition,themanufacturingindustry(especiallyelectricalequipment,metalsandpaperproducers)aswellaswatertransport increasedtheirdis-chargeofheavymetalstosewerandsurfacewater.

WastesupplystableinrecentyearsInrecentyears,thetotalsupplyofwaste(productionplusimports)isstablearound73bil-lionkilograms.Onethirdofthetotalwastehasacommercialvalue.Theconstructionindus-tryisthelargestsupplierofwaste.Thetotalamountofwastethatisdepositedincreasedin2006forthesecondconsecutiveyear.

ValueofnaturalgasreservesincreasedsignificantlyOnJanuary1,2009,thevalueofthenaturalgasreservestotaled166billioneuros.ThisrepresentsoveronequarteroftheDutchGDP.Comparedtopreviousyears,theremain-ingreservesrose20percentinvalue.Whiletheexpectedreservesinphysicaltermshavedeclinedsince1990,itsmonetaryvaluehasincreasedsignificantly.Thisislargelyduetotheincreasedpriceofoilandgas.

ShareofenvironmentalcostsinGDPbarelyincreasedThetotalenvironmentalcostsexpressedasapercentageofGDPremainedfairlystableintheperiod1990–2005.Thecostsamountedtoover10billioneurosin2005.Thetreatmentofwasteandwastewatercoversonaverageabout60percentofthetotalenvironmental


costs.Theshareofgovernment inenvironmentalcostsafter transfers increasedat theexpenseofbusinesses.

GreentaxreformstagnatedAfteradeclineinthepreviousyear,revenuesfromenvironmentaltaxesincreasedagainin2008.Thisispartlyexplainedbytheintroductionoftwonewenvironmentaltaxes,theflighttaxandpackagingtax,butmainlyduetothehigherenergytax.Between1990and1996 the proportion of environmental taxes in total tax revenue of the government in-creasedfrom9,4to13,5percent.Astheproportionofenvironmentaltaxesafter1996hasremainedfairlystable,thegreentaxreformhasstagnated.

FirstshortageofCO2emissionpermitsCompaniesparticipatingintheEuropeanCO2tradingsystem(ETS)in2008hadacom-bined83.5megatonsofCO2emissions.Thatisalmost5percentmorethantherightsthesecompanieshadreceivedfor2008.ThishasresultedinthefirstshortageofallowancessincethestartoftheCO2-tradingscheme.ETScompaniesin2008causedapproximately50percentoftotalCO2emissionsoftheDutcheconomy,whiletheircombinedcontributiontoGDPwasjust6.4percent.

110thousandjobsintheenvironmentalgoodsandservicessectorIn2007110thousandpeopleworkedtoimprovetheenvironmentintheNetherlands,1.6percentoftotalemploymentintheNetherlands.Employmentintheenvironmentalgoodsand services sector has grown 50 percent faster than the national average.The moretraditionalsub-activitieswithintheenvironmentalsectoraregrowinglessrapidlythanthemore innovativeenvironmentalactivities.Theenvironmentalgoodsandservicessectorcontributedin2007approximately11billioneurostotheDutchGDP,about2percentofthetotalDutcheconomy.


Environmental accounts, key figures

Unit 1990 1995 2000 2005 2006 2007* 2008*

EconomyDomesticproduct(gross,marketprices) mlneuro 243,652 305,261 417,960 513,407 540,216 568,664 595,883Domesticproduct(gross,marketprices,pricelevel2000)

mlneuro 306,034 342,776 417,960 446,282 461,430 478,102 487,644

Valueadded(gross,basicprices) mlneuro 223,832 275,686 373,415 456,182 479,012 504,557 528,998Valueadded(gross,basicprices,pricelevel2000)

mlneuro 276,842 308,196 373,415 400,032 413,356 428,473 437,692

Finalconsumptionexpenditurehouseholds mlneuro 121,102 151,058 210,823 250,343 254,875 263,498 272,457Finalconsumptionexpenditurehouseholds(pricelevel2000)

mlneuro 155,860 170,120 210,823 220,581 219,823 223,661 226,549

Investmentsinfixedassets(gross) mlneuro 55,328 63,500 91,652 97,016 106,373 113,615 121,718Nationalincome(net,marketprices) mlneuro 205,249 264,570 365,672 440,176 476,147 494,819 494,334Population x1,000 14,893 15,424 15,864 16,306 16,334 16,358 16,405Labourinputofemployedpersons x1,000fte 5,536 5,774 6,534 6,478 6,529 6,732 6,812Taxes(receivedbygovernment) mlneuro 62,197 70,835 99,060 124,042 32,332 141,050 143,426

StocksMineralreservesgas1) blnSm3 2,113 1,952 1,777 1,510 1,439 1,390 1,345Valuationmineralreservesgas1) mlneuro 69,236 60,742 64,444 99,846 123,328 138,840 166,413Mineralreservesoil1) mlnSm3 64 50 30 36 38 37 34Valuationmineralreservesoil1) mlneuro 3,525 1,692 1,690 3,273 4,116 4,617 5,128

ExtractionNaturalgas blnSm3 72 78 68 73 71 68 80Materials mlnkg . . 246,317 213,389 213,511 . .Groundwater mlnm3 . . . 994 1,075 981 .

UseNetdomesticenergyconsumption petajoules 2,895 3,203 3,367 3,614 3,531 3,569 3,567Tapwaterconsumption mlnm3 1,166 1,171 1,127 1,087 1,099 1,088 1,093Materialconsumptionbiomass mlnkg . . 49,628 47,297 44,154 . .Materialconsumptonmetals mlnkg . . 7,766 5,426 6,352 . .Materialconsumptionnon-metallicminerals mlnkg . . 165,550 130,986 134,389 . .Materialconsumptionfossilfuels mlnkg . . 71,344 75,026 71,857 . .

Environmental goods and services sectorLaborinputofemployedpersons x1,000fte . 88 101 107 108 109 .Valueadded(basicprices) mlneuro . 5,831 8,115 9,409 10,348 11,149 .

Environmentally related activities and transactionsGreentaxes mlneuro 5,824 9,249 13,973 17,270 18,677 18,503 19,725Environmentalfees mlneuro 1,619 2,367 2,906 3,722 3,954 4,119 4,243Environmentalcosts2) mlneuro 3,864 6,601 9,116 10,105 . . .Environmentalcostsbyenterprises2) mlneuro 861 1,209 1,531 1,548 1,557 1,533 .Environmentalinvestmentsbyenterprises2) mlneuro 557 418 417 334 542 436 765

Environmental themesGreenhouseeffect mlnCO2-eq. 228,221 244,825 241,091 241,205 236,100 236,466 236,891Ozonelayerdepletion 1,000CFK11-eq. 6,706 642 217 174 171 162 154Acidification mlnac-eq. 37 31 27 25 23 23 23Finedust mlnkg 84 65 55 49 47 48 47Eutrophication3) mlneutr-eq. 229 213 173 151 149 135 129Solidwasteproduction mlnkg 52,450 53,983 64,013 61,213 69,029 . .Landfilledwaste mlnkg 14,982 9,209 4,907 2,137 3,205 . .Heavymetalstowater3) 1,000eq. 149 111 83 51 49 50 .Nutrientstowater3) 1,000eq. 26,804 14,801 11,024 8,124 7,600 7,346 .

Rest of the worldImportofgoods mlneuro 102,919 126,867 208,558 241,157 274,775 298,090 323,085Exportofgoods mlneuro 111,679 144,366 232,334 281,867 316,270 343,700 367,347Importofmaterials mlnkg . . 287,347 314,913 328,481 . .Exportofmaterials mlnkg . . 241,065 272,203 288,076 . .

Environmentally adjusted aggregatesNationalincomeadjustedfordepletionofoilandgasresreves(net)

mlneuro 203,157 262,580 362,588 434,739 468,351 488,761 483,219

1)Balanceasof31stofdecember2)Ownactivities,NACE10-41,excl.NACE36631and37(1990and1995,>20employees;2000andafter,>10employees)3)Netapproach*Preliminaryfigures


1. DeMilieurekeningen

Milieueneconomiezijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Economischegroeikantenkostegaanvanbelangrijkemilieufunctieszoalsverliesaanmilieukwaliteitendeuitput-tingvangrondstoffen.Grondstoffenalsaardolie,steenkoolenijzererts,maarookallerleibiologischehulpbronnenalsvisenhout,wordenopgroteschaalaanhetmilieuonttrok-kenomtewordengebruiktvooreconomischeactiviteiten.Veelvandeniet-hernieuwbarehulpbronnen,zoalsaardolieenaardgas,wordensteedsschaarser,watbelangrijkeeco-nomischegevolgenkanhebben.Vernieuwbarehulpbronnen,zoalshoutenvis,wordenopeenzodanigniveaugeëxploiteerddatecologischesystemenuitbalanswordengebracht.Daarnaastbrengendeproductieenconsumptievangoederenendienstenverschillendesoortenafvalenvervuilendestoffenvoort.Dezevervuilingvormteenbedreigingvoorhetleefklimaatendevolksgezondheid.Viaeenconsistentestatistischebeschrijvingvanderelatietusseneconomieenmilieukannaderwordenonderzochthoeduurzaamonzesa-menleving is.Eenduurzameontwikkelingwordtmedebepaalddoorveranderingenvanmilieufunctiesenmilieukwaliteit in relatie totveranderingen ineconomische indicatorenzoalsdeeconomischegroei.

HetCentraalBureauvoordeStatistiekgeeft jaarlijkseencijfermatigebeschrijvingvandeNederlandseeconomieindenationalerekeningen(CBS,2009).Kenmerkendvoordenationalerekeningenisdatdecijfersgebaseerdzijnopeenconsistentstelselvanreke-ningen.Classificatiesendefinitieszijnvastgelegdininternationalehandboekenwaardoordecijfersookvergelijkbaarzijntussenlanden(UNetal.,1993;Eurostat,1996).Indenati-onalerekeningenkomenmilieuaspectenvanproductieenconsumptieslechtsinbeperktemateaanbod.

Milieurekeningenvormeneenuitbreidingophetsysteemvannationalerekeningen.Indeeersteplaatswordteenbrederkapitaalbegripgehanteerd.Naasteconomischkapitaalwordtookderolvannatuurlijkkapitaalinhetproductieenconsumptieprocesbeschreven.Nietalleenkunnendevoorradenvannatuurlijkkapitaalinfysiekeenmonetairezinwor-denbeschreven,ookhunuitputtingdanwelvervuilingkaninbeeldwordengebracht.Tentweedekunnendoorhetgebruikvanspecifiekeclassificatiesverscheidenemilieugerela-teerdeactiviteitenentransacties–dieweliswaaronderdeeluitmakenvanhetsysteemvannationalerekeningen–explicietwordenonderscheiden.

Milieu in het buitenland

Milieu in Nederland

Buitenlandse economieën

Nederlandse Economie

Emissies naar water, lucht en bodem, afval en afvalwater

ExportenGrensover-schrijdendevervuiling

Productendiensten

Fysieke inputs Fysieke outputs

1.1 Economie en de impact op het milieu

ConsumptieProductie

Importen

Grondstoffen

Grondstoffen


Tegelijkertijdblijvendemilieurekeningendoorhetgebruikvandezelfdeprincipes,defini-tiesenclassificatieswelconsistentmetdenationalerekeningen.Wanneercijfersgeïnte-greerdzijnmethetconceptueleraamwerkvandenationalerekeningenkunnenzezonderproblemenwordenvergelekenmetmacro-economischekengetallenzoalsdetotaletoege-voegdewaardeendetotalewerkgelegenheidinNederland.

Dezeinternationaalgeaccepteerdemaniervanuitbreidingenentoevoegingenophetsy-steemvannationale rekeningen staat bekendonderdenaamsatellietrekeningen1).Demilieurekeningen vormeneendergelijk stelsel vansatellietrekeningen.DebelangrijksteleidraadbijhetsamenstellenvandeNederlandsemilieurekeningenishetinternationalehandboekSystemofIntegratedEnvironmentalandEconomicAccounting,ookwelbekendalshetSEEA2003(UNetal.,2003).Dithandboekgeefteenoverzichtvandeverschil-lendeonderdelenvandemilieurekeningenenbeschrijftdemethodiekvoordesamenstel-lingervan.

1.1 Concepten en definities

RekeningconceptZoalsdenaamalzegtwordendemilieurekeningengepresenteerd indevormvaneenrekeningenstelsel.Eenrekeningenstelselvormteensamenhangendengeïntegreerdge-heelwaarinallevariabelenopeenconsistentewijzemetelkaarsamenhangen.Omdatdeverschillendepostenmoetenvoldoenaanzogenaamdeidentiteiten,zijnveel internecontroles ingebouwddiedekwaliteit vandegegevensaanzienlijk verbeteren.Zomoetvoorvervuilingdetotaleherkomstvandevervuilendestoffengelijkzijnaandebestem-mingervan.Voormaterialen,zoalsenergieproducten,moethetaanbodgelijkzijnaanhetverbruik.

NationalerekeningenconceptenDemilieurekeningenwordenopgesteldvolgensdeconceptenendefinitiesvandenatio-nalerekeningen.VoordefysiekemateriaalstromenbetekentditdatallestromenwordenbeschrevendiedirectzijngerelateerdaandeNederlandseeconomie.Demateriaalstro-menwordengeregistreerdvoordeafzonderlijkeeconomischeactiviteitenopdeplekwaardezeactiviteitendaadwerkelijkplaatsvinden.Hierbijwordtuitgegaanvanhetzogenaamde‘ingezetenenprincipe’. Dit betekent dat in het geval van bijvoorbeeld luchtemissies alleuitstootvanschadelijkegassenwordtbeschrevendiewordtveroorzaaktdoorNederland-seingezetenen.VervuilingveroorzaaktdoorNederlandseingezeteneninhetbuitenland(bijvoorbeeld luchtemissiesveroorzaaktdoorNederlandse transporteurs)wordtmeege-nomen,terwijlvervuilingveroorzaaktdoorniet-ingezetenenbinnenhetNederlandsgrond-gebied(bijvoorbeeldbuitenlandsetoeristen)nietwordtmeegenomen.Ditiseenbelangrijkverschilmetdemilieu-enenergiestatistiekendieuitgaanvanhetgrondgebiedprincipe2).Doorditconceptueleonderscheidkunnendecijfersuitdemilieurekeningenverschillenvananderemilieu-enenergiestatistieken,zoalsdezewordengepubliceerdindeMilieuba-lans(PBL,2009),hetMilieu&natuurcompendium(www.milieuennatuurcompendium.nl)endeNederlandseenergiebalans(www.statline.nl).

Hetberekenenvandeemissiesdooringezetenenheefttweevoordelen.Allereerstresul-teertdezeberekeningineenmondialeemissiedievolledigtoedeelbaarisaandeafzon-derlijkeeconomieënvanlanden.Indetweedeplaatskunnendebelastingvanhetmilieuendeeconomischeprestatiesvanlandenenbedrijfstakkenbetermetelkaarwordenver-geleken.

1) DesatellietrekeningendiemomenteelinNederlandnaastdemilieurekeningenregulierwordengeproduceerdzijndesatellietrekeningentoerisme(SRT),deregionalerekeningen,delandbouwrekeningenendesocialaccountingmatrix(SAM).

2) Volgenshetgrondgebiedprincipewordtalle vervuilingenenergieverbruikbeschrevendieplaatsvindenophetnationalegrondgebied.


Milieuthema’sInnavolgingvanhet(tweede)NationaalMilieubeleidsplan(NMP-II)wordenindemilieu-rekeningenverschillendemilieuthema’sonderscheiden.Dezethema’sdienenalssamen-vattendeindicatorenvoordemilieuproblemen.Hierbijzijndegegevensomgerekendnaarzogenoemde thema-equivalenten (zie Annex II). De hierbij gebruikte omrekenfactorenkomenovereenmetderelatieveschadelijkheidvaniederestofvoorhetbetreffendemi-lieuthema.DezemethodeisontwikkeldbijhetministerievanVolksgezondheid,RuimtelijkeOrdeningenMilieu(VROM)enisvooralgebaseerdopinternationaalonderzoeknaardeeffectenvanverschillendestoffenophetmilieu. Indemilieurekeningenwordendevol-gendemilieuthema’sonderscheiden:– Klimaatverandering(broeikaseffect):deuitstootvankooldioxide(CO2),methaan(CH4),

lachgas(N2O)endeoverigebroeikasgassen(HFK’s,PFK’senSF6)naardelucht,om-gerekendnaarbroeikasgasequivalenten.

– Aantastingvandeozonlaag:deuitstootvanCFK’senhalonennaarlucht,omgerekendnaarCFK12equivalenten.

– Verzuring:deuitstootvanNOx,SO2enNH3naarlucht,omgerekendinzuurequivalenten;– Grootschaligeluchtverontreiniging:deuitstootvanNMVOS,koolmonoxide(CO),me-

thaanenNOx(smogvormingoftroposferischeozonvorming)inTOFP-equivalentenendeuitstootvanfijnstof(PM10)naarluchtinmiljoenenkilogram.

– Vermesting(eutrofiëring):deuitstootvanfosfor-enstikstofverbindingennaarhetmilieu,zowelhettotaal(naarlucht,bodemenoppervlaktewater)alsnaarhetoppervlaktewa-ter,omgerekendinvermestingsequivalenten.

– Verspreiding(waterverontreiniging):deemissievanzwaremetalennaarwater(arseen,kwik,chroom,koper,loodenzink),omgerekendinzwaremetaalequivalenten.

– Afvalbeheer:Deproductieenverwerking(verbranden,hergebruikenstorten/lozen)vanvastafval(gevaarlijkenniet-gevaarlijkafval)inmiljoenenkilogram.

Demilieurekeningenlevereneenaantalmilieu-indicatorenvoordeverschillendemilieu-thema’s.Deindicatorenvoorhetbroeikaseffectendeaantastingvandeozonlaagheb-benuitsluitendbetrekkingopdeNederlandsebijdrageaandezemondialeproblemen.Deandere thema’szijnnationaleof regionalemilieuthema’s,diebetrekkinghebbenopdeaantastingvanhetmilieubinnendelandsgrenzen.

1.2 De Nederlandse Milieurekeningen 2008

SindshetbeginvandejarennegentigstelthetCBSjaarlijksdeNederlandsemilieureke-ningensamen.Demilieurekeningenwerdenopgebouwdrondomde‘NationalAccountingMatrixincludingEnvironmentalAccounts’(NAMEA),waarinbinnenéénkaderdesamen-hangtusseneenaantalbelangrijkeeconomischeindicatorenenhetmilieuwordtgetoond(DeHaanenKeuning,1996;ziehoofdstuk14).

IndeloopderjarenishetNederlandsesysteemsteedsverderontwikkelddoordetoevoe-gingvannieuweonderdelen.Totenmet2005werdendecijfersvandemilieurekeningengepubliceerdalsonderdeelvandepublicatieNationalerekeningen.Sinds2006verschijntjaarlijkseeneigenpublicatie,waarineenoverzichtvanalleontwikkelderekeningenophetgebiedvanmilieuwordtgegeven.

Demilieurekeningenzijnindriecategorieënintedelen:

1. RekeningenvoorfysiekeenmonetairemateriaalstromenIn deze rekeningen worden drie soorten materiaalstromen onderscheiden: natuurlijkegrondstoffen,productenenresiduen.Natuurlijkegrondstoffen,zoalsaardolie,ijzerertsenhout,zijndebenodigde inputsvoordeproductieprocessen indeeconomieenvormendusstromenvanhetmilieunaardeeconomie.Productenzijnmaterialendiebinnendeeconomiewordengeproduceerdenaangekocht.Voorbeeldenhiervanzijnenergieproduc-


ten, voedingsmiddelenen chemischeproducten.Residuenof afvalstromenzijnmateri-aalstromenvandeeconomienaarhetmilieu.Hetgaatomresiduendiebijeconomischeactiviteitenalsproductieenconsumptiewordengeproduceerd,enuiteindelijkinhetmilieuterechtkomen.Voorbeeldenzijnemissiesnaarlucht(kooldioxide,zwaveloxiden,fijnstof),emissiesnaarwater (zwaremetalenenpesticiden),emissiesnaarbodem(fosfatenennitraten)endeproductievanvastafvalenafvalwater.

2. RekeningenvoorfysiekeenmonetairevoorradenIndeze rekeningenwordendevoorradenvanallerlei natuurlijkehulpbronnenbeschre-vendievanbelangzijnvoordeeconomie.Dezevoorradenwordenzowelinfysiekealsmonetairetermenvastgesteld.Voorbeeldenzijndenationalevoorradenaanaardolieenaardgas(devoorraadrekeningenof‘subsoilaccounts’).Daarnaastkunnenookbiologischevoorradenalsvisenhoutwordenbepaald(devisserij-enbosbouwrekeningen).

3. RekeningenvoormilieugerelateerdeactiviteitenentransactiesDitzijnrekeningendieenkelemonetaireaspectenvanhetmilieubeschrijven.Voorbeeldenzijndemilieukosten,milieubelastingenen -heffingen,milieusubsidieseneeneconomi-schebeschrijvingvandemilieusector(milieusectorrekeningen).

DepublicatieMilieurekeningen2008bestaatuitdevolgendeonderdelen:

Rekeningenvoorfysiekeenmonetairemateriaalstromen:– Energie(hoofdstuk2)– Water(hoofdstuk3)– Materialen(hoofdstuk4)– Klimaatverandering(hoofdstuk5)– Luchtverontreiniging(hoofdstuk6)– Waterverontreiniging(hoofdstuk7)– Afval(hoofdstuk8)

Rekeningenvoorfysiekeenmonetairevoorraden:– Aardolie-enaardgasreserves(hoofdstuk9)

Rekeningenvoormilieugerelateerdeactiviteitenentransacties:– Milieukosten(hoofdstuk10)– Milieubelastingenen-heffingen(hoofdstuk11)– CO2-missierechten(hoofdstuk12)– Milieusector(hoofdstuk13)– NAMEA(hoofdstuk14)

Nieuwindepublicatievanditjaarzijndehoofdstukkenovermaterialen,milieukosten,CO2-emissierechtenendemilieusector.Demateriaalstroomrekeningen,diewordenge-presenteerd inhoofdstuk4,gevencompleteenconsistente informatieoverfysiekeenmonetairemateriaalstromenvanennaardeNederlandseeconomie.Uitdemateriaal-stroomrekeningenkunnenindicatorenmetdebetrekkingtotmateriaalconsumptiewor-denafgeleid,zoalsde“DomesticMaterialConsumption(DMC)”endemateriaalintensi-teitvanNederland.Inhoofdstuk10wordendeNederlandsemilieukostenen-lasteninbeeldgebrachtvoordeperiode1990–2005.Ookwordtgedetailleerderingegaanopdemilieu-investeringenvanhetverkeerenwordteenvooruitblikgegevenvoordeindustrie-bedrijven in2007en2008. Inhoofdstuk12wordt specifiekaandachtbesteedaandeCO2-emissierechtenvoordeeerstehandelsperiode2005–2007en2008,heteerstejaarvan de tweede handelsperiode. De beschrijving van de stromen CO2-emissierechtenbiedtdemogelijkheidvoordeanalysevanderelatietusseneconomischeactiviteitenendeCO2-emissierechten,bijvoorbeelddeproductie,brutobinnenlandsproduct,werkgele-genheidetc.HeteconomischbelangvandeNederlandsemilieusectorwordtbesprokeninhoofdstuk13.Ditbelangwordtgemetenaandehandvaneendrietaleconomischein-dicatoren,namelijkproductie,toegevoegdewaardeenwerkgelegenheid.Tenslotteisinhoofdstuk5(klimaatverandering)eenspecialeanalyseuitgevoerdnaarheteconomischpotentieelvanhetoverstroombaargebied.


Eengedeeltevandecijfers isookbeschikbaaropStatLine,deelektronischedatabasevanhetCBS(www.statline.nl;themaboomMacro-economie\Milieurekeningen).DeoverigedatazijnopaanvraagbeschikbaarbijhetCBS.

1.3 Toepassingen van de milieurekeningen

Eenbelangrijketoepassingvandemilieurekeningenisdebepalingvanmilieu-indicatorenvoordeverschillendemilieuthema’s(bijvoorbeeldbroeikaseffect,verzuringvanhetmilieu,en het energieverbruik), die direct kunnen worden vergeleken met economische varia-belenalsdeeconomischegroeienconsumptievebestedingen.DezeindicatorengeveninzichthoehetmilieuerinNederlandvoorstaatinrelatietotdeeconomischeontwikke-ling.Beleidsmakerszullenhierinbelangrijkeinformatieaantreffen,diegebruiktkanwordenomhetgevoerdeeconomischeenmilieubeleidtetoetsen,envoorhetmakenvannieuwebeleidsplannen.Eenbelangrijkbeleidsterreinishetgebiedvanduurzameontwikkeling.Inveel landenmeteennationalestrategievoorduurzameontwikkelingwordteensetaanindicatorengebruiktdiebetrekkingheeftophetmilieu,deeconomieensocialeaspecten.Indicatorenuitdemilieurekeningenvormenvaakeenonderdeelvandezesetaanindica-toren.Eengrootvoordeelvanhetbepalenvanduurzaamontwikkelingsbeleidaandehandvandemilieu-economischerekeningen isdatdeafgeleide indicatorenvanuiteenzelfderaamwerkberekendzijnendusdirectmetelkaarsamenhangen.Eentweedevoordeelisdatdemilieu-economischerekeningendemogelijkheidbiedenomdeonderliggendeoor-zakenenmechanismenvanveranderingeninduurzaamheidindicatorenteanalyseren.

Eenvoorbeeldvaneendirectetoepassingvandemilieurekeningenvormendewaterreke-ningendiehetCBSjaarlijksopsteltinopdrachtvandeWaterdienst(Brouweretal.,2005;zieookhoofdstuk7).Indezerekeningenwordenophetniveauvanzogenaamdestroom-gebiedenenkeleeconomischevariabelenendeemissiesnaarwaterbeschreven.DeWa-terdienstgebruiktdewaterrekeningenvervolgensvoorzijnrapportagesaandeEuropeseUnieoverdekaderrichtlijnwater.

Omdatdemilieurekeningenzijnopgesteldvolgensdedefinitiesvandenationalerekenin-genkunnendecijferswordengebruiktomdemilieu-intensiteitteberekenen.VoorbeeldenzijndeCO2-intensiteit (hoeveelCO2wordteruitgestotenpereurogeproduceerdegoe-derenendienstenofpereuro toegevoegdewaarde)endeenergie-intensiteit (hoeveelenergiewordterverbruiktpereurotoegevoegdewaarde)vandebedrijfstakken.Demi-lieu-intensiteitvandeeconomieofvaneenbedrijfstakiseenbelangrijkeindicatorvoordemilieuefficiencyvaneconomischeactiviteiten.

Demilieurekeningenkunnenookgebruiktwordenvoorallerleimilieu-economischeanaly-ses.Zokunnendeeffectenvandeconsumptieofdeuitvoervanproductenendienstenophetmilieuwordengetoondmetbehulpvanzogenaamdeinput-outputanalyses.Demilieure-keningenkunnenookwordengebruiktomsystematischeenaantalindividueleoorzakenvanveranderingenindeemissievanmilieubelastendestoffentebepalen.Eenvoorbeeldiseenstatistischeanalysevandeveranderingindeuitstootvankooldioxidedoorproducenteninafzonderlijkefactoren,waarondervolume-ontwikkeling,efficiencyverbeteringenstructuuref-fecten(decompositieanalyse).Indezepublicatiezullenderesultatenvaneenaantalmilieu-economischeanalyseswordengepresenteerd.InAnnexIIIwordtmeerinformatiegegevenoverdeachterliggendemethodeendetoepassingenvandeverschillendeanalyses.

Degegevensvandemilieurekeningenkunnenverderwordentoegepastinmilieu-econo-mischemodellen.IneenprojectvanhetInstituutvoorMilieuvraagstukken(IVM)zijndege-gevensuitdewaterrekeningengebruiktomdetoekomstigekostenvandeimplementatievandekaderrichtlijnwatervandeEuropeseUnietebepalen(Brouwer,2006).Eenanderemogelijketoepassingvanmacro-economischemodellenbetreftdeschattingvanhetna-tionaalinkomenineenduurzamesituatie,waarbijmoetwordenvoldaanaaneenaantaltechnischeeneconomischerestrictiesenaandebeperkingdatdevervuilingbepaaldegrenzennietmagoverschrijden.


1.4 Milieurekeningen internationaal

Milieurekeningenwordenineengrootaantallandenopgesteld.DemeesteEuropeselan-denpublicerenmilieurekeningen,maarooklandenbuitenEuropa,zoalsCanada,Zuid-Afri-ka,China,AustraliëenNieuw-Zeeland,beschikkeninmiddelsovereenuitgebreidsysteemvanfysiekeenmonetairemilieurekeningen.Ookinsteedsmeerontwikkelingslandenwor-denmilieurekeningensamengesteld,vooralomhetverbruikaannatuurlijkehulpbronnenendevervuilingvanhetmilieuinrelatietotdeeconomischeontwikkelingbeterinkaarttebrengen.RecentelijkiseenspeciaalstatistischVN-comité(deUNCEEA)opgerichtomdeverdereontwikkelingvandemilieurekeningentestroomlijnenenomdeimplementatieervaninternationaaltestimuleren.Volgensdehuidigeplannenzullendestatistiekenvanmilieurekeningenin2012wordenverheventoteeninternationalestandaard.

HetEuropesebureauvoorstatistiek,Eurostat,geefthogeprioriteitaandeontwikkelingen publicatie van de milieurekeningen binnen Europa (Eurostat,2003). Op dit momentstellenallelidstatenalgegevensopvoorluchtemissierekeningen,milieukostenenmilieu-belastingen.Daarnaastzijnpublicatiesverschenenovermateriaalrekeningenenmineralereserves. IndenabijetoekomstzaldebeschikbaarheidvandergelijkecijfersbinnendeEuropeseUnienaarverwachtingtoenemen.

1.5 Toekomst

DeNederlandsemilieurekeningenzijnnogvolopinontwikkeling.IndekomendejarenzaleenaantalnieuweprojectenwordenuitgevoerdomhetNederlandsestelselvanmilieure-keningenverderuittebreidenenteverbeteren.Onderanderezalwordengewerktaaneenverdereverbeteringenuitbreidingvanbestaandeonderdelenvandemilieurekeningen,eenlangetijdreeksvoordeemissiesvanbroeikasgassen,endesamenstellingvaneenconsistentesetvangegevensoverdevoorradenvannatuurlijkehulpbronnen.Daarnaastzullennieuwemilieu-economischeanalyseswordenuitgevoerd.Toekomstigepublicatieszullendanookverderwordenuitgebreidmetnieuweonderwerpenenaanvullendeinfor-matie.


2. Energie

Energie isvanessentieelbelangvoordeeconomie. Inheteconomischeprocesspeeltenergiezowelalsproductiefactoralsconsumptiegoedeencrucialerol.Effectenvaneco-nomischeontwikkelingenophetmilieuwordenvooreenbelangrijkdeelbepaalddoorhetenergieverbruik.EnergieverbruikisvaakdirectgekoppeldaandeuitstootvanCO2enal-lerleianderestoffendieinhetmilieuterechtkomen.Daarnaastishetverbruikvanenergiedirectgerelateerdaandeuitputtingvanniet-hernieuwbareenergiebronnenzoalsaardolieenaardgas.Eenverbeteringvandeenergie-efficiencyeneenontkoppelingtussenener-gieverbruikeneconomischegroeizijnbelangrijkedoelenvooreenduurzameontwikkelingvandesamenleving.Omderelatietussenenergiewinning,energieverbruikeneconomiebetertebegrijpen,ishetnoodzakelijkomdefysiekeenergiestromenendebijbehorendemonetairestromengoedtebeschrijven.

HetCBSsteltjaarlijksdeNederlandseenergiebalansop,waarindefysiekeenergiestro-menbinnenNederlandenmet het buitenlandwordenbeschreven (ziewww.statline.nl,themaboomIndustrieenenergie\Energie\Totaalbeeld).DefysiekeenergiegegevensuitdeNederlandseenergiebalanskunnenechtervanwegeconceptueleverschillennietdirectworden vergeleken met de monetaire gegevens uit de nationale rekeningen. Om dezevergelijkingtochtekunnenmakenzijndezogenaamdeenergierekeningenontwikkeld.

De energierekeningen laten zien hoeveel energie de Nederlandse economie in gaat(importenwinning)enhoeveelenergiedoordeNederlandseeconomiewordtverbruikt(binnenlands verbruik enexport).Hierbijwordt eenuitsplitsinggemaakt naar zowel deverschillende energieproducten als naar de diverse producenten en consumenten vanenergie.Deenergierekeningenkunnenonderanderewordengebruiktomteonderzoekenwaardeeconomiezijnenergieaanontleend,welkesectorendemeesteenergieverbrui-ken,hoebelangrijkdeimportvanenergieisvoordeeconomieenhoeefficiëntdeenergiewordtverbruikt.

2.1 De energierekeningen

Deenergierekeningenwordenopgesteldvolgensdedefinitiesvandenationalerekenin-gen. Dit betekent dat de cijfers van de energierekeningen het aanbod en verbruik vanenergieproducten door Nederlandse economische activiteiten weergeven, en dat dezecijfersdirectkunnenwordengerelateerdaanallerleimacro-economischegegevensuitdenationalerekeningen.DecijfersuitdeenergierekeningenwijkendaarmeeafvandecijferszoalsdezewordengepubliceerdindeenergiebalansvanhetCBS.Inkader2.1wordendeverschillennadertoegelicht.

Deenergierekeningenwordenprimairsamengestelduitdecijfersvande fysiekeener-giebalans.Dezegegevenswordenvervolgensaangepastomzeconsistenttemakenmetdeclassificatiesendefinities vandenationale rekeningen.Decorrectie voorhetener-gieverbruikdoorniet-ingezetenen inNederlanden ingezetenen inhetbuitenlandwordtgedaanaandehandvangegevensuit de transportstatistieken.Deuitsplitsingvanhetenergieverbruiknaardeverschillendebedrijfstakkenwordtgedaanaandehandvandeenergiestatistieken,demonetairegegevensuitdenationalerekeningenenoverigedata-bronnen(landbouwstatistieken,(milieu)jaarverslagenetc.).Deexport-enimportgegevenszijnbepaalddoordemonetairedatauitdenationalerekeningenviaprijsinformatieomterekenennaarfysiekegegevens.

Deenergierekeningenbestaanuittweedelen,dierespectievelijkhetnettoenergieaanbodenhetnettoenergieverbruikvandeNederlandseeconomieweergeven.Hetnettoener-gieaanbodbestaatuitdeprimaireenergiedie inNederlandwordtgewonnen (aardolie,


aardgas,duurzameenergie),deimportvanenergieeninkopeninhetbuitenland.HetnettoenergieverbruikbestaatuitheteindverbruikvanenergiedoorNederlandseeconomischeactiviteiten,deexportvanenergieproducten,deinkopendoorniet-ingezetenenenvoor-raadvorming.Voorde(Nederlandse)economie ishet totaleenergieaanbodperdefinitiegelijkaanhettotaleenergieverbruikinclusiefvoorraadmutaties.

Heteindverbruikvanenergieisgedefinieerdalshetfinaalverbruikvanenergie(hetver-bruikwaarnageenbruikbareenergiedragersmeer resteren)plusomzettingsverliezen1).Ditzijnbijvoorbeelddeenergieverliezendieoptredenbijhetomzettenvansteenkool inelektriciteitdoorenergiebedrijven.Hetfinaleenergieverbruik is inclusiefhetenergiever-bruikvoorniet-energetischedoeleinden,bijvoorbeelddeproductievanplastics.

Kader 2.1

Verschillen tussen de energiebalans en de energierekeningen

Deenergiebalansendeenergierekeningenwordenvolgensverschillendedefinitiessa-mengesteld.Hierondervolgteenoverzichtvandebelangrijksteverschillen.

Ingezetenenenniet-ingezetenenDe energierekeningen worden samengesteld volgens het ingezetenenprincipe. Ditbetekentdat zowelhetenergieverbruikvanhet internationaalgoederenverkeerdoorNederlandseondernemingeninhetbuitenlandalshetverbruikvanmotorbrandstoffendoorNederlandsetoeristeninhetbuitenlandwordenmeegerekend.Daarnaastwordthetenergiegebruikdoorniet-ingezetenenbinnenNederland,vanbijvoorbeeldbuiten-landsetoeristen inNederland,nietmeegerekend.Deenergiebalansgaatuitvanhetgrondgebiedprincipe,watbetekentdatalleendeenergieconsumptiedieplaatsvindtophetNederlandsgrondgebiedwordtmeegerekend(tabel2.1).Watbetreftbrandstoffenvoormobielebronnengaatdeenergiebalansuitvanhetmarktprincipe,ofweldebrand-stoffendieinNederlandwordenverkocht.

BunkeringIndeenergiebalanswordtonderbunkeringverstaande leveringenvanaardoliepro-ductenvoordevoortstuwingvanschepenenvliegtuigen inhetgrensoverschrijdendverkeer.Hetzijndusverkopenvankerosineaandeluchtvaartmaatschappijenendieselenstookolieaandebinnen-enzeevaart.HierbijwordtgeenonderscheidgemaaktofdezeleveringenplaatsvindenaanNederlandsebedrijven,dieeenonderdeelvormenvandeNederlandseeconomie,ofaanniet-Nederlandsebedrijven.Indeenergiebalanswordt bunkering niet toegerekend aan het binnenlands verbruik. In de energiereke-ningenwordtdepostbunkeringinhetbinnenlanddeelsmeegenomen.Deleveringenaanniet-Nederlandsebedrijven,zoalsbuitenlandseschepenenvliegtuigendieinNe-derlandbrandstoftanken,zijnopgenomenindeexportcijfers.LeveringenaanNeder-landsebedrijvenzijnopgenomenindeverbruikcijfersvandeNederlandseluchtvaartenscheepvaart(tabel2.1en2.2).

ImportenexportIndeenergiebalanswordenonder import/exportallestromenvanenergieproductenopgenomendiehetNederlandsegrondgebiedbinnenkomenofverlaten(generaltradeprincipe).Eendeelvandezeimportenexportgaatviahetzogenaamdedouaneen-trepot.Hierbijkomen(energie)productenbinnenzonderdatdezeinNederlandsbezitkomenomvervolgensweernaarhetbuitenlandtewordenvervoerd(doorvoer).Volgens

1) Heteindverbruikzoalshiergedefinieerdisnietgelijkaanhettotaleofbrutogebruikdooreconomischeactiviteiten.Hetbrutoenergiegebruikdoordeeconomieisgelijkaandesomvanalleenergieproductendiedoorhuishoudensenbedrijvenworden ingekocht.Omdatbepaaldebedrijvenenergieproductenomzetten inandere, ishetbrutoenergieverbruikhogerdanhetnettoenergiegebruik.Raffinaderijenverbruikenbijvoorbeeldveelenergie indevormvanruweaardolie.Dezeaardoliewordtomgezetinaardolieproductenzoalsbenzine,dieselenstookolie,dievervolgenswordenverkochtendoorandereproducentenofhuishoudenswordenverbruikt.Gegevensoverhetbrutoverbruikvanenergiewordenindezepublicatienietbesproken,maarzijnopaanvraagwelbeschikbaarbijhetCBS.


deconceptenvandenationalerekeningenwordtdoorvoerniettotdeinvoerenuitvoergerekend(specialtradeprincipe).Indeenergierekeningenwordendezeenergiestro-mendanooknietmeegenomen.Het resultaat isdatde in-enuitvoerstromen indeenergierekeningenlagerzijndandieindeenergiebalans(tabel2.2).

Tabel 2.1 Aansluittabel energieverbruik

2008

PJ

Finaalverbruik(energiebalans) 2767Omzettingsverliezen(energiebalans) 482

TotaalverbruikinNederland(energiebalans) 3249

Verbruikingezeteneninhetbuitenland(+) 177Verbruikniet-ingezeteneninNederland(-) 19BunkeringNederlandsebedrijveninNederland(+) 160

TotaaleindverbruikNederlandseeconomie(energierekeningen) 3567

Bron:CBS,Energiebalansenmilieurekeningen.

Tabel 2.2 Verschillen tussen de energierekeningen en de energiebalans, 2008

Energiebalans Energierekeningen Verschil

PJ

AanbodWinning 2843 2843 0Invoer 8979 5781 3198Inkopeninbuitenland 177 –177

Totaal 11822 8801 3021

VerbruikFinaalverbruikplusomzettingsverliezen 3330 3567 –237Export 7598 5134 2464Inkopenniet-ingezetenen 19 –19BunkeringinNederland 812 812Voorraadvorming 81 81 0

Totaal 11822 8801 3021

Bron:CBS,Energiebalansenmilieurekeningen.

IndelingnaarbedrijfstakkenDeenergiebalans is toegespitstopdeenergieproducerendebedrijfstakkenenopdeindustrie.Indeenergierekeningenwordteenuitsplitsinggemaaktnaar58bedrijfstak-kenenhuishoudens.Hetenergieverbruikvanhetverkeer,indeenergiebalansonderééncategoriesamengevat,wordtindeenergierekeningentoegeschrevenaandebe-drijfstakwaarhetverbruikdaadwerkelijkplaatsvindt.Eenanderbelangrijkverschilmetdeenergiebalans isdathetverbruikendeproductievanenergiedoordecategorie‘overigeafnemers’ (landbouw,bouwnijverheid,dienstverlening) indeenergierekenin-genverderwordtuitgesplitstnaardeverschillendebedrijfstakken.

2.2 Energieverbruik van de Nederlandse economie

Energieverbruikindustrieforslagerin2008DeNederlandseeconomieverbruiktein2008vrijwelevenveelenergiealsinhetjaardaar-voor(–0,0procent)2).Omdatdeeconomiemet2procentgroeide,issprakevaneenabsolute

2) IndeNederlandseenergiebalanszijnvoorhetjaar2007tweedefinitieveranderingendoorgevoerd,waardooreentrendbreukontstaattenopzichtevandevoorafgaandejaren.Hetenergieverbruikvoordechemischebasisindu-strievalt81PJhogeruitdanin2006.Indeenergierekeningenisdezetrendbreuknietverwerkt,omdatdeener-giecijfersvoordejarenervoornognietzijnvolgensdenieuwedefinitieszijnaangepast.Zodraeenconsistentetijdreeksvoordeenergiebalansbeschikbaaris,zullenookdeenergierekeningenhierbijaansluiten.


ontkoppeling.Alswenaardeverschillendebedrijfssectorenkijken,zijnwelgroteverschillentezien.Indeindustriedaaldealsgevolgvandeeconomischecrisishetenergieverbruikmetruim7procent.Kwartaalcijfersuitdeenergiebalanslatenziendatdezedalingmetnameinhetvierdekwartaalplaatsvond.Zowelbijdechemischebasisproductenindustriealsbijderaffinaderijendaaldehetenergieverbruikfors.Indechemischebasisproductenindustriewaseconomischeproductieflinklagerdanin2007.Bijderaffinaderijenvondinhetproductie-proceseenverschuivingplaatsvanzwaarderenaarlichtereenergiedragers,diemeerwaardzijn.Hierdoorbleefdemonetaireproductieoppeil,waardoordetoegevoegdewaardekonstijgen.Deelektriciteitsbedrijvenproduceerden3procentminderelektriciteit,waardoorhetverbruikvanaardgasensteenkooldaalde.Indetransportsectorsteeghetenergieverbruikmet4procent.Metnamevoorde luchtvaartendescheepvaartwas2008nogeengoedjaar,waardoormeerenergiewerdverbruikt.Indelandbouwsectornamhetenergieverbruiktoe. Indeglastuinbouwwerdenforsmeerwkk-installaties ingebruikgenomen,waarmeeookelektriciteitvoorderdenwerdgeproduceerd.Deomzettingsverliezendiegepaardgaanmetdeomzettingvanaardgasinelektriciteitkomenechterophetcontovandetuinders,waardoorhunverbruiksteeg.Indeoverigedienstensectorensteegzowelhetverbruikvanaardgasalsvanelektriciteit.Hetenergieverbruikdoorhuishoudensnamooktoe.Mededoordekouderewinterbegin2008steeghetaardgasverbruikmet7procent.Hetverbruikvanmotorbrandstoffenvoordeautodoorhuishoudenswasredelijkconstant.

EnergieverbruikdoorNederlandseeconomieinachttienjaarmeteenkwartgestegenHeteindverbruikvanenergiedoordeNederlandseeconomieisindeperiode1990totenmet2008met23procentgestegen.Desterkstegroeideedzichvoorindeluchtvaartsec-tor,waarhetgebruikvankerosinemeerdanverdubbelde.Indevisserijendetextielindu-strie ishetenergieverbruikgedaalddoordeeconomischekrimp indezebedrijfstakken.Ook indebouwsectornamhetenergieverbruikaf, vooraldoorhet lagereverbruik vanbitumen(asfalt).Hetenergieverbruikdoorhuishoudenssteegdeafgelopenachttienjaarmet9procent,watvoornamelijkwordtveroorzaaktdooreen toenamevanhetverbruikvanelektriciteitenmotorbrandstoffenvoordeauto.Degrootsteenergieverbruikersin2008zijndebasischemie(742PJ,21procentvantotaal),huishoudens(681PJ,19procentvantotaal),energiebedrijven(360PJ,10procentvantotaal,betreftvoornamelijkomzettings-verliezenbijdeproductievanelektriciteit)endeaardolie-industrie(178PJ,5procentvan

2.3 Verandering energieverbruik en toegevoegde waarde van bedrijfsectoren en huishoudens, 2007–2008

% verandering

Energieverbruik Toegevoegde waarde

–15 –10 –5 0 5 10 15

Huishoudens

Landbouw en visserij

Raffinaderijen

Chemische basis-productenindustrie

Overige industrie

Elektriciteitsbedrijven

Bouwnijverheid

Vervoersector

Overige dienstverlening

Totale economie


totaal).Binnendevervoersectorisdeluchtvaartsectordegrootsteconsumentvanenergie(197PJ,6procentvantotaal).

VerbruikaardgassteedsminderbelangrijkvoorNederlandseeconomieIn1990wasaardgasnogveruitdebelangrijksteenergiedragerinheteindverbruik.Inacht-tienjaartijdzijnaardolieproducten,elektriciteitenwarmteenbiomassasteedsbelangrijkergeworden.Metnamehetverbruikvanmotorbrandstoffenenkerosineissterkgestegen.Hetverbruikvanelektriciteitsteegsterkinvrijwelallesectorenvandeeconomie.Hettotalefinaleaardgasverbruik,daarentegen,isgedaald.Doorenergiebesparing,maarookdoorderelatiefwarmerewintersnamhetaardgasverbruikvoorruimteverwarmingdoorhuishoudens,maarookindedienstverleningaf.Ookindemeesteindustrieën,waaronderdegrootverbruikerchemie,wordtminderaardgasfinaalverbruikt.Dedalingvanheteindgebruikvanaardgaswerdgecompenseerddooreenongeveerevengrote toenamevande inzetvanaardgasvoordeproductievanelektriciteitenwarmteuitwarmtekrachtkoppeling.

2.5 Eindverbruik energiedragers

Steenkoole.d.

Benzine,diesel, LPG

Kerozine,stookolie

Ov. aardolie-producten

Aardgas Elektriciteit Biomassa,warmte

Omzettings-verliezen

PJ

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1 000

1990 2008

2.4 Energieverbruik Nederlandse economie

Landbouw en visserij Industrie Elektriciteitsbedrijven

Vervoersector Overige dienstverlening Huishoudens

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

1990 1995 2000 2005 2008

PJ


Energie-intensiteitlager,maarnietindedienstensectorenDe energie-intensiteit, gedefinieerd als het energieverbruik per eenheid toegevoegdewaarde(inconstanteprijzen), iseenindicatorvoordeenergie-efficiencyvandeecono-mieof,wanneergekekenwordtopbedrijfstakniveau,vaneenbepaaldproductieproces.Eenverlagingvandeenergie-intensiteitiseenindicatievooreenenergie-efficiënterpro-ductieproces,bijvoorbeelddoorenergiebesparing,maarhetkanookwordenveroorzaaktdoorstructuurveranderingen indeeconomie.Zokanverdienstelijking,de toenamevanhetaandeeldienstenindetotaleeconomie,leidentoteenlagereenergie-intensiteitvandeeconomiealsgeheel.

Deenergie-intensiteitvandeNederlandseeconomiealsgeheelisin2008verdergedaald.Dezeafnamekomtvooralophet contovandeaardolieraffinaderijenendechemischebasisproductenindustrie,waarhetenergieverbruikafnam.Ookindevervoersectordaaldedeenergie-intensiteit,metnamebijhetvervoeroverwaterenhetvervoerover land. Indedienstensectorennamdeenergie-intensiteittoe,metnamedoordekoudewintervanbegin2008waardoormeeraardgasnodigwasvoorhetverwarmenvankantorenenbe-drijfsruimtes.Sinds1990 isdeenergie-intensiteit vandeeconomiemet21procentge-daald.Opvallendisdatbijzoweldedienstensectorenalsbijhetvervoerinachttienjaartijdnauwelijkseendalingisopgetredenindeenergie-intensiteit.

2.3 Energiekosten bedrijfsleven

Kostenvoorenergiein2008forsgestegenDeenergiekostenvoorhetbedrijfslevenbereiktenin2008eenhoogtepunt.Belangrijksteoorzakenvandehogeenergieprijzenwarendesterkstijgendevraagnaarenergieinop-komendeeconomieënalsChinaenIndia,gebrekaanreservecapaciteitbijderaffinade-rijenengebrekaanmogelijkhedenomopkortetermijndevraagnaaraardolieproductentereduceren.Beginjuli2008kostteeenvatruweoliemaarliefst145dollarpervat,omdaarnaalsgevolgvandekredietcrisisweerscherptedalenrichtingde40dollarpervat.Deaardgasprijsismetenkelemaandenvertraginggekoppeldaandeprijsvanhuisbrand-olie(diesel).Ookdeinvoerprijsvanketelkolenisin2008forsgestegen.

Energiekostenzijndeafgelopenachttienjaareensteedsbelangrijkerdeelgaanuitmakenvanhettotaleintermediaireverbruikvanbedrijven.Tenopzichtevan1990ishetaandeel

Landbouw envisserij

Vervoersector Nederlandseeconomie

Dienst-verlening

Industrie

2.6 Energie-intensiteit bedrijfsectoren en economie

index (1990=100)

60

70

80

90

100

110

120

130

1990 1995 2000 2005 2008


voor de economie als geheel gestegen van 10 naar 16procent. Energie is met nameeenbelangrijkekostenpostindeindustrie,detuinbouwendevervoersector.Bedrijfstak-kenalsdevoedingsmiddelenindustrie,depapierindustrieendebasismetaalindustrieza-genhetaandeelenergiekostenzelfsmeerdanverdubbelen.Ookhuishoudensmoestenin2008flinkmeervoorhunenergiegaanbetalen.Hethuishoudbudgetginggemiddeldvoor7,2procentopaankostenvoorenergie(aardgas,elektriciteitenmotorbrandstoffen).In1990wasditpercentagenog5,6procent.

2.4 importafhankelijkheid energievoorziening

AandeelimportenergieenigszinsgedaaldIn2008 was de Nederlandse economie wat betreft zijn energievoorziening iets minderafhankelijkvanhetbuitenlanddaninhetjaardaarvoor3).Terwijlin2007bijna58procentvan onze energie uit het buitenland kwam, was dat percentage in2008 gedaald naar56procent.Hiermeelijkteeneindegekomenaandestijgendetrendvandeafgelopentienjaar.Deimportafhankelijkheidisgedaalddoordatdebinnenlandsevraagnaaraardgas,deenergiebronwaarNederlandnogenkeledecenniazelf inkanvoorzien,isgestegen.Devraagnaaraardolieproducten,daarentegen,islichtgedaald.Dezedalingindevraag,metnamedoordeindustrie,isdirecthetgevolgvandekredietcrisis.

3) Indezeparagraafwordtenergieafhankelijkheidgedefinieerdalshetaandeelvanhetnettoenergieverbruikdataf-komstigisuitdeimportvanenergieproducten.ErwordtdaarbijvanuitgegaandatgeïmporteerdeenergienietkanwordenvervangendoorinNederlandgewonnenofgeproduceerdeenergie.VanuitNederlandwordtnamelijkookenergieuitgevoerd,dieeventueelaangewendzoukunnenwordenvoordebinnenlandseenergievoorziening.Metnamewordterveelaardgasuitgevoerd.Hierbijmoetechterwelsubstitutiemogelijkzijnnaargebruikvanandereenergieproducten.Bijvoorbeeld:meergasgestookteelektriciteitsproductieinplaatsvankolengestooktecentralesin-diendeaanvoervansteenkooluithetbuitenlandproblematischzouworden.Indienallemomenteeluitgevoerdeener-giezoukunnenwordeningezetvoorbinnenlandsverbruik(metvolledigesubstitutie)isdeenergieafhankelijkheidvanhetbuitenlandveellager(circa25procentin2005).Indezeparagraafishiermeegeenrekeninggehouden.

2.7 Aandeel energiekosten in intermediair verbruik

0

5

10

15

20

25%

Totale economie Landbouw Industrie Vervoersector Overige diensten

1990 2007 2008


Tabel 2.9 Netto aanbod van energie in de Nederlandse economie, 2008

Steenkoolencokes

Aardolieenaardgas-condensaat

Aardgasenfermentatie-gas

Motor-brandstoffen

Jetfuel Stookolie Overigeaardoliepro-ducten

Elektriciteit Warmte,biomassa

Totaal

PJ

Binnenlandse winning 93 2554 16 180 2842Overigelandbouw(bosbouw) 11 11Delfstoffenwinning 93 2544 2637Aardolie-industrie 9 9Chemischebasisproductenindustrie 0 4 4Basismetaalindustrie 0 1 2Overigeindustrie 1 0 6 6Electriciteitsbedrijven 0 11 64 75Groothandel 4 4Milieudienstverlening 8 5 80 94

Import 621 2480 760 502 252 277 976 90 0 5958Directeimport1) 621 2480 760 443 165 255 968 90 0 5781Inkopeninbuitenland 59 87 23 8 0 177

Netto aanbod energie 621 2573 3314 502 252 277 976 106 180 8801

1)Deimportvanbiomassavoordeproductievanenergieisnietgelijkaannul(zieookdeCBSpublicatieDuurzameenergieinNederland2008).Ditisechternognietver-werktindeenergiebalansendeenergierekeningen.Ditzalgebeurenbijdeeerstvolgenderevisie.

2.8 Energieafhankelijkheid Nederlandse economie van het buitenland

20081990 1995 2000 200548

50

52

54

56

58

60%


Tabel 2.10 Netto verbruik van energie in de Nederlandse economie, 2008

Finaalenergieverbruik Omzet-tingsver-liezen

Totaal

Steenkoolencokes

Aardolieenaard-gascon-densaat

Aard-gasenfermenta-tiegas

Motor-brandstof-fen

Jetfuel Stookolie Overigeaardolie-producten

Elektrici-teit

Warmte,biomassa

PJ

Eindverbruik huishoudens 0 0 298 269 0 0 5 89 20 0 681Eigenvervoer 0 0 0 269 0 0 0 0 0 0 269Overigeconsumptie 0 0 298 0 0 0 5 89 20 0 412

Eindverbruik producenten 85 109 534 258 195 57 569 338 259 482 2887LandbouwAkkerbouw 0 0 0 0 0 0 4 1 0 0 5Tuinbouw 0 0 28 0 0 0 2 26 55 13 124Veeteelt 0 0 3 0 0 0 7 5 0 0 15Landbouwoverig 0 0 1 2 0 0 5 1 0 0 9Visserij 0 0 0 0 0 1 7 0 0 0 8Delfstoffenwinning 0 0 28 1 0 0 2 10 4 -0 46Industrie 0Voedings-engenotmiddelenindustrie 1 0 36 4 0 0 0 25 20 6 93Textiel-enlederindustrie 0 0 3 0 0 0 0 1 0 0 5Papierindustrie 0 0 5 1 0 0 0 7 14 2 29Uitgeverijenendrukkerijen 0 0 4 1 0 0 0 6 0 0 11Aardolie-industrie 0 0 15 7 0 7 84 9 19 38 178Chemischebasisproductenindustrie 4 109 133 4 0 0 341 41 96 14 742Chemischeeindproductenindustrie 0 0 7 2 0 0 1 4 1 1 15Rubber-enkunststofindustrie 0 0 4 0 0 0 0 7 2 0 14Basismetaalindustrie 74 0 15 0 0 0 4 33 4 16 144Metaalproductenindustrie 0 0 5 1 0 0 4 6 0 0 17Machine-industrie 0 0 5 2 0 0 18 4 0 0 29Elektrotechnischeindustrie 0 0 2 1 0 0 0 3 0 0 6Transportmiddelenindustrie 0 0 2 0 0 0 1 2 0 0 5Houtindustrie 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 2Bouwmaterialenindustrie 2 0 23 1 0 1 0 6 2 0 34Overigeindustrielebedrijven 0 0 3 1 0 0 0 2 0 0 5Voorbereidingtotreclycling 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 2Energie-enwaterleidingbedrijven 0Energiebedrijven 0 0 2 0 0 0 0 20 4 333 360Waterleidingbedrijven 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 2Bouwnijverheid 4 0 4 8 0 0 26 3 0 0 45Autohandelenreparatie 0 0 11 4 0 0 1 3 1 0 20Groothandel 0 0 15 10 0 0 0 13 3 0 42Detailhandelenreparatie 0 0 13 3 0 0 0 14 1 0 31Horeca 0 0 30 1 0 0 0 9 3 0 43Vervoeroverland 0 0 2 109 0 0 2 6 0 0 118Vervoeroverwater 0 0 0 0 0 46 48 0 0 0 94Vervoerdoordelucht 0 0 1 3 193 0 0 1 0 0 197Dienstverleningt.b.v.vervoer 0 0 3 4 0 0 2 5 0 0 14Fin.enzakelijkedienstverleningencommunicatie 0 0 28 60 0 0 5 19 4 0 115Overheidsbestuurensocialeverzek.endefensie 0 0 17 14 3 2 2 15 3 1 56Gesubsidieerdonderwijs 0 0 17 1 0 0 0 5 4 2 30Gezondheids-enwelzijnszorg 0 0 33 1 0 0 1 10 7 4 56Milieudienstverlening 0 0 7 8 0 0 1 7 3 51 77Overigediensten 0 0 29 4 0 0 0 9 6 0 49

Export 224 40 1852 913 266 541 1286 33 0 0 5153Directeexport 224 40 1852 894 266 541 1286 33 0 5134Inkopenniet-ingezetenen 19 19

Voorraadvorming handel 0 0 0 10 0 0 71 0 0 81

Netto verbruik energie 309 149 2683 1450 461 598 1930 460 279 482 8801


Tabel 2.11 Eindverbruik van energie in de Nederlandse economie

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

PJ

Huishoudens 626 699 685 688 679 657 681Eigenvervoer 209 243 251 262 266 269 269Overigeconsumptie 416 456 434 426 413 389 412

Producenten 2270 2503 2682 2926 2852 2912 2887LandbouwAkkerbouw 4 5 6 5 5 5 5Tuinbouw 131 147 150 137 119 117 124Veeteelt 15 19 18 16 15 15 15Landbouwoverig 7 8 8 8 9 8 9Visserij 13 14 14 10 9 9 8Delfstoffenwinning 31 36 46 49 45 42 46IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 86 96 105 98 96 97 93Textiel-enlederindustrie 7 9 9 6 5 5 5Papierindustrie 32 30 33 33 32 30 29Uitgeverijenendrukkerijen 8 10 11 11 11 11 11Aardolie-industrie 167 178 187 191 195 204 178Chemischebasisproductenindustrie 627 628 664 820 762 807 742Chemischeeindproductenindustrie 11 14 24 17 17 16 15Rubber-enkunststofindustrie 13 13 14 13 14 15 14Basismetaalindustrie 133 143 135 148 138 149 144Metaalproductenindustrie 14 16 18 17 18 15 17Machine-industrie 18 24 27 25 27 26 29Elektrotechnischeindustrie 6 7 7 7 6 6 6Transportmiddelenindustrie 5 7 7 6 6 5 5Houtindustrie 2 2 2 2 2 2 2Bouwmaterialenindustrie 41 36 38 33 33 34 34Overigeindustriëlebedrijven 5 6 6 6 5 5 5Voorbereidingtotrecycling 2 2 2 2 2 2 2Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 318 348 332 377 350 362 360Waterleidingbedrijven 1 2 2 2 2 2 2Bouwnijverheid 52 42 36 43 42 42 45Autohandelenreparatie 10 14 16 18 20 18 20Groothandel 23 30 35 39 41 38 42Detailhandelenreparatie 21 26 25 26 30 29 31Horeca 22 29 29 34 39 39 43Vervoeroverland 74 87 106 113 118 119 118Vervoeroverwater 67 79 98 97 82 89 94Vervoerdoordelucht 83 126 171 177 187 188 197Dienstverleningt.b.v.vervoer 10 10 10 12 13 13 14Fin.enzakelijkedienstverleningencommunicatie 65 76 90 98 108 107 115Overheidsbestuurensocialeverzek.endefensie 37 42 44 50 54 52 56Gesubsidieerdonderwijs 16 21 22 24 27 27 30Gezondheids-enwelzijnszorg 34 46 43 48 53 49 56Milieudienstverlening 32 42 59 68 68 70 77Overigediensten 24 32 35 40 46 44 49

Eindverbruik energie 2895 3203 3367 3614 3531 3569 3567


3. Water

Waterspeelteenbelangrijkerolindeeconomieensamenleving.InNederlandwordtwateronderanderegebruikt inde land-en tuinbouw, in industriëleproductieprocessen,voorkoelingbijelektriciteitsopwekking,hetverrichtenvandienstenenvoorverschillendeactivi-teiteninhethuishouden.Afhankelijkvandetoepassingwordtleidingwater,oppervlaktewa-ter,grondwaterof‘anderwater’1)gebruikt.Waterisdusgeenhomogeenproduct,watookblijktuitdeverschillendeprijzenenbelastingtarievenvoorwater.Waterwordtonttrokkenaandenatuurlijkegrondwatervoorradenenhetoppervlaktewaterenzomogelijkookher-gebruiktwaardoorhetopnieuwinheteconomischproceskomt.Gezienhetgrotebelangvanwatervoordesamenleving,wordtinNederlandbeleidgevoerdomwaterverontreini-gingtebeperkenengrondwatervoorradenenstromentebeschermen.

Bijdewinningenhetgebruikvanwaterspelenverschillendemilieuaspecteneenrol.Doordeonttrekkingvangrotehoeveelhedengrondwaterkanhetgrondwaterpeildalenwaar-doorgebiedenverdrogen,metnegatievegevolgenvoordenatuur,maarookvoordeland-bouwendeindustrie.Tegenverdrogingzijnenwordenaldiversemaatregelengetroffen,zoalsdeverminderingvangrondwateronttrekking inverdrogendegebieden.Hetgrond-waterwordtdansomsvervangendooroppervlaktewater.Maatregelen,alshetefficiënteromgaanmetwaterenhetrecyclenvanafvalwaterdragenbijaanhetverminderenvandedrukopde(grond-)waterwinning.Eenanderbelangrijkmilieuaspectvanhetgebruikvanwater isdathetvaakgepaardgaatmetverontreinigingvanhetgebruiktewater.Lozingvanditwaterkan leiden tot verontreinigingvangrond-en/ofoppervlaktewater (zieookhoofdstuk7,‘Emissiesnaarwater’).Ookonttrekkingvanwatervoorkoelprocessenenver-volgenslozingvanhetopgewarmdewaterkanschadeaanbrengenaandemilieukwaliteiteninhetbijzonderaanhetwaterleven.

Indit hoofdstukkomendezogenaamdewaterrekeningen diehetCBS jaarlijkssamen-stelt aan bod. In deze rekeningen wordt het economisch gebruik van water inzichtelijkgemaakt.Paragraaf3.1besteedaandachtaanhetsamenstellenvandecijfersendefini-ties.Inparagraaf3.2wordenresultatenbesprokenvoorhetleidingwatergebruik,waarnaparagraaf3.3vervolgtmeteenbesprekingvanresultatenvoorgebruikenonttrekkingvangrondwaterenoppervlaktewater.Paragraaf3.4gaatinopdegebruiksintensiteitvanwaterindeNederlandseeconomieensluithethoofdstukafmetdestandaardtabellenvoordeverschillendesoortenwater.

3.1 De waterrekeningen

Dewaterrekeningenwordensamengesteldaandehandvaneenaantalstatistischebron-nen.Voordesamenstellingvanderekeningenisgebruikgemaaktvanmethodendiewor-denbeschreven inhet internationalehandboekvandewaterrekeningen (UNSD,2006).Indewaterrekeningenwordendriesoortenwateronderscheiden,namelijkgrondwater,oppervlaktewater,en leidingwater.Grondwaterwordtookopgepomptbijbouwprojectenenbodemsaneringen.Ditkanverdrogingveroorzaken.Aangezienhetdaarbijnietprimairgaatomwateralsgrondstof,maaromhetafvoerenvaneenterplaatsevandebouw-ofsaneringslocatie(tijdelijk)overschotaangrondwater,wordendezehoeveelhedennietge-registreerdindewaterrekeningen.

1) ‘Anderwater’iswatermeteenandere,mindereofbeterekwaliteitdanleidingwater,zoalsongefilterdengedeelte-lijkgefilterdwater,ofgedestilleerdengedemineraliseerdwater.Ditwaterwordtgeproduceerddoorwaterbedrijvenengeleverdaanbedrijven,metnameindechemischeindustrie.Dehoeveelheid‘anderwater’bedraagt6à7pro-centvanhettotalegebruikvanleidingwater(VEWIN,2009).Deleveringvan‘anderwater’doordewaterbedrijvenmaaktgeendeeluitvanhetgeleverdeleidingwater.


DeregistersvandeVerenigingvanwaterbedrijveninNederland(Vewin)vormeneenbe-langrijkebronvoordecijfersoverleidingwater,onderanderevoorhethuishoudelijkgebruik.Ookvoordegrondwater-enoppervlaktewateronttrekkingendoorwaterbedrijvenisdeVe-windebelangrijkstebron.Voordelandbouw,tuinbouwenvisserijzijndegebruikscijfersvanleidingwater,grond-enoppervlaktewaterafgeleidvanhetLEI-bedrijveninformatienet(LEI,2009;Veen,vander,2009).Decijfersoverhetgebruikvanleidingwater,grondwaterenoppervlaktewaterdoorindustrieenmilieudienstverleningzijngebaseerdopdemilieu-jaarverslagen(MJV’s)vangrotebedrijvenendeCBS-enquêtewatervoorzieningbedrijven.AangeziendeMJV’salleendegroteindustrieënbeslaan,isvoordekleinereindustrieënenontbrekendebedrijveneenophoginggemaaktuitdegegevensvande‘enquêtewater-voorzieningbedrijven2001’.Hetgebruik indedienstensectorenwordtverdeeldaandehandvanhetarbeidsvolume(arbeidsjaren)uitdenationalerekeningen.Dewaterbedrijvenbekledeneenbijzonderepositie,zijzijnimmerszowelgebruikeralsleveranciervanwater.VooreenmeeruitgebreidemethodebeschrijvingzieGraveland,2006.

Het leidingwaterdatgewonnenwordtuitgrond-enoppervlaktewaterengeleverdwordtdoorwaterbedrijvenwordtgebruiktdoorhuishoudensendeverschillendebedrijfstakken.Doorgebruik-enonttrekkingcijfersterelaterenaaneconomischecijfers,zoalstoegevoeg-dewaardekunnengebruiksintensiteitenperbedrijfstakenvoorNederlandalsgeheelwor-denbepaald.Grond-enoppervlaktewaterdatwordtonttrokkenvoorgebruikinbedrijvenwordtafzonderlijkweergegeven.Decijfersuitdewaterrekeningenkunnenwordengerela-teerdaandemonetairegegevensuitdenationalerekeningen,waardooronderanderedewaterintensiteitvanverschillendeproductieprocessenkanwordenbepaald.2)

Indezepublicatiezijnuitgebreidewatergebruikcijfersvoordejaren2003totenmet2007opgenomen.Voor2008zijntevenstotalenopgenomenvanhetleidingwatergebruikdoorhuishoudensenbedrijven.Decijfersvoor2001endaarvoor,zoalsgepubliceerdopStat-line,zijnvolgenseenanderemethodesamengesteld,enzijndaaromnietdirectvergelijk-baarmetdecijfersindezepublicatie.Indekomendejarenzalwordengewerktaaneen

2) BedrijvenwordenbijdeVEWINaangeduidals‘zakelijkemarkt’.Vanwegeeentrendbreukindegegevensin2007,als gevolg van een verschuiving van zakelijk gebruik naar huishoudelijk gebruik, wijken de hier gehanteerdegebruikcijfersvoorhuishoudensenbedrijvenenigszinsafvandeVEWINcijfersvoor2007.(ZieVEWINwater-leidingstatistiek2007,2008en2009).Hettotaalgebruikiswelgelijk.VEWINtoontvoor2007eenstijginginhethuishoudelijkgebruikt.o.v.2006van8procent.Indemilieurekeningenhanterenweeendalinginhethuishou-delijkgebruikvan1,4procent in2007.Voor2008wordt indemilieurekeningenwederomgecorrigeerdvoorde2007trendbreuk. De (volume-)ontwikkeling van het gebruik voor verslagjaar2008 van zowel huishoudens alsbedrijvenkomtovereenmetdeontwikkelingindeVEWINcijfersvoorverslagjaar2008.

Waterverbruikhuishoudens

Aantalhuishoudens

Omvangbevolking

Verbruikper persoon

3.1 Ontwikkeling huishoudelijk leidingwaterverbruik, omvang van de bevolking en aantal huishoudens2)

Bron: VEWIN, 2009

index (1990=100)

80

85

90

95

100

105

110

115

120

1990 1995 2000 2005 2008


consistentetijdreeks.DaarnaastwordtbijhetCBSgewerktaanhetsamenstellenvaneenjaarlijksebalansvanwaterenaanhetsamenstellenvanwatergebruikcijfersopstroomge-biedniveau.

3.2 Gebruik van leidingwater

HuishoudelijkverbruikvanleidingwaterperpersoonenperhuishoudenafgenomenHuishoudenszijnmetbijnatweederdevanhettotalegebruikdegrootgebruikersvanlei-dingwater inNederland.Sinds1990 ishet totale leidingwatergebruikdoorhuishoudenspraktischgelijkgebleven.Perhoofdvandebevolking ishetgemiddeldehuishoudelijkeverbruik van leidingwater afgenomen van 47,9m3 in1990 naar 43,8m3 in2008, ofweleendalingvan9procentinachttienjaar.Injarenmetwarmedrogezomers,zoals2003en2006,laghetverbruikdoorgaansweerenkeleprocentenbovendealgemeendalendetrend. Het individuele gebruik is afgenomen door waterbesparende maatregelen zoalshet aanbrengen van spoelonderbrekers op de toiletwaterreservoirs en toepassing vanwatersparende toiletten.Eenbijkomendeverklaring ishetgebruikvannieuwehuishou-delijke apparaten als wasmachines, vaatwassers en ook kranen en douchekoppen dieminderwatergebruiken.Perhuishoudenishetgebruikperdagmet16procentgedaaldvan322literin1990naar272literin2008,datis99m3perjaar.Dezedalingwordt,naastdedalingperhoofd,verklaarddoorhetkleinerwordenvanhetgemiddeldehuishouden,onderanderealsgevolgvaneentoenamevanhetaantaleenpersoonshuishoudens.

LangjarigedalingvangebruikleidingwaterinhetbedrijfslevengestoptIntegenstellingtothetgebruikvanhuishoudens,ishetbedrijfslevensinds1990geleidelijksteedsminderleidingwatergaangebruiken.Echterin2008gebruiktehetbedrijfslevenweer2procentmeer.Washetgebruikin2007nogongeveer19procentlagerinvergelijkingmet1990,in2008wasdatnogmaar17procentlagertenopzichtevan1990(Vewin,2009).Indeperiode2003–2007namhetgebruikdoorbedrijvenmet7procentaf,ofwelbijna2pro-centperjaar.Dejaarlijksedalingisechtertotaan2007steedsgeringergeworden.

Zwareindustrie,voedings-engenotmiddelenindustrieenveehouderijgebruikenmeesteleidingwaterDechemischeindustrie,devoedings-engenotmiddelenindustrieendelandbouwgebrui-kenrelatiefveelleidingwater,daarnaastookdebasismetaalindustrie,deaardolie-industrieendegezondheids-enwelzijnszorg.

Waterverbruik bedrijven Bbp Werkgelegenheid

3.2 Volumeontwikkeling bbp, werkgelegenheid en waterverbruik bedrijven

index (1990=100)

70

80

90

100

110

120

130

140

160

150

1990 1995 2000 2005 2008


Deland-entuinbouwheefteenaandeelvan5procentindetotalehoeveelheidleiding-waterdie inNederlandwordtgebruikt.Hetgebruikdoorde landbouwendaarmeehetaandeel inhet totaalvertoonteen lichtdalende trend.Er isechterwelsprakevaneenduidelijkeinvloedvanhetweer,inwarmedrogejarenishetgebruikdoorgaanshoger.

Eenbelangrijkegebruikscategorievanwaterindelandbouwishetdrinkendoorhetvee,hetzogenaamde‘veedrenken’.Ditbeslaatgemiddeld70procentvanhetleidingwaterge-bruikindeveehouderij.Dekleinereveestapelsinds1990heefttotaan2007gezorgdvoormindergebruik.Delaatstejarenisdedalingvoortgezet,in2007werd10procentminderleidingwatervoorveedrenkinggebruiktinvergelijkingmet2001.Hetoverigeleidingwater-gebruikbestaatondermeeruithetreinigenvandestallen,machines,schuren,koelingendergelijke.

Naastleidingwaterwordtvoorveedrenkingookgebruikgemaaktvangrond-enoppervlak-tewater.Binnendeveehouderijisdaarbijindeperiode2003totenmet2007gemiddeldruim60procentbestemdvoorveedrenking(LEI,2009;Veen,vander,2009).Hetoverigegebruikvangrond-enoppervlaktewater isgrotendeelsvoor irrigatievandegewassen,zoalsmaïsengrasland.

3.3 Gebruik van grondwater en oppervlaktewater

Grondwateronttrekkingvooraldoorwaterbedrijven,voeding,veeteeltenchemieGrondwaterwordtgebruiktvooruiteenlopendedoeleinden.Dewaterbedrijvenzijnmeteenaandeelindeonttrekkingdatfluctueertrond75procent,veruitdegrootstegebruikersvangrondwater,gevolgddoordevoedings-engenotmiddelenindustrie,deveeteelt,dechemi-scheindustrie,derubber-enkunststofindustrieendepapierindustrie.Hetaandeelvandewaterbedrijvenisooktoegenomen,van71procent in2003naar78procent in2007.Deomvangvandeonttrekkingdoordewaterbedrijvenwordtbepaalddoorhetleidingwater-gebruikindesamenlevingendoordebijdrageuitonttrokkenoppervlaktewater.Doordedalinginhettotaleleidingwaterwatergebruikbehoeftookmindergrond-en/ofoppervlakte-watertewordenonttrokken.Diedalendetrendzetdoorin2007.

Indeperiode2003–2007werdbijdeproductievanleidingwatervoor61procentgebruikgemaaktvangrondwater,derestbestonduitoppervlaktewater.Dezeverhoudingissinds

3.3 Gebruik van water in veehouderij

1 000 m3

Grond- en oppervlaktewatervoor drenking vee

Grond- en oppervlaktewateroverig

Leidingwater voordrenking vee

Leidingwater overig

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007


2003vrijwelonveranderd,hetverschiltwelaanzienlijkperregio.Tussendeverschillendeprovinciesbedraagthetverschilinaandeeltotongeveer20procent.Eenverschuivingvangrondwaternaaroppervlaktewateralsbronvoor leidingwaterproductiedieopbepaaldelocatieswordtnagestreefdomdeverdroging tengevolgevangrondwateronttrekking teverminderen,konvoorhettotaalvandeonderzochtejarennietwordengevonden.

Inde landbouwwordtgrondwatervooralgebruiktvoorberegeningenvoorhetdrenkenvanvee.Deindustriegebruiktgrondwateralsgrondstofinproductenenvoorwarmte-enkoudeopslag3).Tussen2003en2007isdeonttrekkingvangrondwatermet13procentaf-genomen.In2007wasdeonttrekkingwelweeraanzienlijklagerdanhetvoorgaandejaar,datwarmendroogwas.Devariatieindejaarlijkseonttrekkingenwordtvooralveroorzaaktdoordelandbouw.

Injarenmeteenwarmendrooggroeiseizoen,zoalsin2003en2006,onttrektdeland-bouwruimtweekeerzoveelalsinnormalejaren.Ditkanwordenverklaarddoordatindedrogejarenhetberegendeareaalliefsttweetotdriekeerzogrootisalsnormaal.Bijdeoverigebedrijvenisdeinvloedvandedroogtevanhetseizoenopdegrondwateronttrek-kingbeperkt.

OppervlaktewatervooralvoorelektriciteitsbedrijvenendechemieDeenergiebedrijvengebruikenveeloppervlaktewater,voornamelijkvoorkoeling.Hetaan-deelvandeenergiebedrijveninhettotaleoppervlaktewatergebruikbedraagt69procentin2007.DetotaleNederlandseonttrekkingvanoppervlaktewaterendievandegrootsteonttrekkers,deenergiebedrijven,laateenkleinedalingzienoverdetijd.Inwarmejarenzijndezeonttrekkingendoorgaanshoger,omdatdoorhetwarmereoppervlaktewaterrelatiefmeerkoelwatergebruiktmoetworden.Detoegenomenonttrekkingdoordeenergiebedrij-venin2007kanvooreendeelwordenverklaarddoordehogereelektriciteitsproductieinNederland.Ookdechemie,dewaterbedrijven,demilieudienstverlening,deraffinaderijenendebasismetaalindustriegebruikenveeloppervlaktewater,doorgaansvoorkoeling.

3.4 Gebruiksintensiteit water

Gebruiksintensiteitleidingwaterdaaltbenedende0,9literperverdiendeeuroDewatergebruikintensiteit isgedefinieerdalshetgebruikvanwater in literpereenheidtoegevoegdewaarde4).Dezekanvoordeverschillendesoortenwaterwordenberekend.Gemiddeldwordtbijnaeen liter leidingwatergebruiktvoor iedereeurogecreëerde toe-gevoegdewaarde indeNederlandseeconomie.De laatste jaren isditafgenomenvan1,04liter in2003naar0,86liter in2007. In1990wasdit nog1,64liter leidingwaterpereurotoegevoegdewaarde.Debasismetaalindustrieheeftdehoogstegebruiksintensiteitvoor leidingwater,gevolgddoordeaardolie-industrie,deveehouderij,dechemische in-dustrie,deafvalrecyclingendevoedings-engenotmiddelenindustrie.Debedrijfstakkenmetdehoogstegebruiksintensiteitgebruiken16tot17keerzoveelwateromeeneuroteverdienendangemiddeldindeNederlandseeconomie(figuur3.4).Degebruiksintensiteitvanleidingwaterisin2007inpraktischallesectorengedaaldtenopzichtevan2003.Op-vallendedalerszijndetuinbouw(–52procent)enderubber-enkunstofindustrie(–47pro-cent).Ookdemeestwaterintensievebedrijfstakken,dechemischeindustrie(–15procent),devoedings-engenotmiddelenindustrie(–13procent),debasismetaalindustrie(–13pro-cent)endeveehouderij(–9procent)wistenhungebruiksintensiteitterugtedringen.Al-leendeaardolie-industrie luktedatniet (+7procent). In2007 latenallegrootgebruikersconsequenteendalingzienvandehoeveelheidwaterperverdiendeeurotenopzichtevan

3) Warmte-enkoudeopslagiseenrecenteontwikkelingwaarbijhetgrondwaterinwaterdragendelagenindeon-dergrondwordtgebruiktvoorhetopwarmenvangebouwenindewinterenkoelenindezomer.Indezomerwordtrelatiefkoelwateropgepomptengebruiktvoordekoelingvankantorenenhuizen.Hetopgewarmdewaterwordtweerteruggepomptindegrond(opslagvanwarmte).Ditwordtinkoudeperiodenweergebruiktwaarbijhetafge-koeldewaterweerwordtteruggepompt(opslagvankoude).

4) Toegevoegdewaardeinconstanteprijzen(prijsniveau2000).


hetvoorgaandejaar.Indelandbouwsectorisookbijdewatergebruiksintensiteitdeinvloedvanhetweerwaarneembaar.Deaanvullendekunstmatigeberegeningindrogejarenzorgtvoorextrakosten,terwijlookopbrengstenenopbrengstprijzenvangewassenendaarmeeookdetoegevoegdewaardebeïnvloedwordt.Datbeïnvloedookdeberekeningvandege-bruiksintensiteit.Allelandbouwtakkenlateneendalingzienvandewatergebruiksintensi-teitinhetrelatiefnattejaar2007,zoweltenopzichtevan2006alstenopzichtevan2003.

3.4 Bedrijfstakken met de hoogste gebruiksintensiteit leidingwater

liter/euro toegevoegde waarde

2003 2007

0 5 10 15 20

NederlandseEconomie

Basis-metaalindustrie

Veehouderij

Aardolie-industrie

Chemische industrie

Voedings- en genot-middelenindustrie

Akkerbouw

Papierindustrie

Milieudienstverlening

Afval recycling

Overige Landbouw

Tuinbouw

Bouwmaterialenindustrie

Overigbedrijfsleven

3.5 Bedrijfstakken met de hoogste gebruiksintensiteit grondwater

liter/euro toegevoegde waarde0 5 10 15 20 25 30 35 40

2003 2004 2005 2006

NederlandseEconomie

Veehouderij

Papierindustrie

Rubber- en kunst-stofindustrie

Akkerbouw

Basismetaalindustrie

Voedings- en genot-middelenindustrie

Bouwmaterialen-industrie

Textiel- en leder-industrie

Chemische industrie

Overige Landbouw


Afval recycling

Electrotechnischeindustrie

Tuinbouw

2007


Veeteelt,akkerbouwenenkeleindustrieënhetmeestgebruiksintensiefvoorgrondwaterTenbehoevevandeNederlandseeconomiewerdin2007gemiddeld2,3litergrondwateronttrokkenpereurotoegevoegdewaarde.Datisaanzienlijkminderdanindevoorgaande4jaar.Degebruiksintensiteitvandeeconomievoorgrondwaterverbetertdooreencom-binatie vaneconomischegroei eneengelijkblijvendeen somsafnemendeonttrekking.ZogroeidedeNederlandseeconomietussen2003en2007met12procent,daaldehetgrondwatergebruikmet13procentwatresulteerdeineen22procent lageregebruiksin-tensiteit.Bijvoorbeeldbijeenbedrijfstakalsdevoedings-engenotmiddelenindustrienamdetoegevoegdewaarde,sinds2003,toemet11procent,daaldehetgrondwatergebruikmet24procent,resulterendineen32procentlageregebruiksintensiteit.

Afgezienvandewaterbedrijven,dievanzelfsprekendveelgrondwateronttrekken,gebrui-kenveehouderij-enakkerbouwbedrijveninverschillendejarenhetmeestegrondwaterpereenheid toegevoegdewaarde5).Deonttrekkingdoordeveehouderijbedroeg13literendoordeakkerbouw8litergrondwaterpereurotoegevoegdewaardein2007.In2006wasdatnogrespectievelijk29en22liter.Ookdepapierindustrieenderubber-enkunststof-industrieblijkenrelatiefgrondwaterintensief.Zijdoenmet11tot13literpereurotoege-voegdewaardeinverschillendevandelaatstejarennauwelijksondervoordeveehouderijenakkerbouw.Openigeafstandvolgendebasismetaalindustrie,devoedings-engenot-middelenindustrie,endebouwmaterialenindustrie.

Tabel 3.6 Het gebruik van leidingwater in Nederland

2003 2004 2005 2006 2007

mlnm3

Huishoudens 733,8 720,3 714,4 729,3 719,1EigenvervoerOverigeconsumptie 733,8 720,3 714,4 729,3 719,1

Producenten 398,3 379,1 372,8 369,4 369,0Landbouw,bosbouwenVisserij 56,1 51,7 48,5 50,3 47,4Akkerbouw 1,3 1,4 1,2 1,2 1,1Tuinbouw 14,8 11,4 9,5 8,7 7,5Veeteelt 33,6 34,1 32,6 32,9 33,3Landbouwoverig 6,2 4,7 5,1 7,3 5,4Visserij 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1Delfstoffenwinning 4,7 4,4 4,3 4,2 4,2Industrie 198,4 217,6 212,7 207,4 198,2Voedings-engenotmiddelenindustrie 49,7 49,1 48,8 50,9 47,8Textiel-enlederindustrie 1,5 1,2 0,9 1,0 1,1Papierindustrie 2,9 2,4 3,5 3,1 2,9Uitgeverijenendrukkerijen 1,9 1,8 1,9 1,9 1,9Aardolie-industrie 21,6 22,2 24,7 24,8 24,9Chemischebasisproductenindustrie1) 65,9 84,3 77,9 70,7 64,9ChemischeeindproductenindustrieRubber-enkunststofindustrie5) 2,2 1,9 1,5 1,5 1,4Basismetaalindustrie 35,4 37,6 36,4 35,9 36,0Metaalproductenindustrie 3,0 3,1 3,2 3,4 3,3Machine-industrie 2,2 2,3 2,4 2,6 2,5Elektrotechnischeindustrie 3,6 3,7 3,7 3,8 3,8Transportmiddelenindustrie 2,9 2,3 2,2 2,2 2,2Overigeindustrie 5,5 5,6 5,4 5,7 5,4Energie-enwaterleidingbedrijven 4,9 2,3 2,2 2,3 2,8Energiebedrijven 4,7 2,2 2,1 2,2 2,7Waterleidingbedrijven 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1Bouwnijverheid 11,3 8,4 8,6 8,5 9,4Handel,horecaenreparatie 30,3 23,2 23,5 23,2 26,0Vervoer,opslagencommunicatie 10,2 7,7 7,7 7,5 8,2Financiëleenzakelijkedienstverlening 31,5 24,0 25,3 25,9 29,8Overheidenonderwijs2) 20,6 15,5 15,5 15,0 16,4Zorgenoverigedienstverlening 30,5 24,4 24,5 25,1 26,7Gezondheids-enwelzijnszorg 19,4 15,1 15,7 15,6 17,2Milieudienstverlening3) 3,2 3,3 2,6 3,4 2,7Overigediensten4) 7,9 6,0 6,2 6,1 6,8

Gebruik leidingwater 1132,1 1099,4 1087,2 1098,8 1088,1

1)SBI24inz’ngeheel.2)Ditbeschrijftdeoverheid(SBI75)enonderwijs(SBI80).SBI80ishierinz’ngeheelopgenomen.3)SBI90,deschattingenvoorgrondwaterenvooroppervlaktewaterzijngebaseerdopdemilieujaarverslagen.4)SBI80wordthiernietapartmeegenomen,maarissamengenomenmetSBI75.5)Aangezienderubber-enkunststofindustriein2003inhetgeheelnietwerdwaargenomendoordeMJV’s,ishetverbruik

voordatjaargebaseerdop2004(MJV)envolumeontwikkeling.

5) Dewaterbedrijvenonttrekkenveelgrondwatervoorproductievanleidingwateren‘anderwater’,datvervolgenswordtgebruiktdoorbedrijvenenhuishoudens.In2007werdevenalsin2006meerdan850litergrondwatervooriedereeurotoegevoegdewaardeonttrokken.


Tabel 3.7 Gebruik en extractie van grondwater in Nederland

2003 2004 2005 2006 2007

Totaal voorkoeling

Totaal voorkoeling

Totaal voorkoeling

Totaal voorkoeling

Totaal voorkoeling

mlnm3

Huishoudens – – – – –EigenvervoerOverigeconsumptie

ProducentenLandbouw,bosbouwenVisserij6),7) 133,6 64,9 62,3 128,6 52,1Akkerbouw 17,9 2,8 3,5 11,7 4,3Tuinbouw 2,2 4,7 3,0 2,6 3,0Veeteelt 88,4 48,9 42,4 86,5 40,4Landbouwoverig 25,2 8,5 13,4 27,8 4,4Visserij – – – – –Delfstoffenwinning 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 63,9 15,4 53,1 14,0 49,8 11,9 52,0 12,8 48,4 12,7Textiel-enlederindustrie 4,4 0,2 4,1 0,2 4,1 0,2 2,9 0,2 3,2 0,3Papierindustrie 35,4 0,2 33,0 0,1 23,1 1,4 21,8 2,2 20,7 1,9Uitgeverijenendrukkerijen 0,7 0,1 0,7 0,1 0,7 0,1 0,7 0,1 0,7 0,1Aardolie-industrie 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Chemischebasisproductenindustrie1) 34,7 25,2 39,6 25,4 29,0 18,3 31,0 18,9 30,3 12,9ChemischeeindproductenindustrieRubber-enkunststofindustrie5) 17,1 16,5 32,0 31,4 25,1 24,7 25,4 24,8 23,9 23,3Basismetaalindustrie 19,1 16,2 19,7 16,9 18,1 15,8 17,4 15,3 17,9 15,1Metaalproductenindustrie 2,0 1,5 2,1 1,6 2,2 1,6 2,3 1,7 2,2 1,6Machine-industrie 0,6 0,3 0,7 0,4 0,7 0,4 0,7 0,4 0,7 0,4Elektrotechnischeindustrie 3,1 2,5 3,1 2,5 3,2 2,5 3,2 2,6 3,3 2,6Transportmiddelenindustrie 0,5 0,4 0,5 0,4 0,5 0,3 0,4 0,2 0,4 0,2Overigeindustrie 8,5 4,2 8,2 3,9 7,3 3,3 7,8 3,5 7,3 3,1Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 0,6 0,0 0,6 0,0 0,8 0,0 0,8 0,0 1,6 0,0Waterleidingbedrijven 801,0 – 770,0 – 766,0 – 777,0 – 766,0 –Bouwnijverheid – – – – –Handel,horecaenreparatie – – – – –Vervoer,opslagencommunicatie – – – – –Financiëleenzakelijkedienstverlening – – – – –Overheidenonderwijs2) – – – – –ZorgenoverigedienstverleningGezondheids-enwelzijnszorg – – – – –Milieudienstverlening3) 1,9 0,0 2,3 0,0 1,4 0,0 2,5 0,0 2,6 0,0Overigediensten4) – – – – –

Gebruik en extractie grondwater 1127,3 82,7 1034,8 96,8 994,3 80,7 1074,5 82,8 981,5 74,3

1)SBI24inz’ngeheel,d.w.z.dechemischebasisproductenindustrieendechemischeeindproductenindustriesamen.2)Ditbeschrijftdeoverheid(SBI75)enonderwijs(SBI80).DeSBI80ishierinz’ngeheelopgenomen.3)SBI90,deschattingenvoorgrondwaterenvooroppervlaktewaterzijngebaseerdopdemilieujaarverslagen.4)SBI80wordthiernietapartmeegenomen,maarissamengenomenmetSBI75onder‘overheidenonderwijs’.5)Aangezienderubber-enkunststofindustriein2003inhetgeheelnietwerdwaargenomendoordeMJV’s,ishetverbruik

voordatjaargebaseerdop2004(MJV)envolumeontwikkeling;6)Indeland-entuinbouwisvaneendeelvanhetwatergebruiknietbekendofhetgrond-ofoppervlaktewaterbetreft.7)Ditbetreftalleenhetgebruikvangrondwatert.b.v.irrigatieindeland-entuinbouw.Gebruikvoorveedrenkinge.d.isniet

opgenomen.


Tabel 3.8 Gebruik en onttrekking van oppervlaktewater in Nederland

2003 2004 2005 2006 2007

mlnm3

Huishoudens – – – – –EigenvervoerOverigeconsumptie

ProducentenLandbouw,bosbouwenVisserij6),7) 66,7 34,3 21,7 29,3 19,6Akkerbouw 8,1 2,0 0,7 9,2 3,0Tuinbouw 19,4 20,1 13,1 9,0 7,7Veeteelt 19,6 4,3 2,9 5,0 5,8Landbouwoverig 19,7 7,9 5,0 6,2 3,1Visserij – – – – –Delfstoffenwinning 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 123,2 139,9 118,4 122,9 125,9Textiel-enlederindustrie 2,1 3,2 4,2 2,5 3,7Papierindustrie 98,2 109,8 115,7 107,6 110,7Uitgeverijenendrukkerijen 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3Aardolie-industrie 297,4 301,0 281,2 317,7 322,8Chemischebasisproductenindustrie1) 2926,0 2785,3 2388,7 2410,9 2361,1ChemischeeindproductenindustrieRubber-enkunststofindustrie5) 9,2 21,9 8,4 13,6 12,7Basismetaalindustrie 213,1 268,7 228,1 212,3 232,2Metaalproductenindustrie 1,6 1,6 1,7 1,8 1,7Machine-industrie 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5Elektrotechnischeindustrie 0,4 0,4 0,4 0,5 0,4Transportmiddelenindustrie 0,4 1,1 1,4 1,4 1,3Overigeindustrie 3,6 3,7 3,7 3,9 3,7Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 9169,6 10199,4 9791,0 9272,3 9387,8Waterleidingbedrijven 517,0 507,0 490,0 502,0 482,0Bouwnijverheid – – – – –Handel,horecaenreparatie – – – – –Vervoer,opslagencommunicatie – – – – –Financiëleenzakelijkedienstverlening – – – – –Overheidenonderwijs2) – – – – –ZorgenoverigedienstverleningGezondheids-enwelzijnszorg – – – – –Milieudienstverlening3) 529,7 531,4 480,6 516,4 481,6Overigediensten4) – – – – –

Gebruik en onttrekking oppervlaktewater 13960,2 14910,8 13937,1 13517,0 13549,2

1)SBI24inz’ngeheel,d.w.z.dechemischebasisproductenindustrieendechemischeeindproductenindustriesamen.2)Ditbeschrijftdeoverheid(SBI75)enonderwijs(SBI80).DeSBI80ishierinz’ngeheelopgenomen.3)SBI90,deschattingenvoorgrondwaterenvooroppervlaktewaterzijngebaseerdopdemilieujaarverslagen.4)SBI80wordthiernietapartmeegenomen,maarissamengenomenmetSBI75onder‘overheidenonderwijs’.5)Aangezienderubber-enkunststofindustriein2003inhetgeheelnietwerdwaargenomendoordeMJV’s,ishetverbruik

voordatjaargebaseerdop2004(MJV)envolumeontwikkeling.6)Indeland-entuinbouwisvaneendeelvanhetwatergebruiknietbekendofhetgrond-ofoppervlaktewaterbetreft.7)Ditbetreftalleenhetgebruikvanoppervlaktewatert.b.v.irrigatieindeland-entuinbouw.Gebruikvoorveedrenkinge.d.is

nietopgenomen.


4. Materiaalstromen

Deconsumptievanproductenheeft indirecteenbelastingvanhetmilieutotgevolg.Deaanschafvaneenbankstelbijvoorbeeld,belastmisschiennietdirecthetmilieu,maartij-densdelevensloopvaneenbankstelwordthetmilieuweldegelijkbelast.Dezevervuilingisgerelateerdaandemateriaalstromendiemetdeproductieenconsumptievaneenpro-ductsamengaan.Allereerstwordenergrondstoffenaanhetmilieuontrokkenomalsinputvoorhetproductieprocestedienen,bijvoorbeeldhoutvoorhetmakenvanhetbankstel.Tijdenshetproductieproceskomenervaakschadelijkeemissiesvrij.Inhetvoorbeeldvanhetbankstelzijnditemissiesveroorzaaktdoordemeubelindustrieenhettransportbedrijf.Ookophetmomentdathetproductwordtafgedanktmoetdezealsafvalverderverwerktworden.Milieuvervuilingvindtdusplaatsgedurendedehelelevensloopvaneenproduct,zowelinNederlandalsdaarbuiten.

Hethuidigemilieubeleidrichtzichvooralophetterugbrengenvanmilieuvervuilingopdeplekwaardezeontstaat.Voorlucht-enwateremissiesbetekentditmeestalhetproductie-proces,terwijlafvalbeleidtotnutoegerichtisopdeeindfasevanproducten.Recentelijkwordterookafvalbeleidontwikkeldvanuithetperspectiefvandeheleketen(VROM,2009).Milieubeleidgerichtophetgebruikvanmaterialenkandemilieuproblemendieontstaanindegeheleketenvaneenproduct,van‘cradle-to-grave’,inéénkeeraanpakken.Thema’swaarhetmateriaalbeleidzichopkanrichtenzijn‘dematerialisatie’,hetterugbrengenvandetotalestroomaanmaterialen,en‘materiaalsubstitutie’,hetvervangenvanmaterialendoormeermilieuvriendelijkematerialen.

Demateriaalstroomrekeningengevencompleteenconsistenteinformatieoverfysieke(inkilo’s)enmonetaire(ineuro’s)materiaalstromenvanennaardeNederlandseeconomie.Indithoofdstukwordengegevensgepresenteerdoverdeimport,exportenbinnenlandseextractievanmaterialenvoordeperiode1996totenmet2006.Uitdemateriaalstroom-rekeningen kunnen indicatoren met de betrekking tot materiaalconsumptie worden af-geleid,zoalsde“DomesticMaterialConsumption(DMC)”endemateriaalintensiteitvanNederland.

4.1 De opzet van de materiaalstroomrekeningen

Dematerialendieindemateriaalstroomrekeningenwordenbeschreven,zijnallefysiekeeenhedendiedeNederlandseeconomiebinnenkomenofverlaten.Ditkunnengrondstof-fen,halffabrikaten,producten,afvalresiduen,maarookemissiesnaarhetmilieuzijn.Voorallegoederensoortendieindenationalerekeningenwordenbeschreven(ruim500)zijndefysiekeenmonetairestromenbepaald.Dezegoederensoortenwordenvervolgensgeag-gregeerd(±50klassen)enondergebrachtinvijfhoofdklassen:biomassa,niet-metaalmi-neralen,metalen,fossielebrandstoffenenoverigematerialen(zoalskleding).Intabel4.9aanheteindvandithoofdstukzijndehoofdklassenverderuitgesplitst.Bulkwaterzoalsleidingwaterwordtnietmeegenomenindecijfersomdatdezehoeveelhedenzogrootzijndatdeanderemateriaalstromenerdoorwordenoverschaduwd.Waterdat inmaterialenzit,wordtwelmeegenomenbehalvealshetaannemelijkisdateenzelfdemateriaal,zoalsbijvoorbeeldgemaaidgras,verschillendewatergehalteskanhebbenophetmomentdathetindeeconomiewordtgebruikt.Voordezematerialenwordthetgewichtvooreenstan-daardwatergehaltebepaald.

Materialen komen de Nederlandse economie binnen via extractie vanuit het milieu enimportvanuithetbuitenland.Materialenverlatendeeconomieviaemissiesnaarhetmilieuenexport.Emissieswordenindithoofdstukbuitenbeschouwinggelaten.VoorzoweldeimportalsdeexportisonderscheidgemaaktnaarlandenbinnenenbuitendeEuropese


Unie.Ookwederuitvoer1)wordtapartwaargenomen,maarwordthiertotdeexportgere-kend.Metextractiewordt,bijvoorbeeld,dewinningvangrondstoffenzoalsaardgas,zand,vismaarookgecultiveerdebiomassazoalslandbouwproductenbedoeld.

Bijhetopstellenvandemateriaalstroomrekeningenwordenverschillendebronnengeïn-tegreerdwaaronder,inhetbijzonder,deinternationalehandelsstatistiekendenationalerekeningen.Voor het bepalen van de import en export wordt in de eerste plaats prijs-informatieafgeleiduitde internationalehandelsstatistiek.Metdeze informatiewordtdemonetaireimportenexportuitdenationalerekeningenomgezetinfysiekecijfers.Fysiekecijfersuitdeinternationalehandelwordennietdirectgebruikt,omdatdezecijfersmindernauwkeurigzijnennietdirectaansluitenopdenationale rekeningen.Voorhetbepalenvandeextractievangrondstoffenisgebruikgemaaktvanverschillendebronnen,zoalsdeenergierekeningen(voorfossieleenergiedragers),deoogstramingen(voorlandbouwge-wassen)enonderzoeksrapporten(voordeniet-metaalmineralen).Demateriaalstroomre-keningenzijnsamengesteldaandehandvandeberekeningsmethodebeschreveninhet‘Economywidematerialflowaccounts’handboekvanEurostat(Eurostat2009a).Verderisaangeslotenbijdedefinitiesenconceptenvandemilieurekeningen(zieUNetal.2003;DelahayeenNootenboom,2008).

4.2 Extractie en handel van materialen

VeruitmeesteextractieiszandengrindBijnadehelft vande totaleNederlandseextractie (214miljard kilo in2006)bestaatuitzandengrind.Ongeveer80procentvanditzandengrindisbestemdvoorinfrastructureleprojectenzoalshetophogenvanwegenenzandsuppletievoordekustverdediging.DitophoogzandwordtondermeergewonnenindeNoordzee.Derestvanhetzandengrindisvooralbestemdvoordeproductievanbetonencement.DitzandwordtinhetoostenenzuidoostenvanNederlandgewonnen.RuimeenkwartvandetotaleextractiebestaatuitaardgasdatwordtgewonnenuitdeNederlandseaardgasvelden.

1) Onderwederuitvoerwordtverstaangeïmporteerdegoederendie,nahoogstenseenkleinebewerkingtehebbenondergaan,weerwordenuitgevoerd.

4.1 Fysieke extractie materialen als percentage van het totaal, 2006

Overige energiedragers; 1%Overige mineralen; 7%

Overige biomassa; 7%

Primaire gewassen; 11%

Aardgas; 28%

Zand en grind; 46%


EnergiedragersingrootstehoeveelhedenverhandeldMonetairgezienisdeimportenexportvanmetalenenmetaalproductenhetgrootst,ter-wijldezefysiekjuistweinigvoorstellen.Ditkomtomdatdezematerialenperkilogemid-delddehoogstewaardehebben.Vooralproductendiehoofdzakelijkuitmetaalbestaan,zoalselektronica,hebbeneenhogewaarde.Deexportwaardevanmetalenbestaatvoorongeveer70procentuitwederuitvoer.Dezewederuitvoerbestaat voor ruim85procentuiteindproductenendanmetnameuitcomputers.MonetairgezienheeftNederlandeenhandelsoverschot.Ditoverschotwordtvooralbepaalddoorde relatiefhogeexport, tenopzichtevandeimport,vanbiomassaendanvooralgroenten,bloemenenplantenmaarooksigaretten.Ookvoorenergiedragersisereenmonetairhandelsoverschot.NederlandimporteertmetnameruweaardolieenexporteertduurdereaardolieproductenenhetinNederlandgewonnenaardgas.Inderestvandithoofdstukzaldefocusvooralliggenopdefysiekeimportenexport.

Defysiekehoeveelheidimportenexportbestaatvoorhetgrootstedeeluitenergiedragers.DeimportvanenergiedragerskomtvoornamelijkvanbuitenEuropa.BijnaallesteenkoleneneengrootgedeeltevandeaardoliekomtvanbuitenEuropa.Deexportvanenergie-dragersisvooralbestemdvoordeEuropesemarktenbestaatvoornamelijkuitaardolie-productenenaardgas.Voorbijnaallemateriaalklassenisereenfysiekhandelstekort.Hetgrootstehandelstekortvoormineralen(22miljardkilo)istoetewijzenaandegroteimportvanzandengrind.Naastwederuitvoerwordtgeïmporteerdzandengrindmetnamege-bruiktindebouwnijverheidenvoordeproductievanbetonencement.

HandelbiomassahoofdzakelijkprimairegewassenBijnadehelftvandefysiekeimportenvanbiomassabestaatuitprimairegewassen.Pri-mairegewassenzijnalleverwerkteenniet-verwerktegewassendienietdirectalsveevoe-derwordeningezet.Biomassawelkedirectalsveevoederwordtingezet,zoalssnijmais,valtonderdeoverigegewassen.Ookde fysiekeexportvanbiomassabestaatvoorhetgrootstedeeluitprimairegewassen(indevolgendeparagraafwordterdieperopdezegewasseningegaan).Eenkwartvandezeimportisbestemdvoordewederuitvoer.Voorde totale hoeveelheid biomassa ligt de wederuitvoer zelfs nog iets hoger, namelijk op28procent.Overigeproductenvanbiomassavormendeopdeéénnagrootsteexportpost.Drankenpapierproductenspelenhiereenbelangrijkerol.Hetverschilindeim-enexportvandierenendierproductenisvooraleengevolgvandegrotereuitvoervanNederlandsevleesproducten.

Binnen Europa Buiten Europa Balans

Bio-massa

Metalen Mineralen Energie-dragers

Overige Bio-massa

Metalen Mineralen Energie-dragers

Overige

4.2 Monetaire en fysieke import en export, 2006 miljard euro

Export

Import

Export

Import

miljard kg

–160

–120

–80

–40

0

40

80

120

160

–160

–120

–80

–40

0

40

80

120

160


GranenNederlandin,groenteneruitVanalleprimairebiomassawordengranenhetmeestegeïmporteerd.Ongeveer40pro-centbestaatuittarwegevolgddoor23procentmaïs.Beidegraansoortenkomenvoorna-melijkvanbinnenEuropa.Ookoliehoudendebiomassa,metnamesojabonen (81pro-cent),wordtveelgeïmporteerd.SojabonenkomenvooralvanbuitenEuropaenwordenvoornamelijkverwerkttotveevoer.Defysiekeexportvanprimairebiomassabestaatvoorhetgrootstedeeluitgroentenendanmetnameuitproductengemaaktvanaardappel.Ookhetaandeelindeexportvanoverigeproductenvanbiomassaisrelatiefgroot.Hierspeeltdeexportvanstekjesenplantenuitdetuinbouweengroterol.

4.3 Nederlandse consumptie van materialen

BinnenlandsemateriaalconsumptiebepaalddoorextractiezandengrindDebinnenlandsemateriaalconsumptie(DomesticMaterialConsumption,DMC)wordtge-definieerdalsimportplusextractieminusdeexport.Indeperiode1996–2006isdeDMC

4.3 Aandeel import en export van soorten biomassa, 2006

%

Primaire gewassen Overige gewassen Hout, primair en verwerkt

Levende dieren en dierproducten Overige producten van biomassa

0

20

40

60

80

100

ExportImport

4.4 Aandeel import en export van primaire biomassa, 2006

%

Granen Suiker Oliehoudend

Groenten Fruit Overig

0

20

40

60

80

100

ExportImport


met9procentafgenomen.DezedalingduidtopdematerialisatievandeNederlandseeco-nomie.Opheteerstegezichtlijktditeengunstigeontwikkeling.Echter,vanuiteenmilieu-oogpuntishetbelangrijktewetenwelkesoortenmaterialenvaninvloedzijngeweestopdeze ontwikkeling. Een bepaalde ontwikkeling van het totale materiaalverbruik in kilo’shoeftniethetzelfde tezijnalsdeontwikkelingvanhetmateriaalverbruik in termenvanmilieu-impacts(Bruynetal.,2006).

DeveranderingindeDMCwordtvooralbepaalddoordeextractievanmaterialen.Ditkomtomdatdeontwikkelingvandefysiekeimportenexport,zekerindelaatstejaren,vrijwelgelijkaanelkaarzijn.Deontwikkelingindeextractievanmaterialenwordtgedomineerddoordeontginningvanzandengrind.Indejarenrond2000isereenpiekindehoeveel-heidgewonnenophoogzand.IndezetijdwasereengrotebehoefteaanophoogzandvoordeaanlegvangroteinfrastructurelewerkenzoalsdeHogesnelheidslijnendeBetuwelijn.Vanaf2008zaldehoeveelheidgewonnenzandweerflinktoenemenalsgevolgvandeaanlegvande2demaasvlakte.DeafhankelijkheidvandeDMCindicatorvanéénenkelemateriaalsoort(zandinditgeval)maaktdeindicatorvoorbeleidsdoeleindenlastigtege-bruiken.

4.5a Materiaalconsumptie uitgesplitst naar import, export en extractie

index (1996=100)

Extractie Export DMCImport

60

70

80

90

100

110

120

130

140

20062005200420032002200120001999199819971996

4.5b Ontwikkelingen in extractie van verschillende materiaalsoorten

miljard kg

Biomassa Overige mineralen EnergiedragersZand en grind

0

20

40

60

80

100

120

140

20062005200420032002200120001999199819971996


AfnamemateriaalintensiteitDebinnenlandsemateriaalconsumptie(DMC)gedeelddooreenindicatorvooreconomi-schegroeigeeftdemateriaalintensiteitweer.DemateriaalintensiteitpermateriaalklasseishierbepaalddoordeDMCpermateriaalklassetedelendoordetoegevoegdewaarde(inconstanteprijzen)vandegrootstegebruikersvandezematerialen.Voormineralen,bij-voorbeeld,isditdebouwnijverheid.InNederlandisdemateriaalintensiteittussen1996en2006voorallevierdemateriaalklassen(biomassa,metaal,niet-metaalmineralenenfos-sieleenergiedragers)gedaald.Debouwnijverheidbijvoorbeeld,heeftdussteedsmindermaterialennodigomeenzelfdetoegevoegdewaardetehalen.Echter,binneneenmateri-aalklassekunnenernogsteedsbepaaldematerialenzijnwaarvanhetgebruiktoeneemt,terwijlvooranderematerialenhetgebruikafneemt.

Hetmateriaalverbruikkanookperhoofdvandebevolkingwordenbepaald.Absoluutge-zienneemtdetotalehoeveelheidconsumptieperhoofdvandebevolkingafvan18tonin1996tot15,5tonin2006.Degrootsteabsoluteafname,van1,4kilotonperhoofdvandebevolking, is tezienvoordeniet-metaalmineralen.Fossieleenergiedragersschom-

4.6 Verandering in materiaalintensiteit per materiaalklasse

index (1996=100)

Biomassa Mineralen FossielMetaal

0

20

40

60

80

100

120

140

20062005200420032002200120001999199819971996

4.7 Materiaalconsumptie per hoofd van de bevolking

kiloton per hoofd van de bevolking

Biomassa Mineralen FossielMetaal

0

2

4

6

8

10

12

20062005200420032002200120001999199819971996


melenrondde4,5kiloton,biomassarondde3kilotonenmetalenrondde0,5kiloton.EenvergelijkingvanEuropeselanden(e.g.Weiszetal.,2006;Eurostat,2009b)laatziendatNederlandéénvandelaagstebinnenlandsemateriaalconsumpties(DMC)vanbiomassainEuropaheeft.DeDMCvanFinland,dehoogstevanEuropa,isruimdriekeerzohoogalsdievanNederland.DitkomtdoordatinFinlandveelhoutwordtgebruiktvoor,onderandere,debouwvanhuizen.Ierlandscoortookhoogomdatditlandrelatiefeengrotevee-stapelperhoofdvandebevolkingheeft.Voorhetproducerenvanéénkilovleesissomsweltienkiloplantaardigebiomassanodig(Weiszetal.,2006).Alsveelvandezeplantaar-digebiomassavandeeigenbodemkomtwordtdeDMChoog.Echter,alsbiomassaindevormvaneeneindproduct,bijvoorbeeldalsveevoerofvleesproducten,geïmporteerdwordt,heeftditmindereffectopdeDMC.DitlaatsteisvoorNederlandhetgeval.Watbe-treftdeDMCvoormineralenperhoofdvandebevolkinghoortNederlandbijdehoogstevanEuropa.DitkomtdoordegrotehoeveelheidzanddieNederlandaanwendtvoorbouw-projecten.DeNederlandseDMCvoorfossielebrandstoffenperhoofdvandebevolkingligtrondhetEuropesegemiddelde.

MateriaalsubstitutieNaast het bepalen van dematerialisatie en materiaalintensiteit, kunnen de materiaal-stroomrekeningenookeenindicatiegevenvanmateriaalsubstitutie.Desubstitutievanmi-lieuonvriendelijkematerialenvoormeermilieuvriendelijkevarianteniseenaspectvandeketenaanpakvoorhetterugdringenvandemilieu-impact.Materiaalsubstitutiekantijdensverschillendeeconomischeactiviteitenplaatsvinden.Zozijnglazenflessendeafgelopendecenniagrotendeelsvervangendoorplasticflessen.Voordebouwvanhuizenissindsdejarenvijftigveelhoutvervangendoorbeton.Eindjarennegentigis,vanwegeeenver-bodophetgebruik,diermeelinveevoedervervangendoorondermeersojaschroot.Deonderliggendegedesaggregeerdegoederengroepenvandemateriaalstroomrekeningen,samenmetdeafvalrekeningen,kunneneenindicatiegevenvanmateriaalsubstitutieindeafgelopentienjaar.Technischekennisvanproductieprocessenisdanwelvereist.

NederlandookvoorbiomassaafhankelijkvanbuitenlandDoor tekijkenhoeveelvanhetbinnenlandsemateriaalverbruik (DMC)doordebinnen-landseextractiekanwordengedekt,kaneenindicatiewordenverkregenvandeafhanke-lijkheidvanhetbuitenland.AlsdeNederlandseextractiegelijkisaandeDMCkangesteldwordendatNederlandzelfvoorzienendis2).Voordetotalefysiekehoeveelheidmaterialen

2) Hierwordtdeaannamegedaandatallegoederenbinneneenbepaaldemateriaalklassedoorelkaarvervangenkunnenworden

4.8 Percentage zelfvoorzieningszekerheid van Nederland

%

Biomassa Fossiel TotaalMineralen

70

75

80

85

90

95

100

105

110

20062005200420032002200120001999199819971996


isNederlandvoorrondde85procentzelfvoorzienend.Dezelfvoorzieningszekerheidkanookpermateriaalklasse(biomassa,metalen,niet-metaalmineralenenfossieleenergie-dragers)wordenbepaald.AangezienerinNederlandgeenmetalenuitdebodemwordengewonnen,zijnwedaarvoordusvolledigafhankelijkvanhetbuitenland.Voordeanderemateriaalklassenzijnwedeelsafhankelijkvanhetbuitenland.Voorbiomassa,waarvandezelfvoorzieningszekerheidoverigensdelaatstejarenisgestegen,isditmisschienopmer-kelijk,aangezienNederlandveel landbouwheeft.Deredenvoordeafhankelijkheidvanhetbuitenlandzithemvooral indehoge importvanbepaaldesoortenbiomassa,zoalssojabonen,dieuiteindelijkdienenalsvoervooronzeveestapel.Nederlandisvoor87pro-centvanhetbuitenlandafhankelijkwatbetreftgraanendanmetnamehardetarwe.Hardetarwe,waarondermeerbroodvanwordtgebakken,groeitvanwegehetklimaatslechtinNederland.DooreengebrekaanbossenvoorcommerciëlebosbouwisNederlandookergafhankelijkvanhetbuitenlandvoorhout(82procent).ZelfvoorzienendisNederlandwatbetreftaardappelen,suikerbietenenvis.Voorfossielebrandstoffenisdezelfvoorzienings-zekerheidtussen1996en2006juistgedaald.Inhoofdstuk2overenergiewordtdieperopdeenergieafhankelijkheidingegaan.


Tabel 4.9 Materiaalstromen van en naar de economie

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

mldkgHerkomst van materialen

Extractie 247 242 229 231 247 241 224 211 213 214 214

Biomassa 37 37 34 37 39 38 38 39 39 40 39Primairegewassen 20 21 19 21 24 22 23 24 24 25 23Overigegewassen 16 15 14 15 15 15 14 14 14 15 14Overigebiomassa 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1Niet-metaalmineralen 132 135 129 133 148 140 124 112 104 110 113Zandengrind 27 28 27 27 28 25 20 20 17 18 18Zandvoorbouwwerken 90 91 86 90 105 99 89 79 72 77 80Overigeniet-metaalmineralen 15 16 16 16 16 16 15 14 14 15 15Fossieleenergiedragers 78 69 66 61 59 63 62 60 70 64 63Aardgas 75 66 63 59 56 61 59 57 67 61 60Overigeenergiedragers 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Import 248 260 270 271 287 298 292 291 305 315 328

Biomassa,primairenverwerkt 53 51 53 58 58 62 60 59 62 64 64Primairegewassen 27 27 27 29 29 32 30 27 29 29 30Overigegewassen 2 2 2 2 3 2 2 2 2 1 1Hout,primairenverwerkt 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 5Levendedierenendierproducten 6 6 6 6 6 7 7 7 8 8 9Overigeproductenvanbiomassa 14 12 13 15 14 15 15 17 18 19 19Metaal,primairenverwerkt 24 27 29 27 27 27 26 26 31 31 33IJzererts,ijzerenstaal 17 19 19 17 17 18 17 16 21 21 21Overigemetalen 3 3 4 3 4 4 3 4 4 3 4Overigeproductenvanmetaal 5 5 6 6 6 6 6 6 6 7 7Niet-metaalmineralen,primairenverwerkt 49 53 55 55 57 60 61 57 60 60 64Zandengrind 24 27 27 26 29 31 32 28 31 30 33Chemischeenmeststofmineralen 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4Overigegedolvenmineralen 16 17 18 19 18 19 20 19 20 20 17Overigeproductenvanniet-mineralen 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 10Fossieleenergiedragers,primairenverwerkt 115 122 126 124 138 141 137 142 143 150 157Steenkolen 17 20 22 19 23 23 19 22 22 22 24Aardolie(producten) 80 82 83 80 85 87 83 86 89 92 94Gas 6 7 7 9 14 16 20 19 17 20 21Turf 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2Overigeproductenvanenergiedragers 10 12 12 13 13 13 13 13 14 15 16Overigematerialenenafval 6 6 7 7 8 7 8 8 9 9 11

Bestemming van materialen

Export 216 223 228 226 241 246 252 254 268 272 288

Biomassa,primairenverwerkt 42 44 45 45 48 49 50 51 55 57 59Primairegewassen 17 18 18 17 19 20 20 21 22 22 22Overigegewassen 2 2 2 3 3 2 2 2 2 2 2Hout,primairenverwerkt 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2Levendedierenendierproducten 8 8 9 9 9 10 10 10 10 11 12Productenvanbiomassa 13 13 14 14 14 14 15 16 18 19 20Metaal,primairenverwerkt 17 18 19 18 20 19 20 20 25 26 26Ijzererts,ijzerenstaal 11 11 11 9 11 11 11 12 14 16 17Overigemetalen 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3Productenvanmetaal 5 5 6 7 6 6 7 6 8 8 7Niet-metaalmineralen,primairenverwerkt 32 35 35 36 39 39 40 39 38 39 42Zandengrind 10 11 9 10 13 14 15 14 12 11 14Chemischeenmeststofmineralen 8 8 9 8 8 8 8 8 8 8 9Overigegedolvenmineralen 12 14 15 15 16 16 15 16 16 17 16Productenvanniet-mineralen 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 4Fossieleenergiedragers,primairenverwerkt 117 118 121 119 125 130 131 131 138 139 147Steenkolen 2 4 8 7 10 10 9 8 8 9 12Aardolie(producten) 57 60 60 58 60 59 58 61 63 62 66Gas 39 34 31 30 33 39 42 39 43 42 43Turf 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1Productenvanenergiedragers 18 20 21 22 22 21 22 23 23 25 26Overigematerialenenafval 8 8 9 9 9 9 11 12 13 12 14


5. Klimaatverandering

Hetwordtsteedswaarschijnlijkerdatdeverhoogdeuitstootvanbroeikasgassenbijdraagtaan de wereldwijde temperatuurstijging, die sinds het midden van de 20eeeuw waar-neembaaris,enaandestijgingvandezeespiegel(IPCC,2007).Deuitstootvanbroeikas-gassenisdirectgerelateerdaanallerleieconomischeactiviteiten,zoalsdeopwekkingvanelektriciteit,deproductievanallerleigoederendoordeindustrieenhetnogsteedstoene-mendeverkeer.Klimaatveranderingheeftechterookinvloedopdeeconomie.Wereldwijdleidenextremeweersomstandighedenaltotmisoogsten,overstromingenendroogten.OpditmomentzijndegevolgenvoorNederlandnogbeperkt. Inde toekomstzalnaarver-wachtingdeNederlandseeconomiezowelpositievealsnegatievegevolgenondervindenvanklimaatverandering(PBL,2009).DelandbouwkanprofiterenvandeverhoogdeCO2-concentraties, hogere temperaturen en een verlengd groeiseizoen. Ook verbeteren deomstandighedenvoor recreatie inNederland.Daar staat tegenoverdat inde toekomstdezeespiegelsteedssnellerkangaanstijgen, rivierafvoerenhogerkunnenwordenenweersextremen(piekneerslag,hitte,droogte,hagelbuien,mistenstormen)vakerkunnenvoorkomen.Ookziektenenplagenkunnenvakeroptreden.Debinnenvaartkantemakenkrijgenmetlagewaterstandeninderivieren,waardoorzenietmaximaalkunnenbeladen.Zowelmitigatiealsadaptatiezullensteedsmeerkostenmetzichmeebrengenvoorbedrij-ven,consumentenendeoverheid.

Indithoofdstukwordendriebelangrijkeaspectenvanhetbroeikaseffect insamenhangmetdeNederlandseeconomiebeschreven,namelijkdeuitstootvanbroeikasgassengere-lateerdaanNederlandseeconomischeactiviteiten,deuitstootvanbroeikasgassengere-lateerdaanNederlandseconsumptieenheteconomischepotentieelvanoverstroombaargebied.Allereerstwordende verschillende soortenbroeikasgasemissiesbesprokenenwordtaangegevenvoorwelkedoeleindendezecijfersgebruikt kunnenworden.Vervol-genswordteenoverzichtgepresenteerdvoordeuitstoot vanbroeikasgassendoorhetbedrijfslevenenhuishoudens,zowelvoorhetjaar2008alsvoordeperiodevanaf1990.Deemissiehandelsbalanslaatperlandzienhoeveelhetbuitenlandvooronsaanbroei-kasgassenemitteertenhoeveelwijinNederlandvoorhetbuitenlandemitteren.Tenslottewordenderesultatenvantweeanalysesgepresenteerd,waarbijheteconomischpotenti-eelinkaartisgebrachtvanhetdeelvanNederlanddatonderNormaalAmsterdamsPeil(NAP)ligtenhetdeeldatineenoverstroombaargebiedligt.

Tabel 5.1 Aansluittabel broeikasgasemissies in Nederland

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

MtonCO2-eq.

1.Stationairebronnen1) 187 196 185 183 178 178 1762.MobielebronnenvolgensCBS 34 36 40 43 43 44 453.MobielebronnenvolgensIPCC 31 34 37 39 40 39 404.Kort-cyclischeCO2 6 6 8 10 10 9 10

5. Totaal, IPCC (Kyoto-protocol) = 1 + 3 - 4 212 225 214 212 209 208 206

6. Actuele emissie in Nederland = 1 + 2 221 232 225 225 221 221 221

7.Ingezeteneninhetbuitenland 12 17 22 23 22 23 24Wegverkeer 3 4 4 4 4 4 5Luchtvaart 6 9 12 13 13 13 14Scheepvaart 4 5 6 6 5 5 5

8.Niet-ingezeteneninNederland 5 5 6 7 7 7 7Wegverkeer 1 1 1 1 1 1 1Luchtvaart 0 0 0 0 0 0 0Scheepvaart 4 4 5 5 5 6 6

9. Totale emissie Nederlandse economie = 6 + 7 - 8 228 245 241 241 236 236 237

1)Stationairebronnenisinclusiefkort-cyclischeCO2.


5.1 Verschillende definities voor broeikasgasemissies

InpublicatiesvanhetCBS,PBLenhetUNFCCC(UnitedNationsFrameworkConventiononClimateChange)wordenverschillendeemissiecijfersgepubliceerddiezijnberekendvolgensverschillenderekenregels.Dezecijfersoverbroeikasgasemissieszijngebaseerdop dezelfde basiselementen, maar ontlenen hun bestaansrecht aan verschillende ge-bruiksdoeleinden.Dezeparagraafgeefteentoelichtingopviersoortenemissiecijfersengeeftaanwatdegebruiksmogelijkhedenvandecijferszijn.Deaansluittabel (tabel5.1)verschaftinzichtinderelatietussendeverschillendedefinities.

5.1.1 BroeikasgasemissiesvolgensdevoorschriftenvanhetIPCC

Voorhet voeren van internationaal beleid, zoalsdeKyoto-afspraken, is doorhet IPCC(IntergovernmentalPanelonClimateChange)eenvoorschriftopgesteldomperlanddeemissievanbroeikasgassenvasttestellen(IPCC,1996).InhetIPCC-totaalblijftdezo-genaamde korte koolstofkringloop, zoals het verbranden van biomassa in houtkachelsenbiochemischeprocessen,buitenbeschouwing.Hiervanwordtveronderstelddatdezenietstructureelbijdraagtaandetoenemendeconcentratievanbroeikasgassenindeat-mosfeer.Devervuilingdoorhetwegverkeerwordtberekendaandehandvandetotalehoeveelheid inhetbinnenlandafgeleverdemotorbrandstoffen,ongeachtdenationaliteitvandegebruikerofdelocatievanhetdaadwerkelijkegebruik.Voordeluchtvaartendescheepvaart worden alleen emissies veroorzaakt door het nationale verkeer meegere-kend.DeemissiesdiewordenveroorzaaktdoorbunkeringvanschepenenvliegtuigenwordenalsapartcijferindeIPCC-rapportagesvermeld,maarzijngeenonderdeelvandeKyoto-doelstellingen1).

DetotaleuitstootvanbroeikasgasseninNederlandberekendvolgensderichtlijnenvanhet IPCClag in2008ruim3procentonderhetniveauvan1990,hetbasisjaarvoorhetKyoto-protocol2).DeIPCC-emissievanCO2isindezeperiodegestegenmet9,5procent,maardeemissiesvanalleoverigebroeikasgassenzijngedaald.

1)Bunkeringisdeleveringvankerosineaandeluchtvaartmaatschappijenendieselenstookolieaandebinnen-enzeevaart.Zieookhoofdstuk2.

2) Voordefluorgassenishetbasisjaar1995.

5.2 Verandering Nederlandse broeikasgas- en CO2-emissies, 1990–2008

% veranderingCO2 Broeikasgassen

–5 0 5 10 15 20

IPCC-emissies

Emissies grondgebied

Emissies economie


5.1.2 BroeikasgasemissiesophetNederlandsgrondgebied

HetCBSpubliceertjaarlijksdeactueleemissievanbroeikasgasseninNederland.HierbijgaathetomdefeitelijkeuitstootvanbroeikasgassendieplaatsvindtopNederlandsgrond-gebied. In tegenstelling tot het IPCC-voorschrift wordt hierbij gekeken naar de uitstootvan verkeer en andere mobiele bronnen in Nederland, ongeacht waar de brandstof isgetankt.Ookkort-cyclischeCO2-emissieswordenindeactueleemissiesmeegerekend.Watbetreftinternationaaltransport(zeevaart,binnenvaart,luchtvaart)wordenalleendeemissiesmeegerekenddieopNederlandsgrondgebiedplaatsvinden.Deactueleemissieswordengebruiktalsinputvoorverschillendemodelberekeningenenvormendebasisvoordeemissieberekeningenvandemilieurekeningen.

DebroeikasgasemissiesophetNederlandsegrondgebied(volgenshetCBS)zijnsinds1990nagenoeggelijkgebleven(0,1procent).Ditwasderesultantevantweetegengestel-deontwikkelingen.Deemissiesvanstationairebronnen(puntbronnen)zijnmet6procentgedaald,terwijldeemissiesvanmobielebronnen(transportmiddelen)met33procentzijntoegenomen.

5.1.3 BroeikasgasemissiesdoordeNederlandseeconomie

Naast de actuele broeikasgasemissies berekent het CBS ook de emissies die wordenveroorzaakt door de Nederlandse economie. Bij de aansluiting van milieugegevens opdeeconomischekerngegevensvandenationale rekeningen ishetonderscheid tusseningezetenenenniet-ingezetenenvanbelang.Indenationalerekeningenwordtdetotaleproductiebepaaldalsdesomvandeproductiedooralleingezetenproducenten.Depro-ductie en de hiermee samenhangende vervuiling kunnen echter ook in het buitenlandplaatsvinden.Hierbijgaathetvoornamelijkominternationaaltransportzoalswegverkeer,luchtvaartenscheepvaart.Omgekeerdveroorzakenniet-ingezetenenenigevervuilingbin-nendelandsgrenzenvanNederland.HetverschiltussendeemissiessamenhangendmetdeNederlandseeconomieendetotaleemissiesopNederlandsgrondgebiedisdusdevervuilingvaningezeteneninhetbuitenlandminusdevervuilingvanniet-ingezeteneninNederland.

De broeikasgasemissies veroorzaakt door de Nederlandse economie zijn in de perio-de1990–2008met4procent toegenomen.Deemissiesveroorzaaktdoorbedrijvenna-menmet9procenttoe,terwijldeemissiesdoorhuishoudensmet3procentstegen.Debroeikasgasemissiesuitafvalstortplaatsen,slechtseenkleindeelvandetotaleemissies,zijnindezeperiodemet57procentafgenomen.

Debroeikasgasemissiesberekendvolgensderekenregelsvandemilieurekeningenvor-meneenbelangrijkeindicatorvoordemilieudrukveroorzaaktdoorNederlandseecono-mischeactiviteiten.Dezeemissieskunnenopnationaal,maarookopbedrijfstakniveauwordenvergelekenmetmacro-economische indicatorenzoalshetbbpendewerkgele-genheid.Doordeconceptueleaansluitingbijdedefinitiesvandenationalerekeningenkanwordenbekekeninhoeverredeuitstootvanbroeikasgassenisontkoppeldvandeecono-mische groei. Bovendien kunnen deze cijfers worden gebruikt voor milieueconomischeanalyseswaarmeedeachterliggendefactorenvandeontwikkelingvandeCO2-emissieskunnenwordenverklaard(zieparagraaf5.2en5.3).

5.1.4 MondialebroeikasgasemissiesdoorNederlandseconsumptie

DemilieurekeningenmakenhetmogelijkdebroeikasgasemissiesdienodigzijnvoordeNederlandseconsumptienaderteanalyseren.Doordegroeiendeinternationalehandelzijneconomieënmeerenmeermetelkaarverweven.HierdoorvindteengrootdeelvandeemissiesvoorNederlandseconsumptieplaatsbuitendeNederlandselandsgrenzen.Metbehulpvaninput-outputanalyses(zieAnnexIII)kunnendeindirecteemissiesdoorconsumptiewordenberekend,datwilzeggendeemissiesdiehetbedrijfsleveninNeder-


landeninhetbuitenlandveroorzaaktvoordeproductievangoederenendienstenvoordebinnenlandseconsumptie3).Dehoeveelheidbroeikasgasemissiesalsgevolgvancon-sumptieiseenbelangrijkeindicatorvoordemilieudrukdiewordtveroorzaaktdoorhetbin-nenlandseverbruikvanconsumptiegoederenendiensten.DebroeikasgasemissiesdoorNederlandseconsumptiewordennadertoegelichtinparagraaf5.4.

EmissiecijfersenhetNederlandseklimaatbeleidHetNederlandseklimaatbeleidheefttotdoeldeafsprakendiezijnvastgelegdinhetKyoto-protocolendevervolgafsprakendiezijngemaaktindeEuropeseUnienatekomen.InhetKyoto-protocoliseenreductiedoelstellingvastgelegdtotaan2012.VoorNederlandisditvertaaldineenbeleidsdoelstellingwaarinhetemissieniveauvoordeperiode2008–20126procent lagermoet liggendandebroeikasgasemissies in1990,hetbasisjaarvanhetKyoto-protocol4).DehuidigeNederlandsedoelstellingisvervolgensweervertaaldineen‘binnenlandsplafond’van213MtonCO2-equivalentenperjaareneenbuitenlandsedoel-stellingvan13MtonCO2-equivalenten.Debinnenlandsedoelstelling isverderverdeeldnaartypebroeikasgas(CO2endeoverigebroeikasgassen)ennaarsector.OmdegeheleKyoto-doelstellingtehalenmaaktNederland,naasthetbinnenlandsbeleid,gebruikvandedrie zogenaamdeflexibeleKyoto-mechanismen, teweten InternationaleEmissiehandel(ETS),JointImplementation(JI)enCleanDevelopmentMechanism(CDM).Dezedragenbijaandebuitenlandsetaakstelling.BijJointImplementationgaathetomhetrealiserenvanemissiereductiesinanderegeïndustrialiseerdelandenenbijhetCleanDevelopmentMechanismomafgebakendeprojecteninontwikkelingslanden.

Voordemiddellangetermijn(tot2020)zijndedoelstellingenvanSchoonenzuinig(Neder-landsewerkprogrammavooremissiereducties)enEuropeserichtlijnenendoelstellingenvanbelang.DeEuropeseUnieheeftsinds2007eendoelstellingvooreenemissiereductievan20procent in2020 (tenopzichte van1990).VoorNederlandkomtdit neeropeenemissiereductie van30procent in2020,wat overeenkomtmet eenemissieplafond van150MtonCO2(PBL,2009).OokdeuitkomstenvandeklimaatconferentieinKopenhageneind2009zullenbepalendzijnvoordedoelstellingenopmiddellangetermijn.

HetNederlandseklimaatbeleidendedoelstellingwaaraanNederlandzichheeftgecom-mitteerd,richtzichprimairopdeemissiesberekendvolgensderichtlijnenvanhetIPCC.Dezeemissiecijfersverschaffenechtergeenvolledig inzicht indeemissiesdiesamen-hangenmetNederlandse (economische)activiteiten.Ditgeldt inhetbijzondervoorhetinternationaalvervoerdatwordtuitgevoerddoorNederlandsetransporteurs.Immers,der-gelijkeemissieswordennietmeegerekendindeNederlandseemissierapportenaanhetUNFCCC en de verantwoording onder het Kyoto-protocol. De IPCC-cijfers verschaffentevensgeeninzicht indeemissiesdiehetgevolgzijnvandeNederlandseconsumptie.Heteffectvandeverplaatsingvanenergie-intensieveproductieendedaarmeesamen-hangendeemissiesnaarlandenzoalsChina,isnietterugtevindenindecijfersvanhetIPCC.Sterker,ditlevertvoorNederlandeendalingvandenationaleemissieopenvoorChinaeenstijging.OmdathetproductieprocesinChinaoverhetalgemeenminderemis-sie-efficiënt isdan inNederland, ishetmilieupersaldoslechteraf.Deessentie isdatmilieudoelstellingengerichtzoudenmoetenzijnopdeuitstootgerelateerdaanconsumptieinplaatsvanproductie.CO2-doelstelingenhalendoorlandelijkdeeconomischestructuurtewijzigenheeftmondiaalgeziengeenenkelezinwanneernietallelandendezelfdekli-maatdoelstellingenonderschrijven.

Alswedeveranderinginbroeikasgassentussen1990en2008volgensdeverschillendedefinitiesnaderbekijken,blijktdatdebroeikasgasemissiesvolgenshet IPCCmet ruim3procentzijngedaald, terwijldeemissiesveroorzaaktdoordeNederlandseeconomiemet4procentzijngestegen.AlswealleennaardeCO2-emissieskijken,zijndeverschillen

3) Emissiesdoorbinnenlandseconsumptieishierbreedgedefinieerd,datwilzeggenhetzijndeemissiesdiekun-nenwordentoegerekendaandebinnenlandsebestedingen,tewetenconsumptiehuishoudens,consumptieover-heid, investeringenenvoorraadmutaties. Inparagraaf5.3wordtmeerspecifiekgekekennaardeemissiesdiewordentoegeschrevenaandeconsumptiedoorhuishoudens.

4) Voordefluorgassenishetbasisjaar1995.


nogietsgroter.DeemissiesveroorzaaktdoorNederlandseeconomischeactiviteitenzijnbijnatweekeerzosneltoegenomenalshetIPCC-cijferdoetvermoeden.Dezeverschillenwordenvoornamelijkveroorzaaktdoordatemissiesvanhetinternationaaltransportbuitenbeschouwingwordengelaten.Metnamede inhetbuitenlandopererende luchtvaartenscheepvaartveroorzaaktenin2008veelmeerCO2-uitstootdanin1990.Ookdekort-cy-clischeCO2-emissies,waaronderhetverbrandenvanafval,zijnsterkgestegen.Conclu-derend,hetIPCC-cijferiszowelquaniveaualsquaontwikkelinginvergelijkingmet1990lagerdandecijfersvolgensdedrieanderedefinitiesenpresenteertdaarmeehetmeestoptimistischebeeld.

5.2 Bedrijfsleven en klimaatverandering

Emissiesvanbroeikasgassendoorbedrijvenin2008vrijwelonveranderdDe emissie van broeikasgassen wordt voornamelijk bepaald door de activiteiten vanenergie-intensieve sectoren, zoals de elektriciteitsproducenten, de zware industrie (deaardolie-industrie,dechemischebasisproductenindustrieendebasismetaalindustrie),devervoersector en de tuinbouw. In2008 veroorzaakten deze bedrijfssectoren 64procentvanallebroeikasgasemissies, terwijl hunbijdrageaande toegevoegdewaardeslechts11procentbedroeg.Deenergiebedrijvenzijnmet51MtonCO2-eq.degrootste vervui-lers.Dedienstensector(exclusiefdevervoersector)wasverantwoordelijkvoor16procentvandebroeikasgasemissies,terwijlhunbijdrageaandetoegevoegdewaarde68procentbedroeg.DeemissiesvanCH4(methaan)enN2O(lachgas)zijnmetrespectievelijk61en82procentvoornamelijkafkomstiguitdelandbouwsector.

Ondanks de groei van de economie is de uitstoot van broeikasgassen door bedrijvenin2008vrijwelgelijkgebleventenopzichtevan2007.Terwijldeeconomiemet2,0procentgroeideendewerkgelegenheidmet2,3procenttoenam,daaldedeemissievanbroeikas-gassen met 0,3procent. De diverse bedrijfssectoren laten echter verschillende ontwik-kelingenzien.Deemissie inde industrie,metnamebij debasischemie (–22procent),endeenergiebedrijven(–3procent)namenaf, terwijldeemissies indetransportsector

5.3 Ontwikkeling CO2, broeikasgasemissies en toegevoegde waarde van het bedrijfsleven, 2007–2008

% verandering

Toegevoegde waarde Broeikasgassen CO2

–25 –20 –15 –10 –5 0 5 10 15 20 25

Totaal bedrijfsleven

Overige diensten

Vervoersector


Overige industrie

Chemischebasisproductenindustrie

Raffinaderijen



(+4procent),deoverigedienstensector(+7procent)endelandbouw(+10procent)ste-gen.Deuitstootvandebroeikasgassenmethaan(CH4)enkoolstofdioxide(CO2)namtoemet respectievelijk5,5procenten1,3procent.Deuitstootvanhetbroeikasgas lachgas(N2O)namdaarentegenmet23,1procentaf.

Vierfactorenbepaaldendeontwikkelingvandebroeikasgasemissiesin2008.Eeneerstebelangrijkeontwikkelingwaseenforsereductie indeuitstootvan lachgas indechemi-schebasisproductenindustrie.Lachgaskomtvrijbijdeproductievansalpeterzuur.Dooreentechnischevernieuwingishetmogelijklachgasteontledeninstikstofenzuurstof,denormalebestanddelenvan lucht.Deze innovatie iseind2007doorgevoerdbij de tweevoornaamsteproducenten van salpeterzuur,waardoor deemissie van lachgas in2008voordehelechemiesector78procentlagerwasdanhetjaardaarvoor.Zonderdeemis-siereductiesindechemiesectorwarendebroeikasgasemissiesvandeNederlandseeco-nomiein2008nietgelijkgebleven,maarmetruim2procentgestegen.

Tentweedeveroorzaaktedekredietcrisiseenafnamevaneenaantaleconomischeac-tiviteiten,waardoordebroeikasgasemissiesvandezeactiviteitendaalden.Metnameindeindustrienamdeproductiewaardein2008af.Bedrijfstakkenalsdevoedings-enge-notmiddelenindustrie,depapierindustrie,demetaalproductenindustrieendechemischeindustrieverbruiktenminderenergie,waardoordeCO2-emissiesafnamen.Debroeikas-gasemissiesvandeenergiebedrijvendaaldenmet3procent.Ditwerdveroorzaaktdoorhet teruglopen van de export van elektriciteit in het vierde kwartaal als gevolg van dekredietcrisis.Daarnaastwasdecentraleelektriciteitsproductielagerdoordattuindersmeerelektriciteitzijngaanleverenaanhetelektriciteitsnet.Inderaffinaderijennamdeproductieietstoe,waardoordeemissiesmet1procentstegen.Anderebedrijfstakkendiein2008nogweiniglastondervondenvandekredietcrisis,warendebinnenvaart,dezeevaartendeveehouderij.Indeveehouderijnamderundveestapeltoe,waardoordemethaanemis-siesstegen.Zoweldezeevaartalsdebinnenvaartlietenin2008nogeenstijgingvanhetproductievolumezienvanrespectievelijk4procenten7procent,waardoormeerCO2werduitgestoten.Hoewelhetmetdeluchtvaartin2008economischmindergoedging,werdennogwelmeervliegbewegingenuitgevoerd,waardoordeemissiesmet4procentstegen.

Eenderdebelangrijkeontwikkelingwasde recordhoogtevandeenergieprijzenhalver-wegehet jaar(zieookhoofdstuk2). InhoeverredehogeprijzeneenreducerendeffecthebbengehadophetenergieverbruikendaarmeedeCO2-emissies, isnietdirect indecijfersnategaan.Eeneffectdatweldirectgerelateerdisaandehogeprijzenvoorelek-triciteit,isdeforsgestegenbroeikasgasuitstootindetuinbouw.In2008namdeinzetvanwkk(warmtekrachtkoppeling)sterktoe.Detuindersproduceerdenmeerelektriciteitdan

5.4 Bijdrage aan de toegevoegde waarde en broeikasgasemissies, 2008

%

Landbouw en visserij Industrie en bouwnijverheid Eektriciteitsbedrijven

Vervoersector Overige diensten

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Toegevoegde waardeN2OCH4CO2Broeikasgassen


zezelfnodighaddenenleverdenhetoverschotaanhetelektriciteitsnet.Dankzijdehogeelektriciteitsprijzenwasditzeerwinstgevend.HierdoorzijnhunCO2-enmethaanemissiesechterwelforsgestegen.

Tenslottewasdewinterbegin2008eenstukkouderdanhetvoorgaandejaar.Daardoorwashetaardgasverbruikvoorruimteverwarmingaanzienlijkhoger.Ditveroorzaakteho-gereCO2-emissies,metnameindedienstensectorendetuinbouw.

GeenabsoluteontkoppelingbroeikasgasemissiesmeteconomischegroeiDeeconomischegroeiwasindeperiode1990–2008aanzienlijkhogerdandestijgingvandebroeikasgasemissies.Terwijldeeconomie indezeperiodemet59procentgroeideendewerkgelegenheidmet23procenttoenam,namendebroeikasgasemissiesdoorhetbe-drijfsleventoemetslechts9procent.Derelatietussendeeconomischegroeiendebroei-kasgasemissieslaatduswelrelatieveontkoppeling,maargeenabsoluteontkoppelingzien.Deontwikkelingvanemissiesvandeafzonderlijkebroeikasgassenlaateenwisselendbeeldzien.ZosteegdeemissievanCO2doorbedrijvenmet21procent,terwijldeemissiesvanCH4enN2Odoorhetbedrijfslevendaaldenmetrespectievelijk8en41procent5).

ChemischeindustrierealiseertgrootstedalingbroeikasgasintensiteitDebroeikasgasintensiteitvaneenbedrijfstakisgedefinieerdalsdebroeikasgasemissiepereurotoegevoegdewaarde.Ditiseenindicatorvoordemilieu-efficiëntievanhetpro-ductieproces. In2008 hadden elektriciteitsbedrijven de hoogste broeikasgasintensiteit,gevolgddoordeaardolie-industrie,deveehouderij,de luchtvaartendeakkerbouw.Debroeikasgasintensiteitbijvervoeroverlandiseenstuklagerdanbijvervoeroverwaterofdoordelucht.Opvallendisdehogebroeikasgasintensiteitbijeenaantalbedrijfstakkenindelandbouwsector.DezehogeintensiteitwordtveroorzaaktdoordehogeCH4-enN2O-emissiesvanrundvee(herkauwers)envanmestenkunstmest.Inbijnaallebedrijfstakkenis de broeikasgasintensiteit sinds 1990 afgenomen. Opvallend is de sterke daling vandebroeikasgasintensiteitindechemischebasisproductenindustrieendeakkerbouw.Dechemiesector heeft dit weten te realiseren door energiebesparing en het terugdringenvanprocesemissies(N2O)bijdeproductievansalpeterzuur.Indeakkerbouwzijnemis-siereductiesgerealiseerddoorhetefficiëntergebruikvanmestenkunstmest.Anderebe-drijfstakkenwaardeemissie-intensiteit fors isafgenomen,zijndebasismetaalindustrie,de luchtvaart,hetvervoeroverwaterende tuinbouw.Debroeikasgasintensiteitvandeeconomiealsgeheeldaaldeindeperiode1990–2008met34procent.

5) Dedalingvanmethaanisexclusiefdeemissiereductiebijdeafvalstortplaatsen.

5.5 Volumeontwikkeling bbp, werkgelegenheid en broeikasgasemissies bedrijfsleven

index (1990=100)

Bbp Broeikasgassen CO2 CH4

N2O

Werkgelegenheid

40

60

80

100

120

140

160

20082005200019951990


EfficiënterenergieverbruikkantoenameCO2-emissiesniettotstaanbrengenDe stijging van de CO2-emissies door het bedrijfsleven in de periode1990–2008 is teverklarenaandehandvanveranderingenindeproductietengevolgevaneconomischegroei(volume-effect),veranderingenindeeconomischestructuur6),veranderingenindeenergie-intensiteit (energieverbruikpereenheideconomischeoutput)enveranderingenindeemissie-intensiteit(CO2-emissiepereenheidenergieverbruik).Metbehulpvaneenstructureledecompositieanalysezijndezeeffectengekwantificeerd(zieannexIIIvooreen

6) Structuurveranderingenbestaanuittweecomponentennamelijka)veranderingenindeinput–outputverhoudin-genvandeintermediairevraag,enb)eenveranderingindesamenstellingvandefinalevraagnaarproductenendiensten.

5.6 Bedrijfstakken met de hoogste broeikasgasintensiteit

CO2-equivalenten/euro

1990 2008

0 2 4 6 8 10 12

Grond-, water- en wegenbouwVoedings- en genotmiddelenindustrie

Verhuur van roerende goederenAfval recyclingPapierindustrie

Overige LandbouwVervoer over land

Overige delfstoffenwinningBouwmaterialenindustrie

Chemische basisproductenindustrieTuinbouw

VisserijBasismetaalindustrie

Vervoer over waterMilieudienstverlening

AkkerbouwVervoer door de lucht

VeehouderijAardolie-industrie

Electriciteitsbedrijven

Totaal Nederlandse Economie

5.7 Structurele decompositieanalyse CO2-emissies, verandering t.o.v. 1990

Mton CO2

Emissie-intensiteit Economische structuur

Economische groei CO2-emissies

Energie-intensiteit

–60

–40

–20

0

20

40

60

80

20082005200019951990


technischetoelichting).DeeconomischegroeiisdemotorachterdetoenamevandeCO2-uitstoot indeafgelopenachttien jaar.ZonderstructuurveranderingenvandeeconomieoftechnischemaatregelenvoorCO2-reductiezoudeuitstootvanaf1990met56procentgegroeidzijninplaatsvandewerkelijke21procent.Vooraldeverbeteringvandeenergie-intensiteit(energiebesparing)heeftdegroeiindeCO2-uitstootbeperktgehouden.Veran-deringenindeeconomischestructuureninhetgebruikvananderesoortenenergiedra-gers(emissie-intensiteit)hebbenduidelijkmindereffectgehadopdetotaleveranderinginCO2-emissies.DestijgingvandeCO2-emissiesin2007en2008isgeheelhetgevolgvandeeconomischegroei.Desterkeverbeteringindeenergie-intensiteitdieoptradtussen2004en2006lijkttezijngestopt.

5.3 Consumenten en klimaatverandering

Directeemissiebroeikasgassendoorhuishoudensin2008gestegenIn2008isdedirecteemissievanbroeikasgassendoorhuishoudensgestegenmet4,1pro-centtenopzichtevan2007.Dezestijgingisveelgroterdandetoenamevandebevolkingendeconsumptievebestedingen.Debelangrijksteoorzaakvandestijginginemissieswashethogereaardgasverbruikvoorruimteverwarmingdoorderelatiefkoudewintervanbe-gin2008.DeCO2uitgestotendoorpersonenauto’ssteeglichtmet0,5procent.Consumen-tenveroorzaken invergelijking tothetbedrijfslevenweinigdirecteemissiesvananderebroeikasgassendanCO2,zoalsCH4(methaan)enN2O(lachgas).DeCH4-emissiesstegenookmetbijna4,4procent,ookhiervooraldoorhethogereaardgasverbruik.

MilieudrukperpersoontoegenomenDeafgelopenachttienjaarisdemilieudruk,voorwatbetreftdeemissievanCO2veroor-zaaktdoordeconsumptievanNederlandsehuishoudens,gestegenmet14procent.DitzijnnietalleendedirecteemissiesmaarookdeCO2die,zowel inNederlandalsdaarbuiten,zijnuitgestotenomdegoederenendienstenteproducerendiedoorNederlandsehuishoudenswordengeconsumeerd.Aangezientussen1990en2008debevolkingsgroeilagerwasdandegroei inCO2-emissies, isdemilieudrukper inwoner toegenomen.Deconsumptieve bestedingen zijn echter harder gestegen dan de emissies, namelijk met45procent.Vooraltussen1994en2000ishetconsumptieniveauvanhuishoudensforsge-stegen.Dezestijgingisvoornamelijkveroorzaaktdoordeinkomensgroeiindezeperiode.Deachtergeblevengroeivandeemissiestenopzichtevandetoenamevanconsumptievebestedingenkanonderanderewordenverklaarddoorenergiebesparingdoorhuishou-

5.8 Verandering directe broeikasgasemissies huishoudens, bevolking en consumptieve bestedingen, 2007–2008

% verandering–1 0 1 2 3 4 5

Consumptievebestedingen

Bevolking

Broeikasgassen

Koolstofdioxide

Methaan

Lachgas


dens,schonereproductieprocessenbijbedrijveneneenverschuivingvanCO2-intensievegoederennaarCO2-extensievediensteninhetconsumptiepatroon.

5.4 Emissiehandelsbalans voor broeikasgassen

Er zijn verschillende mogelijkheden om de verantwoordelijkheid voor de emissies vanbroeikasgassentoetewijzenaanlanden.Deproductiebenaderingkijktnaardebroeikas-gasemissiesdievrijkomentijdenshetproductieprocesvanbedrijvenof tijdensactivitei-tenvanhuishoudensindeNederlandseeconomie.DezebenaderinghoudtechtergeenrekeningmetbroeikasgasemissiesdieinhetbuitenlandzijnontstaantijdenshetmakenvanproductendievervolgensinNederlandgeconsumeerdworden7).AlsbijvoorbeelddeproductievanCO2-intensievegoederennaarhetbuitenlandverschuift,neemtvolgensdeproductiebenadering(bijvoorbeelddeberekeningentenbehoevevanhetKyotoprotocol)denationaleCO2-uitstootaf.Hetisechtergoedmogelijkdatinhetbuitenlanddeproduc-tievangoederenvoordeNederlandsemarktminderemissie-efficiëntis,zodatpersaldodemondialeemissiestijgt.TegelijkertijdgenereertdeNederlandseeconomieookbroei-kasgassentijdensdeproductievanexportproducten,dieniet inNederlandmaar inhetbuitenlandwordengeconsumeerd.Dealternatievemethode,waarbijdebroeikasgassengerelateerdaandeconsumptiebehoeftebepaaldworden,wordtookweldeconsumptie-benaderinggenoemd.

DebijdrageaanhetbroeikaseffectalsgevolgvanonzeconsumptiebehoeftenkanwordenbepaalddoortekijkennaardeemissiehandelsbalansvanNederland.Deemissiehandels-balansisgelijkaandebroeikasgasemissiestoegerekendaanexportproductenminusdeemissiestoegerekendaanimportproducten.Toegerekendeemissieszijnemissiesdiezijnontstaangedurendedeheleproductieketendievoorafgingaanhetmakenvaneenpro-ductofeendienst.DewereldwijdebroeikasgasemissiesdiezijnontstaanalsgevolgvanNederlandseconsumptiebehoeftenwordenbepaalddoordeemissiehandelsbalansaftetrekkenvandeemissiesdooringezetenen.DemethodeenaannamesvoordebepalingvandeemissiehandelsbalansstaanbeschreveninAnnex3enkader5.1.

7) EmissiestoegerekendaanNederlandseconsumptieishierbreedgedefinieerd,datwilzeggen,hetzijndeemis-siesdiekunnenwordentoegerekendaandebinnenlandsebestedingen,oftewelconsumptiehuishoudens,con-sumptieoverheid,investeringenenvoorraadmutaties.

5.9 Bevolkingsgroei, consumptieve bestedingen en CO2-emissies door consumptie huishoudens

index (1990=100)

Consumptieve bestedingen CO2-emissies huishoudensBevolkingsgroei

90

100

110

120

130

140

150

20082005200019951990


EmissiehandelsbalansbroeikasgassennegatiefDetotalebroeikasgashandelsbalansvanNederlandmetderestvandewereldisnega-tief.Eennegatievebalansbetekentdat inNederlandminderemissiesvrijkomenbij deproductievanexportproductendandateremissiesgegeneerdwordeninhetbuitenlandtenbehoevevandeNederlandseimport.Alsresultaatvandenegatieveemissiehandels-balanszijndemondialeemissiesdievrijkomendoorNederlandseconsumptiebehoeften20procenthogerdandievandeNederlandseingezeten.HetlijkterdusopdatNederlanddeuitstootvanbroeikasgassenafwenteltophetbuitenland.

De totaleemissiehandelsbalanskanwordenontleed in individuelebalansenvoorCO2,CH4(methaan) en N2O (lachgas). De balansen voor CO2 en, met name, methaan zijnnegatief.Deredenhiervoorisdateraandeimportvanaardolieenaardgasveelmethaan-emissieswordentoegerekend. Inhetbuitenlandkomenrelatiefveelemissiesvrijbijdewinningendistributievandezegrondstoffen.DebalansvoorCO2islichtnegatief.Deim-portvanCO2-intensieveproducten,zoalsaardolie,ijzerertsenbepaaldelandbouwproduc-tenwordtredelijkgecompenseerddoordehogeexportvanemissie-intensieveproductenuitdetuinbouw,chemiesectorenraffinaderijen.Alleendebalansvoorlachgasispositief.DoorhetgebruikvankunstmestendierlijkemestuitdeintensieveveehouderijkomtinNe-derlandrelatiefveellachgasvrij.HierdoorzijndeNederlandselandbouwproductenvoordeexportrelatiefemissie-intensief.

Tabel 5.10 Broeikasgasemissies als gevolg van Nederlandse consumptiebehoeften, 2007

Totaalbroeikasgassen1)

CO2 CH4 N2O

MtonCO2-equivalenten

1.Emissiestoegerekendaanimportproducten 227 157 53 182.Emissiestoegerekendaanexportproducten 181 147 12 21

3.Emissiehandelsbalans=2–1 –47 –10 –42 3

4.Emissiesdooringezetenen 236 201 17 16

5.WereldwijdeemissiesdoorNederlandseconsumptiebehoeften=4–3 283 212 59 13

1)NaastCO2,CH4enN2OzijnhierookdeoverigebroeikasgassenzoalsdeF-gassenmeegenomen.

Niet-westerselandenvervuilenvoorNederlandDeemissiehandelsbalansvoorbroeikasgassenkanwordenbepaaldvoorNederlandmetverschillendelanden(groepen).Voordezeanalysezijndebroeikasgasemissiespereen-heidproductievaneenindustriebepaaldopbasisvandemilieutechnischestaatvandeproductietechnologie in elk land of regio.Voor elke regio zijn dus unieke emissiecoëf-ficiëntenbepaaldvoordedriebelangrijkstebroeikasgassen:CO2,CH4(methaan)enN2O(lachgas).

Vooralmetniet-westerse landenheeftNederlandeennegatieveemissiehandelsbalans.Ditkomtonderanderedoordatproductieprocessen inontwikkelingslandenen transitie-economieënnietzoschoonzijnalsinNederland.Daarnaastwordenuitdezelandenveelgrondstoffengeïmporteerd,terwijldeexportnaardezelandenlaagis.VoorRuslandenAfrikaishetnegatievesaldotoeteschrijvenaandehogeimportvanemissie-intensievegrondstoffenalsaardolieenaardgas.ZowordtuitRuslandvoorbijna9miljardeuroaanaardgas en met name ruwe aardolie geïmporteerd (2007). Dit is ongeveer 66procentvandetotaleimportwaardeuitRusland.HetnegatievesaldoopdeemissiehandelsbalansvoorChinakomtdoordatdeimportvanuitChinaruimzevenkeergroterisdandeexportnaardatland.UitChinawordenvoornamelijkcomputers,overigeelektronicaenkledinggeïmporteerd.HetproductieprocesomdezegoederenteproducerenisinChinaminderemissie-efficiëntdaninNederland.Zoworden,bijvoorbeeld,bijdeelektriciteitsproductiepereurozevenkeerzoveelCO2-emissiesgeproduceerdalsinNederland.

Met ontwikkelde landen heeft Nederland een overwegend positieve emissiehandelsba-lans.DitgeeftaandatinNederlandmeervervuilingplaatsvindtomaandebuitenlandseconsumptiebehoeftetevoldoendanandersom.DitkomtondermeerdoordatNederland


relatiefveelexporteertnaardezelandenendoordatdeNederlandseexportgedomineerdwordtdooremissie-intensieveproducten.VoorDuitsland,het landwaarmeeNederlanddemeestehandeldrijft,isdeemissiehandelsbalansdanookhetmeestpositief.Ditkomtmetnamedoordeexportvanemissie-intensieveproductenalsaardolieproducten,basis-chemicaliën, tuinbouwproductenenvoedingsmiddelennaardat land.MetdeVerenigdeStaten isdeemissiehandelsbalansechternegatief.Naasthetmonetairehandelstekort,komtditdoordathetproductieprocesindeVerenigdeStatenvoorveelindustrieënminderemissie-efficiëntisdaninNederlandenWest-Europa.

DebijdragenaandehandelsbalansvandedriebelangrijkstebroeikasgassenlatenziendatvoordemeestelandenCO2degrootsterolspeelt.N2Ospeeltnauwelijkseenrol.Watopvalt isdatCH4relatiefweinigbijdraagtaaneenpositievehandelsbalansvoorNeder-land.InNederlandkomtmaarweinigmethaanvrijtijdenshetproductieprocesvanbedrij-ven8).VooraldenegatieveemissiehandelsbalansmetRuslandwordtgedomineerddoor

8) AlleendeNederlandselandbouwsectorheeftaanzienlijkemethaanemissies,zieparagraaf5.2.

Export Import Balans

5.11 Broeikasgas-emissiehandelsbalans van Nederland met individuele landen, 2007Mton CO2-eq.

–40

–30

–20

–10

0

10

20

30

40

50

Rus

land

Chi

na

Afri

ka

Mid

den

Oos

ten

Ove

rig A

ziat

isch

Zuid

en

Mid

den

Am

erik

a

Vere

nigd

eS

tate

n

Oos

t Eur

opa

Japa

n

Spa

nje

Zwed

en

Vere

nigd

Kon

inkr

ijk

Italië

Ove

rig w

este

rs

Bel

gië

Fran

krijk

Dui

tsla

nd

CO2 N2O CH4

5.12 Broeikasgas-emissiehandelsbalans uitgesplitst naar broeikasgas, 2007Mton CO2-eq.

–35

–30

–25

–20

–15

–10

–5

0

5

10

15

20

Rus

land

Chi

na

Afri

ka

Mid

den

Oos

ten

Ove

rig A

ziat

isch

Zuid

en

Mid

den

Am

erik

a

Vere

nigd

eS

tate

n

Oos

t Eur

opa

Japa

n

Spa

nje

Zwed

en

Vere

nigd

Kon

inkr

ijk

Italië

Ove

rig w

este

rs

Bel

gië

Fran

krijk

Dui

tsla

nd


methaan. InRuslandkomtveelmethaanvrij bij deproductievanaardgasenaardolie,zowelbijdewinningalstijdensdedistributiedoordepijpleidingen.Zogingerin2006al-leendoordeaardgas-enaardoliewinning320MtonCO2-eq.deluchtin(UNFCCCreport).HetverschuivenvanonzeimportuitRuslandnaareenlandmeteenmilieuvriendelijkeretechnologiezoudebroeikasgasuitstootgekoppeldaandeNederlandseconsumptiesub-stantieelverlagen.OokvoorAfrikaspeeltdehogeemissie-intensiteitbijdeaardgasenaardoliewinningeenbelangrijkerolindenegatieveemissiebalans.Deemissie-intensiteitvoordelandenuithetMiddenOosteniswatbetreftdewinningvanaardolieeenstuklagerdanvoorRuslandenAfrika.Omdezeredenisdeemissiehandelsbalanslager,ondanksdehogeimportvanaardolieuitdezelanden.

HandelsoverschotsteedsbelangrijkervooremissiehandelsbalansDeontwikkelingvandeemissiehandelsbalansgeefteenindicatievandeverschuivingvanmilieuvervuilendeindustrietussenNederlandenhetbuitenland.Omdatergeentijdreeksbeschikbaarisvanbuitenlandseemissiecoëfficiënten,zijnindezeanalysedeNederland-seemissiecoëfficiëntenookvoorhetbuitenlandgebruikt.Hierbijwordtdusaangenomendateenbepaaldproductieprocesoveralterwereldevenemissie-intensiefisalsNederlandisenindetijddezelfdeontwikkelingondergaat.Inkader5.1istoegelichtwatheteffectopdehandelsbalansisbijhetgebruikvanNederlandseofbuitenlandseemissiecoëfficiënten.Figuur5.13laateenpositieveontwikkelingvandemilieuhandelsbalansindetijdzien.Hetlijkteropdatsinds1990deverschuivingvanmilieuvervuilendeindustrienaarhetbuiten-land,inhetgevalvanbroeikasgasemissies,nietplaatsheeftgevonden.

Deveranderingvandeemissiehandelsbalanskanontleedwordenineen“productsamen-stelling-component”eneen“handelsvolume-component”.Deproductsamenstelling-com-ponentrepresenteerthetaandeelindeemissiehandelsbalansdatverklaardkanwordendoorverschillenindesamenstellingvanhetpakketimportproductenenhetpakketexport-producten.Heteffectvandeproductsamenstellingopdeemissiehandelsbalansistussen1990en2005nauwelijksveranderd.Na2005isereennegatiefeffecttezien.Ditbetekentdattenopzichtevanonzeexport,ermeeemissie-intensieveproductenzijngeïmporteerd.Vooreendeelisdithetgevolgvandetoegenomenimportvanelektriciteit,waardoorhetaandeelemissie-intensieveproducteninhetimportpakketisgestegen.

Dehandelsvolume-componentrepresenteerthetaandeelindeemissiehandelsbalansdatverklaardkanwordendoorhetverschilinvolumetussendeimportendeexport.Neder-landexporteertmeerdanhetimporteert.Nederlandheefteensubstantieelhandelsover-schotdat toeneemt inde tijd.Hethandelsvolume-effectzorgtvooreenafnamevanhetnettooverschotaanbroeikasgasemissiesdieinhetbuitenlandvrijkomentenbehoevevandeNederlandseconsumptie.

5.13 Ontwikkeling handelsbalans broeikasgasemissies1)

1) Berekend met Nederlandse emissiecoëfficiënten, zie kader 5.1.

Mton CO2 - eq.

ProductsamenstellingHandelsvolume Handelsbalans

20082005200019951990–10

–5

0

5

10

15

20


Kader 5.1

MethodeenaannamesvoordebepalingvandeemissiehandelsbalansDeemissiehandelsbalansvoorbroeikasgassenwordtbepaalddoormiddelvaninput-output (IO)analyse(zieannex III).Omdatervooreengrootaantal landengeen IO-tabellen beschikbaar zijn, wordt de Nederlandse IO-tabel voor alle landen(groepen)ingezet. Door deze aanname wordt verondersteld dat de productiestructuur van hetbuitenlandgelijkisaandievanNederland.DatwilzeggendatalsNederlandeenbe-paaldehoeveelheidvanproductxenproductynodigheeftomproductzteproduce-ren,dezelfderelatiesvoordeproductieinhetbuitenlandwordenverondersteld.VoortswordtaangenomendatalsNederlandproductzuitbijvoorbeeldChinaimporteert,ditproductzookgeheelenalinChinawordtgeproduceerd,zonderdatChinadaargoe-derenofdienstenvoorhoeftteimporteren.

Vervolgenszijnvoorelke regiouniekeemissiecoëfficiëntenbepaaldvandedriebe-langrijkste broeikasgassen: CO2, CH4(methaan) en N2O (lachgas). De belangrijkstebronnendiehiervoorgebruiktzijn,zijndatavanEurostat(airemissionaccounts,grossoutput), IEA (CO2-emissies niet-Europese landen), UNFCCC (greenhousegas datadatabase), UN (National accounts official country data) en gegevens van verschil-lendeexperts,zowelbinnenalsbuitenNederland.Dezeemissiecoëfficiëntenbepalendematevanbroeikasgassendieervrijkomenbijeenbepaaldproductieprocesineenbepaald land. Hierbij zijn wisselkoersen gebruikt om de intensiteiten in euro’s uit tedrukken.Omeenideetekrijgenhoegrootdeinvloedisvanverschillendeintensiteitenperlanden(groepen)isdehandelsbalansookbepaalddoorNederlandseemissiecoëf-ficiënten tegebruiken.Deresultaten lateneenpositieve inplaatsvaneennegatievehandelsbalanszienbijhetgebruikvanNederlandseemissiecoëfficiënten(Figuur5.14).Uitdezeanalyseblijktdatemissiecoëfficiëntenheelbepalendzijnbijhetberekenenvandehandelsbalans.HetverschilindehandelsbalansisuiteraardhetgrootstvoorlandenalsChinaenRuslandwaardeemissie-intensiteitvanproductieprocessenhetmeestafwijkenvandievanNederland.

5.5 Het economische potentieel van overstromingsrisico-gebieden

Dedreigingvanoverstromingenvanuitzee,rivierenenmerenneemttoedoordeverande-ringvanhetklimaat.Klimaatveranderingleidttoteenstijgendezeespiegelenfrequenterehoogwatersinderivieren.DezeespiegelzalvolgenshetKNMIin2050naarverwachtingongeveer10tot25centimeterhogerstaandannu(VandenHurk,2006;KleinTanken

Buitenlandse coëfficiënten Nederlandse coëfficiënten

5.14 Handelsbalans broeikasgasemissies voor Nederlandse en buitenlandse emissiecoëfficiënten, 2007Mton CO2-eq.

–60

–40

–20

0

20

40

60

Rus

land

Chi

na

Afri

ka

Mid

den

Oos

ten

Ove

rig A

ziat

isch

Zuid

en

Mid

den

Am

erik

a

Vere

nigd

eS

tate

n

Oos

t Eur

opa

Japa

n

Spa

nje

Zwed

en

Vere

nigd

Kon

inkr

ijk

Italië

Ove

rig w

este

rs

Bel

gië

Fran

krijk

Dui

tsla

nd

Tota

al


Lenderink,2009)9).Ookisdeverwachtingdatderivierafvoereninhetwinterseizoengroterwordenenindezomerkleiner.Verwachtwordtdatdewaterafvoerendiederivierdijkenmoetenkunnentegenhouden,toenemen.HetwatervandeRijn,MaasenScheldekanbijeenhogerezeestandmoeilijkervrijnaarzeeafstromenenwordtopgestuwd.Naarver-wachtingzullendezeontwikkelingenindetoekomsteensteedsgroteredreigingvormen(Klijnetal.,2007)10).

Deoverstromingenvan1953endehoogwatersvan1993en1995liggenbijveelNeder-landersnogversinhetgeheugen.Naastpersoonlijkleedkaneenoverstromingookgroteeconomischeschadeteweegbrengen.Sinds1953isdebevolkingsterkgegroeidenheeftdeeconomieeenflinkegroeidoorgemaakt.Eenoverstroming indehuidigesituatiezaldaaromtotgroteregevolgenkunnenleidendanin1953hetgevalwas.

Deschadedieeenoverstromingveroorzaakt,isonderandereafhankelijkvandeomvangvanhetoverstroomdegebiedendewaterdiepteinhetondergelopengebied.Beidezijnophunbeurtweerafhankelijkvandelocatievandedijkdoorbraak(ofdoorbraken)envandehoeveelheidwaterdienaarbinnenstroomt(Klijnetal.,2007).Indeanalysediehieronderwordtgepresenteerd,wordtnietingegaanopdeverwachteschadeen/ofoverstromings-kans.Hetdoelisenkelenalleenomheteconomischepotentieelvanhetrisicogebiedinkaarttebrengen.Metanderewoorden,hoeveelmensenwerkenerinderisicogebieden,hoeveelproductiewordtergedraaidenhoeveeldragendeeconomischeactiviteitenbijaanhetbbpvanNederland.Daarnaastwordtookgekekennaarhetopgebouwdevermogenmetbetrekkingtotwoningenenhetinwoneraantalvanhetrisicogebied.Degepresenteer-deresultatenvoorhetoverstroombaregebiedkunnenalsinvoerdienenvoormaatschap-pelijkekosten-batenanalyses.Antwoordenopvragenalshoeveelergeïnvesteerdmoetwordeninwaterbeheeren/ofvoorkomingvanklimaatverandering(adaptatieenmitigatie)kunnencijfermatigonderbouwdworden.Degepresenteerdecijferszijngeenschattingvandeverwachteschadebijeeneventueleoverstroming.Degepresenteerdegegevenszijnwelbruikbaaralsinvoervoormodelberekeningenenkosten-batenanalyses.

Overstromingsgevaargeanalyseerdvoorderisico-enhoogtekaartAllereerstdienthiervoorhetgebiedtewordenafgebakenddatoverstromingsgevaarkent.Indezeanalyseisdeomvangvanditgebiedoptweemanierenbepaald.Teneerstemetbehulpvaneenhoogtekaart vanNederland. IndezeanalysewordthetNieuwAmsterdamsPeil(NAP)alscriteriumgekozenomhetoverstroombaargebiedaftebakenen,datwilzeggenal-lesonderNAPlooptpotentieelgevaaropoverstroming.Eentweedemanieromdeomvangvanhetoverstroombaargebiedtebepalen,ismetbehulpvandezogenaamderisicokaart11),samengestelddoorLandelijkBeheerOrganisatieRisicokaartvanhetInterprovinciaalOver-leg.Hierinzijndegebiedendiekunnenonderlopendooreendijkdoorbraakinkaartgebracht.Derisicokaartgeefteenbeterbeeldvandeoverstroombaregebiedendandehoogtekaartdoet.Derisicokaart12)isnamelijksamengesteldopbasisvanoverstromingssimulaties,waar-bijdemeestactuelebeschikbareinformatieisgebruikt.Derisicokaartisgemaaktdoorhy-draulici,hydrologenenanderewaterexperts.Hetbetreft feitelijkeenkaartmetmaximalewaterdiepten,samengestelduithonderdenonafhankelijkeoverstromingsberekeningen.De

9) Dit isgebaseerdopdeaannamedatdezeespiegel indeperiode1990–2050metca.2,5–5,8mmper jaarzalstijgen(VandenHurk,2006;KleinTankenLenderink,2009).

10)Klijnetal.,(2007),Overstromingsrisico’sinNederlandineenveranderendklimaat,Verwachtingen,schattingenenberekeningenvoorhetprojectNederlandLater.

11)DeministeriesvanBinnenlandseZakenenVerkeerenWaterstaat,deprovinciesendegemeentenzijnbezigmethetontwikkelenvanderisicokaart(www.risicokaart.nl).Eenspecifiekonderdeelvanderisicokaartishetoverstro-mingsrisico.Opdehuidigekaartzijndoorverschillendeprovinciesal(indicatieve)gegevensmetbetrekkingtotoverstromingenopgenomen.Degevolgenvaneenmogelijkeoverstromingvanuitzeeendegroterivierenwordtopderisicokaartgepresenteerd.Opderisicokaartisdemaximaleoverstromingsdieptegepresenteerd,berekenduitdebeschikbareoverstromingsscenario’s.Derisicokaartisnooithelemaalaf.Telkenswanneerernieuwein-zichtenzijn,zaldekaartverbeterdworden.Hetisooknietgezegddatallegebiedendieernudroogopstaan,ook100%zekernooitnatgaan.Hetblijftimmershetresultaatvanveelmodelberekeningen.Anderemodelleringlevertmogelijkandereresultatenop.

12)Opgemerktwordtdatookderisicokaart(waterdieptekaart)aandiscussieonderhevigis.Zozijneenaantalge-bieden(o.a.inZuid-enNoord-Holland)drooggebleven,doordeaanwezigheidvanbijvoorbeeldboezemkades,wegenenspoorwegeninhetgebruikteoverstromingsmodel.Falendeze‘hogeelementen’ingevalvaneenover-stroming,danziethetoverstroomdegebiedermogelijkandersuit.


hoogtekaartgeefteenmindergoedbeeldvandewerkelijkeoverstroombaregebiedenom-datdezekaartalleenaangeeftofeengebiedbovenofbenedeneenbepaaldpeilligt.Hoog-gelegengebieden,bijvoorbeelddelenvanhetMaasdalenhetoverigerivierengebied,lopenweldegelijkeenoverstromingsgevaar,zoalsdegebeurtenissenuit1993en1995latenzien.Hetrivierengebiedwordtinderisicokaartdanookaangemerktalsrisicogebied,watblijktuitdegrotewaterdiepteninbijvoorbeelddeBommelerwaardenhetLandvanMaasenWaal.

Hieronderwordenvoorbeideanalysesderelevanteeconomischevariabelengepresen-teerdenbediscussieerd.Allereerstwordende resultatenvande risicokaartanalysebe-sproken.Daarnakomenderesultatenvandehoogtekaartaandeorde.

5.5.1 Analysesvoorderisicokaart

OngeveerzesmiljoenmensenwoonachtiginrisicogebiedEenderdevanhetNederlandsegrondgebied looptgevaaropoverstroming.Metuitzon-deringvanDrente, lopendelenvanalleprovincieshetgevaaropeenoverstroming.DekuststrokenindenoordelijkeprovinciesGroningenenFrieslandbehorenvolgensderisi-cokaarttothetoverstroombaregebied.DitgeldtookvoordeheleprovincieFlevoland,hetgebiedlangsderivierdeIJsselenhetrivierengebiedinGelderland.Grotedelenvande


Randstadzijneveneensgevoeligvooroverstromingen.Eendeelvandekustvandepro-vincieZeelandisookgeïdentificeerdalsoverstroombaargebied.WestNederlandwordtvan twee kanten bedreigd. Enerzijds vanuit de Noordzee (superstormen gevolgd doorduin-ofdijkdoorbraken),anderzijdsvanuitdegroterivieren.

In2008warenongeveerzesmiljoenmensenwoonachtiginhetrisicogebied,oftewelon-geveer36procentvandetotalebevolking13).DitbetekentdathetrisicogebiedrelatiefietsdichterbevolktisdanNederlandalsgeheel.

EenderdevanNederlandseeconomiegevoeligvooroverstromingsrisicoOngeveer32procent vanhetNederlandsebbpwordtgegenereerd ingebiedenmeteenoverstromingsgevaar.Voor2007komtdatneerop182miljardeuro.Ongeveer1,9miljoenpersonen(arbeidsvolumevanwerknemers)zijnwerkzaamineenbedrijfofinstantiediege-vestigdishetzogenaamdeoverstroombaregebied.Vooraleengrootdeelvandetuinbouw,deenergiebedrijvenendebouwnijverheidbevindenzichinhetoverstroombaregebied.DetuinbouwissterkvertegenwoordigdinhetlaaggelegenWestland.Energiebedrijvenzijnvan-wegehunspecifiekeproductie-eisenbijnaaltijdgenoodzaaktominwaterrijkegebiedenteproduceren.Deopwekkingvanenergiegaatnamelijkvaakgepaardmetgebruikvankoelwa-teruitrivieren,merenofdezee.Echter,slechtseenrelatiefkleindeelvandeNederlandseindustrie(26procentvandetoegevoegdewaarde)looptoverstromingsgevaar.Veelvandeproductievandeaardolie-,chemische-,elektrotechnische-,entransportmiddelindustrievindtplaatsingebiedendienietwordenaangeduidalsoverstroombaargebied.Eengrootdeelvandeaardolie-enchemischeindustrieisgevestigdinhetRotterdamsehavengebieddatdaar-toeisopgehoogdtotruimbovenhoogwaterniveau.DeelektrotechnischeindustrieissterkvertegenwoordigdindeomgevingvanEindhovendatrelatiefvervanzeeenderivierenligt.DetransportmiddelenindustrieisvooralgevestigdinhethooggelegenBrabantenLimburg.

Tabel 5.16 Economische kenmerken van het overstroombare gebied, 2007

Werkgelegenheid Toegevoegdewaarde Productie

Overstroom-baargebied

Nederlandtotaal

Procentueelaandeel


Nederlandtotaal

Procentueelaandeel


Nederlandtotaal

Procentueelaandeel

x1000arbeidsjaren % mlneuro % mlneuro %Economischesector

Landbouw,bosbouwenvisserij 43 92 47% 5182 10440 50% 11323 26940 42%Delfstoffenwinning 2 7 23% 1093 15499 7% 1547 20848 7%Industrie 220 805 27% 18149 70104 26% 68097 276407 25%Energie-enwaterleidingbedrijven 11 29 39% 3958 10250 39% 13701 35138 39%Bouwnijverheid 143 372 38% 10789 27919 39% 30258 77819 39%Handel,horecaenreparatie 379 1079 35% 27086 75363 36% 48352 135128 36%Vervoer,opslagencommunicatie 120 377 32% 11196 35067 32% 23635 77614 30%Financiëleenzakelijkedienstverlening 452 1331 34% 48041 141102 34% 81671 242209 34%Overheid1) 249 798 31% 17999 57630 31% 28711 91392 31%Zorgenoverigedienstverlening2) 307 1019 30% 17773 61183 29% 28188 98158 29%

Totaalmacroeconomie 1925 5909 33% 161266 504557 32% 335484 1081653 31%

Macro-economisch totaalbbp benadering 181 756 568 664 32%

1)Inclusiefniet-gesubsidieerdonderwijs.2)Exclusiefniet-gesubsidieerdonderwijs.Inclusiefgoederenendienstenn.e.g.

Woningeninoverstroombaregebiedmeerdan500miljardeurowaardIn2008warenallewoningeninNederlandongeveer1600miljardeurowaard.Eenderdevandewoningwaarde,ongeveer525miljardeuro isgelegen inhetoverstroombarege-bied. Andere onroerende zaken zoals kantoren en terreinen zijn nog eens 120miljardeurowaard.Gezamenlijkisditvermogengerelateerdaanonroerendgoeddusgelijkaan645miljardeuro.DitismeerdanhetjaarlijksebbpvanNederland.

13)Wanneerookoverstromingenvanuit regionalewateren (boezems)wordenmeegenomenénernietvanwordtuitgegaandatallerleiwegen,spoorwegenenanderehooggelegeninfrastructuurhetoverstromingswatertegen-houdt,zalblijkendatnogmeermensenineengebiedwonendatpotentieelonderwaterkankomentestaanalsgevolgvaneendoorbraak.


5.5.2 Analysesvoordehoogtekaart(NAP)

19procentvanbbpwordtonderNAPgegenereerdSlechtseenvijfdevanNederlandligtonderNAP.DegebiedendieonderNAPliggen,zijnvooraltevindeninNoordenZuidHollandenFlevoland.EengrootdeelvanhetGroeneHartligtonderNAP.DegrotestedenUtrecht,DenHaag,AmsterdameneengrootdeelvanRotterdamliggenechterrondofnetbovendezegrens.TevensliggenkleinedelenvanGroningen,Friesland,enZeelandonderNAP.Ongeveer3,4miljoenmensenwoneninhetgebieddatonderdezeespiegelligt.Ditisgelijkaan21procentvandetotalebevolking.

Ongeveer19procentvanhetNederlandsebbpwordtonderNAPgegenereerd,oftewel107miljardeuro(2007).Ongeveer1,1miljoenpersonenzijnwerkzaaminhetgebieddatzichonderNAPbevindt.Vooralveelinkomenindelandbouw,meerspecifiekdetuinbouwenindeluchtvaartsectorwordtonderdezeespiegelverdiend.Dedelfstoffenwinning,metnamedewinningvanaardgas,looprelatiefweiniggevaar,omdatdezevooreengrootdeelinhethooggelegendeelvanGroningenplaatsvindt.DemeestepersonendiewerkzaamzijnbijdeoverheidhebbeneenwerkplekbovenNAP,ongeveer86procent.


Tabel 5.18 Economische kenmerken van Nederland onder NAP, 2007

Werkgelegenheid Toegevoegdewaarde Productie

onderNAP Nederlandtotaal

Procentueelaandeel


Procentueelaandeel


Procentueelaandeel

x1000arbeidsjaren % mlneuro % mlneuro %Economischesector

Landbouw,bosbouwenvisserij 25 92 27% 2747 10440 26% 5599 26940 21%Delfstoffenwinning 1 7 7% 1645 15499 11% 2224 20848 11%Industrie 108 805 13% 9501 70104 14% 36731 276407 13%Energie-enwaterleidingbedrijven 4 29 15% 1444 10250 14% 5492 35138 16%Bouwnijverheid 82 372 22% 6161 27919 22% 17426 77819 22%Handel,horecaenreparatie 231 1079 21% 18198 75363 24% 33313 135128 25%Vervoer,opslagencommunicatie 102 377 27% 8781 35067 25% 24311 77614 31%Financiëleenzakelijkedienstverlening 283 1331 21% 29092 141102 21% 52698 242209 22%Overheid1) 109 798 14% 7880 57630 14% 12745 91392 14%Zorgenoverigedienstverlening2) 160 1019 16% 9579 61183 16% 15261 98158 16%

Totaaltoegevoegdewaarde 1104 5909 19% 95029 504557 19% 205800 1081653 19%

Macro-economisch totaalbbp benadering 107 103 568 664 19%

1)Inclusiefniet-gesubsidieerdonderwijs.2)Exclusiefniet-gesubsidieerdonderwijs.Inclusiefgoederenendienstenn.e.g.

KwartvantotalewoningwaardegelegenonderNAPOngeveer23procentvandetotalewoningwaarde,ongeveer375miljardeuroisgelegenineengebiedonderNAP.AndereonroerendezakeninhetgebiedonderNAP,zoalskan-torenenterreinen,zijnnogeens95miljardeurowaard.Gezamenlijkishetvastgelegdevermogen inonroerendgoeddusgelijkaanongeveer470miljardeuro.Daarmee isdewaardevanhetonroerendgoedgelegenindegebiedenonderNAPin2008kleinerdanhetbbpvanNederland.

ConclusieUitdetweegepresenteerdeanalysesblijktdatdemacro-economischeindicatorenvoordetweeonderscheidengebiedenbehoorlijkverschillen.

Tabel 5.19Aandeel van de onderzochte gebieden in Nederland

Overstroombaargebied

OnderNAP

%

Oppervlakte 32% 22%Bevolking2) 36% 21%bbp1) 32% 19%Werkgelegenheid1) 33% 19%Productie1) 31% 19%Onroerendgoed,woningen2) 32% 23%Onroerendgoed,overig2) 31% 24%

1)Cijfersvoor20072)Cijfersvoor2008

Demacro-economischecijfersvoorhetgebiedonderNAPzijnveel lagerdanvoorhetoverstroombare gebied volgens de risicokaart. Dit heeft te maken met het feit dat hetoverstroombaregebiedgroteriseneengrootdeelvanheteconomischzwaartepunt‘deRandstad’beslaat.VoorzowelhetoverstroombaregebiedalshetgebiedonderNAPgeldtdateenaanzienlijkdeelvanhetonroerendgoed(inwaardegemeten)kanonderlopen.Derisicokaartgeefteenbeterbeeldvandeoverstroombaregebiedendandehoogtekaart.Derisicokaartberustnamelijkopkennisvanwaterbewegingengeavanceerdeoverstromings-simulaties,waarbijdemeestactueleinformatieisgebruikt.


6. Emissiesnaarlucht

Bijeconomischeactiviteitenkomenschadelijkestoffenvrijdiebijdragenaandevervuilingvandelucht.Deuitstootvanstikstofoxiden,zwaveldioxideenammoniakleidt,naomzettin-genindeatmosfeer,indevormvanneerslag(depositie)totverzuringvanhetmilieu.Verzu-ringleidttotschadeaannatuurgebiedenalsbossenenheide,metdirectegevolgenvoordeecosystemen.Omdatverzuringookdekwaliteitvanhetgrond-enoppervlaktewateraan-tast,zorgthetvoorcomplicatiesbijdedrinkwaterbereiding,hetleidtdanooktotextrakos-ten.CFK’senhalonendievrijkomenuitondermeerkoelkastenenisolatiemateriaaltastendeozonlaagaan.Doorforseemissiereductieindelaatstedecenniavandevorigeeeuw,wordendezegassennogslechtsinbeperktemateuitgestoten.Tenslotteleidendeemis-siesvanstikstofoxiden,methaan,fijnstof,koolmonoxideenoverigevluchtigeorganischestoffen (NMVOS) tot lokale luchtverontreinigingmeto.a. smogvorming,watnadelig kanzijnvoordevolksgezondheid.Deemissievandebroeikasgassenkooldioxide,methaan,lachgas,HFK’s,PFK’senSF6isreedsinhoofdstuk5,‘klimaatverandering’behandeld.

Indeluchtemissierekeningenwordendeemissiesvanschadelijkestoffennaarluchtbe-schrevenvoorzoverdiesamenhangenmetNederlandseeconomischeactiviteiten.DitisinclusiefdeemissiesvanNederlandersinhetbuitenlandenexclusiefdeemissiesdienietingezetenen inNederland veroorzaken.Deuitstoot vandeze stoffenwordt gerelateerdaandezeactiviteiten.Deemissies vanstoffendiewordenveroorzaaktdoornatuurlijkebronnenwordenhierbijnietmeegenomen,omdatderelatiemeteeneconomischeacti-viteitontbreekt.Uitdeluchtemissierekeningenkunnenindicatorenvoordemilieuthema’sklimaatverandering, verzuring, smogvorming, emissie vanfijnstof enaantasting vandeozonlaagwordenafgeleid1).

6.1 De opzet van de luchtemissierekeningen

DeluchtemissierekeningenwordensamengesteldopbasisvandegegevensvandeNe-derlandseEmissieregistratie.DeEmissieregistratiewordtjaarlijksuitgevoerddooronderanderehetCBS,PBL,TNOenRijkswaterstaat.Deresultatenvandeverzameldeenbe-werktegegevenskomenineendatabasemetdaarindelandelijkeemissiesvanveront-reinigendestoffen2).Hierbijwordtonderscheidgemaakt tussenemissiesvanstationairebronnenenvanmobielebronnen(transportmiddelenenmobielewerktuigen).IndeEmis-sieregistratiezijndeemissiesingedeeldnaarverschillendebedrijfsgroepen.Indelucht-emissierekeningenwordendegegevensuitdeEmissieregistratieverdertoegewezenaandeverschillendebedrijfstakkenendehuishoudensdiedeemissiesdaadwerkelijkveroor-zaken.Voordemobielebronnengebeurtditmetbehulpvanfinanciëlegegevensuitdena-tionalerekeningenenoverigbronmateriaal.EmissiesvannietingezeteneninNederlandendeemissiesvanNederlandersinhetbuitenlandvolgenuitgegevensoververkeer-envervoersprestaties,denationalerekeningen,energierekeningenencijfersovertoerisme.

Indeluchtemissierekeningenzijndevolgendestoffenopgenomen:kooldioxide(CO2),me-thaan (CH4), lachgas ofwel distikstofoxide (N2O), CFK’s, halonen, zwaveldioxide (SO2),stikstofoxiden(NOx),koolmonoxide(CO),ammoniak(NH3),niet-methaanvluchtigeorgani-schestoffen(NMVOS)enfijnstof(PM10).Omdeinvloedvanverschillendestoffenonder-lingtekunnenvergelijken,wordendezestoffenookomgerekendnaarthema-equivalenten(zieAnnexII).

1) Smogvormingendeemissievanfijnstofzijngeenofficiëlemilieuthema’svolgenshetNationaalMilieubeleids-planII,maarvallenonderhetthema‘grootschaligeluchtverontreiniging’.

2) Ziehiervoor:www.emissieregistratie.nl.


Deluchtemissierekeningenzijnconsistentmetdedefinitiesvandenationalerekeningen.Hierdoorwijkendecijfersvoordebroeikasgassenindithoofdstukafvandeluchtemis-siecijfersdiewordengepubliceerdindeMilieubalans(PBL,2009)envanderapportagesaanhetsecretariaatvandeUnitedNationsFrameworkConventiononClimateChange(UNFCCC),datjaarlijksdeontwikkelingvanbroeikasgasemissiesperlandvastlegt.DezerapportagesmoetentevensvoldoenaaneisendiegeldenonderhetKyotoprotocol.DeKy-otoregelsenvoorwaardenwordenbepaalddoorhetIntergovernmentalPanelonClimateChange (IPCC).Daarnaast iservoorenkeleandere luchtverontreinigendestoffenenigverschilmetdecijfersdiewordengepubliceerdvoordeNEC-richtlijn(NationalEmissionCeilings).DezeEuropeserichtlijn,diein2001isopgesteld,richtzichophetterugbrengenvandeuitstootvaneenaantalluchtverontreinigendestoffendiebijdragenaanverzuring,bodemeutrofiëringenozonvorming(opleefniveau).Perlandzijndaarvoornationalepla-fondsvastgesteld.VoorNederlandzijnmaximabepaaldvoorSO2,NOx,NH3enNMVOS.

Dedefinitieverschillenvandeluchtemissiecijferswordenvoordebroeikasgassenindetailtoegelicht inhoofdstuk5en tevens inhetmilieucompendium(www.milieuennatuurcom-pendium.nl).

6.2 Emissies naar lucht in 2008

EmissiesverzurendestoffengelijkgeblevenVerzuringwordtveroorzaaktdoordeverontreinigingvandeluchtmetstikstofoxiden,zwa-veldioxideenammoniak.Dezestoffenreagerenindeatmosfeerenwordendaarbijomge-zetinondermeersalpeterzuurenzwavelzuur.Voordeverzurendeemissieszijnmetnamedelandbouwsectorendevervoersectorverantwoordelijk.Ditkomtvooraldoordeammoni-akemissiesindeveehouderijenstikstofoxiden-enzwaveldioxide-emissiesinzee-enbin-nenvaart.Zijwordenopruimeafstandgevolgddoorderaffinaderijenendehuishoudens.

Detotaleemissievanverzurendestoffen,uitgedruktinzuurequivalenten,isin2008vrijwelnietveranderdtenopzichtevanhetvoorgaandejaar.Deafzonderlijkstoffenlateneenuit-eenlopendeontwikkelingzien.Ookverschiltdeontwikkelingperbedrijfstakentussenmo-bieleenstationairebronnen.DetoenamevandeNOx-enSO2-emissiesvanmobielebron-nen,metnamebijdezee-enbinnenvaart,werdgecompenseerddooreendalingbijdeenergiebedrijvenendeaardolie-industrie.DeNH3-emissieszijnvrijwelgelijkgebleven.

DeNOx-emissiesdoorNederlandseeconomischeactiviteitendaalden in2008meteenhalfprocent tenopzichtevanhet jaardaarvoor.Dezeevaart,binnenvaarten luchtvaartzorgden voor het tweede opeenvolgende jaar voor een aanzienlijk groei van de NOx-emissies.Deproductiegroei vandezebedrijfstakken isdebelangrijksteverklaringvoordestijging.Hetvervoeroverdeweg,zoalsmetvrachtauto’sopdiesel,heeftwederomdeuitstootvanNOxaanzienlijkteruggebracht.DankzijsteedsschoneremotorenwordendeNOx-emissiesvanhetvervoeroverdewegsteedslager.OokbijdeelektriciteitsproductiedaaldendeNOx-emissies.Verregaandemilieumaatregelenbijdecentraleshebbengeleidtoteenhalveringvandeemissiessinds2003.

BijdehuishoudensnemendeNOx-emissiesde laatste jarenookgestaagaf,eveneensdooraanzienlijkschonereautomotorenvanwegevoortgaandeaanscherpingvan(Euro-pese)normenvoordeuitstoot.Ditheeftgeleidtoteenhalveringvanemissiesintienjaartijd.Verbeterdeefficiencybijruimteverwarmingenhettoepassenvanverwarmingsketelsmeteenschonereverbrandinghebbenmedebijgedragenaandedaling.

DeSO2-emissieswordenvooralveroorzaaktdoorvervoeroverwater(57procent)opaf-standgevolgddoordeaardolie-industrie(19procent),debasismetaalindustrie(5procent)endeelektriciteitsbedrijven(4procent).DeSO2-emissiesdaaldenin2008met3procent.Deaardolie-industrieendeelektriciteitsbedrijvenrealiseerdenwederomeenopvallendedaling.Dereductie inemissieswerdgerealiseerddoor in toenemendemategebruik temakenvanlaagzwaveligebrandstoffenendoortoepassingvanrookgasontzwaveling.In


minderematedroegookenergiebesparingbijaandeemissiereductie.Dewinstdiewordtgeboektbijdelaatstgenoemdebedrijfstakken,wordtvooreengrootdeelweertenietge-daandoordetoenamevandeemissiesbijdezee-enbinnenvaart.HetvervoeroverwaterispraktischdeenigebedrijfstakmetgroeiendeSO2-emissies.3)

Emissiesfijnstofin2008onveranderdDeuitstootvanfijnstofkomt,naallemaatregelenvandeafgelopen tweedecennia,nuvooralnogvandehuishoudens,devervoersector,deveehouderijenenkeleindustrieën,waaronder, de voedings- en genotmiddelen, de aardolie-, basismetaal, en bouwmate-rialenindustrie. De totale emissies van fijnstof zijn in2008 ook vrijwel onveranderd tenopzichtevan2007(–0,4procent).Defijnstofemissiesnemendelaatstejarennietofnau-welijksaf,ditintegenstellingtotdejarennegentigvandevorigeeeuwtoendeemissiesmeteenderdewerdengereduceerd.Diereductiewerdvooralgerealiseerdbijenkelegroteindustrieën,waaronderdebasismetaal-endemetaalproductenindustrie,deraffinaderijen,de voedings- en genotmiddelenindustrie en de chemische basisproductenindustrie. Degemakkelijkstereductieoptieslijkeninmiddelstezijntoegepast.Omnogmeertebereikenismeerinspanningvereist.

Deemissiesvanfijnstofzijnvooralafhankelijkvandesoortbrandstofdiewordtgebruikt.Verbrandingvanaardgas,LPGen inminderematebenzineveroorzaakt relatiefweinigfijnstof,terwijlsteenkool,stookolieendieselnormalitervoormeeremissieszorgen.Daarbijiszeerbepalendwelketechniekwordttoegepast.Zohebbendenieuwstedieselmotorenmetgebruikmakingvandemodernsteinspuittechnologieenvoertuigenmetroetfilterseenveellagereuitstootdanvoorheen.Voertuigenzijnvoorongeveerdehelftverantwoordelijkvoordefijnstofemissies.

Indeveehouderij zijn vooraldehuisvestingvande landbouwhuisdierenen inminderematedeverwerkingvanveevoederengrondstoffenbelangrijkebronnenvanfijnstof.De

3) Cijfersvoor2008zijnvoorlopigecijfersaangezieneenaantalbronnennognietvolledigen/ofdefinitiefzijn.

6.1 Verandering emissies van verzurende stoffen, fijn stof en in de toegevoegde waarde, 2007–2008

% verandering

Toegevoegde waarde Verzuring Fijn stof

–30 –25 –20 –15 –10 –5 0 5 10 15 20


Raffinaderijen

Chemischebasisproductenindustrie

Overige industrie


Vervoersector

Overige dienstverlening

Huishoudens

Totaal Nederland


uitstootindezebedrijfstakissinds1990nauwelijksveranderd.Blijkbaarzijnerweinigofgeengemakkelijkreductieoptiesbeschikbaarendaarbijisernauwelijksbeleidvoor.

De emissie van stoffen die de ozonlaag aantasten zoals CFK’s is sterk teruggebrachtsinds1990.Nadereedsbehaaldereductieskomtdeozonlaagaantastingnogvoordehelftvoorrekeningvandeindustrieenvooreenderdevandehuishoudens.Deemissiesvanstoffendiebijdragenaansmogvorming,zoalsstikstofoxiden,koolmonoxideenvluchtigeorganischestoffenwaarondermethaan,zijnvoor39procentafkomstigvandevervoer-sector.Daarnaastzijndehuishoudens,deindustrieendedienstenexclusiefdevervoer-sectorveroorzakersvansmogvormendestoffen.Gezamenlijkveroorzakenzijnogeensruim44procentvandesmogvorming.Dedienstensector(exclusiefdevervoersector)ge-nereerde66procentvandetoegevoegdewaardeinNederland.Desondankskwamdebij-drageaandehiergenoemdemilieuthema’svoorluchtverontreiniging,ozonlaagaantasting,verzuring,fijnstofensmogvormingperthemaniethogeruitdanmaximaal12procent.

6.3 Ontwikkeling emissies naar de lucht 1990–2008

OntkoppelingluchtemissieseneconomischegroeiTerwijldeeconomie indeperiode1990–2008met59procentgroeide,namdeemissievanverzurendestoffen,smogvormendestoffen,fijnstof,enozonlaagaantastendestoffenafmetrespectievelijk37,41,44,en98procent4).Voordeemissiesvandezeluchtveront-reinigendestoffenendegerelateerdemilieuthema’sdiehierwordengenoemdisdaarmeesprakevanabsoluteontkoppelingtussendeeconomischegroeiendebelastingvanhetmilieuindeafgelopenachttienjaar.Metdegroeivandeeconomienamdewerkgelegen-heid toemet23procent.Praktisch ieder jaar,zeker inde recente jaren, isvooruitganggeboektmetdeontkoppeling.

Desterkeafnamevandeemissiesisvooreenbelangrijkdeeltedankenaanhetgevoerdebeleid.Ditheeftgeleid totmaatregelenbijbedrijven. Inhetkadervanhetzogenaamdeluchtkwaliteitsbeleid inEuropa isdeemissievaneenaantal luchtverontreinigendestof-fenperland,waaronderzwaveldioxideperland,aaneenmaximumgebonden(dezoge-naamdeNationaleEmissiePlafonds (NEC)).DaarnaastheeftdeEuropeseCommissie

4)DeemissievanCO2vormtdeuitzonderingopdedalendetrendvandeluchtemissiesenindelaatstetweejaargroeitookdeemissievanCH4weerenigszins(ziehoofdstuk5).

6.2 Bijdrage van bedrijfstakken en huishoudens aan toegevoegde waarde en milieuthema’s, 2008

%

Huishoudens Overige diensten Vervoersector Bouwnijverheid

Elektriciteitsbedrijven Industrie Landbouw en visserij

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Toegevoegdewaarde

SmogvormingFijn stofVerzuringOzonlaagaantasting


hetzogenoemdeCleanAirforEuropeprogramma(CAFE-programma)ingesteld.Hiermeerichtmenzichopeengeïntegreerdeaanpakvanverzuringengrootschaligeluchtveront-reinigingindeEuropeseUnie.Ditprogrammalooptsinds2001.HetdoelvandeEuropeseCommissieomdeluchtkwaliteitinEuropateverbeterentoteenniveauwaarbij‘geensig-nificant negatieve effecten’ meer optreden voor de menselijke gezondheid en voor hetmilieu,daarinspeelthetCAFE-programmaeenbelangrijkerol.Hetzorgtnamelijkvoordevertalingvandezedoelstellingnaardepraktijkdoordeemissiesenconcentratiesvanderelevanteverzurendeenluchtverontreinigendestoffenterugtedringen.Ditdoorhetstellenvanconcretedoelenvoordelangetermijnenmettussentijdsedoelen.Inhetprogrammawerddenadrukgelegdophetbevorderenvandewisselwerkingtussendeaanpakvanluchtkwaliteitproblematiekmethetzettenvangrenswaardenendeaanpakvanverzuring,viahetemissiebeleid.Doordegeïntegreerdeaanpakkunnendedoelentegenlagerekos-tenwordengerealiseerdenzijnzegemakkelijkerrealiseerbaar.

Dedalingvande luchtverontreinigendeemissieskomtvooreenbelangrijkdeelophetconto van technische maatregelen. Zo zijn de emissie-eisen waaraan motorvoertuigenmoetenvoldoenstapsgewijsdoorde(Europese)overheidaangescherpt.Tevenswordeneisengesteldaanbrandstoffen,zoalsaandezwavelinhoud,waardoorverzurendeenookfijnstofemissieskondenwordenteruggebracht.Delaatstejarenwordeninhetwegverkeerintoenemendemateroetfilterstoegepast.

IntensiteitfijnstofgedaaldinallebedrijfssectorenDeemissie-intensiteitisdehoeveelheidemissiepereenheidtoegevoegdewaarde.Voorfijnstofisdezeindelaatsteachttienjaarvoordeeconomiealsgeheelgeleidelijkterug-gebrachtmet65procent.Dezesterkedaling isgerealiseerd inallebedrijfssectoren.Al-leendelandbouwsectorblijftachtermeteendalingvan29procent.Debelangrijkstebroninde landbouw ishetfijnstofdatvrijkomt indestallenvoorhetvee.Defijnstofdeeltjeszijnafkomstiguitveevoer,uitwerpselenvandieren,huidschilfersenstrooisel.Deemis-siesuitrunder-envarkensstallen,zijnevenredigmetdeafnamevandeveestapel,metongeveereenkwartafgenomen.Deindustrieendeenergiebedrijvenleverdendebestemilieuprestatie wat betreft het terugdringen van de fijnstofemissies.Van de bedrijfstak-kenmetdehoogsteemissie-intensiteitin1990wistenmetnamedebasismetaalindustrie,deraffinaderijen,hetvervoeroverwater,debasischemie,debouwmaterialenindustrieendevoedingsmiddelenindustriemetallerlei technischemaatregelen,zoalsdetoepassingvanfilters,deemissie-intensiteitvanfijnstofteverlagen.Vanwegehetlokalekaraktervanfijnstofemissiesvindennogsteedsoverschrijdingenvanconcentratienormenplaatsopbe-paaldelocaties.Dit isbijvoorbeeldhetgevalindebuurtvansnelwegen,watproblemenkanveroorzakenvoormensendiedaarwonenenwerken.

6.3 Volumeontwikkeling bbp, werkgelegenheid en de thema-indicatoren voor luchtemissies

index (1990=100)

Bbp

Fijn stof

CFK's

Verzuring Smogvorming

Werkgelegenheid

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

20082005200019951990


6.4 Analyse emissies van fijnstof

Verlagingvanfijnstofemissiesvooraldoorverbeteringenergie-enmilieuefficiencyVoordefijnstofemissies iseenstructureledecompositieanalyse(SDA)uitgevoerdvoordeperiode1990–2008,waarmeedeveranderingenvandeluchtemissieskunnenwordenverklaard(zieookAnnexIII).Detoe-ofafnamevanhetemissieniveauwordtverklaarddoorhetvolume-effect(doorgaansemissietoenamealsgevolgvangroeivandeecono-mie),tweestructuureffecten(emissieveranderingdoorwijziginginproductiestructuurvandeeconomieenindevraag)entweemilieu-intensiteitseffecten(energie-intensiteitseffectvandeproductieeneenemissie-intensiteitseffectvanhetenergiegebruik).

Volume-effectAls gevolg van de economische groei zouden de fijnstofemissies vanaf 1990 met eenderdezijntoegenomen.Ditislagerdandegroeivanhetbbp,watvooreendeelverklaardwordtdoordateenaantalbedrijfstakkenmetflinkeemissies,economischgezienminderdangemiddeldzijngegroeid.Deindustriegroeidemindersterkdandedoorgaansemis-sie-extensievedienstensector.

StructuureffectenVeranderingenindevraagstructuurendeproductiestructuurhebbengeleidtoteendalingvandefijnstofemissiesmetelk6procent.

Milieu-intensiteitseffectDoorverbeterdeenergie-efficiency(minus15procent)bleefhetenergiegebruikendaar-doordeemissiesvanfijnstofachterbijdeeconomischegroei.Bijverbrandingsprocessenkomtfijnstofvrij,minderverbrandingvanenergiegeeftdaaromminderfijnstofemissies.

Delagereemissiesvanfijnstofpereenheidenergiehebbeneennoggrotereffectgehaden hebben voor 54procent bijgedragen aan het terugdringen van de fijnstofemissiesin2008.Verbeteringvandeemissie-intensiteitdoorallerleitechnologischemaatregelenheeftdusdegrootstebijdragegeleverdaandereductievandefijnstofemissies.Ditisbe-reiktdoorverbeteringenbijverbrandingsprocessenenindustriëleprocessen,metnamebijdestationairebronnen.Menkandenkenaanhettoepassenvanbeterebrandersindeindustrieenbetereprocesbeheersing.Ookzogenaamdeend-of-pipetechnologieën,zoalshettoepassenvanluchtwassersenfijnstoffiltershebbendeemissiesnaardeluchtverminderd.

6.4 Ontwikkeling emissie-intensiteit fijnstof

index (1990=100)

Landbouw en Visserij

Totale economie

Vervoersector

Zakelijke dienstverlening Overheid en zorg

Industrie, bouwnijverheid en energiebedr.

0

20

40

60

80

100

120

20082005200019951990


Bijdemobielebronnenzijnookserieuzeverbeteringengerealiseerd.Zoveroorzaaktenhetvervoerover land(metnamebijpersonenauto’s)enhetvervoeroverwaterrespec-tievelijk70procenten31procentminderemissiespereurotoegevoegdewaardein2008t.o.v.1990.Redenenhiervoorzijnhet toepassenvanveelschonere(diesel)motoren inhetwegverkeerdoorhetsystematischaanscherpenvandeemissie-eisen.Delaatsteja-ren vindt dieontwikkelingookplaats indebinnenvaart ende zeevaart.De verbeterdeenergie-efficiency bij het vervoer over water heeft eveneens een aanzienlijk verlagendeffectgehad.Indeluchtvaartheeftmendeemissiesnognietkunnenontkoppelenvandeeconomischeprestatie.

MilieuwinstfijnstofvooralgehaaldindezwareindustrieenhetvervoeroverlandBijdedecompositieanalysevoorfijnstofisookeenanalyseuitgevoerdperbedrijfstak.Defijnstofemissieszijnindeafgelopenachttienjaarmetnameafgenomenineenaantalindu-strieënwaardefijnstofemissieshoogwaren.Debasismetaalindustrie,deaardolie-indu-strie,devoedings-engenotmiddelenindustrieendechemischebasisproductenindustriehebbendegrootstereductiesbehaald.Inminderematehebbenookdebouwmaterialenin-dustrieendemetaalproductenindustriebijgedragenaandereductie.Indeindustrieisoverhetalgemeenveelwinstgeboektdoormaatregelendiedeemissiesbijverbrandingspro-cessenterugdringen.Ookdewinstinenergie-efficiencyheeftsignificantbijgedragenaandeemissiereductiediewerdgeboektindeindustrie.

De fijnstofemissies zijn eveneens aanzienlijk teruggedrongen bij het vervoer over landen,inminderemate,ookbijdeelektriciteitsbedrijven.Deverbeteringindevervoersectorkomtvooralophetcontovanhetvervoeroverland.Bijpersonenauto’s,bestelauto’senvrachtauto’sismetnamedeemissie-intensiteitteruggebracht,onderanderedoormotor-technischeaanpassingen.Deenergie-intensiteitvanhetvervoeroverlanddaarentegenis verslechterd. Bij het vervoer door de lucht is nauwelijks sprake van verbetering. Defijnstofuitstootdaarvanisechterveelminderbelangrijkaangeziendeluchtvaartemissieshoofdzakelijkopgroteafstandenhoogtewordengegenereerdenduspraktischgeenrolspelenophetleefniveauvandebevolking.

6.5 Decompositie van fijnstof emissies, procentuele verandering t.o.v. 1990

index (1990=100)

Emissie intensiteit (fijn stof / energie)

Totaal toe/afname

Intermediair verbruikstructuur Finale vraagstructuur

Finale vraag volume

Energie intensiteit productie

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2008200620042002200019981996199419921990


Tabel 6.6 Herkomst en bestemming van emissies naar lucht ten gevolge van Nederlandse economische activiteiten, 20081)

CO2 N2O CH4 CFKsenHalonen

NOx SO2 NH3 NMVOS CO Fijnstof

mlnkgHERKOMST VAN STOFFEN

HUISHOUDENS 36573 1,2 17,7 49,8 49,4 0,8 12,6 62,0 287,8 10,6Eigenvervoer 18204 0,9 1,7 0,0 36,4 0,3 2,1 29,7 233,8 7,2Overigeconsumptie 18369 0,2 15,9 49,8 13,0 0,5 10,5 32,3 54,0 3,3

PRODUCENTENLandbouw,bosbouwenVisserij 11354 31,3 490,9 0,0 43,3 4,3 119,0 5,3 35,4 10,6Akkerbouw 491 7,8 0,1 0,0 3,3 0,2 2,2 0,7 6,3 0,4Tuinbouw 8459 2,1 45,8 0,0 14,3 0,2 2,8 2,1 4,6 0,1Veeteelt 981 18,9 444,3 0,0 6,5 0,5 112,9 1,1 12,3 9,4Landbouwoverig 798 2,4 0,8 0,0 6,0 0,4 1,1 1,0 10,4 0,3Visserij 625 0,0 0,0 0,0 13,2 3,0 0,0 0,5 1,7 0,4Delfstoffenwinning 2506 0,0 37,6 0,0 6,5 0,3 0,0 8,0 2,1 0,1Industrie 45926 3,5 17,1 74,0 46,1 40,0 2,0 43,4 154,4 10,2Voedings-engenotmiddelenindustrie 4026 0,0 0,8 0,0 4,3 0,4 0,4 6,1 5,3 2,9Textiel-enlederindustrie 213 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,6 0,2 0,1Papierindustrie 1178 0,0 0,1 0,0 1,5 0,0 0,0 0,6 1,7 0,4Uitgeverijenendrukkerijen 263 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 0,0 5,0 0,2 0,0Aardolie-industrie 12213 0,1 1,0 0,0 10,7 25,7 0,0 6,2 4,5 1,5Chemischebasisproductenindustrie 15400 3,4 13,1 0,0 13,1 3,3 1,1 5,6 18,9 0,6Chemischeeindproductenindustrie 640 0,0 0,1 0,0 1,2 0,0 0,0 2,1 0,6 0,4Rubber-enkunststofindustrie 248 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 2,2 0,1 0,1Basismetaalindustrie 7310 0,0 1,2 0,0 6,0 7,1 0,0 1,3 117,2 1,9Metaalproductenindustrie 424 0,0 0,1 0,0 0,6 0,0 0,0 6,0 0,5 0,6Machine-industrie 352 0,0 0,0 0,0 0,6 0,0 0,0 0,3 0,2 0,0Elektrotechnischeindustrie 392 0,0 0,0 0,0 0,4 0,3 0,0 0,3 1,9 0,1Transportmiddelenindustrie 230 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 4,8 0,3 0,0Houtindustrie 168 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 1,7 0,1 0,4Bouwmaterialenindustrie 2367 0,0 0,4 0,0 6,0 3,1 0,4 0,4 2,2 1,3Overigeindustrie 408 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 0,0 0,3 0,4 0,0Voorbereidingtotrecycling 94 0,0 0,0 74,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0Energie-enwaterleidingbedrijven 51096 0,4 5,3 0,0 24,8 6,1 0,0 0,4 3,9 0,3Energiebedrijven 51074 0,4 3,5 0,0 24,8 6,1 0,0 0,4 3,9 0,3Waterleidingbedrijven 22 0,0 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Bouwnijverheid 2636 0,0 0,1 12,5 18,4 0,8 0,0 10,7 22,7 2,1Handel,horecaenreparatie 5073 0,0 2,0 0,0 10,6 0,2 0,2 7,6 4,9 0,4Autohandelen-reparatie 861 0,0 0,3 0,0 1,7 0,0 0,0 5,1 0,7 0,1Groothandel 1535 0,0 0,5 0,0 5,3 0,0 0,1 1,9 2,9 0,2Detailhandelenreparatie 895 0,0 0,4 0,0 1,4 0,0 0,0 0,4 0,8 0,1Horeca 1782 0,0 0,9 0,0 2,1 0,1 0,0 0,2 0,6 0,0Vervoer,opslagencommunicatie 29092 0,8 0,6 0,0 264,9 81,4 0,2 16,8 48,0 10,8Vervoeroverland 7360 0,2 0,1 0,0 40,2 0,2 0,1 2,2 8,1 3,0Vervoeroverwater 7152 0,2 0,3 0,0 155,5 77,8 0,0 5,1 24,4 6,4Vervoerdoordelucht 13958 0,4 0,1 0,0 66,8 3,4 0,0 1,4 14,9 0,2Dienstverleningt.b.v.vervoer 386 0,0 0,1 0,0 1,3 0,0 0,0 7,9 0,3 1,0Postentelecommunicatie 236 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,1 0,3 0,1Financiëleenzakelijkedienstverlening 5081 0,1 0,9 0,0 17,8 0,1 0,3 2,8 8,7 1,4Overheid 3351 0,0 1,0 0,0 11,2 1,8 0,2 1,8 7,9 0,5Overheidsbestuur,socialeverz.endefensie 2276 0,0 0,5 0,0 9,9 1,8 0,1 1,2 6,8 0,5Gesubsidieerdonderwijs 1075 0,0 0,5 0,0 1,3 0,0 0,1 0,5 1,2 0,0Zorgenoverigedienstverlening 11562 1,9 12,1 0,0 11,0 0,4 0,2 3,4 4,1 0,4Gezondheids-enwelzijnszorg 1919 0,1 1,0 0,0 2,1 0,1 0,1 0,8 0,7 0,0Milieudienstverlening 7677 1,8 10,3 0,0 6,0 0,2 0,1 0,3 1,9 0,2Overigediensten 1965 0,0 0,9 0,0 2,9 0,1 0,0 2,3 1,5 0,1

OVERIGEHERKOMSTBINNENLAND 760 0,1 237,4 17,9 0,3 0,0 0,3 1,0 1,3 0,0Afvalstortplaatsen 760 0,1 237,4 17,9 0,3 0,0 0,3 1,0 1,3 0,0

Totaal ingezetenen 205009 39,5 822,8 154,2 504,3 136,2 134,8 163,0 581,3 47,3

UITHETBUITENLAND2) 213,0 131,1 21,3 6,9 39,3 5,3Niet-ingezeteneninNederland 136,6 62,5 0,1 6,9 39,3 5,3Aanvoervialucht 76,4 68,6 21,2

Totaal herkomst van stoffen 205009 39,5 822,8 154,2 717,3 267,3 156,1 169,9 620,6 52,6

BESTEMMING VAN STOFFEN

NAARHETBUITENLAND2) 526,0 118,9 77,2 6,5 39,5 7,7Ingezeteneninhetbuitenland 211,1 77,2 0,1 6,5 39,5 7,7Afvoervialucht 314,9 41,7 77,1

BIJDRAGEAANMILIEUTHEMA’SBroeikaseffect 205009 39,5 822,8Ozonlaagaantasting 154,2Verzuring 191,3 148,4 78,9FijnStof 44,9Smogvorming 822,8 191,3 163,5 581,1

Totaal bestemming van stoffen 205009 39,5 822,8 154,2 717,3 267,3 156,1 169,9 620,6 52,6

1)Cijfersvoor2008zijnvoorlopigecijfersaangezieneenaantalbronnennognietvolledigen/ofdefinitiefzijn.2)Cijfersvoordebroeikasgassenenozonlaagaantastendestoffenontbrekenonderdecategorieën‘uithetbuitenland’en‘naarhetbuitenland’aangezienhetgrensoverschrij-

dendemilieuproblemen,namelijkmondialeenregionalethema’s,betreft.DaaromzijncijfersalleenvoorhetNederlandsegrondgebiednietrelevant.


Tabel 6.7 Emissies naar lucht omgerekend naar thema-equivalenten 1990 en 20081)

Broeikaseffect Ozonlaagaantasting Verzuring Fijnstof Smogvorming

1990 20081) 1990 20081) 1990 20081) 1990 20081) 1990 20081)

thema-equivalentenHERKOMST

HUISHOUDENS 36497 37686 356,5 49,8 3,4 1,8 14,5 10,6 421,7 154,1Eigenvervoer 15064 18524 0,0 0,0 3,0 0,9 10,2 7,2 351,5 99,8Overigeconsumptie 21433 19162 356,5 49,8 0,5 0,9 4,4 3,3 70,2 54,3

PRODUCENTENLandbouw,bosbouwenVisserij 34281 31516 0,0 0,0 15,4 8,1 11,4 10,6 88,5 68,9Akkerbouw 3391 2972 0,0 0,0 0,3 0,2 0,5 0,4 5,4 5,5Tuinbouw 9349 10115 0,0 0,0 0,5 0,5 0,8 0,1 26,6 20,6Veeteelt 18910 16185 0,0 0,0 13,8 6,8 9,0 9,4 18,1 16,6Landbouwoverig 1648 1564 0,0 0,0 0,3 0,2 0,7 0,3 13,5 9,4Visserij 984 680 0,0 0,0 0,5 0,4 0,4 0,4 24,9 16,8Delfstoffenwinning 4079 3305 0,0 0,0 0,3 0,2 0,1 0,1 28,1 16,7Industrie 65932 48473 4292,6 74,0 6,4 2,4 36,5 10,2 320,5 116,9Voedings-engenotmiddelenindustrie 4433 4572 221,8 0,0 0,3 0,1 7,4 2,9 21,4 11,9Textiel-enlederindustrie 309 215 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,1 3,7 0,8Papierindustrie 1566 1183 0,0 0,0 0,1 0,0 0,4 0,4 7,6 2,6Uitgeverijenendrukkerijen 316 266 56,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 16,4 5,5Aardolie-industrie 11372 12253 0,0 0,0 2,6 1,0 6,8 1,5 43,9 19,7Chemischebasisproductenindustrie 32364 16954 1075,6 0,0 1,6 0,4 4,3 0,6 73,0 23,8Chemischeeindproductenindustrie 494 644 774,8 0,0 0,1 0,0 0,2 0,4 12,6 3,6Rubber-enkunststofindustrie 286 250 858,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 8,4 2,5Basismetaalindustrie 9847 7410 74,5 0,0 0,6 0,4 10,3 1,9 39,8 21,5Metaalproductenindustrie 487 690 1061,0 0,0 0,2 0,0 2,1 0,6 47,0 6,7Machine-industrie 286 356 0,2 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 2,1 1,1Elektrotechnischeindustrie 477 394 82,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,1 5,3 1,0Transportmiddelenindustrie 277 232 0,0 0,0 0,1 0,0 0,7 0,0 10,8 5,1Houtindustrie 159 171 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,4 4,9 2,0Bouwmaterialenindustrie 2942 2377 0,0 0,0 0,7 0,3 3,0 1,3 22,1 7,9Overigeindustrie 304 412 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 1,5 0,8Voorbereidingtotrecycling 13 94 88,6 74,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,3Energie-enwaterleidingbedrijven 39648 51338 0,0 0,0 3,1 0,7 1,5 0,3 95,9 31,1Energiebedrijven 39587 51279 0,0 0,0 3,1 0,7 1,5 0,3 95,5 31,1Waterleidingbedrijven 61 59 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,4 0,1Bouwnijverheid 1426 2782 44,6 12,5 0,4 0,4 2,1 2,1 43,9 35,7Handel,horecaenreparatie 3442 5450 444,7 0,0 0,4 0,2 1,0 0,4 56,4 21,1Autohandelen-reparatie 500 873 65,9 0,0 0,1 0,0 0,3 0,1 25,1 7,3Groothandel 1240 1660 213,9 0,0 0,3 0,1 0,5 0,2 26,0 8,7Detailhandelenreparatie 768 1011 121,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 2,7 2,2Horeca 934 1907 43,6 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 2,6 2,9Vervoer,opslagencommunicatie 16536 29370 206,8 0,0 6,1 8,3 13,5 10,8 281,4 345,3Vervoeroverland 4978 7434 83,2 0,0 1,6 0,9 7,2 3,0 90,4 52,2Vervoeroverwater 5219 7208 10,3 0,0 3,8 5,8 4,5 6,4 141,9 197,5Vervoerdoordelucht 5892 14097 20,1 0,0 0,6 1,6 0,1 0,2 29,7 84,6Dienstverleningt.b.v.vervoer 178 391 45,3 0,0 0,0 0,0 1,5 1,0 16,3 9,6Postentelecommunicatie 269 240 47,9 0,0 0,1 0,0 0,2 0,1 3,0 1,4Financiëleenzakelijkedienstverlening 2477 5160 481,1 0,0 0,4 0,4 1,5 1,4 31,0 25,4Overheid 2765 3398 484,4 0,0 0,6 0,3 1,0 0,5 32,1 16,3Overheidsbestuur,socialeverz.endefensie 1753 2308 292,4 0,0 0,5 0,3 1,0 0,5 27,2 14,1Gesubsidieerdonderwijs 1012 1090 192,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 4,9 2,2Zorgenoverigedienstverlening 7454 12452 357,5 0,0 0,6 0,3 1,2 0,4 30,7 17,4Gezondheids-enwelzijnszorg 2090 2020 269,4 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 5,4 3,4Milieudienstverlening 4302 8441 10,8 0,0 0,4 0,1 1,0 0,2 14,3 7,9Overigediensten 1062 1991 77,3 0,0 0,1 0,1 0,2 0,1 11,0 6,0

OVERIGEHERKOMSTBINNENLAND 13471 5786 37,8 17,9 0,0 0,0 0,0 0,0 10,0 4,8Afvalstortplaatsen 13471 5786 37,8 17,9 0,0 0,0 0,0 0,0 10,0 4,8

Totaal ingezetenen 228221 236891 6705,9 154,2 37,0 23,2 84,3 47,3 1440,3 853,8

UITHETBUITENLAND3) 9,0 10,0 4,4 5,3 130,0 177,9Niet-ingezeteneninNederland4) 3,5 4,9 4,4 5,3 130,0 177,9Aanvoervialucht5) 5,5 5,1

Totaal herkomst van stoffen 228221 236891 6705,9 154,2 45,9 33,1 88,7 52,6 1570,2 1031,6

BESTEMMING

NAARHETBUITENLAND3) 25,9 19,7 7,7 7,7 179,5 268,3Ingezeteneninhetbuitenland4) 4,5 7,0 7,7 7,7 179,5 268,3Afvoervialucht5) 21,4 12,7

BIJDRAGEAANMILIEUTHEMA’SBroeikaseffect 228221 236891Ozonlaagaantasting 6705,9 154,2Verzuring 20,0 13,4FijnStof 81,0 44,9Smogvorming 891,2 472,3

Totaal bestemming van stoffen2) 228221 236891 6705,9 154,2 45,9 33,1 88,7 52,6 1570,2 1031,6

1)Cijfersvoor2008zijnvoorlopigecijfersaangezieneenaantalbronnennognietvolledigen/ofdefinitiefzijn.2)DebijdragevanSF6aandebroeikasgasseniswelopgenomeninhettotaalingezetenenenindeanderetotalenmaarkannietwordengepubliceerdopbedrijfstakniveau.3)Cijfersvoordebroeikasgassenenozonlaagaantastendestoffenontbrekenonderdecategorieën‘uithetbuitenland’en‘naarhetbuitenland’aangezienhetgrensoverschrij-

dendemilieuproblemen,namelijkmondialeenregionalethema’s,betreft.DaaromzijncijfersalleenvoorhetNederlandsegrondgebiednietrelevant.4)Methaanisnietopgenomenindeberekeningvansmogvorming,aangeziendaargeenwaardekanwordenvastgesteld.5)Methaan,NMVOSenCOzijnnietopgenomenindeberekeningvansmogvorming,aangezienvoordiestoffengeenaan-enafvoerkanwordenvastgesteld.


Tabel 6.8 Brugtabel emissies naar lucht in Nederland van enkele vervuilende stoffen

Emissiedooringezetenen

Ingezeteneninhetbuiten-land

Wegverkeer Luchtvaart(incl.defen-sie)

Scheepvaart Niet-ingeze-tenen

Wegverkeer Luchtvaart Scheepvaart EmissieinNederland

1 2=3+4+5 3 4 5 6=7+8+9 7 8 9 10=1-2+6

mlnkgBroeikasgassen

CO21990 175450 12336 2709 5829 3797 4613 882 52 3680 1677271995 190787 17243 3575 8988 4679 4975 975 209 3791 1785192000 196142 22128 3993 12255 5881 5905 1047 280 4577 1799182005 204616 22424 4164 12441 5819 6687 1204 310 5173 1888792006 199936 21700 4248 12800 4651 7047 1284 320 5443 1852832007 201412 22442 4399 12960 5084 7346 1344 322 5680 18631620081) 205009 23389 4491 13542 5356 7324 1344 320 5659 188943

N2O1990 65,57 0,34 0,06 0,18 0,09 0,11 0,02 0,00 0,08 65,341995 69,79 0,48 0,09 0,29 0,10 0,13 0,04 0,01 0,08 69,442000 62,73 0,65 0,14 0,38 0,13 0,14 0,04 0,01 0,10 62,222005 56,43 0,68 0,16 0,39 0,13 0,14 0,03 0,01 0,10 55,892006 55,85 0,67 0,16 0,40 0,11 0,15 0,04 0,01 0,10 55,322007 50,92 0,69 0,17 0,41 0,11 0,15 0,03 0,01 0,10 50,3820081) 39,48 0,72 0,17 0,43 0,12 0,15 0,03 0,01 0,10 38,90

CH41990 1215,76 0,45 0,21 0,09 0,15 0,33 0,17 0,00 0,15 1215,631995 1149,68 0,52 0,19 0,14 0,19 0,28 0,12 0,01 0,15 1149,432000 941,80 0,52 0,12 0,18 0,22 0,26 0,08 0,01 0,18 941,542005 820,68 0,40 0,08 0,11 0,21 0,29 0,06 0,01 0,23 820,572006 801,66 0,36 0,08 0,12 0,16 0,30 0,06 0,01 0,24 801,612007 808,67 0,37 0,07 0,12 0,18 0,31 0,05 0,01 0,25 808,6120081) 822,77 0,38 0,07 0,12 0,19 0,30 0,05 0,01 0,25 822,69

Verzurende stoffenNOX

1990 683,62 135,64 24,58 22,02 89,03 96,58 10,97 0,22 85,39 644,571995 620,91 166,22 28,36 33,54 104,32 96,52 9,43 0,90 86,18 551,212000 613,47 221,89 26,34 52,30 143,25 117,49 8,33 1,26 107,91 509,072005 560,35 221,29 22,01 60,38 138,91 125,40 8,31 1,35 115,74 464,462006 513,69 190,83 21,07 60,11 109,64 131,77 8,46 1,41 121,91 454,642007 502,04 202,97 20,15 62,28 120,53 137,35 8,32 1,39 127,64 436,4220081) 504,33 211,10 19,21 65,12 126,78 136,61 7,84 1,38 127,39 429,84

SO21990 248,32 50,13 3,27 3,00 43,86 44,98 0,75 0,02 44,21 243,171995 194,62 58,73 3,81 4,65 50,27 46,44 0,75 0,07 45,62 182,332000 161,06 81,06 0,80 1,85 78,41 58,41 0,17 0,10 58,15 138,412005 156,57 84,58 0,03 4,46 80,09 56,53 0,01 0,06 56,45 128,522006 139,25 67,41 0,04 5,25 62,12 59,35 0,02 0,07 59,27 131,192007 140,25 72,15 0,05 3,15 68,95 62,13 0,02 0,07 62,05 130,2420081) 136,23 77,16 0,04 3,37 73,74 62,47 0,02 0,07 62,38 121,55

NH31990 243,92 0,07 0,03 0,02 0,01 0,04 0,02 0,00 0,01 243,891995 193,34 0,10 0,06 0,03 0,01 0,06 0,05 0,00 0,01 193,292000 153,15 0,13 0,07 0,04 0,02 0,07 0,06 0,00 0,01 153,102005 135,10 0,12 0,07 0,04 0,02 0,07 0,05 0,00 0,02 135,052006 134,51 0,12 0,07 0,04 0,01 0,07 0,05 0,00 0,02 134,462007 134,93 0,13 0,07 0,04 0,02 0,07 0,05 0,00 0,02 134,8720081) 134,82 0,13 0,08 0,04 0,02 0,07 0,06 0,00 0,02 134,77

LuchtverontreinigingFijnstof

1990 84,29 7,70 3,84 0,07 3,80 4,40 0,72 0,00 3,68 80,981995 64,54 7,94 3,34 0,10 4,51 4,48 0,62 0,01 3,86 61,082000 55,24 9,38 2,57 0,14 6,67 5,42 0,46 0,01 4,95 51,282005 48,59 8,15 2,09 0,14 5,92 4,80 0,44 0,01 4,35 45,242006 46,80 6,88 2,07 0,15 4,66 5,05 0,46 0,01 4,58 44,982007 47,52 7,39 2,08 0,15 5,16 5,29 0,46 0,01 4,82 45,4220081) 47,33 7,69 2,06 0,16 5,47 5,30 0,43 0,01 4,85 44,94

SmogvormingCH4 ZiebovenNOX ZiebovenCO

1990 1113,68 41,23 16,61 9,66 14,96 35,05 17,41 0,46 17,18 1107,491995 876,33 45,70 17,76 10,44 17,50 29,35 12,26 1,81 15,28 859,982000 722,28 46,53 12,69 11,86 21,98 29,11 9,03 2,06 18,02 704,862005 622,60 40,60 8,98 11,06 20,56 38,05 7,18 1,35 29,52 620,052006 608,67 36,86 8,64 11,96 16,26 39,34 6,94 1,89 30,51 611,142007 587,00 38,35 8,49 12,10 17,76 39,68 6,64 1,90 31,14 588,3420081) 581,30 39,48 8,22 12,56 18,70 39,26 6,30 1,92 31,04 581,07

NMVOS1990 466,71 9,51 5,14 1,09 3,28 8,30 4,44 0,06 3,80 465,501995 330,33 10,09 4,76 1,40 3,93 6,48 2,92 0,17 3,39 326,722000 235,70 9,35 2,94 1,71 4,71 5,73 1,71 0,13 3,89 232,072005 178,78 7,16 1,76 1,11 4,30 7,00 1,17 0,12 5,71 178,612006 168,82 6,13 1,61 1,15 3,37 7,00 1,09 0,12 5,79 169,702007 167,22 6,34 1,51 1,16 3,68 7,01 1,03 0,12 5,86 167,8920081) 163,02 6,46 1,42 1,19 3,86 6,90 0,96 0,11 5,82 163,46

1)Cijfersvoor2008zijnvoorlopigecijfersaangezieneenaantalbronnennognietvolledigen/ofdefinitiefzijn.


7. Emissiesnaarwater

Beschikbaarheidvanschoonwater isessentieelvoorzoweldemensalsdenatuur.Dekwaliteit vanhetoppervlaktewater staatechteronderdrukdoorde lozingenvanscha-delijkestoffen.Ecosystemen in sloten, rivierenenmerenkunnenhierdoorernstigwor-den aangetast. Bovendien lopen ook enkele belangrijke economische functies van hetoppervlaktewatergevaar, zoalsdewinningenproductie vandrinkwaterenhetgebruikvoorrecreatiedoeleinden.OmindetoekomstaandeEuropesemilieukwaliteitseisen, inhetbijzonderdeEuropeseKaderrichtlijnWater,tekunnenvoldoen,zullenverdergaandemaatregelengenomenmoetenworden(PBL,2008).

Tweebelangrijkestofgroepenvoorwaterverontreinigingzijnzwaremetalenennutriënten.Nutriënten(voedingsstoffen,voornamelijkfosforenstikstof)zijnschadelijkvoornatuurenrecreatiealszijovermatig inhetoppervlaktewatervoorkomen(RIVM,2004;MNP2005).Doordeverrijkingvanhetwatermetnutriëntengroeienalgenenkrooszeersnel.Dealgenontnemenzuurstofaanhetwaterenbeperkendelichtinval,waardooroptermijnvissoorten,hogerewaterplantenenandereorganismenkunnenverdwijnen.Zwaremetalen,zoalsar-seen,cadmium,chroom,koper,kwik,lood,nikkelenzink,komenvannaturevoorinhetmi-lieu,maarkunneninhogereconcentratiesgiftigzijnenveelschadeaanrichteninhetmilieu.Deproductievandrinkwaterondervindtveelproblemendoordelozingvanzwaremetalen,waardoorhogekostenmoetenwordengemaaktvoorzuivering(RIVM,2004;MNP2005).

Indewateremissierekeningenwordtdeherkomstvandeemissiesvanzwaremetalenennutriëntennaarwaterindetailbeschreven1).Onderemissieswordtdeuitstootvanvervui-lendestoffenuiteenbronverstaan.Uitdewateremissierekeningenkunnen indicatorenvoordemilieuthema’s“vervuilingvanoppervlaktewaterdoorzwaremetalen”en“vermes-tingoppervlaktewater”wordenafgeleid,diekunnenwordengebruiktterondersteuningenevaluatievanwaterbeleid.Dewateremissierekeningenmakenhetmogelijkommilieuge-gevens(bijvoorbeelddeherkomstvanemissiesnaaroppervlaktewaterperbedrijfstak)opeenconsistentewijzetevergelijkenmetmacro-economischeindicatoren(bijvoorbeelddetoegevoegdewaardeperbedrijfstak).Omdeemissiesvanzwaremetalenennutriëntentekunnenvergelijkenzijnzijookomgerekendnaarzware-metaalequivalentenennutri-entenequivalenten.Vooreenuitlegoverdeberekeningvandeequivalenten,zieAnnexII.Gegevenszijnbeschikbaarvoordejaren1995totenmet20072).

Dewateremissierekeningenbestaanuiteenherkomsteneenbestemmingstabel. Indeherkomsttabelwordendeemissiesnaarwater toegewezenaandeeconomischeactivi-teitendiezeveroorzaken3).Emissieskunnenwordenonderverdeeldinemissiesnaarop-pervlaktewaterenemissiesophet rioolstelsel.Emissiesnaaroppervlaktewaterwordenrechtstreeksnaarhetmilieuuitgestoten.Emissiesophetrioolbereikenhetmilieuviaeenomweg,bijvoorbeeld,viaoverstortenvanhetrioolstelselbijhevigeregenvalofalsresidunazuiveringinrioolwaterzuiveringsinstallaties.Indebestemmingstabelwordtweergege-venwatermethettotaalaangegenereerdeemissiesgebeurt.Eendeelwordtgeabsor-beerddoorproducentendatwilzeggendoorrioolzuiveringsinstallatieseneendeelwordtafgevoerdnaarhetbuitenlandviarivieren.Hetrestant,debijdrageaanhetmilieuthema,geeftdedaadwerkelijkemilieubelastingweer.

1) Dewateremissierekeningenzijnonderdeelvandewaterrekeningen,ookwelbekendonderdenaamNAMWA(NationalAccountingMatrixincludingWaterAccounts).DewaterrekeningenwordensamengesteldinopdrachtvandeWaterdienst.

2) Decijfersvoordejaren1995,2000,2005,2006en2007zijndirectovergenomenuitdeEmissieregistratie.Decijfersvoordejaren1996totenmet1999en2001totenmet2004zijnafgeleidvandemeestactuelecijfersvandeEmissieregistratie.

3) Indewateremissierekeningenligthetaccentopdeherkomstvanemissiesnaarwater.Deontwikkelingvanemis-siesnaarwaterindetijdisnietgelijkaandeontwikkelingvandekwaliteitvanhetoppervlaktewater.CijfersoverdebelastingvanhetoppervlaktewaterenwaterkwaliteitzijntevindeninhetMilieu-ennatuurcompendium(www.milieuennatuurcompendium.nl).


Kader 7.1

Begrippen in het Milieu- en natuurcompendium en in de wateremissie-rekeningen

BehalveindewateremissierekeningenpubliceerthetCBSookcijfersoveremissiesnaaroppervlaktewaterenrioolindepublicatieMilieu-ennatuurcompendium(MNC,2007).Beide cijfers worden volgens verschillende definities samengesteld. Hieronder volgteenoverzichtvandegebruiktebegrippenendebelangrijksteverschillendaarin.

EffluentenIndewateremissierekeningenwordtdebrutolozingvanschadelijkestoffendooreco-nomischeactiviteitengeregistreerd.Datbetekentdatalle lozingendoorbedrijvenenhuishoudens,zowelophetoppervlaktewateralsophetriool,wordenopgenomen.Ookdelozingenvanderioolwaterzuiveringsinstallatiesophetoppervlaktewater(effluenten)wordenindewateremissierekeningenopgenomen,omdatdezuiveringvanwatereeneconomischeactiviteitis.Hierdoorontstaateendubbeltellingaangezienlozingenophetrioolendelozingendoorderioolwaterzuiveringsinstallatiesvooreendeeldubbelwor-denmeegerekend.Debrutolozingisdusnietgelijkaandevervuilingdiedaadwerkelijkhetoppervlaktewaterbereiktomdatderioolwaterzuiveringsinstallatieseengrootdeelvandevervuilendestoffenuithetafvalwaterverwijderen.Voordedubbeltellingwordtindewateremissierekeningengecorrigeerddoorhet influent,ofteweldehoeveelheidverontreinigendestoffeninhetaangevoerdeafvalwatervanrioolwaterzuiveringsinstal-laties(isgelijkaandeabsorptiedoorproducenten),aftetrekkenvandebrutolozing.Deresterendehoeveelheidisdewerkelijkebelastingvanhetoppervlaktewaterenkangebruiktwordenalsmilieu-indicator.InhetMilieu-ennatuurcompendium4)wordendeeffluentennietmeegenomen indecijfersoveremissiesnaaroppervlaktewatermaarwelindebelastingvanhetoppervlaktewater.

Uit-enafspoelingvanlandbouwgrondenDe uit- en afspoeling van landbouwbodems is een belangrijke vervuilingsbron voorhetoppervlaktewater.Omdatdevervuilendestoffenhetoppervlaktewaterbereikenviadebodemofhetgrondwaterisditgeendirecteemissiebron,maareenzogenaamdeoverdracht.Deomvangvandeuit- enafspoelingvan landbouwgrondenwordt sterkbeïnvloeddoordeexternefactorneerslag,waardoorhetnietaltijdgewenstisomdezeemissiebronoptenemen.InhetMilieu-ennatuurcompendiumwordtuit-enafspoelingnietmeegenomenindecijfersoveremissiesnaarwater.

TransportverschilHet transportverschil is het verschil tussen de hoeveelheid vervuilende stoffen diedaadwerkelijk bij rioolwaterzuiveringsinstallaties binnenkomt en de hoeveelheid ver-vuilendestoffendieophet rioolwordtgeloosd.Dit verschil kanwordenveroorzaaktdoor lekverliezen,drainage (intrekvangrondwater in rioolstelsels),ongezuiverde lo-zingenviaregenwaterriolenenoverstorten,maarookdoorstatistischeverschillenennogonvolledig inkaartgebrachteemissiebronnen.Het transportverschilwordt indewateremissierekeningenverdisconteerdinhettotaalvandeemissiesveroorzaaktdooringezetenen,maarisgeenonderdeelvandeemissieszoalsdezeinhetMilieu-enna-tuurcompendiumstaangeregistreerd.

AtmosferischedepositieopbinnenwaterenAtmosferischedepositieishetproceswaarbijstoffen,naemissie,viatransportdoordeluchtopdebodemofinhetoppervlaktewaterterechtkomen.Netzoalsuit-enafspoe-lingisditdusgeendirecteemissiebronmaareenzogenaamdeoverdracht.Atmosfe-rischedepositie iseenbelangrijkebronvoordevervuilingvanhetoppervlaktewater.Hoeweleendeelvandeatmosferischedepositieuithetbuitenlandafkomstigkanzijn,is

4) ZievooreengrafischeweergavevandeproblematiekdewebsitevanhetMNC(www.milieuennatuurcompendium.nl).


erindewateremissierekeningenvoorgekozendezeinzijngeheeltoetewijzenaandeNederlandseeconomie.Dedepositieopbinnenwaterenkannietwordentoegewezenaan de verschillende economische activiteiten. In het Milieu- en natuurcompendiumwordtatmosferischedepositieopbinnenwaterennietmeegenomenindecijfersvooremissiesnaarwater,indemilieurekeningenwel.DehoeveelheiddirectedepositieopdeNoordzeeisnietinbegrepenindecijfersvanzoweldewateremissierekeningenalshetMilieu-ennatuurcompendium.

BelastingvanhetoppervlaktewaterInhetMilieu-ennatuurcompendiumzijnnietalleencijfersoverdeemissiesnaaropper-vlaktewaterenrioolopgenomen,maarookcijfersoverdeuiteindelijkebelastingvanhetoppervlaktewater.Debelastingvanhetoppervlaktewaterwordtberekendalsdesomvandeemissiesnaaroppervlaktewater,deeffluenten,overstortenenregenwaterriolen,deatmosferischedepositieopbinnenwaterenendeuit-enafspoelingvanlandbouw-ennatuurgronden.

IngezetenenprincipeversusgrondgebiedprincipeDecijfersvanhetMilieu-ennatuurcompendiumzijngebaseerdophetgrondgebied-principe, terwijl de cijfers van de wateremissierekeningen zijn gebaseerd op het in-gezetenenprincipe(ziehfst.1).Ditverschilkomtvooral totuitingbijdeemissiesvanzwaremetalenveroorzaaktdoorhetvervoeroverwater.Dezezijnafkomstigvanzo-wel Nederlandse schepen als buitenlandse schepen. Het Milieu- en natuurcompen-dium neemt het totaal van de emissies in Nederland mee in haar cijfers, terwijl dewateremissierekeningenalleendeemissiesdoorNederlandseschepenmeenemeninhaarcijfers.DaarnaastwordenindewateremissierekeningendeemissiesdoorNeder-landseschepeninhetbuitenlandookmeegenomen.VoorzowelMilieucompendiumalswateremissierekeningengeldtdatdescheepvaartemissiesophetNederlandsedeelvanhetContinentaalPlat(NCP)nietwordenmeegenomen.Beidennemenalleendescheepvaartemissiesinbinnenwaterenen(zee)havensmee.

AansluittabelDebovenstaandeverschillenindeberekeningvandeemissies,zijnvoorfosfor,stikstofenzinkuitgewerktindeonderstaandeaansluittabel.

Tabel 7.1 Aansluittabel emissies naar oppervlaktewater en riool, 2007

Fosfor Stikstof Zink

ton

EmissiesnaaroppervlaktewaterenrioolinNederland(Milieucompendium) 15017 91143 401

Effluentenrioolwaterzuiveringsinstallaties 2643 17849 84Uit-enafspoelingvanlandbouwbodems 4131 71009 117Transportverschil 529 97 177Atmosferischedepositieopbinnenwateren – 19980 74

Ingezeteneninhetbuitenland – – 12

Niet-ingezeteneninNederland – – 32

Emissies door ingezetenen (wateremissierekeningen) 22320 200078 833

Bron:MNC(2009).

7.1 Emissies naar water in 2007

Meerzware-metaalequivalentennaaroppervlaktewaterenrioolin2007DeemissiesnaarwaterdoordeNederlandseeconomiezijn,volgensdenettobenadering(zie kader7.2), in2007 tenopzichte van2006voor zwaremetalen toegenomen terwijldezezijnafgenomenvoordenutriënten.Gerekendinzware-metaalequivalenten,zijndeemissiesvanzwaremetalen in2007 tenopzichtevan2006gestegenmet2,1procent.


Voordeemissievannutriënten-equivalentengeldteendalingvan3,3procent.Destijgingbijdezwaremetalenisvooralhetresultaatvanmeeremissiesnaarhetriool.

Deemissiesdieingenomenzijnbijrioolwaterzuiveringsinstallaties,dezogenaamdeinflu-enten,zijnflinkgestegentenopzichtevan2006.Voordestoffenzink,lood,chroomencad-miumgeldtzelfseentoenamevanmeerdan10procent.Vooreendeelisdithetgevolgvandehogereneerslaghoeveelheidin2007tenopzichtevan2006,waardoorereenhogereaanvoervandiffuseemissies,bijvoorbeelddoorafspoelingvanverhardoppervlak,optrad.Hetzuiveringsrendementvandezuiveringsinstallatiesisnietgelijkaan100procent.Metanderewoorden,eendeelvandevervuilendestoffendiemethetrioolwaterbinnenkomenwordtnietverwijderdenkomtuiteindelijkinhetoppervlaktewaterterecht(dezogenaamdeeffluenten).Meeremissiesophetriool leidtuiteindelijkdustoteenzwaarderebelastingvoorhetoppervlaktewater.

Naastdehogereneerslagzijnernogdiverseandereoorzakenvoordegestegenemissiesnaaroppervlaktewaterenriool.Depapierindustrie,welkeeeneconomischekrimpheeftgekendvanongeveer2procent,heeftin2007veelmeercadmiumgeloosddanin2006.Anderesectorenzijneconomischgezienwelgegroeidmaardit isookgepaardgegaanmetmeeremissiesnaarwater.Ditgeldtonderanderevoordebasismetaalindustrie,dieeen economische groei heeft doorgemaakt van 3,8procent maar ook meer cadmiumheeftgeloosd.Demetaalproductenindustrieisopzijnbeurtweermeerchroomenstikstofgaanemitteren,terwijldeeconomischegroeivandezebedrijfstakgeringwas(minderdan1procent).Degroeivandeelektrotechnische industrie issamengegaanmetopvallendmeerkoper-en fosforemissiesophet rioolennaarhetoppervlaktewater.Vervoeroverwaterisookmeerkoper,zinkencadmiumgaanemitteren.Vooraldezeevaartheefteenzeerscherpeeconomischegroeilatenzien.

7.2 Ontwikkeling van emissies naar water 2007–2006, netto benadering

% verandering

–10 –5 0 5 10 15 20

Economische groei

Zware-metaal-equivalenten

Cadmium

Arseen

Zink

Koper

Nikkel

Lood

Kwik

Chroom

Nutriënten-equivalenten

Fosfor

Stikstof


7.2 Ontwikkeling emissies naar water in relatie tot economische groei 1995–2007

Deontwikkelingvanemissiesnaarwaterkanopverschillendemanierenwordengeana-lyseerd.Inkader7.2wordenrespectievelijkdebruto-endenettobenaderingnadertoe-gelicht.

Kader 7.2

Analyse van het milieuthema watervervuiling

Debijdragevandeeconomieaanhetmilieuprobleem‘watervervuiling’kanoptweever-schillendemanierenwordengeanalyseerd.Menkankiezenvooreenbrutobenaderingofvooreennettobenadering.Indebrutobenaderingwordenalleemissiesdiedirectophetoppervlaktewaterwordengeloosdplusdeemissiesdiewordengeloosdophetrioolmeegenomen.Deeffluenten(lozingenvanuitwaterzuiveringsinstallatiesophetopper-vlaktewater)wordenhierdusookbijbetrokken.Allelozingenvanuiteenbronwordenindezebenaderingdusgesommeerd.Ditbetekentdusdatdeemissiesophetriool,deemissiesnaarhetoppervlaktewaterendeeffluentenwordenmeegenomen.Dezebenaderinggaatgepaardmeteendubbeltelling.Eendeelvandeemissiesophetrioolwordtnamelijknietgezuiverdenkomtviaheteffluentinhetoppervlaktewaterterecht.Dezebeidestromenwordenindebrutobenaderinginzijngeheelmeegenomen.

Ookindenettobenaderingwordenalleemissiesdieophetoppervlaktewaterenhetrioolwordengeloosdmeegenomen(inclusiefdeeffluenten).Hetverschilmetdebrutobenadering isdatergecorrigeerdwordtvoorde influenten. Influentenzijnverontrei-nigdestoffen inhetaangevoerdeafvalwatervan rioolwaterzuiveringsinstallaties.Eenflink deel van de influenten wordt gezuiverd door rioolwaterzuiveringsinstallaties enkomtnietinhetoppervlaktewaterterecht.Deinfluentendiebinnenkomenbijwaterzui-veringsinstallatieswordengesaldeerdmethetcijferzoalsberekentmetbehulpvandedebrutobenadering.Metbehulpvandenettobenaderingkandusdedaadwerkelijkemilieubelastingdooreconomischeactiviteiteninkaartwordengebracht.

Inbeidebenaderingenwordtuit-enafspoelingnietmeegenomen.

Brutobenadering:In2007nogsteedsontkoppelingeconomischegroeienemissiesvannutriëntennaarwaterDebrutoemissiesvannutriënten,gemeten innutriënten-equivalenten,doordeNeder-landse economie zijn in de periode1995–2007 gedaald met 16procent. In1995 is deverhoudingvoornutriënten-emissiestussenproducentenenhuishoudensongeveeréénopéén.In2007emitterenhuishoudensbijnatweeënhalfkeerzoveelnutriëntendanprodu-centen.Huishoudensemitteerdenvolgensdebrutobenaderingin2007bijna17procentmeerfosforenstikstofnaarwaterdanin1995(gemeteninnutriëntenequivalenten).Vooreendeel isditeengevolgvandebevolkingsgroei.Voor fosforemissiesgeldtbovendiendatdezezijngestegendooreentoenemendgebruikvanvaatwasmiddelen.Debekendevaatwasblokjesbevattenrelatiefveelfosfor.Veelvandezeemissieskomenviahethuis-houdelijke afvalwater in het riool terecht en worden uiteindelijk gezuiverd door een ri-oolwaterzuiveringsinstallatie.Detotaleemissievannutriëntennaaroppervlaktewaterenriooldoorproducentenisindeperiode1995–2007met44procentafgenomen,terwijldeeconomiemet39procentisgegroeid.Dedalinginemissiesdoorproducentenwordtdustenietgedaandoordestijgingvandeemissiesdoorhuishoudens.

Nettobenadering:ZuiveringsinstallatieszorgenvoorflinkedalingMetbehulpvandenettobenaderingkandedaadwerkelijkemilieubelastingdooreconomi-scheactiviteiteninkaartwordengebracht.Dedalinginemissiesvolgensdebrutobenade-ringiskleinerdandedalinginemissiesvolgensdenettobenadering.Denettobenaderinggeeftaandatdeeconomiein200750procentminderdrukuitoefentopdewaterkwaliteitvanNederlandsewaterendanin1995hetgevalwas.Hetverschiltussenbeidemaatsta-

7.3 Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, bruto- en netto benadering, nutriënten-equivalenten

index (1995=100)

Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, bruto benadering

Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, netto benadering

Bbp, prijsniveau 2000

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2007200620052004200320022001200019991998199719961995


venisteverklarendoordeverbeteringvanhetzuiveringsrendementvanwaterzuiverings-installaties.AlsgevolgvanstrengeEuropeseregelgevingmoestenerveeltechnologischeaanpassingenopdezuiveringsinstallatieswordendoorgevoerdomzodestikstof-enfos-forverwijderingteverbeteren.Dezeverbeteringindezuiveringsrendementenvoorfosforenstikstofzijnhetresultaatvanflinkeinvesteringeninhetzuiveringsapparaat.

Voornutriëntennaarwatergeldtdatdeeconomiein2007harderisgegroeiddandebrutolozingnaarrioolenoppervlaktewater.Denettolozingvannutriëntenisin2007zelfsge-daald.Watbetreftdebrutolozingvannutriënteniservoor2007dusnogsteedssprakevaneenrelatieveontkoppeling5)tusseneconomieenmilieu.Indiengekekenwordtnaardenettolozing,iserzelfssprakevaneenabsoluteontkoppeling.

5) Vanabsoluteontkoppelingissprakewanneerdeeconomiegroeitendeemissiesnaarwaterdesondankstochdalen.Vanrelatieveontkoppelingissprakewanneerdeemissienaarwatermindersnelgroeitdandeeconomie(involumetermen).

7.4 Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, bruto- en netto benadering, zware-metaal-equivalenten

index (1995=100)

Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, bruto benadering

Bijdrage Nederlandse economie aan milieuthema, netto benadering

Bbp, prijsniveau 2000

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2007200620052004200320022001200019991998199719961995


Geen absolute ontkoppeling emissies van zware metalen naar water en economischegroeiin2007In2007 isdebruto lozingvanzwaremetalennaarwater (gemeten inzware-metaal-equivalenten)met4,4procenttoegenomen.Degroeivandeeconomiebedroegin20073,6procent.Indiengekekenwordtnaardebrutolozing,isin2007danookgeensprakemeervaneenontkoppelingvaneconomischegroeienemissiesvanzwaremetalennaarwater.Voorheteerstsinds1995wordtdeontkoppelingdoorbroken.Alsgekekenwordtnaardenettolozingen,isernogwelsprakevaneenrelatieveontkoppeling.Denettoemis-sieszijnnamelijkmet2,1procentgestegen.

BelastingNederlandsoppervlaktewatergevoeligvoorbuitenlandseriviervrachtenVerschillendefactorendragenbijaandebelastingvanhetoppervlaktewaterinNederland.Zowelnatuurlijkeprocessenalseconomischeprocessenspeleneenbelangrijkerol.Deindi-cator‘bijdrageaanmilieuthema’geeftaanhoeveelemissiesdaadwerkelijkinhetNederland-semilieuachterblijven.Deze indicatorvoorhetmilieuthemavermestingoppervlaktewaterfluctueertbehoorlijkindetijd.Dezefluctuatiesinhetmilieuthemawordenvooralveroorzaaktdoorflinkeschommelingeninriviervrachtenvanuithetbuitenland.Riviervrachtenzijnvervui-lendestoffendiezichinhetrivierwaterbevinden.HetweerendelozingeninhetbuitenlandspeleneenbelangrijkerolvoordeemissievrachteninNederlandserijkswateren.Hogewa-terstandenenveellozingeninhetbuitenlandzorgenervoordaterveelemissiesNederlandbinnenstromenenuiteindelijkachterblijveninhetNederlandserivierengebied.Internationaalwaterbeleid(KaderRichtlijnWater)kanervoorzorgendatdeemissiesdieNederlandbin-nenkomenuiteindelijkwordengereduceerd.Ookisuit-enafspoelingvanlandbouwgrondeneenbelangrijkefactorvoordetotaleemissiesdieuiteindelijkinhetNederlandsewatermilieuterechtkomen.Dehoeveelheidschadelijkestoffendiedooruit-enafspoelinguiteindelijkinhetoppervlaktewaterterechtkomen, isvooralafhankelijkvanhetweerenvanhistorischebodememissies.DeNederlandseeconomieheefteenmeerstabielerolindetotalebelastingvanhetNederlandseoppervlaktewater.Juistderegionalewaterkwaliteitwordtbepaalddoorbinnenlandseemissiebronnen(PBL2008b).

7.3 Verschil in milieu-intensiteit tussen bedrijfstakken

Nutriënten-intensiteitvanmilieudienstverleninghethoogstDeemissiesvannutriëntenperverdiendeeuro (nutriënten-intensiteit)zijn indemilieu-

7.5 Bijdragen aan de vermesting van het oppervlaktewaternutriënten-equivalenten x 1 000

Bijdrage emissies Nederlandse economie

Netto bijdrage door rivieraanvoer en -afvoer

Vermesting oppervlaktewater

Bijdrage uit- en afspoeling

–20

–10

0

10

20

30

40

50

2007200620052004200320022001200019991998199719961995


dienstverleningveruithethoogst6).Ditkomtdoordatdezeeconomischesectorzichonderanderebezighoudtmetbodemsaneringenhetophalenenverwerkenvanafvalgepro-duceerddooranderen.Bijbeideuitvoerendetakenkomenrelatiefveelemissiesvrijdiegeloosdwordenophetrioolenhetoppervlaktewater.Ookdevoeding-engenotmiddelen-industrieisverantwoordelijkvoorrelatiefveelnutriëntenemissies.Eenverklaringhiervooristevindenbijhetschoonmakenvandeproductiefaciliteitenwaarbijrestenvanvoedings-middeleninhetafvalwaterterechtkomen.Dezevoedingsrestenbevattenveelstikstofenfosfor.

Naasteerdergenoemdesectorenkentookde tuinbouweenhogenutriënten-intensiteit.Voordeteeltvangewasseniswaternodigwaarbijookovertolligwatervrijkomtwatnietop-nieuwwordtgebruikt(recirculatie),maardirectwordtafgevoerd(Rijkswaterstaat,2008a).Doordeafvoervanditovertolligewaterkomenveelmeststoffenterechtinhetriool.Ookdeveeteeltendeakkerbouwkenneneenhogeemissie-intensiteit.Bijhetbemestenvanlandbouwgrondenkomteendeelvandemestdirectindeslotenterecht.Ditleidttoteenbelastingvanhetoppervlaktewatermetmeststoffen,zoalsstikstofenfosfor(Rijkswaterstaat,2008b).Uit-enafspoelingvanlandbouwgrondenishiernietindeanalysebetrokken.Indiendezeoverdrachtenwelwordenmeegenomen,komtdenutriënten-intensiteitvoordelandbouwsectorenveelhogeruit.

Hogezwaremetalen-intensiteitvoorvervoeroverwaterenvisserijDebedrijfstakkenvisserijenhetvervoeroverwaterzijnverantwoordelijkvoorrelatiefveelemissiesvanzwaremetalenperverdiendeeuro.Debronvandeemissiesisdecoating,dieisaangebrachtopdebuitenkantvanzeeschepenenvissersschepen.Dezedientdeaangroei vanorganismen tegen tegaan.Demeeste coatings veroorzakenechter veelemissiesvankopernaarhetwater(Rijkswaterstaat2008d).Eenanderebronvandeemis-siesishetanodemateriaaldatisaangebrachtopdebuitenkantenbinnenkant(indebal-lasttanks)vanzee-envissersschepen.Hetgaathiervooralomdeemissiesvanzinken

6) Exclusiefuit-enafspoelingeneffluenten.

7.6 Milieu-intensiteit van bedrijfstakken, nutriënten-equivalenten

nutriënten-equivalenten per duizend euro

0 50 100 150 200 250


Voedings- en genotmiddelenindustrie

Tuinbouw

Chemische eindproductenindustrie

Veehouderij

Textiel- en lederindustrie

Chemische basisproductenindustrie

Papierindustrie

Aardolie-industrie

Overige Landbouw

Elektrotechnische industrie


Akkerbouw

Metaalproductenindustrie

Rubber- en kunststofindustrie


Transportmiddelenindustrie

Electriciteitsbedrijven


cadmium.Cadmiumisalsverontreiniginginhetzinkaanwezigenkomtbijhetoplossenvanditanodemateriaalvrij(Rijkswaterstaat2008e).

Detransportmiddelenindustrie loostookrelatiefveelzwaremetalenperverdiendeeuronaarwater.Vooralkoper,datzeertoxischis,wordtveelgeloosddoordezebedrijfstak.Ookandereemissieszoalsnikkelenchroomtengevolgevandecorrosievanroestvaststaalspeleneenbelangrijkerol.Ditroestvaststaalisverwerktinprocesinstallatieseningebou-wen (Rijkswaterstaat2008c).Eenanderproceswaarbij relatief veel schadelijke stoffennaarrioolenoppervlaktewaterwordengeëmitteerd,isderecyclingbinnendepapierindu-strie.Ophetmomentdatdepapierproducentenhetpapieropnieuwgebruiken(recyclen),komendezwaremetalenuitdeinktinhetafvalwaterterecht.Vooralchroom,koperenzinkkomenbijditrecyclingsprocesvrij.

7.7 Milieu-intensiteit van bedrijfstakken, zware-metaalequivalenten

zware metaal-equivalenten per duizend euro

0 1 2 3 4 5 6

Visserij

Vervoer over water

Transportmiddelenindustrie


Papierindustrie

Chemische basisproductenindustrie

Aardolie-industrie


Textiel- en lederindustrie


Vervoer over land

Elektrotechnische industrie

Overige delfstoffenwinning

Chemische eindproductenindustrie

Overheidsbestuur en sociale verzekering

Veehouderij

Tuinbouw

Defensie


Tabel 7.8 Emissies naar oppervlaktewater en riool, 2007, herkomst en bestemming

Zwaremetalen Nutriënten

Arseen Cadmium Chroom Koper Kwik Lood Nikkel Zink Zware-metaalequiva-lenten

Fosfor Stikstof Nutriën-tenequiva-lenten

kgeq(x1000) ton

eq(x1000)

HERKOMST VAN STOFFEN

DOORHUISHOUDENS 3720 819 3289 161097 294 66279 8263 228100 78,3 12961 70206 19981– –

Eigenvervoer 456 3 24 3994 – 689 103 19311 2,1 – – –Overigeconsumptie 3265 816 3265 157104 294 65590 8160 208790 76,3 12961 70206 19981

– –DOORPRODUCENTEN 8359 860 36523 75869 188 16553 46336 351344 50,5 8816 107550 19571

– –Landbouw,bosbouwenvisserij 0 209 0 20394 – 2858 20198 123330 12,1 4350 74858 11836Akkerbouw 0 70 0 5916 – 910 7145 41470 3,7 1472 16312 3104Tuinbouw 0 5 0 241 – 128 12 3694 0,2 139 2532 392Veeteelt 0 124 0 10376 – 1648 12381 72108 6,5 2576 52783 7854Landbouwoverig 0 9 0 718 – 170 660 4346 0,4 163 3231 486Visserij – 1 – 3143 – 2 – 1712 1,1 – – –

– –Delfstoffenwinning 3 5 159 77 – 10 23 421 0,1 – – –

– –Industrie 1087 348 32455 16451 32 2704 15861 32791 10,9 1552 10235 2576Voedings-engenotmiddelenindustrie 144 2 2346 921 1 109 1337 4109 0,6 1146 4625 1609Textiel-enlederindustrie 1 0 522 585 0 5 314 2741 0,3 10 480 58Papierindustrie 42 57 682 954 1 111 506 2214 0,7 24 398 64Uitgeverijenendrukkerijen 0 0 1437 32 – 3 640 119 0,1 – – –Aardolie-industrie 116 2 409 411 16 45 1066 2105 0,8 34 507 85Chemischebasisproductenindustrie 576 221 2593 1949 9 1135 1980 11407 2,6 146 2023 348Chemischeeindproductenindustrie 59 6 726 380 1 203 496 1436 0,3 47 1046 151Rubber-enkunststofindustrie 0 0 597 37 – 20 271 411 0,1 9 65 15Basismetaalindustrie 142 53 908 449 3 682 1179 2348 0,7 15 521 67Metaalproductenindustrie 0 0 14600 1145 – 164 4173 3672 1,1 5 380 43Machine-industrie 0 0 1673 28 – 5 745 208 0,1 – – –Elektrotechnischeindustrie 5 6 1576 1856 0 119 1117 663 0,7 114 77 122Transportmiddelenindustrie 0 0 897 7619 – 66 493 910 2,6 1 39 5Houtindustrie 0 0 328 4 – 1 146 30 0,0 – – –Bouwmaterialenindustrie 1 0 575 61 – 32 248 279 0,1 2 74 9Overigeindustrie 0 0 2532 16 – 3 1126 103 0,1 – – –Voorbereidingtotrecycling 0 0 52 5 – 1 25 33 0,0 – 0 0

– –Energie-enwaterleidingbedrijven 2 2 4 80 1 44 9 265 0,1 1 61 7Energiebedrijven 2 2 4 65 1 39 9 226 0,1 1 61 7Waterleidingbedrijven 0 0 0 15 – 5 0 39 0,0 – – –

– –Bouwnijverheid 2 0 2 1422 – 460 10 5333 0,7 – – –

– –Handel,horecaenreparatie 2 0 2 3322 – 1161 9 8683 1,4 1 13 2Autohandelen-reparatie 0 0 0 383 – 128 2 1111 0,2 – – –Groothandel 1 0 1 1192 – 412 5 3706 0,5 1 13 2Detailhandelenreparatie 0 0 0 1240 – 441 1 2735 0,5 – – –Horeca 0 0 0 507 – 180 1 1131 0,2 – – –

– –Vervoer,opslagencommunicatie 1091 6 12 10831 – 608 46 34244 4,9 0 17 2Vervoeroverland 10 1 10 5125 – 471 43 12543 2,2 0 14 2Vervoeroverwater – 5 – 5067 – 17 – 19776 2,4 – – –Vervoerdoordelucht 0 0 0 112 – 33 1 468 0,1 – – –Dienstverleningt.b.v.vervoer 1081 0 2 526 – 87 2 1456 0,3 – 3 0Postentelecommunicatie – – – – – – – – – – – –

– –Financiëleenzakelijkedienstverlening 6 1 8 4495 1 1489 27 14517 2,1 – – –

– –Overheid 2810 1 5 4268 – 739 7 36811 3,0 – – –Overheidsbestuur,socialeverz.&Defensie 2810 1 5 3382 – 422 6 34942 2,6 – – –Gesubsidieerdonderwijs 0 0 0 885 – 316 1 1869 0,4 – – –

– –Zorgenoverigedienstverlening 3355 287 3876 14530 154 6480 10146 94952 15,3 2911 22366 5147Gezondheids-enwelzijnszorg 0 0 0 2064 30 744 0 4620 1,9 – – –Milieudienstverlening 3354 287 3875 11606 124 5437 10144 88236 13,1 2911 22366 5147Overigediensten 1 0 0 859 – 298 2 2096 0,4 – – –

– –OVERIGEHERKOMSTBINNENLAND 3670 623 –8592 24 253 26274 6039 253826 21,1 544 22322 2776Afvalstortplaatsen 309 43 1254 335 16 408 837 2510 1,0 15 2245 239Atmosferischedepositie 1315 653 1211 17541 361 16350 4859 74115 24,5 – 19980 1998Transportverschil 2047 –73 –11057 –17852 –124 9516 343 177201 –4,4 529 97 539Totaal ingezetenen 15750 2302 31219 236990 735 109106 60638 833271 150,0 22320 200078 42328

– –UITHETBUITENLAND – –w.v.aanvoerviarivieren 146097 9918 219790 354457 1675 220949 260295 1852244 317,5 11270 294371 40707w.v.niet-ingezeteneninNederland – 15 – 15999 – – – 31712 6,5 – – –

– –Totaal herkomst van stoffen 161847 12234 251010 607446 2409 330055 320933 2717226 474,0 33591 494449 83036

– –


Tabel 7.8 Emissies naar oppervlaktewater en riool, 2007, herkomst en bestemming

Zwaremetalen Nutriënten

Arseen Cadmium Chroom Koper Kwik Lood Nikkel Zink Zware-metaalequiva-lenten

Fosfor Stikstof Nutriën-tenequiva-lenten

kgeq(x1000) ton

eq(x1000)

BESTEMMING VAN STOFFEN – –– –

ABSORPTIEDOORPRODUCENTEN 6591 1035 20519 156243 378 49066 21999 481911 89,4 14968 87817 23750– –

NAARHETBUITENLAND – –w.v.afvoerviarivieren 81675 4586 122873 259208 4408 133703 145517 961142 306,7 12171 262092 38380w.v.ingezeteneninhetbuitenland – 3 – 3230 – – – 11697 1,5 – – –

– –BIJDRAGEAANMILIEUTHEMA’S – –Zwaremetalennaaroppervlaktewater 73581 6610 107617 188764 –2377 147286 153417 1262476 76,4 6452 144539 20905Nutriëntennaaroppervlaktewater – – – – – – – – – – – –

– –Totaal bestemming van stoffen 161847 12234 251010 607446 2409 330055 320933 2717226 474,0 33591 494449 83036

Bron:Milieurekeningen,CBS,2009.


Tabel 7.9 Tijdreeks van emissies naar oppervlaktewater en riool, zware-metaalequivalenten

1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

equivalenten(x1000)HERKOMST VAN STOFFEN

HUISHOUDENS 96,5 92,1 93,4 94,7 75,1 80,2 78,2 78,3 78,3

Eigenvervoer 2,5 2,0 2,1 2,1 2,3 2,4 2,1 2,1 2,1Overigeconsumptie 94,0 90,1 91,3 92,6 72,8 77,8 76,2 76,2 76,3

PRODUCENTEN 103,5 68,0 67,4 64,7 60,3 54,8 48,4 45,6 50,5

Landbouw,bosbouwenvisserij 9,7 10,9 10,5 10,0 9,4 8,8 7,9 8,3 12,1Akkerbouw 2,1 2,4 2,3 2,2 2,0 1,9 1,7 1,9 3,7Tuinbouw 0,2 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2Veeteelt 5,9 6,3 6,0 5,6 5,3 4,9 4,5 4,6 6,5Landbouwoverig 0,4 0,8 0,7 0,7 0,6 0,5 0,3 0,4 0,4Visserij 1,1 1,0 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1

Delfstoffenwinning 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,2 0,2 0,1 0,1

Industrie 31,5 15,6 14,9 14,3 13,8 13,5 12,2 10,6 10,9Voedings-engenotmiddelenindustrie 2,7 1,5 1,4 1,4 1,4 1,3 1,3 0,9 0,6Textiel-enlederindustrie 1,3 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,5 0,3Papierindustrie 0,9 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,7Uitgeverijenendrukkerijen 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Aardolie-industrie 0,6 0,9 0,8 0,6 0,7 0,8 0,9 0,6 0,8Chemischebasisproductenindustrie 13,6 4,0 3,8 3,7 3,6 3,6 3,2 2,5 2,6Chemischeeindproductenindustrie 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,4 0,3 0,3 0,3Rubber-enkunststofindustrie 0,3 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Basismetaalindustrie 3,2 1,7 1,5 1,5 1,2 0,9 0,7 0,7 0,7Metaalproductenindustrie 2,5 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,9 1,1Machine-industrie 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Elektrotechnischeindustrie 2,6 1,1 1,1 1,2 1,1 1,2 1,0 0,5 0,7Transportmiddelenindustrie 2,7 2,6 2,6 2,6 2,6 2,7 2,6 2,6 2,6Houtindustrie 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Bouwmaterialenindustrie 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Overigeindustrie 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Voorbereidingtotrecycling 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Energie-enwaterleidingbedrijven 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 0,1 0,1Energiebedrijven 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,1 0,1Waterleidingbedrijven 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Bouwnijverheid 0,6 0,6 0,7 0,7 0,7 0,8 0,7 0,7 0,7

Handel,horecaenreparatie 1,6 1,5 1,5 1,6 1,6 1,6 1,5 1,5 1,4Autohandelen-reparatie 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2Groothandel 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5Detailhandelenreparatie 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5Horeca 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Vervoer,opslagencommunicatie 4,2 3,9 4,3 4,4 4,5 4,6 3,5 3,9 4,9Vervoeroverland 2,1 2,2 2,2 2,2 2,4 2,4 2,1 2,2 2,2Vervoeroverwater 1,7 1,3 1,7 1,7 1,7 1,7 0,9 1,3 2,4Vervoerdoordelucht 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1Dienstverleningt.b.v.vervoer 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3Postentelecommunicatie – – – – – – – – –

Financiëleenzakelijkedienstverlening 1,7 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1 2,0 2,0 2,1

Overheid 3,3 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,1 3,0 3,0Overheidsbestuur,socialeverz.&Defensie 2,9 2,7 2,6 2,6 2,6 2,6 2,7 2,7 2,6Gesubsidieerdonderwijs 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4

Zorgenoverigedienstverlening 50,7 30,2 30,3 28,6 24,9 20,1 17,0 15,4 15,3Gezondheids-enwelzijnszorg 25,6 6,9 7,0 7,1 5,6 4,1 2,6 2,2 1,9Milieudienstverlening 24,7 22,9 22,9 21,1 18,9 15,5 14,0 12,9 13,1Overigediensten 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4

OVERIGEHERKOMSTBINNENLAND 32,0 24,8 23,6 22,9 22,5 22,1 23,0 16,3 21,1Afvalstortplaatsen 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0Atmosferischedepositie 48,6 35,8 33,0 31,1 29,0 26,9 25,4 24,9 24,5Transportverschil –17,6 –12,0 –10,4 –9,2 –7,5 –5,8 –3,5 –9,7 –4,4

Totaal ingezetenen 232,0 185,0 184,4 182,3 157,9 157,2 149,6 140,1 150,0

UITHETBUITENLANDw.v.aanvoerviarivieren 532,3 350,7 492,0 478,1 465,8 346,0 291,3 322,4 317,5w.v.niet-ingezeteneninNederland 5,9 5,7 5,9 6,2 6,5 6,7 7,0 6,9 6,5

Totaal herkomst van stoffen 769,9 541,3 682,3 666,5 630,2 509,9 447,8 469,4 474,0


ABSORPTIEDOORPRODUCENTEN 113,0 93,0 97,7 88,9 89,1 90,2 92,5 84,5 89,4

NAARHETBUITENLANDw.v.afvoerviarivieren 840,9 256,6 433,5 439,9 160,4 220,1 173,4 282,1 306,7w.v.ingezeteneninhetbuitenland 1,1 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 1,0 1,0 1,5

BIJDRAGEAANMILIEUTHEMA’SZwaremetalennaaroppervlaktewater –185,1 190,9 150,3 136,9 379,8 198,7 181,0 101,8 76,4

Totaal bestemming van stoffen 769,9 541,3 682,3 666,5 630,2 509,9 447,8 469,4 474,0



Tabel 7.10 Tijdreeks van emissies naar oppervlaktewater en riool, nutriënten-equivalenten

1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

equivalenten(x1000)HERKOMST VAN STOFFEN

HUISHOUDENS 17043 18417 18731 19025 19319 19593 19897 19938 19981

Eigenvervoer – – – – – – – – –Overigeconsumptie 17043 18417 18731 19025 19319 19593 19897 19938 19981

PRODUCENTEN 25612 22703 21480 20180 14252 17360 15431 14470 19571

Landbouw,bosbouwenvisserij 11228 11996 11822 10941 5623 8967 7215 6922 11836Akkerbouw 2361 2428 2761 2607 1094 1988 1376 1443 3104Tuinbouw 319 401 620 616 593 1012 443 417 392Veeteelt 8089 8640 7193 6471 3549 5025 5031 4726 7854Landbouwoverig 456 526 1247 1246 386 941 364 335 486Visserij 2 1 1 1 1 1 1 – –

Delfstoffenwinning 85 3 2 2 2 2 3 2 –

Industrie 6704 4267 3062 2878 2933 2806 2987 2669 2576Voedings-engenotmiddelenindustrie 2396 2025 1915 1840 1783 1655 1835 1589 1609Textiel-enlederindustrie 114 73 66 67 66 66 47 51 58Papierindustrie 126 100 95 92 90 88 89 89 64Uitgeverijenendrukkerijen 1 0 0 0 0 0 0 0 –Aardolie-industrie 41 68 70 72 86 92 101 82 85Chemischebasisproductenindustrie 3541 1619 515 384 465 438 425 344 348Chemischeeindproductenindustrie 126 165 167 169 171 172 170 224 151Rubber-enkunststofindustrie 5 8 10 18 32 46 38 36 15Basismetaalindustrie 145 76 70 67 60 61 66 61 67Metaalproductenindustrie 91 21 26 29 32 33 32 37 43Machine-industrie – – – – – – – – –Elektrotechnischeindustrie 107 96 112 123 133 139 167 137 122Transportmiddelenindustrie 6 8 8 7 6 6 6 6 5Houtindustrie – 0 0 0 0 – – – –Bouwmaterialenindustrie 3 8 8 8 8 8 9 10 9Overigeindustrie 0 0 0 0 0 0 0 0 –Voorbereidingtotrecycling 0 1 1 1 2 2 2 2 0

Energie-enwaterleidingbedrijven 1 15 27 35 43 46 41 13 7Energiebedrijven 1 6 20 29 39 43 38 9 7Waterleidingbedrijven – 10 7 6 4 3 3 3 –

Bouwnijverheid 6 0 0 0 0 0 0 – –

Handel,horecaenreparatie 11 224 145 96 43 18 31 7 2Autohandelen-reparatie 0 0 2 3 4 4 0 2 –Groothandel 9 218 141 90 39 14 28 5 2Detailhandelenreparatie – – – – – – – – –Horeca 1 5 2 3 0 0 3 0 –

– – – – – – – – –Vervoer,opslagencommunicatie 9 10 7 6 5 4 3 3 2Vervoeroverland 2 3 2 2 2 2 2 1 2Vervoeroverwater – – – – – – – – –Vervoerdoordelucht – – – – – – – – –Dienstverleningt.b.v.vervoer 7 7 5 4 3 2 2 1 0Postentelecommunicatie – – – – – – – – –

Financiëleenzakelijkedienstverlening 4 8 7 7 6 5 5 6 –

Overheid 2 1 1 1 1 1 1 1 –Overheidsbestuur,socialeverz.&Defensie 2 1 1 1 1 1 1 1 –Gesubsidieerdonderwijs – – – – – – – – –

Zorgenoverigedienstverlening 7564 6180 6405 6213 5597 5511 5145 4849 5147Gezondheids-enwelzijnszorg 8 14 15 16 17 18 15 11 –Milieudienstverlening 7555 6162 6387 6195 5579 5493 5129 4838 5147Overigediensten 1 4 3 3 1 1 1 1 –

– – – – – – – – –OVERIGEHERKOMSTBINNENLAND 4714 2853 2650 2514 2379 2243 2176 2360 2776Afvalstortplaatsen 244 239 239 239 239 239 239 239 239Atmosferischedepositie 2575 2226 2183 2155 2126 2098 2084 2038 1998Transportverschil 1895 388 227 120 13 –94 –147 83 539

Totaal ingezetenen 47369 43973 42861 41719 35949 39196 37504 36769 42328

UITHETBUITENLANDw.v.aanvoerviarivieren 70763 53433 51887 65556 43527 43954 35836 37535 40707w.v.niet-ingezeteneninNederland – – – – – – – – –

Totaal herkomst van stoffen 118131 97405 94748 107275 79476 83150 73340 74304 83036


ABSORPTIEDOORPRODUCENTEN 22154 21773 22418 22821 22472 22752 22908 22925 23750

NAARHETBUITENLANDw.v.afvoerviarivieren 86925 53433 49170 68274 31231 42033 32855 35285 38380w.v.ingezeteneninhetbuitenland – – – – – – – – –

BIJDRAGEAANMILIEUTHEMA’SNutriëntennaaroppervlaktewater 9052 22200 23160 16179 25774 18365 17577 16094 20905

Totaal bestemming van stoffen 118131 97405 94748 107275 79476 83150 73340 74304 83036



8. Afval

Afvalkanwordenhergebruikt,verbrandofgestort.Aldezevormenvanafvalbeheerver-oorzakenechterallerleimilieuproblemen.Hergebruikvanafvaldraagtbijaanhetbehoudvannatuurlijkegrondstoffenen is in het algemeendemeestmilieuvriendelijke verwer-kingsmethode.Maarookhetopnieuwbruikbaarmakenvanafvalgaatgepaardmetver-vuiling.Omafvalweerbruikbaartemakenisenergienodig.Hetgebruikvanenergieheeftvaak luchtemissies tot gevolg. Bij het verbranden van afval komen er rookgassen metCO2 en schadelijke stoffen zoals zware metalen en NOx vrij. Echter, de meeste scha-delijkestoffenkunnenmetbehulpvanfiltersuitde rookgassenwordenverwijderd.Welblijfternaverbrandingonbrandbaarafvaloverwatverderverwerktzalmoetenworden.Verbrandingvindteventueelplaatsmetterugwinningvanenergie.Hetstortenvanafvalisdeminstgewenstevormvanafvalbeheer.Stortplaatsennemenruimtein,zijnmeestalper-manentenmoetenjarenlangonderhoudenworden.Daarnaastkanafval,vooralopoude(gesloten)stortplaatsen,verontreinigingvanlucht,bodemenwaterveroorzaken.Eendeelvanhetgestorteafvalbevatschadelijkestoffendiekunnenoplossen inwaterenzodebodemenhetgrondwatervervuilen.Ookkomtbijdebiologischeafbraakvanorganischafvalmethaanvrij, eengasdatbijdraagtaanhetbroeikaseffect.Tegenwoordigwordendeze problemen grotendeels ondervangen door nieuwe stortplaatsen uit te rusten meteenvloeistofdichtebodemeneendrainagesysteemwaarmeeverontreinigdwaterwordtafgevoerdengezuiverd,endoorhetmethaanaftefakkelenoftegebruikenalsbrandstofvoorwarmte-enelektriciteitsopwekking.

Totnu toe ishetNederlandseafvalstoffenbeleider vooralopgerichtomhet vrijkomenvanafvalzoveelmogelijktebeperkenenafvalstoffendietochontstaanzonuttigmogelijkhertegebruiken(VROM,2007).Recentelijkheeftdeoverheidafvalbeleidontwikkeldomdemilieudrukvanafvalteverminderenvanuithetperspectiefvandehelemateriaalketen(VROM,2009).Het idee isdat tijdensdegehele levenscyclusvaneenproduct,endusnietalleen indeeindfase,aangrijpingspuntenaanwezigkunnenzijnvoordesturingopafvalaspectenenanderemilieuaspecten.

Indithoofdstukgevendeafvalrekeningeneenoverzichtvandeherkomstenbestemmingvanafval inNederland.Zoweldehuidigestandvanzakenalsdeontwikkelingen indelaatstetienjaarwordengeanalyseerd.

8.1 De afvalrekeningen

AfvalstoffenAfvalstoffenzijnstoffenwelkevoordeeigenaarnietbruikbaarzijnvoorproductie,transfor-matieofconsumptieenwaarvanhijzichontdoet,wilontdoenofmoetontdoen(EuropeseUnie,2002,2006).Demeesteafvalcategorieënkomenvoorinvastevorm,maarhetafvalkanookvloeibaarzijn(verf,oliën,oplosmiddelen).Afvalwordtonderscheideningevaar-lijkeenniet-gevaarlijkeafvalstoffen.Voorbeeldenvangevaarlijkafvalzijnafgewerkteolie,accu’senafvalstoffendiezwaremetalenofbepaaldechemicaliënbevatten.

Hergebruik,verbrandenenstortenIn de afvalrekeningen worden drie soorten afvalverwerking onderscheiden: hergebruik,verbrandenenstorten.Onderhergebruikwordtverstaanhetopnemenvanafval ineenproductieprocesvoorhetmakenvannieuweproducten.Hierbijgaathetbijvoorbeeldomhet verwerkenvanoudpapier innieuwdrukmateriaal, het composterenvanorganischafval, het gebruik van afval uit de voedingsmiddelenindustrie als diervoeder maar ookhetgebruikvanafvalalsfunderingsmateriaalvoorwegverharding.Onderverbrandingvanafvalwordtindithoofdstukverstaandeverbrandingmetalsdoelverwijderingofterugwin-ningvanenergie.Onderhetstortenvanafvalvaltzowelhetstortenopgecontroleerde


afvalstortplaatsen,alsookhetlozenvanafvalopoppervlaktewater.Eenafvalstroomdiegeloosdwordtisbijvoorbeelddewaterigestroom,dievrijkomtbijafvalscheiding-ofver-gistinginstallaties.Indeafvalrekeningenwordtdewijzevanafvalverwerkinggeregistreerdophetmomentdatafvalinhetfinalestadiumvanverwerkingis.Ditishetmomentdathetafvalweer inhetproductieproceswordt ingezet,opbrandofwordtgestort.Zowordtdeverwerkingvansloopauto’sopgenomenals85procenthergebruiken15procentgestortterwijlineersteinstantiebijnaalleauto’sbijde“voorbereidingtotrecycling”wordenaange-boden.Bijdeverwerkingvanafvalkanvervuilingvanluchtenwaterontstaan.Dezemilieu-problemenzijnindeanderemilieurekeningenopgenomen(ziehoofdstuk5,6en7).

AfvalstromenbeperktmeegenomenDeafvalstromenindeafvalrekeningenbeperkenzichtotafvaldatdirectvrijkomtbijpro-ductieveofconsumptieveactiviteiten.Uitgeslotenhiervanzijnstoffendiedirecthergebruiktwordenopdeplaatsvanontstaan.Omdubbeltellingentevoorkomenwordtafvaldatbijdeafvalverwerkingontstaat,afvaluitafval,zoveelmogelijkbuitenbeschouwinggelaten.Ommethodologischeredenenwordtverontreinigdegronddieniettoetewijzenisaaneenbe-paaldjaarofvervuilerooknietmeegenomen.Ookmateriaalverplaatsingenalsgevolgvanopgravingen,baggerenofmijnbouwwordennietmeegenomen.Tenslottewordtradioactiefafvalbuitenbeschouwinggelaten.

AfvalresiduenenafvalproductenGegevensoverafvaluitCBSstatistieken,registratiesofonderzoekenwordendoorSenter-Novemsamengebrachtineenafvaldatabase.Dezeafvaldatabaseishetuitgangspuntvoordeafvalrekeningen.Omaantesluitenbijdenationalerekeningenwordtdedatabaseopeenaantalpuntenaangepast.Eenvandeaanpassingenishetonderscheidenvanafval-productenenafvalresiduen.Voordeintegratievandefysiekeafvalcijfersmetdemonetairecijfersvandenationalerekeningenishetnoodzakelijkomonderscheidtemakentussenafval met een commerciële waarde en afval zonder een commerciële waarde voor deproducent1).Naarafvalmeteencommerciëlewaardevoordeproducentwordtgerefereerdalsafvalproduct,naarafvalzonderwaardevoordeproducentwordtgerefereerdalsaf-valresidu.Afvalproductenhebbeneenmonetairecomponentindenationalerekeningen.Voordezeproductenwordtbetaalddoordeontvanger.Afvalresiduenkunnengerelateerdwordenaanuitgavengedaanvoorhetafvalbeheer.Deontvangervanderesiduenwordtbetaaldomdeafvalresiduenverderteverwerken.Anderebelangrijkeaanpassingenomaandeconceptenvandenationalerekeningentevoldoenzijndeintegratievandeimportenexportvanafvalproductenenhetaanelkaargelijkstellenvanhetaanbodengebruikperafvalsoort.VooreenuitgebreidebeschrijvingvandegebruiktemethodezieDelahaye(2006).Vanwegedezeaanpassingenendehiergebruiktedefinitievanhetbegripafvalkunnendecijfersindezepublicatieenigszinsafwijkenvaneldersgepubliceerdeafvalcij-fers(PBL2009;SenterNovem,2009).

8.2 Stand van zaken in 2006

Inde tabellen8.3en8.4zijndeafvalrekeningenvoorhet jaar2006gepresenteerd.Ta-bel8.3geeftafvalresiduenweerentabel8.4afvalproducten.Indetabellenstaandeher-komstenbestemmingvanverschillendesoortenafval inmiljoenenkilogram.Ookwordthetaandeelgevaarlijkafvalgepresenteerd.Deherkomstvanafvalisuitgesplitstnaarpro-ducenten,huishoudensenimport.Debestemmingvanafvalisuitgesplitstnaaropnamevanafvaldoorproducenten(onderanderedesectormilieudienstverlening)endeexportvanafval.Afvalopnamedoorproducentenisonderverdeeldinwijzevanverwerking:her-gebruik,verbrandingenstorten.

1) Defysiekehoeveelheidafvalmeteencommerciëlewaardeisbepaaldopbasisvanmonetairegegevensuitdenationalerekeningen.Ditbetekentdatalleenaanafvalstromendie indenationalerekeningenvoorkomeneencommerciëlewaardewordttoegewezen.


Het totale afvalaanbod bedroeg 73miljard kilo in2006 en bestond voor tweederde uitafvalresiduenenvooreenderdeuitafvalproducten.Dehelftvandeafvalproductenwordtuithetbuitenlandgeïmporteerd, terwijlditbijdeafvalresiduenmaarvoor2procenthetgevalis.DemeesteafvalresiduenkomendusvrijinNederland.Vandeafvalresiduenwordtbijna driekwart hergebruikt. Een kleiner deel wordt gestort of geloosd (6procent), ver-brand(14procent)ofgeëxporteerd(8procent).Afvalproductenleverengeldopenwordendaaromnietgestort,zewordenvoorhetovergrotedeelhergebruiktenuitgevoerdnaarhetbuitenland.Alsafvalproductenwordenverbrand,dangebeurtditmethetdoelomenergieterugtewinnen.

BouwnijverheidproduceerthetmeesteafvalMetbijna30miljardkilowasmineraalafval in2006degrootsteafvalpost.Mineraalafvalkomtvoorbijnadriekwartvrijindevormvanbouw-ensloopafvalbijdebouwnijverheid.Alhoewelhetmeestemineraalafvalwordthergebruikt,maakthetdehelftvanhet totaalgestortafvaluit.Anderebelangrijkeafvalsoortenzijnhetgemengdafvalenhetniet-metaa-lafval.Dezeafvalsoortenkomenvooreengrootdeelvrijbijhuishoudens.Gemengdafvaldraagtvoor82procentbijaandetotalehoeveelheidverbrandeafvalresiduen.

Decommercieelwaardevolleafvalproductenbestaanvoorhetgrootstegedeelteuitplant-aardigendierlijkafval,datbijnageheelafkomstigisuitdelandbouwendevoedings-engenotsmiddelenindustrie.Zoverkooptdevoedings-engenotmiddelenindustrieeengrootdeelvanhetplantaardigafval,datvrijkomtbijdeproductievanvoedsel,alsveevoederpro-duct.Daarnaastmaaktplantaardigendierlijkafvalookeengrootdeeluitvandeimportenexportvanafvalproducten.

Gevaarlijkafvalheeftnagenoeggeencommerciëlewaardeenwordtdaaromhoofdzake-lijkbestempeldalsafvalresidu.Vanhettotaleaanbodaanafvalresiduenmaaktgevaarlijkafval10procentuit.Ondanksdathetpercentagegevaarlijkafvalkleinistenopzichtevandetotalehoeveelheidafval(8procent),maaktheteenrelatiefgrootdeeluitvandetotalehoeveelheidgestortafval(19procent).Hetmeestvoorkomendegevaarlijkafvalismine-raalafval,zoalsvervuildegrond.

8.3 Ontwikkelingen in de tijd

StortenvanafvalneemtverdertoeDegestortehoeveelheidafvalisin2006voorhettweedeopeenvolgendejaartoegenomen.Metnamedegestortehoeveelheidbrandbaarafval isgestegen.Dit isafvaldatnorma-litervoorverbrandinginaanmerkingkomt,zoalsgemengdafvalvanhuishoudens.Dezetoename is indirecteengevolgvaneenDuitsstortverbodvooronbehandeldafval.HetstortverbodleiddetoteentoenamevanhetafvalaanbodbijDuitseverwerkingsinstallaties,waardoordeverwerkingstarievenstegen.OmdatdeafzetmogelijkhedenvanNederlandsafvalinDuitslandminderzijngewordenendeverwerkinginDuitslandduurderisgewor-den,wordthetafvalnuterverbrandinginNederlandaangeboden.DecapaciteitvandeNederlandseverbrandingsinstallatiesbleekechternietgrootgenoegomalhetbrandbareafvalteverwerken.Vooreengedeeltevanhetbrandbaarafvalisdaaromeenstortingsont-heffingverleend.Hetgestortafvalneemtdustoe,terwijlhetinNederlandverbrandeafvalredelijkstabielblijft.

Deimportenexportvanafvalresiduenzijnooksterktoegenomenin2006.Deimportvanbijnaalleafvalsoortenneemttoe.Degrootstetoenameistezienbijhetgemengdafval.OndankshetstortverbodinDuitslandneemtdeexportverdertoe.Ditkomtdoordetoege-nomenexportvandierlijkemesttenbehoevevandelandbouw.

AfvalaanbodlaatstejarenstabielDelaatstejarenblijfthettotaleafvalaanbod(Nederlandseproductieplusimport)stabielrondde73miljardkilo.Ditondankstoegenomeneconomischegroeientoegenomencon-sumptievebestedingen.Opdelangeretermijnlaatdeafvalproductieeenstijgingzien.Ten


opzichtevan1990ishetafvalaanbodin2006met17miljardkilotoegenomen.Hiertegen-overstaateenpositieveontwikkelingmetbetrekking totdeverwerkingswijzevanafval.Indeperiode1990–2006ishetaandeelgestortafvalgedaaldvanbijna30procentnaar5procent.Hetaandeelhergebruiktafvalisjuistgegroeidvan65procentnaar81procent.

8.1 Verandering herkomst en bestemming afvalproducten en -residuen

% verandering tussen 2005 en 2006Afvalproducten Afvalresiduen

–10 –5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

Export

Storten/lozen

Verbranding

Hergebruik

Import

Productie

Productie Hergebruik Storten

Import Verbranding Export

8.2 Herkomst en bestemming afvalmiljard kg

–80

–60

–40

–20

0

20

40

60

80

200620052004200320022001200019951990

Her

kom

stBe

stem

min

g


Tabel 8.3 Afvalresiduen, 2006

Chemisch,biologischengezondheids-zorgafval

Metaal-afval

Niet-metaal-afval

Afgedanktmateriaal1)

Dierlijkenplantaardigafval

Gemengdafval2)

Slib Mineraal,verhardenverglaasdafval

Totaal w.vgevaar-lijkafval


HUISHOUDENS 21 15 1282 300 1710 4768 – 571 8667 245

PRODUCENTEN 1497 226 2434 177 5252 4395 518 28108 42606 4745

Landbouw,bosbouwenvisserij 5 1 3 3 2907 24 0 11 2954 7Delfstoffenwinning 21 0 1 0 0 6 0 175 204 19Industrie 854 89 1021 26 1284 866 105 3876 8120 613Voedings-engenotmiddelenindustrie 20 4 94 0 1253 234 86 663 2354 3Textiel-enlederindustrie 7 0 39 0 0 12 0 0 59 5Papierindustrie 45 1 182 0 0 173 15 0 416 4Uitgeverijenendrukkerijen 7 1 166 0 3 32 0 0 209 7Aardolie-industrie 104 0 1 0 1 3 0 19 128 26Chemischebasisproductenindustrie 296 3 17 3 4 42 1 413 778 225Chemischeeindproductenindustrie 150 1 6 1 1 14 0 138 312 93Rubber-enkunststofindustrie 11 1 40 2 1 38 0 0 93 12Basismetaalindustrie 142 14 3 0 0 15 0 1847 2021 169Metaalproductenindustrie 24 37 28 3 1 67 0 21 181 21Machine-industrie 12 8 21 3 1 36 0 10 92 13Elektrotechnischeindustrie 8 6 20 10 1 29 0 15 89 9Transportmiddelenindustrie 17 8 19 1 0 50 0 3 99 14Houtindustrie 1 0 213 0 2 17 0 7 241 1Bouwmaterialenindustrie 7 2 33 1 0 37 3 733 816 5Overigeindustrie 2 1 139 1 17 66 0 5 232 2Voorbereidingtotrecyling 2 – 0 0 – 1 – 0 3 3

Energie-enwaterleidingbedrijven 4 1 2 0 4 64 35 1054 1164 5

Bouwnijverheid 39 94 820 4 308 677 1 21854 23798 3070

Handel,horecaenreparatie 187 23 316 52 55 1245 – 1 1879 276

Vervoer,opslagencommunicatie 247 2 55 16 8 178 – 0 506 263

Financiëleenzakelijkedienstverlening 38 4 89 30 285 553 3 16 1018 84

Overheid 22 2 50 16 158 307 2 9 566 47Zorgenoverigedienstverlening 80 10 76 31 243 474 372 1111 2397 360

Totaal ingezetenen 1518 241 3715 477 6962 9162 518 28679 51273 4990

UITHETBUITENLANDImport 124 27 64 37 68 209 12 330 870 328

Totaal herkomst van stoffen 1642 268 3780 515 7031 9371 529 29009 52143 5318


OPNAMEDOORPRODUCENTENHergebruiktafval 857 174 2211 378 6045 1927 84 26249 37925 3734Verbrandafval3) 329 0 309 8 231 5805 175 219 7077 404Gestortengeloosdafval 79 0 23 39 22 1398 25 1620 3205 603

NAARHETBUITENLANDExport 377 94 1237 89 732 241 246 922 3936 577

Totaal bestemming van stoffen 1642 268 3780 515 7031 9371 529 29009 52143 5318

1)Sloopauto’s,huishoudelijkeapparaten,accu’setc.2)Huishoudelijkensoortgelijkafval,scheidingsresiduen,gemengdeenongedifferentieerdematerialen.3)Inclusiefafvalverbrandmethetdoelenergieoptewekken.


Tabel 8.4 Afvalproducten, 2006

Chemisch,biologischengezond-heidszorgafval

Metaal-afval

Niet-me-taalafval

Afgedanktmateriaal1)

Dierlijkenplantaardigafval

Gemengdafval2)

Slib Mineraal,verhardenverglaasdafval

Totaal w.vgevaarlijkafval


HUISHOUDENS – 55 694 – – – – – 749 –

PRODUCENTEN 2 1636 1141 – 6260 – – 968 10006 0

Landbouw,bosbouwenvisserij 0 3 34 – 1007 – – 1 1045 –Delfstoffenwinning 0 2 1 – – – – – 3 –Industrie 2 611 589 – 5252 – – 547 7002 0Voedings-engenotmiddelenindustrie 0 19 46 – 5192 – – 0 5257 –Textiel-enlederindustrie 0 1 19 – – – – 0 20 –Papierindustrie 0 5 155 – – – – – 160 0Uitgeverijenendrukkerijen 0 3 148 – – – – – 151 0Aardolie-industrie 0 1 0 – – – – 1 2 0Chemischebasisproductenindustrie 0 16 22 – 43 – – 86 168 –Chemischeeindproductenindustrie 1 5 7 – 14 – – 29 57 –Rubber-enkunststofindustrie 0 5 112 – – – – – 116 –Basismetaalindustrie 0 106 1 – 0 – – 430 538 –Metaalproductenindustrie 0 272 12 – – – – 0 284 0Machine-industrie 0 54 8 – – – – 0 62 0Elektrotechnischeindustrie 0 28 12 – – – – 0 40 –Transportmiddelenindustrie 0 55 6 – 0 – – 0 61 –Houtindustrie – 1 19 – – – – 0 20 –Bouwmaterialenindustrie 0 29 4 – – – – – 33 –Overigeindustrie 0 10 18 – 2 – – – 30 0Voorbereidingtotrecyling – – – – – – – – – –

Energie-enwaterleidingbedrijven 0 17 2 – – – – 197 215 –

Bouwnijverheid 0 731 78 – 1 – – 1 811 0

Handel,horecaenreparatie – 101 230 – – – – 0 331 0

Vervoer,opslagencommunicatie 0 8 50 – – – – – 58 –

Financiëleenzakelijkedienstverlening – 16 65 – – – – – 81 0

Overheid – 9 36 – – – – – 45 0Zorgenoverigedienstverlening – 138 56 – – – – 222 415 0

Totaal ingezetenen 2 1691 1835 – 6260 – – 968 10755 0

UITHETBUITENLANDImport 308 77 2415 1 7560 11 – – 10373 308

Totaal herkomst van stoffen 310 1768 4250 1 13820 11 – 968 21128 308


OPNAMEDOORPRODUCENTENHergebruiktafval 143 63 1070 0 8546 3 – 560 10384 143Verbrandafval3) 55 0 332 0 787 8 – 0 1182 55Gestortengeloosdafval – – – – – – – – – –

NAARHETBUITENLANDExport 112 1705 2848 1 4487 0 – 408 9562 110

Totaal bestemming van stoffen 310 1768 4250 1 13820 11 – 968 21128 308

1)Sloopauto’s,huishoudelijkeapparaten,accu’setc.2)Huishoudelijkensoortgelijkafval,scheidingsresiduen,gemengdeenongedifferentieerdematerialen.3)Inclusiefafvalverbrandmethetdoelenergieoptewekken.


9. Aardolie-enaardgasreserves

Nederland beschikt over aanzienlijke hoeveelheden aardgas in de bodem. Daarnaastbevindenzich indeNederlandseondergrondooknogenkele,kleinere,aardolievelden.Sindsdeontdekkingvandezevoorradenindejarenvijftigenzestigvandevorigeeeuwwordendeaardolie-enaardgasveldengeëxploiteerd tenbehoevevandeNederlandseeconomie.

De winning van aardgas levert een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse schatkistenaandeeconomischegroei.Gemiddelddroegendebatenuitdeolie-engaswinningde laatste jaren3procentbijaandetotale inkomstenvandeoverheid.Dehoeveelheidaardolieenaardgas indebodem isechternietonuitputtelijk.Hoewelafen toenieuwevoorradenwordenontdekt,lopendeNederlandseaardgasvoorradensteedsverderterug.

Indithoofdstukwordendefysiekevoorradenvanolieenaardgasoverdeperiode1990totenmet2008besprokenengepresenteerdindevormvaneenbalans.Naastfysiekegegevenskomtdemonetairewaarderingvandereservesaanbod.

9.1 Samenstelling balans aardolie en aardgas

Defysiekegegevensoverdeaardolie-enaardgasreserveszijnontleendaandejaarlijksepublicatieDelfstoffenenaardwarmteinNederland,voorheenOlieengasinNederland,vanhetministerievanEconomischeZaken(EZ,2008;2009).Indezepublicatiewordenondermeerdeverwachtereservesaardgasenaardoliegeregistreerd.Deverwachtere-serveisderesterendehoeveelheidgasofoliedieisgebaseerdopgeologischonderzoekenmetdebeschikbare technologiekanwordengewonnen. Indeverwachte reserve isookhetdeelopgenomendatnietbewezenis,maarwaarvanhetwelaannemelijkisdathetuiteindelijkkanwordengewonnen.Dereserveszijninclusief(tijdelijke)ondergrondseopslag.Dezevoorraadindeondergrondseopslagwordtachterdehandgehoudenvoorcalamiteiten,zoalsextreemkoudedagenmeteennavenanthogevraagnaaraardgas.

Metbovenstaandegegevenskunnenfysiekebalansenvooraardolieenaardgaswordenopgesteld.Dezebestaanuiteenbegin-eneindbalans,jaarlijkseextractie(winning),nieu-wevondstenenfysiekeherwaarderingen.Aanheteindevaniederjaarresteertnogeendeelvandeoorspronkelijkereserves,dezogenaamde‘resterendereserve’.Deresterendereservesamenmetdejaarlijkseextractiewordenalsinputgebruiktvoorhetopstellenvaneenfysiekextractiescenario.

Demonetairewaardevande reserveswordtberekendaandehandvandeverwachtetoekomstigeopbrengstenvanaardolieenaardgas.Voorhetbepalenvandeverwachtetoekomstigeopbrengstenwordtuitgegaanvande jaarlijksemonetaireopbrengstenvanolieenaardgasverminderdmetallekostenvoordewinning(nettoopbrengst).Denettoopbrengstenintoekomstigejarenwordenberekenddoordenettoopbrengstperkubiekemeter in het lopende jaar te vermenigvuldigen met de jaarlijkse verwachte fysieke ex-tracties.Vervolgenswordtdewaardevandeolie-engasreservesbepaaldalsdenettocontantewaardevandezeopbrengsten1).

Deomvangvandereserveswinbaaraardgasenaardoliekanalsgevolgvannieuweinzich-tenennieuwontwikkeldetechnologieëntoe-ofafnemen.Dezefysiekeherwaarderingenvandevoorraadwordenindebalansgepresenteerdonderdepostherevaluatievanreeds

1) Degebruiktemethodevoorhet vaststellenvande toekomstige fysiekeextractiesenmonetairewaarderingenwordtbeschrevenindeMilieurekeningen2006(CBS,2007)enVeldhuizenetal.(2009).


aangetoondereserves.Zogevenproefboringenendedrukendedrukveranderingindeveldentijdensdeproductieextrainformatieoverderesterendehoeveelheidolieenaardgas.EenvoorbeeldvaneenolieveldwaarbijdeNederlandseAardolieMaatschappij(NAM)doornieuwontwikkeldetechniekenopnieuwoliegaatwinnenishetSchoonebeek-olieveld.

9.2 Fysieke stromen en voorraden olie en gas

Eind2008werdenderesterendeverwachteaardgasreservesvoorNederlandgeschatop1345miljardstandaardkubiekemeter(Sm3)2).Ditkomtovereenmet45791petajouleaanverwachteaardgasreserve.Tervergelijking,deNederlandseeconomiegebruiktein2008voor3567petajouleaannettoenergie(zieookhoofdstuk2).

DeverwachteaardoliereservesvoorNederlandwerdeneind2008geschatop34miljoenSm3.Ditkomtovereenmet1235petajouleaanenergie,goedvoor3procentvandetotaleNederlandseenergiereserve.Deaardolieproductiebedroegbijna2,5miljoenSm3in2007en2,1miljoenSm3in2008.Datkomtovereenmetrespectievelijk90en76petajoule.DeaardolieproductieisdaarmeebeduidendmindervanbelangvoordeNederlandsevoorzie-ningszekerheiddandeaardgasproductie.

BestaandeaardgasreservesopgewaardeerdIn2008bedroegdebrutoproductievanaardgas3)uitdeNederlandsegasvelden80mil-jardSm3. In2007wasditnog68miljardSm3.De laatstekeerdatde jaarproductievanaardgaszohoogisgeweestwasin1998.Dehogereaardgasproductieisvoornamelijkhetgevolgvaneengroterebinnenlandsevraag.Doordekoudewintervanbegin2008wasermeeraardgasnodigvoordeverwarmingvanwoningenenbedrijfsgebouwen.In2000isindegasweteennationaalproductieplafondvooraardgasvan80miljardm3vastgesteld.Sinds2007heefthetproductieplafondalleennogbetrekkingophetGroningergasveld:425miljardm3Groningen-equivalentvoordeperiode2006–20154).

2) De‘standaard’kubiekemeter(Sm³)duidtopeenkubiekemeteraardgasofaardolieonderstandaardcondities.Ditzijnreferentieconditiesmeteentemperatuurvan15°Ceneenluchtdrukvan101,325kPa.

3) Debrutoproductievanaardgasisexclusiefgebruikuitdeondergrondseaardgasopslag,datwilzeggendepro-ductieuitdeveldenexclusiefdeinjectieenproductievandedrieondergrondseopslagvelden.Bijdenettopro-ductieishetsaldovandeondergrondseaardgasopslagvoorzieningeninbegrepen.Indithoofdstukwordtdebrutoaardgasproductiebedoeld,tenzijandersvermeld.

4) UitgaandevandegemiddeldeverhoudinginNederlandtussenkubiekemetersGroningen-equivalentenenstan-daardkubiekemeterskomtditongeveerovereenmet439miljardSm3.

9.1 Nederlandse aardgas- en aardoliereservesmiljard Sm3 aardgas miljoen Sm3 aardolie

Resterende verwachte aardgasreserve Resterende verwachte aardoliereserve (rechteras)

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

‘08‘07‘06‘05‘04‘03‘02‘01‘00‘99‘98‘97‘96‘95‘94‘93‘92‘91‘900

20

40

60

80

100


Deproductievanaardgasgaattenkostevandereserve.Tegenoverdegestegenaardgas-productiestaannauwelijksnognieuwevondsten.In2008is3miljardSm3aannieuwaard-gasontdekt.Ondankseen toename indeproductieendegeringehoeveelheidnieuwevondsten isderesterendeaardgasvoorraadmetslechts45miljardSm3verminderd.Ditkomtomdatde reservesdoorherwaardering in2008met33miljardSm3opwaartszijnbijgesteld.Heteffectopdevoorradenvanvoortschrijdendinzichtdoorboringen,toenamevankennisvandeveldeninproductieentechnologischeontwikkelingen,isdaarmeepersaldoin2008dusaanzienlijkgroterdandatvannieuweontdekkingen.

OndergrondseaardgasopslagbewijstzijndienstIn1997werdinNederlandvoorheteerstaardgasopgeslagenindeondergrond.Eind2008hadNederlanddrieondergrondseopslagfaciliteitenvooraardgasinbedrijf.Indebeginja-ren1997totenmet2000zijndeaardgasveldenslechtsgevuldenwerderpersaldonau-welijksaardgasteruggewonnen.In2008isdegasopslagechtervangrootnutgeweest.Intotaalwerdtoen5476miljoenSm3aardgasgeïnjecteerden4417miljoenSm3terugge-wonnen.Invergelijking,in2007werd368miljoenSm3geïnjecteerden1608miljoenSm3teruggewonnen.Alsgevolgvandekoudewinter,relatieveschaarsteenhogegasprijzen

9.2 Jaarproductie en jaarlijkse bijstellingen in de voorraad aardgas

1) In 1990 bedraagt de herevaluatie 287 miljard Sm3.

miljard Sm3

Bruto productie Herevaluatie van bestaande reserves1)Nieuwe vondsten

–50

–25

0

25

50

75

100

20082005200019951990

9.3 Gebruikspatroon ondergrondse aardgasopslagfaciliteiten in 2008

Bron: Delfstoffen en aardwarmte in Nederland, Ministerie van Economische Zaken, 2009.

injectie in ondergrondse opslag in miljoen Sm3

productie uit ondergrondse opslag in miljoen Sm3

Geïnjecteerd aardgasGeproduceerd (teruggewonnen) aardgas

–1 500

–1 000

-500

0

500

1 000

1 500

decnovoktseptaugjulijunimeiaprilmrtfebjan


begin2008werdvooralindeperiodefebruaritotenmetaprilflinkgebruikgemaaktvandeopgeslagengasreserves.Indeloopvanhetjaar(april–oktober)zijndevoorradenweeraangevulddoormiddelvangasinjecties.

MethuidigextractietempoisNederlandsaardgasin2026opDe toekomstige beschikbaarheid van de aardgasreserve kan worden geschat door deresterendereservetedelendoordejaarlijkseextractiehoeveelheid.Opbasisvandenettojaarproductiein2008resteerdeaanheteindvan2008nogvoorzeventienjaaraanNeder-landsaardgasuitdeNederlandsebodem.Voor1990isberekenddaterbijdetoenmaligeextractienogvoornegenentwintig jaaraanaardgaszouzijn.DitzoubetekenendatdeNederlandsereservesin2020uitgeputzoudenzijn.Doordatindetussentijdnieuweaard-gasveldenzijnontdekt,dereservespersaldopositiefzijnbijgesteldendenettoproductievanaf 1999 gemiddeld genomen is afgenomen, is de levensduur van de Nederlandseaardgasreservesverlengd.OpgrondvanhetvastgesteldeproductieplafondvoorhetGro-ningergasveld totenmet2015enhetwinningsplanvoorhetGroningergasveldvanaf2016,ligthetindelijnderverwachtingdatdeperiodewaarinnogaardgaskanwordengewonnenverderzalwordenopgerekt.

9.3 Monetaire waardering olie- en gasreserves

Aardgasreservesgoedvoor166miljardeuroOp 1januari2009 bedroeg de waarde van de aardgasreserves5) 166miljard euro. DitkomtovereenmetruimeenkwartvanhetbbpvanNederlandin2008.Tenopzichtevan1januari2008isderesterendegasvoorraad20procentinwaardegestegen.Hoeweldefysieke verwachte hoeveelheid aardgas in de Nederlandse bodem sinds 1990 is afge-nomen, isdemonetairewaardevanderesterendeaardgasreserve indezelfdeperiodesterkgestegen.Ditwordtgrotendeelsveroorzaaktdoordeopgelopenprijsvanaardolieenaardgasindeafgelopenjaren.Naeenaanvankelijkestijgingbegin2008,isdeprijsvanaardolieenaardgasechterindeloopvanhetjaarsterkgedaald,watzichheeftdoorgezetnaar2009.Hetisdaarommogelijkdatdewaardevandeaardgasreservesaanheteindvan2009lageruitvalt.

5) Dewaardevandeolieengasreserveskanvolgensverschillendemethodenwordenbepaald(Veldhuizenetal.,2009;CBS,2007).Hieriservanuitgegaandatdeolie-engasprijsgelijkisaanhetgemiddeldevandeafgelopendriejaarenintoekomstigejarenmetdeinflatiestijgt.

9.4 Levensduur Nederlandse aardgasvoorraad

jaren

0

5

10

15

20

25

30

20082005200019951990


Aardoliereservesgoedvoor5miljardeuroDetotalewaardevandeaardoliereservewordtvoorbegin2009geschatop5,1miljardeuroenbedraagtdaarmee3procentvandetotalewaardevanaardolieenaardgas.Deoliereserve is in2009meerwaarddan in1990,hoewelde fysiekevoorraad indit tijds-bestek is gehalveerd. In de jaren negentig volgde de waarde van de aardoliereservesdefysieketrendendaaldedewaardevandeaardoliereservestot1,3miljardeuro.Hetjaar2000waseenomslagpunt.Doorstijgingvandeaardolieprijs isdewaardevandeoliereservesindsdiensterktoegenomen.

AardgasbatenwordensteedsbelangrijkervoordeNederlandseschatkistDelaatstenegentienjaardroegendebatenuitdeolie-engaswinninggemiddeld3pro-centbijaandetotaleinkomstenvandeoverheid.Doordetoegenomenprijzenvoorolieengasleverdendewinningvanaardolieenaardgasdeafgelopenjareneensteedsgroterebijdrageaande inkomstenvandeoverheid.Hetaandeelvanoverheidsinkomstennamtoevan1,5procentin1999tot5,3procentin2008.Destijgingtussen2007en2008komtvooraldoordehogereolie-engasprijs,maarookdoordatextraaardgasisgewonnen.

Vandeaardgasbatenvandestaatgaatruim40procentnaarhetfondsvooreconomischestructuurversterking,waaruitinvesteringenvoorde(kennis)infrastructuurwordenbetaald.Hetoverigedeelvandeaardgasbatengaatnaardealgemenemiddelenvandestaatskas.Deaardgasreservesspelenookeenbelangrijke rolvoordeNederlandsevoorzienings-zekerheidvanenergie,ofweldebeschikbaarheidvanenergieindekomendedecennia.WanneerdeNederlandseaardgasvoorradenafnemen,zaldeafhankelijkheidvananderegasproducerendelanden,zoalsRusland,optermijntoenemen.

Afschrijvingenopaardolie-enaardgasreservesruim2procentvannettonationaalinkomenBehalvedoordeprijsbijstellingenoverigebijstellingentengevolgevanontdekkingenenherwaarderingen,wordtdewaardeveranderingvandeaardolie-enaardgasreservesookbepaalddoordeafschrijvingen.

In denationale rekeningenwordt de totalewaarde vandeexploitatie vanaardolie- enaardgasreserves als inkomen beschouwd. Dit inkomen omvat deels de aardgasbatenvandeoverheidenanderzijdsdewinstenvandeenergiewinnendebedrijven.Vanuiteenduurzaamheidperspectief ishetonterechtomdeexploitatiewaardevandeaardolie-enaardgasreservesinzijngeheeltezienalsinkomen.Alseenlandalzijnbossenzoukap-penomhethardhoutteverkopenheeftditinhetbetreffendejaareengrotestijgingvanhetnationaalinkomentotgevolg,maarhetjaardaaropzaleendergelijkinkomenmoeilijk

9.5 Waardering reserves aardolie en aardgas

Balanswaarde aardolie per 1 januari

Balanswaarde aardgas per 1 januari

miljard euro

20092005200019951990

200

160

120

80

40

0


terealiserenzijn.Opeenzelfdewijzeverminderendevoorraadonttrekkingenaandeaard-olie-enaardgasreservesdetoekomstigeproductiemogelijkheden.Dezekostenpostkandaaromgezienwordenalseenafschrijvingopnatuurlijkkapitaal6).

Indicatorenalshet inkomenenbinnenlandsproductwordenindenationalerekeningenzowelbrutoalsnettogepresenteerd;doordeafschrijvingenopvasteactiva(fysiekkapi-taal)inminderingtebrengenopdebrutowaardenwordendenettowaardenverkregen.Door vervolgensdeafschrijvingopnatuurlijk kapitaal ten laste te leggen vandenettoindicatorenuitdenationalerekeningenwordtalshetwareeencorrectieopdenettowaar-denuitgevoerd.Opdezewijzeontstaatereengelijkebehandelingvanfysiekennatuurlijkkapitaaldatinproductieprocessenwordtgebruikt.

Doordeafschrijvingenopdeaardolie-enaardgasreservesmee tenemen,ontstaat in2008eenneerwaartsecorrectieophetnettonationaalinkomenvanruim2procent.Ditiseentoenametenopzichtevan2007waarindecorrectieruim1procentbetrof.Detoenamewordtverklaarddoordesterktoegenomenprijsvanaardgasenaardolie.Tegenoverdesterkestijgingvandeaardgasbatenin2008staatdusookeengroterenominaleafschrij-vingophetnatuurlijkkapitaal.Deaardolie-enaardgasreservesvormenuiteraardslechtseendeelvanhet totalenatuurlijkkapitaalvanNederland. In theoriezoueropallena-tuurlijkehulpbronnendieinproductieprocessenwordengebruiktenwaarbijwaardeverliesoptreedt,moetenwordenafgeschreven.

6) Indeafwezigheidvanmarktprijzenkandezeafschrijvingberekendwordenalshetrendementvannatuurlijkkapi-taalminusdewaardevandeextractie.

9.6 Aandeel van de aardolie- en aardgasbaten in de inkomsten van de overheid

* Voorlopig cijfer

%

0

1

2

3

4

5

6

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008*


Tabel 9.7 Balans aardgasreserves

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

mldSm3

Beginvoorraadop1januari 1865 1997 1836 1572 1510 1439 1390

Bijstellingentotaal 248 –45 –59 –62 –71 –49 –45Nieuwevondstenaardgasreserves 33 15 25 15 9 5 3Herevaluatievanreedsaangetoondereserves 287 18 –17 –46 –9 14 33BrutoProductie(Extractietenkostereserve) –72 –78 –68 –73 –71 –68 –80Saldoondergrondseopslag1) 1 0 0 –1 1Overigebijstellingen(=restpost) 0 0 0 42 –0 2 –2

Eindvoorraadop31december 2113 1952 1777 1510 1439 1390 1345

1)In1997werdvoorheteerstaardgasopgeslagenindeondergrond.

Bron:OlieengasinNederland,MinisterievanEconomischeZaken,2008enDelfstoffenenaardwarmteinNederland,MinisterievanEconomischeZaken,2009.

Tabel 9.8 Balans aardoliereserves

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

mlnSm3


Bijstellingentotaal –4 –6 –2 2 2 –2 –2Nieuwevondstenaardoliereserves 0 0 0 0 0 0 0Herevaluatievanreedsaangetoondereserves 0 0 0 –5 4 1 0BrutoProductie(Extractietenkostereserve) –4 –3 –2 –2 –2 –2 –2Overigebijstellingen(=restpost) 0 –3 0 9 0 0 0


Bron:OlieengasinNederland,MinisterievanEconomischeZaken,2008enDelfstoffenenaardwarmteinNederland,MinisterievanEconomischeZaken,2009.

Tabel 9.9 Monetaire balans aardgasreserves

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

mlneuro


Prijsbijstelling 3110 1192 6362 14005 29817 21394 31301Afschrijving –1859 –1890 –2908 –5250 –7624 –5765 –10790Overigebijstellingen 5491 489 –2634 1775 1289 –118 7062


Tabel 9.10 Monetaire balans aardoliereserves

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008

mlneuro


Prijsbijstelling 482 –238 665 639 1062 527 701Afschrijving –234 –101 –175 –187 –172 –293 –325Overigebijstellingen –57 –49 –102 95 –48 266 136



10. Milieukosten

DeNederlandseoverheidneemtinsamenwerkingmethetbedrijfslevenmaatregelenterbeschermingvanhetmilieu.Dergelijkemaatregelenbrengenkostenmetzichmee.Duur-zameenergieiseenbelangrijkspeerpuntvanhethuidigekabinetsbeleid.Windenergieisinditverbandeenconcreetvoorbeeldvaneenmilieumaatregel.Dedoelstellingisomindezekabinetsperiodehetaantalwindmolensoplandteverdubbelen.Datisdekernvanhetplandatinjuli2009doorMinisterCramervanhetMinisterievanVROM(Volkshuisvesting,RuimtelijkeOrdeningenMilieubeheer)isgepresenteerdsamenmetdiversekoepelorgani-saties(persberichtVROM,juli2009).Dergelijkemilieu-investeringenbrengenflinkekostenmetzichmeedievooreendeelmetsubsidiesvandeoverheidwordengefinancierd.

Milieubeheerishetnemenvanmaatregelenmetalshoofddoeldeongewensteeffectenvanmenselijkeactiviteitenofhandelingenophetmilieutevoorkomenof tegentegaan(VROM,1998).Terbepalingvandeomvangvandekostenvoordezorgvanhetmilieuisdestatistiekkostenenfinancieringvanhetmilieubeheeropgezet(ziewww.statline.nl,themaboomNatuurenmilieu\Milieukosten\Milieukosten;geheleeconomie).Hierbij gaathetzowelomdegeheleeconomiealsomdeafzonderlijkesectoren.Vanwegedeonder-lingebetalingen(zoalsheffingenensubsidies)tussensectorenkunnendezetotalenvoorNederlandnietzondermeerwordenopgeteld.Deonderlingebetalingenwordenindezestatistiekinbeeldgebracht.Opdezemanierkunnendeuiteindelijkelastenpersectorinkaartwordengebracht.

Binnendemilieukostenstatistiekwordtonderscheidgemaaktindemilieucompartimenten(onderdelen)water, lucht,bodem,afval,geluidenalgemeen.Hetgaathierbijommaat-regelen,gerichtopdekwaliteit vandegenoemdemilieucompartimenten.Degenomenmaatregelenhebbeneen(positief)effectopeenbepaaldeverontreinigingstoestand,zo-alsdebeperkingvanemissies.MaatregelendieverbandhoudenmetdeuitputtingvangrondstoffenendieinhetkadervanARBOenveiligheidstaan,wordennietmeegenomen.Daarnaastbestaatereenafzonderlijkestatistiekvoornatuur-enlandschapsbeheer.

IndithoofdstukwordendeNederlandsemilieukostenen-lasteninbeeldgebrachtvoorde periode1990–2005. Ook wordt nader ingegaan op de milieu-investeringen van hetverkeerenopdelastenvandebedrijveninindustrie,delfstoffenwinning,energie-enwa-terleidingbedrijvenin2007en2008.

Kader 10.1

Relatie milieukosten, -lasten en -investeringen

Bijdekostenenfinancieringvanhetmilieubeheerstaandevolgendebegrippencen-traal:

Milieu-investeringenzijngoederendieinhetproductieproceswordeningezetmeteenlevensduurlangerdaneenjaar,endietotdoelhebbendebelastingvanhetmilieuteverminderen.Investeringen,dieeenpositiefeffecthebbenophetmilieumaarzichzelfbinnendriejaarterugverdienen,wordenniettotdemilieu-investeringengerekend.Mi-lieu-investeringenkunnenfinanciëleopbrengstenmetzichmeebrengen,bijvoorbeeldbesparingenopenergiekostenenhogereprijzenvoorresiduenenbijproductenofop-brengsten(hurenenpachten)uiteigendommen.

Milieukostenzijnde jaarlijksekosten(kapitaallasten,operationeleenbestuurlijke/be-leidsmatigekosten)vanmilieumaatregelen.Milieukostenverschillenvandedaadwer-kelijkeuitgaven,omdatde investeringsuitgaven ineenbepaald jaarvertaaldwordennaareenreeksvanjaarlijksekapitaallasten(afschrijvingenenrente).Eenuitzonderinghieropvormtderijksoverheid:dezebehandeltinvesteringsuitgavenalskasuitgaven.


Milieukostenomvattenslechtsdekostenvanmaatregelenterbestrijdingvanmilieuver-ontreiniging.Andereuitmilieuverontreinigingvoortvloeiendekosten,zoalsschade,val-lenhiernietonder.Dehoogtevandemilieukostenkannietinrelatiewordengebrachtmethetniveauwaarmeemilieuverontreinigingwordtvoorkomenofafneemt.Milieu-in-vesteringenzorgenweliswaarvooreenverminderdeuitstootvanverontreinigdestoffeninhetmilieudantotnutoegangbaar,maarextraproductiekanditeffectweertenietdoen.

Milieumaatregelenkunnenverjaren.Wanneerhetmilieu-onvriendelijkealternatiefnoginNederlandofhet(relevante)buitenlandvoorkomt,wordenderelevantekostenvandemilieumaatregelenmeegenomen.Erkannadatdelaatsteactorisovergegaannaarhet milieuvriendelijke alternatief een overgangsperiode worden ingesteld, waarna(her)investeringennietmeerwordengezienalsmilieumaatregel.Bijeenzogenaamdeend-of-pipemaatregel(hierbijwordendoortoevoegingvaneentechnischevoorzieningde emissies aan het eind van productie- en consumptieprocessen verminderd) blijfthetmilieu-onvriendelijkealternatiefaltijdzichtbaar.Daaromverjarendezemaatregelenniet,zolangzewordentoegepast.Eenvoorbeeldvaneenend-of-pipemaatregeliseenrookgasreiniger.

Denettomilieulastenzijngelijkaandemilieukostenvermeerderdmetmilieuheffingenenverminderdmetmilieusubsidies.Denettomilieulastengevenaaninwelkemateeensectorbijdraagtindefinancieringvanhetmilieubeheer.Voordeeconomiealsgeheelzijndenettomilieulastengelijkaandenettomilieukosten.

Schematischzietdekosten-enlastenberekeningeralsvolgtuit:

Milieu-investeringenuitgedruktinjaarlijksekapitaallasten(afschrijvingenenrente)+/+operationeleenoverige(bestuurlijke/beleidsmatige)kosten=brutomilieukosten-/-opbrengstenenbesparingen=nettomilieukosten+/+betaaldeoverdrachten(heffingen)-/-ontvangenoverdrachten(subsidies)=nettomilieulasten

Infiguur10.1ishetverschiltussenmilieukostenenmilieulastennogeensinzichtelijkgemaakt. Huishoudens zijn relatief weinig kwijt aan milieukosten, maar hebben welhogemilieulastendoordeafdrachtvanallerleimilieuheffingen.Milieudienstverlenendebedrijvenmakenhogemilieukosten,maarwordenhierinvergoeddoordeoverheidenbedrijven,waardoorhunmilieulastennegatiefzijn.

10.1 Milieukosten en -lasten, 2005

mln euro

Milieukosten Milieulasten

–1 000

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

HuishoudensMilieudienstverleningBedrijvenOverheid


10.1 Milieukosten

MilieukostenbedrijvenstijgenhetmeestDetotalemilieukosteninNederlandzijnsinds1990metbijna40procenttoegenomentotruim10miljardeuroin20051).Deoverheidheeftdelaatstejarenongeveervoordehelftbijgedragenaandemilieukosten,terwijldebedrijvendeanderehelftvoorhunrekeningnamen.Hetaandeelvandehuishoudensindetotalemilieukostenismet4procentrelatiefklein2).Indeeerstehelftvandejarennegentiglagdezeverhoudinganders,namelijkméérdan55procentvoorrekeningvandeoverheidenongeveer40procentvoordebedrijven.Relatiefgezienzijndemilieukostenvandebedrijvendushetmeestgestegen.

Binnen de overheid zijn de kosten van de rijksoverheid het meest gestegen. Dit heeftonderandere temakenmethet feitdatbijontwikkelingssamenwerkingmeernadruk iskomenteliggenopduurzaamheid,waarbijmilieueenrolspeelt.Rioleringenrioolwaterzui-veringzijnvoorhetgrootstegedeelteinhandenvanpubliekebedrijven.Dekostenhiervoorzijnindeloopderjarengestegen.Bijafvalinzamelingen-verwerkingzijnookveelprivatebedrijvenactiefindemarkt.Dehoeveelheidgeproduceerdafvalisjaarlijkstoegenomeneneristevenseenverschuivingzichtbaarvanhetgoedkoperestortennaarverbrandenenhergebruik.Hierdoornamendemilieukostentoe.

Bij landbouwbedrijven zijn de milieukosten tussen 1990 en 2005 sterk gestegen van215miljoeneuronaar685miljoeneuro,onderanderedoorhogerekostenvoormestafvoerenadministratievelasten.Deadministratievelastentenbehoevevandemestwetgevingnamenindejaren2004en2005weeraf.In2004zijnonderanderediverseregelingenophetgebiedvandeMeststoffenwetgewijzigd.Devoerleverantie-overzichtenkondenvanaf2004jaarlijkswordengemaaktinplaatsvanperkwartaalenergoldeenvrijstellingvandeMINAS (mineralenaangiftesysteem)–aangifteplicht voor extensieve bedrijven. Hierdoorhoefdeongeveer50procentvandebetreffendebedrijvengeenMINAS-aangiftemeertedoen.Per1januari2005isvervolgenshetstelselvanmestafzetovereenkomsten(MAO’s)afgeschaft.MINASishetjaareropafgeschaft.

Tussen2003en2005zijndemilieukostenvoorheteerstsindslangetijdgedaald,namelijkmet 6procent. Deze afname is veroorzaakt door lagere gerealiseerde milieukosten bijindustrie,milieudienstverleningenrijksoverheid.

1) Indithoofdstukwordendemilieukosten,-investeringenen-lastenuitgedruktinconstanteprijzen.Tevensisdemilieudienstverleningvoordejaren1990–1992binnendebedrijvensectorgeschat;vanaf1993isdezesectorana-lyseintegraalopgenomen.Voordejaren2002en2004zijngemiddeldenberekendvoordetotalemilieukosteninverbandmethetontbrekenvandirectegegevens.

2) Dekostenvanhetverkeerwordengedragendoorzowelbedrijvenalshuishoudens.

10.2 Milieukosten naar sector, prijsniveau 2005

miljard euro

Huishoudens Bedrijven Overheid

0

2

4

6

8

10

12

2005200019951990


AandeelmilieukostenlandbouwintotalekostenhogerdanvoorindustrieHetaandeelmilieukosten inde totale kostenwasvoorde landbouwsector in2005ho-gerdanvoorde industrie3).Opvallend isdat tussen1997en2005hetaandeelvoordelandbouwisverdubbeld.Hogekostenvoormestafvoereninvesteringeninenergiezuinigekassenwarenhierdebetaan.Voordechemischeindustriegeldtdatdekostenjuistzijngedaald.Voordezebedrijfstakgeldtdatoudeinvesteringenzijnafgeschreven,waardoordekapitaallastenafnamen.Voordeindustriealsgeheelhoudtdetoenamevandemilieu-kostengelijketredmetdetotaleverbruikskosten.Binnendeindustrieishetaandeelmi-lieukostenhethoogstvoordechemischeindustrie,deaardolieraffinaderijenendebouw-materialenindustrie.Ditzijnookbedrijfstakkenmethogeemissiesnaarluchtenwater(ziehoofdstuk5,6en7).

MeestemilieukostenvoorrekeningvanafvalenwaterDemeestemilieukostenwerdentussen1990en2005gemaaktindecompartimentenaf-valenwater.Behandelingvanafvalenafvalwaterbeslaatgemiddeldongeveer60procentvande totalemilieukosten.Hierbijgaathetookomdebeleids-enbeheerkostendie temakenhebbenmetafval-enwaterwerkzaamheden.Voorbeeldenzijn regelgeving,con-troleopdenalevingvanregels/wettenenonderzoeksactiviteitenteronderbouwingvanderegelgeving.Activiteiteninhetcompartimentluchtbeslaanongeveer15procentvanallegemaaktemilieukosten.Hetvoorkomenofbeperkenvanluchtverontreinigingisopdiversemanierentebereiken,onderanderedoortoepassingvankatalysatorenbijauto’s,isolatievangebouwenendetoepassingvanwarmtekrachtinstallaties.Deminstekostenwordengemaaktomgeluidsoverlastteverminderen.Hetcompartimentalgemeenbevatactivitei-ten,diebetrekkinghebbenopmeerdanééncompartiment.Wetgeving is,bijvoorbeeld,nietaltijdspecifiekgerichtopééncompartiment.

3) Berekendalsaandeelinhetintermediairverbruik.

10.3 Aandeel milieukosten in totale kosten

%

2005 1997

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0

Landbouw

Voedings- en genotmiddelenindustrie

Papierindustrie

Aardolie-industrie

Chemische industrie


Machine-industrie

Electrotechnische industrie



Kader 10.2

Voorbeelden van milieukosten en -lasten voor overheid, bedrijven en huishoudens

OverheidDe overheid is onderverdeeld in de bestuurslagen rijksoverheid, provincies, water-schappen,gemeentenengemeenschappelijkeregelingen.Derijksoverheidhoudtzichvoornamelijkbezigmetbestuurlijkeactiviteiten,zoalshetopstellenvanbeleidskadersen-regelsendecontroleopdenalevingervan.Teronderbouwinghiervanwordton-dersteunendonderzoekverricht.Ommilieuactiviteitentestimulerenenhetnemenvanspecifiekgewenstemilieumaatregelenteondersteunenwordensubsidiesuitgegeven.Dezesubsidieskunnengrensoverschrijdendzijn,bijvoorbeeldbijontwikkelingshulptenbehoevevanmilieu.Tevenszijnerheffingenvoordefinancieringvanhetbeleidenommilieuverontreinigingteontmoedigen.

De provincies zijn belast met de (verdere) invulling en uitvoering van verschillendemilieuwetten,onderandereophetgebiedvanbodemsaneringmetdebijbehorendevergunningverlening.In2007zijndiverseextratakendoorderijksoverheidgedecentra-liseerdnaardeprovincies.

De waterschappen zijn verantwoordelijk voor de kwaliteit van het oppervlaktewater(publiekewaterzuivering).Debouwenexploitatievan rioolwaterzuiveringsinstallatiesbeslaaneengrootdeelvandegemaaktekosten.Naastwaterzuiveringhoudendezui-veringsinstallatieszichonderanderebezigmetdebehandelingvanverontreinigdslib.

Degemeentenspeleneenbelangrijke rolbijde inzamelingenverwerkingvanafvalen rioolwater. Ter financiering hiervoor zijn er afvalstoffenheffingen en rioolrechten.Gemeenschappelijke regelingenzijnsamenwerkingsverbanden tussen tweeofmeergemeentenenbehartigenéénofmeerspecifiekebelangenvandiegemeenten.Be-langrijkinditverbandzijndegemeenschappelijkeregelingenvoorafval,stortterreinenenafvalverbrandingsinstallaties.

BedrijvenDe landbouwsector legt voorzieningen voor extra mestopslag aan en zorgt voor deafvoervanmestuitgebiedenmeteenhogeconcentratiemesttervoorkomingvanover-bemesting.Ookduurzame innovatiesophetgebiedvanmilieuvriendelijkestallenen

10.4 Milieukosten per compartiment, prijsniveau 2005

Algemeen Geluid Afval Bodem Lucht Water

miljard euro

0

2

4

6

8

10

12

2005200019951990


kassenvormeneenonderdeelvandeinvesteringen.Milieuvriendelijkestallenbeper-kendeammoniakemissiesdooreenverbeterdemestafvoer.Dezogenaamde‘GroenLabelKassen’indetuinbouwrealiserenonderandereminderenergieverbruik.

Binnendedelfstoffenwinning, industrie,energie-enwaterleidingbedrijvenwordendi-versemilieuactiviteitenverricht,zoalsdereinigingvanafvalgassen,hetvoorkomenenbestrijden van bodemverontreiniging en het zuiveren van afvalwater. Ook maken zegebruikvanalternatieve,milieuvriendelijkeenergiebronnen.

Deprivatemilieudienstverleningbestaatuitgespecialiseerdebedrijvenophetgebiedvandeinzamelingenbehandelingvanafvalenafvalwater(inclusiefrioolwater).

Demilieukostenen-lastenmetbetrekkingtothetverkeer(weg-,zee-,lucht-entreinver-keer)liggenvoornamelijkophetterreinvandeaanpassingvantransportmiddeleneninfrastructuurterbeperkingvanluchtverontreinigingofgeluidshinder.Voorbeeldenzijnkatalysatorenbijauto’sengeluidsisolatieinwoningenbijSchiphol,alsookdetoepas-singvanhetgeluidsarmeZOAB(zeeropenasfaltbeton)bijdeaanlegvanwegen.

Debouwnijverheidendedienstensectormakentotophedengeenonderdeeluitvandemilieukostenstatistiek.

HuishoudensDemilieukostenvandehuishoudenswordenmetnamegemaaktinhetverkeer,zoalshetgebruikvanzwavelarmebrandstoffenendetoepassingvankatalysatoreninauto’s.Demilieulastenvanhuishoudensbestaanvoornamelijkuitdemilieuheffingendiewor-denbetaaldaandeoverheid.

10.2 Milieu-investeringen

Milieu-investeringeninhetverkeerin2007forshogerIn2007bedroegendeinvesteringeninmilieumaatregeleninhetverkeer653miljoeneuro.Daarmeewarendemilieu-investeringenruim50procenthogerdanin2005.Vooralindezeevaartenhetwegverkeerzijndemilieu-investeringentussen2005en2007flinktoe-genomen.Vandetotalemilieu-investeringeninhetverkeerisin200780procentbetaalddoorbedrijvenen20procentdoorhuishoudens.Vooraldemilieu-investeringendiedoorbedrijvenzijngedaan,zijntussen2005en2007forsgestegen(van300naar525miljoeneuro).Demilieu-investeringenvanhuishoudenswarenmindertoegenomen(van123naar128miljoeneuro).

Tabel 10.5 Milieu-investeringen van het verkeer

2002 2003 2004 2005 2006 2007

miljoeneuro

Totaal 272 288 331 422 526 653w.v.Wegverkeer1) 240 251 282 366 445 557Railverkeer 2 1 0 0 0 1Luchtvaart 13 16 9 14 15 14Scheepvaart 18 21 39 42 66 82w.o.Zeevaart 5 7 13 15 43 59

1)Exclusiefenergiezuinigeauto’s.

Demilieu-investeringeninhetwegverkeerzijnmetruim80procentgestegentussen2005en2007.Bijna90procentvanallemilieu-investeringeninhetverkeerwordtgestokeninhetwegverkeer.Hetbetrofvooralmaatregelen tervoorkomingvan luchtverontreiniging.Belangrijke milieumaatregelen die in2007 aan de sterke stijging van de milieu-inves-


teringen hebben bijgedragen, zijn de plaatsing van roetfilters bij personenauto’s en deeuro-4(typekeuringsnormvoordeuitstootvan luchtverontreinigdestoffen)maatregelenbijvrachtauto’s.

De verviervoudiging van de milieu-investeringen in de zeevaart van 15miljoen euroin2005 naar 59miljoen euro in2007 heeft vooral te maken met de bouw van nieuweschepen.Dezenieuweschepenbevattenmilieumaatregelenopallerleigebieden,onderanderegerichtopverbeteringvandeenergie-efficiëntie.

Milieu-investeringenindustriebedrijvengestegenDemilieu-investeringenbijdeindustriebedrijvennamendelaatstejarenweertoe.Indeperiode1996–2000bedroegendegemiddeldeinvesteringenongeveer680miljoeneuroperjaartegen‘slechts’400miljoeneuroindeperiode2001–2005.Na2005zijndeinves-teringenweergestegenmetalsvoorlopighoogtepunt765miljoeneuroin2008.

Nieuwe milieu-investeringen worden voor een belangrijk deel gedaan in voorzieningenvoordewinningvanduurzameenergie,zoalswindmolens.Destimulansenvanhethuidigekabinetblijkenindepraktijkvruchtenaftewerpen.Duurzameelektriciteitproducerenismeestalduurderdandeproductievangewoneelektriciteit.Vandaardatdeoverheidbij-springtindevormvansubsidies,waaronderMEP(WetMilieukwaliteitElektriciteitsproduc-tie)enEIA(Energie-investeringsaftrek).DeMEP-regelingisin2006geslotenendaarvooris in2008 een nieuwe subsidieregeling in de plaats gekomen: de Stimuleringsregelingduurzameenergie(SDE).

Aandeelmilieu-investeringenneemtweertoeHetaandeelmilieu-investeringenindetotaleinvesteringenwashoogindejaren1993–1998.Strengeremilieueisenhebben tot forse investeringendoorwaterschappenenaf-valbedrijven in respectievelijk nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallaties en verbrandings-installaties geleid. Ook zorgden grote projecten binnen de industrie, delfstoffenwinningenenergie-enwaterleidingbedrijvenvoorgroteinvesteringsimpulsen.In1998zaktehetaandeelmilieu-investeringennaar2,4procentomsindsdienelk jaar licht testijgen.Ditkomt voornamelijkdoordestijgendemilieu-investeringenvandeoverheid.Gemeenteninvesterendelaatstejarenveelgeldindevervangingvanhetrioleringssysteem.Hierbijkomengeregeldveelvervangingsachterstandenvoor.Ookwordensteedsmeergemeng-derioleringenvervangendoorgescheidenrioleringenvoorafval-enregenwater.Omdittekunnenfinancieren,wordteenverdubbelingvanderioolrechtenverwacht indeperi-ode2005–2015(RIONED,2005;www.riool.net).

10.6 Milieu-investeringen delfstoffenwinning, industrie en nutsbedrijven, prijsniveau 2008

1) Voorlopig cijfer

miljoen euro

0

200

400

600

800

1 000

20081)200620042002200019981996199419921990


Devergelijkingvandemilieukostenmetdeontwikkelingvanhetbbpgeefteenbeeldvanhet relatievebelangvanhetmilieubeleidvoordeeconomie.De totalemilieukostenzijnalspercentagevanhetbrutobinnenlandsproduct(bbp)indeperiode1990–2005redelijkconstantgebleven.Naeenlichtestijgingindejaren90ishetaandeelinhetbbpsindsdienconstantentussen2003en2005weerwatgedaald.Indejaren90zijndemilieukostentoegenomen,onderanderedoordegroeivandehoeveelheidgeproduceerdafvalendestijgingvanrioolwaterzuiveringskosten.Deafnametussen2003en2005wasookalzicht-baarbijdetotalemilieukosten(figuur10.2).

10.3 Milieulasten

AandeeloverheidinnettomilieulastenneemttoeHet aandeel van de overheid in de milieulasten nam toe ten koste van de bedrijven4).In1991bedroeghetaandeelvandeoverheid20procentenvandebedrijvenbijna50pro-centvandenettomilieulasten.In2005isditalsvolgtgewijzigd:30procentvoordeover-heidenbijna40procentvoordebedrijven.

Vergelekenmetdelagemilieukosten(figuur10.2)valtopdatdehuishoudensuiteindelijkeenbelangrijkdeelvandemilieulasteninNederlandopzichnemen,namelijkgemiddeldongeveer30procent.Demilieulastenvandehuishoudenszijnin2005,integenstellingtotdebedrijvenendeoverheid,lichtgestegendoorhogereheffingen.Veelheffingenworden–naastdebedrijven–doorhuishoudensbetaald,onderanderedeWVO(WetVerontreini-gingOppervlaktewater)-heffing,rioolrechtenendeafvalstoffenheffing(ziehoofdstuk11).

DalingmilieulastenindustriebedrijvenIndeperiode1999–2002warendenettomilieulastenvandeindustrie,delfstoffenwinning,energie-enwaterleidingbedrijvenmet2,3miljardeurojaarlijksophethoogst.Daarnazijnzeelkjaarafgenomentot1,7miljardeuroin2008.Voordezebedrijvengeldtonderanderedateendeelvandemilieu-investeringen(uithetverleden)isafgeschreven,waardoordekapitaallastenafnamen.Ookontvangenbedrijvenmilieusubsidiesvandeoverheid.Dezesubsidieszijnvanaf2004gestegen.Hierdoorzijndenettomilieulastengedaald.

4) DenettomilieulastenvanallesectoreninNederlandwordenelkonevenjaarbepaald.

10.7 Aandeel milieukosten in het bbp en aandeel milieu-investeringen in de totale investeringen

%

Milieu-investeringen Milieukosten

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

2005200019951990


10.8 Netto milieulasten naar sector

1991

20% 31%

48%

38%

32% 31%

2005

Overheid Huishoudens Bedrijven

Tabel 10.10 Milieukosten, lopende kosten

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2005

mlneuro

Totaaloverheid 2463 3598 3727 3850 3923 4209 4473 4734 5043 5052Rijksoverheid 340 667 733 869 819 1122 1200 1307 1726 1531Provincies 271 346 317 300 331 337 337 385 318 307Waterschappen 516 677 713 790 805 824 916 918 945 1024Gemeenten 1117 1679 1748 1677 1759 1739 1833 1909 1824 1957Gemeenschappelijkeregeling 219 229 216 213 210 187 186 215 230 233Totaalbedrijven 1048 2400 2560 2845 3178 3677 3937 4179 4666 4263Bedrijvenexcl.milieudienstverlening 1048 1417 1435 1496 1660 1895 1982 2098 2349 2142Milieudienstverlening – 983 1125 1350 1518 1782 1954 2080 2318 2121Totaaloverigesectoren 354 603 629 666 669 695 706 738 731 790Verkeer1) 352 603 629 666 669 688 694 722 716 774Huishoudens1) 1 0 0 0 0 6 12 15 16 16

Milieukosten 3864 6601 6916 7361 7771 8580 9116 9650 10440 10105

1)Milieukostenverkeerzijnhierniettoegewezenaanbedrijvenofhuishoudens.

10.9 Netto milieulasten delfstoffenwinning, industrie en nutsbedrijven, prijsniveau 2008

1) Voorlopig cijfer

miljoen euro

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

20081)200620042002200019981996199419921990


Tabel 10.11 Milieulasten, lopende kosten

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2005

mlneuro

Totaaloverheid . 1719 . 2002 . 2466 . 3056 2755 3150Rijksoverheid . 1258 . 1456 . 1736 . 1925 2316 2156Provincies . 108 . 123 . 162 . 229 226 194Waterschappen . 28 . –21 . –14 . –34 –97 –57Gemeenten . 409 . 468 . 572 . 883 527 1060Gemeenschappelijkeregeling . –85 . –25 . 11 . 52 –217 –203Totaalbedrijven . 2922 . 3176 . 3400 . 3992 4247 3861Bedrijvenexcl.milieudienstverlening . 3142 . 3308 . 3513 . 4144 4746 4262Milieudienstverlening . –220 . –132 . –113 . –152 –498 –401Totaaloverigesectoren . 1960 . 2183 . 2124 . 2602 3473 3095Verkeer . – . – . – . – – 0Huishoudens . 1948 . 2175 . 2121 . 2607 3499 3099Onverdeeld . 12 . 7 . 2 . –5 –26 –4

Milieulasten . 6601 . 7361 . 8580 . 9650 10440 10105

Tabel 10.12 Milieuoverdrachten, 1995

Milieuoverdrachtenbetaalddoor

Totaalsectoren

Rijksover-heid

Provincies Waterschap-pen

Gemeenten Gemeen-schappelijkeregeling

Bedrijvenexcl.Milieudienst-verlening

Milieudienst-verlening

Huishoudens Onverdeeld

mlneuro

Betaaldaan

Totaaloverheid 3453 526 17 63 266 5 739 139 1686 13Rijksoverheid 89 0 1 25 1 0 50 0 0 12Provincies 257 142 0 1 11 0 39 6 58 0Waterschappen 772 80 1 0 5 0 226 5 455 0Gemeenten 1874 294 2 8 0 5 402 11 1151 0Gemeenschappelijkeregeling 462 11 13 29 248 0 21 117 21 0Totaalbedrijven 1472 154 2 60 338 142 776 0 0 0Bedrijvenexcl.milieudienstverlening 131 129 2 0 0 0 0 0 0 0Milieudienstverlening 1342 25 0 60 338 142 776 0 0 0Totaaloverigesectoren 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0Verkeer 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Huishoudens 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Onverdeeld 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0

Totaal sectoren 4927 680 20 123 604 148 1515 139 1686 13

Tabel 10.13 Milieuoverdrachten, 2005

Milieuoverdrachtenbetaalddoor

Totaalsectoren

Rijksover-heid

Provincies Waterschap-pen

Gemeenten Gemeen-schappelijkeregeling

Bedrijvenexcl.Milieu-dienstverle-ning

Milieudienst-verlening

Huishou-dens

Onverdeeld

mlneuro

Betaaldaan

Totaaloverheid 4650 400 24 29 397 4 964 96 2736 1Rijksoverheid 81 0 1 20 0 0 60 0 0 0Provincies 180 107 0 3 55 3 1 11 0 1Waterschappen 1208 41 0 0 3 0 340 40 783 0Gemeenten 2739 251 0 3 0 1 559 4 1921 0Gemeenschappelijkeregeling 441 1 23 3 339 0 3 41 33 0Totaalbedrijven 2950 306 38 99 1445 1 1060 0 0 0Bedrijvenexcl.milieudienstverlening 332 298 34 0 0 0 0 0 0 0Milieudienstverlening 2618 8 4 99 1445 1 1060 0 0 0Totaaloverigesectoren 6 0 6 0 0 0 0 0 0 0Verkeer 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Huishoudens 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Onverdeeld 6 0 6 0 0 0 0 0 0 0

Totaal sectoren 7605 706 68 128 1842 5 2024 96 2737 1


11. Milieubelastingenen-heffingen

IedereeninNederlanddraagtbijaandedrukophetmilieudoordeproductievanafvalendeaanschafenhetgebruikvanmilieuvervuilendeproductenenactiviteiten.Eénvandetakenvandeoverheidisomzorgtedragenvoorpubliekegoederenzoalshetmilieu.Deoverheidheefthiertoeverscheidenetypenbeleidtothaarbeschikking.

Belastingenzijndebelangrijksteinkomstenbronvandeoverheid.Daarnaastzijnbelastin-geneenbelangrijkbeleidsmiddelommilieuvriendelijkgedragtestimuleren.Doormilieu-vervuilendeproductenofactiviteitenduurdertemaken,prikkeltditdeburgersenbedrijvenomeenmilieuvriendelijkeralternatieftekiezen.Eenmanieromditteverwezenlijkenisviavergroeningvanhetbelastingstelsel, datbetekentdatdebelastingdrukverschuift naaractiviteitendieeennegatiefeffectophetmilieuhebben.Doorhetinvoerenvanmilieube-lastingenkomenmaatschappelijkekostenmetbetrekkingtothetmilieutotuitdrukkingindeprijzen.Hierdoorwordtrechtgedaanaanhetprincipedatdevervuilerbetaalt.

Naast belastingen kan de overheid ook heffingen opleggen. Het voornaamste verschiltusseneenmilieubelastingeneenmilieuheffingisdateenheffingwordtbetaaldvooreendienst,terwijlvoorhetbetalenvanbelastinggeendienstwordtgeleverd.Hetinzamelenenopmilieuverantwoordewijzeverwerkenvanhetdoorhuishoudensenbedrijvengepro-duceerdeafvalkostveelgeld.Omdezekostentedekkenenterondersteuningvanhetmilieubeleidheeftdeoverheiddiverseheffingen ingesteld,zoalsdeafvalstoffenheffing,rioolrechtenendewaterverontreinigingsheffing(WVO-heffing).

IndeNationalerekeningen2008(CBS,2009a)wordteenoverzichtgepubliceerdvanallebelastingenenheffingendiedoordeoverheidwordengeïnd.Indithoofdstukvandemi-lieurekeningenwordtspecifiekaandachtbesteedaandemilieubelastingenen-heffingen.

Kader 11.1

Verschil belasting, heffing en verwijderingsbijdrage

Demaatregelenvandeoverheidmetbetrekkingtothetmilieuwordenintweecatego-rieënonderverdeeld:milieubelastingenenmilieuheffingen.Deinningvanverwijderings-bijdragen,diedeconsumentbetaaltvoorhetverwerkenvanbijvoorbeeldbatterijen,wit-enbruingoedenauto’s,looptbuitendeoverheidom.Deverwijderingsbijdragenvallendaarmeenietonderdebelastingennochdeheffingenenzullenindithoofdstukverdernietwordenbehandeld.

MilieubelastingenMilieubelastingen,somsookwelgroenebelastingengenoemd,zijnbelastingendiehetafremmenvanmilieubelastendeactiviteitennastrevenviaeenverhogingvandeprijs.Deopbrengstenvandezebelastingengaannaardealgemenemiddelenvandeover-heidenwordendusnietspeciaalgebruiktvoordefinancieringvanmilieubeleid.Enkelevoorbeeldenvanmilieubelastingenzijnaccijnzenopbrandstof,motorrijtuigenbelasting,energiebelasting en belastingen op personenauto’s en motorrijwielen (BPM). Nieuwvoordezecategoriezijndein2008ingevoerdeverpakkingenbelastingenvliegbelas-ting(‘vliegtaks’).

MilieuheffingenMilieuheffingenzijnheffingendiezijningevoerdomdirectspecifiekemilieumaatregelentefinancieren,zoalsdewaterverontreinigingsheffingvoordezuiveringvanafvalwaterendeafvalstoffenheffingvoordeverwerkingvanhuisvuil.

VerwijderingsbijdragenVanaf 1januari1999 moet de consument bij aankoop van een nieuw elektr(on)isch


producteenverwijderingsbijdragebetalen.Deverwijderingsbijdrageisingesteldomhetsysteemvaninzamelenenmilieuvriendelijkrecyclenvanelektr(on)ischeapparatentefinancieren.Deuitvoeringvandeinzamelingenverwerkingvandeversletenelektroni-scheproductenisopgedragenaandeStichtingNederlandseVerwijderingMetalektroProducten (NVMP).De inningvandeverwijderingsbijdrage looptbuitendeoverheidom.Naastuitvoerder,isdeNVMPookdebeheerdervandefinanciëlemiddelenuitdeverwijderingsbijdragen.Ditisookderedendatdeverwijderingsbijdragegeenbelastingofheffingis.Belastingenenheffingenkunnenalleendoordeoverheidwordengeïnd.

Kader 11.2

Wijze van samenstelling

Detotalenvandemilieubelastingenen-heffingenzijnontleendaancijfersvanoverhe-den(gemeenten,waterschappen,provinciesenrijk).Indenationalerekeningenwordendeverschillendebelastingenenheffingentoegedeeldaanverschillendebedrijfstakkenenhuishoudens.DebelastinggegevenszijnconformdedefinitiesencategorieënvanhetEuropesesysteemvanrekeningen1995(ESR95).Dithoudtinhetbijzonderin,dateentransactiewordttoegerekendaandeperiodewaarindeverplichtingtotdietransac-tieontstaanis(transactiebasis),ennietaandeperiodevanbetaling(kasbasis).

11.1 Milieubelastingen en fiscale vergroening

Tweerecentelijkingevoerdemilieubelastingenzijndeverpakkingenbelastingendevlieg-belasting(‘vliegtaks’)1).Metingangvan1januari2008wordtverpakkingenbelastingopge-legdaandeproducentofdeimporteurvande(producteninde)verpakking.Vliegbelastingiseenbelastingdieper1juli2008wordtgehevenvoorhetvertrekvanpassagiersmeteenvliegtuigvanafeeninNederlandgelegenluchthaven.Dezebelastingwordtopgelegdaandeexploitantvandeluchthavenwaarvandaandepassagiervertrekt.

Deopbrengstenuitmilieubelastingenzijnin2008,naeendalinginhetjaarervoor,weertoegenomen.In2008kreegdeoverheid19,7miljardeuroaanmilieubelastingenbinnen,datis1,2miljardeuromeerdaninhetjaardaarvoor.Deinvoeringvandevliegbelasting

1) Devliegbelastingisper1juli2009weerafgeschaft.

11.1 Ontwikkeling van de opbrengsten uit milieubelastingen

Overig, o.a. verpakkingenbelasting Energiebelasting

Belastingen op transport Accijns op brandstoffen

0

5

10

15

20

2008200620042002200019981996199419921990

miljard euro


ende verpakkingenbelasting verklaart eendeel vande stijging.Beiden leveren inhuneerstejaarvaninvoeringeenbedragopvanrespectievelijk148en178miljoeneuro.Hetgrootstedeelvandetoenamewerdechterveroorzaaktdoordatdeinkomstenuitdeener-giebelastingin2008weerzijngestegen.Eenjaareerderbetaaldenhuishoudensenbedrij-venminderaanenergiebelastingalsgevolgvanderelatiefwarmewintervan2006/2007.Huishoudensbetaaldenintotaalruimdehelftvanallemilieubelastingen.Eengemiddeldhuishoudenbetaaldein2008ongeveer1600euroaanmilieubelastingen,voornamelijkindevormvanbelastingenoptransport,debrandstofaccijnsendeenergiebelasting.

AfbouwBPMzetinDeopbrengstuitdebelastingoppersonenauto’senmotorrijwielen(BPM)daaldein2008flinkmet411miljoeneuro.Deopbrengstvandemotorrijtuigenbelastingnamdaarente-gen toemet381miljoeneuro.Beidebelastingenvormensamenmetdevliegbelastingde belastingen op transport. De afbouw van de BPM onder gelijktijdige verhoging vandemotorrijtuigenbelastingzijndeeerstestappenuithetbelastingplanvandeoverheidinvoorbereidingopdeinvoeringvandekilometerprijsdievanaf2011stapsgewijswordtingesteld.Metdeinvoeringvandekilometerbeprijzingwordtbetaaldvoorhetgebruik,entegelijkertijddusookdematevanvervuilingvandeautoennietvoorhetbezitvandeauto.In2018zullenergeenvasteautobelastingenmeerzijnenisdeBPMuiteindelijkvolledigafgeschaft(MinisterievanFinanciën,2007en2008).

FiscalevergroeningzetnietdoorHetbeleidvandeoverheidzetinopfiscalevergroening.Doordeinkomstenuitmilieubelas-tingentedelenopdetotalebelastingdrukkandematevanvergroeningvanhetbelasting-stelselinkaartwordengebracht.Tussen1990en1996namhetaandeelmilieubelastingentoevan9,4tot13,5procent.Sindsdietijdishetaandeelmilieubelastingenvrijconstantenschommeltrond13,5procent.Vaneenverdergaandevergroeningvanhetbelastingstelselissinds1996dusgeensprake.In2008ishetaandeelietsgestegen,metnamedoordehogereinkomstenvandeenergiebelasting.Deinvoeringvandeverpakkingenbelastingenvliegtakshebbenweiniginvloedophettotaleaandeelvandemilieubelastingen.

11.2 Ontwikkeling van de opbrengsten uit BPM en motorrijtuigenbelastingmiljoen euro

BPM Motorrijtuigenbelasting

1 000

500

0

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

4 500

5 000

2008200620042002200019981996199419921990


11.2 Opbrengsten milieuheffingen

OpbrengstenuitafvalstoffenheffingenreinigingsrechtennemenaanzienlijktoeDeopbrengstenuitmilieuheffingennamenin2008toetot4,2miljardeuro.Tenopzichtevan1990zijndemilieuheffingendaarmeeruim2,5keerzogroot.Vooraldeopbrengstenuitdeafvalstoffenheffingenreinigingsrechten,diewordengehevenvoordeinzamelingenverwerkingvanvastafval,zijnsterktoegenomentot1,8miljardeuro.Daarmeeisditdebelangrijkstepostvandemilieuheffingen.Derioolrechtenzijnookgestegentot1,1miljardeuro.Delaatstevierjaarzijnderioolrechtengemiddeldmet8procentperjaargestegen.Ditkomtdoordatderioolrechtenindezeperiodedoorgemeentenextrazijnverhoogdomeenkostendekkendniveautekunnenbereiken.Gemeentenbestedenhetgeld,behalveaanonderhoud,uitbreidingenvervangingvanderiolen,vooralaandeafkoppelingvanhetregenwater.DeWVO-heffingsteegin2008nauwelijks.Overigemilieuheffingen,zoalsdegeluidsheffingopdeburgerluchtvaart,zijnnagenoegteverwaarlozeninhettotaal.Vooreengemiddeldhuishoudenbedroegdebijdrageaanmilieuheffingen442euroin2008.

11.3 Aandeel van de milieubelastingen in de totale belastinginkomsten van de overheid

0

8

10

12

14

16 %

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008

11.4 Ontwikkeling van de opbrengsten uit milieuheffingen

miljard euro miljard euro

Rioolrechten (rechteras)

Afvalstoffenheffing en reinigingsrechten (rechteras) WVO-heffing (rechteras)

Totaal (linkeras)

0

1

2

3

4

5

0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

2008200620042002200019981996199419921990


Tabel 11.5 Milieubelastingen en -heffingen in 2008

Milieubelastingen Milieuheffingen

Totaal belastin-genopenergie

belastin-genoptransport

belastin-genopgrondstof-fen

belastin-genopvervuiling

Totaal riool-rechten

water-veront-reinigings-heffing

afvalstof-fenhef-fingenreinigings-rechten

overigemilieu-heffingen

mlneuro

HUISHOUDENS 11707 6841 4689 174 3 3204 926 871 1407 0

PRODUCENTEN 7929 4376 3083 117 353 1039 217 377 368 77LandbouwAkkerbouw 13 10 3 0 0 3 0 0 1 2Tuinbouw 187 176 4 3 4 4 0 2 2 0Veeteelt 76 49 4 15 8 30 10 7 3 10Landbouwoverig 62 53 7 1 1 5 0 3 1 1Visserij 19 19 0 0 0 0 0 0 0 0Delfstoffenwinning 28 25 1 1 1 6 0 3 3 0IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 251 140 24 8 79 122 33 35 54 0Textiel-enlederindustrie 17 13 3 0 1 18 5 4 8 0Papierindustrie 56 22 1 1 32 13 4 4 4 0Uitgeverijenendrukkerijen 38 27 8 1 2 8 1 1 6 0Aardolie-industrie 266 264 2 0 0 6 1 4 1 1Chemischebasisproductenindustrie 141 127 4 4 6 20 8 7 5 1Chemischeeindproductenindustrie 62 37 5 2 18 28 5 14 8 1Rubber-enkunststofindustrie 26 19 3 0 4 6 3 1 2 0Basismetaalindustrie 39 33 1 3 2 17 3 4 9 0Metaalproductenindustrie 58 35 19 1 3 7 2 2 3 0Machine-industrie 47 34 11 1 1 6 2 1 3 0Elektrotechnischeindustrie 42 31 5 2 4 11 4 3 4 0Transportmiddelenindustrie 22 17 2 1 2 6 1 1 4 0Houtindustrie 13 10 2 1 0 3 1 0 2 0Bouwmaterialenindustrie 43 31 8 1 3 10 3 2 5 0Overigeindustriëlebedrijven 34 25 7 0 2 6 1 2 3 0Voorbereidingtotrecycling 9 5 4 0 0 1 0 0 1 0Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 25 19 1 4 1 9 0 3 6 1Waterleidingbedrijven 26 8 5 13 0 7 2 1 4 0Bouwnijverheid 266 141 119 0 6 39 13 2 24 0Autohandelenreparatie 248 74 171 1 2 12 3 3 6 0Groothandel 417 239 163 8 7 47 11 12 24 0Detailhandelenreparatie 166 103 52 5 6 38 12 10 16 0Horeca 116 106 8 1 1 65 5 46 13 0Vervoeroverland 1132 936 190 3 3 12 1 9 2 0Vervoeroverwater 67 64 3 0 0 2 0 1 1 0Vervoerdoordelucht 41 31 9 1 0 57 0 0 1 56Dienstverleningt.b.v.vervoer 107 65 38 3 1 17 0 12 5 0Fin.enzakelijkedienstverleningencommunicatie 2752 767 1967 9 9 112 25 21 66 0Overheidsbestuurensocialeverzek.endefensie 399 215 83 7 94 56 13 28 8 7Gesubsidieerdonderwijs 96 68 25 2 1 25 9 9 7 0Gezondheids-enwelzijnszorg 164 89 62 7 6 96 22 48 26 0Milieudienstverlening 173 112 20 2 39 50 2 43 4 0Overigediensten 185 137 39 5 4 57 8 27 23 0

UITHETBUITENLAND 89 0 89 0 0 0 0 0 0 0W.v.niet-ingezeteneninNederland 89 0 89 0 0 0 0 0 0 0

Milieubelastingen en milieuheffingen 19725 11217 7861 291 356 4243 1143 1248 1775 77

12. CO2-emissierechten

In2005ishetEuropesesysteemvoorCO2-emissiehandel(ETS)vanstartgegaan.Emis-siehandel isdehandel inemissierechten, inditgevalhet rechtomeenbepaaldehoe-veelheidCO2uittemogenstoten.ElkCO2-emissierechtvertegenwoordigt1tonCO2-uit-stoot.AanhetEuropeseCO2-handelssysteemnemengroteenergie-intensievebedrijvenverplichtdeel1).Jaarlijkskrijgendezebedrijvenopbasisvaneennationaalallocatieplaneen bepaalde hoeveelheid emissierechten toegewezen. Indien ze dat jaar minder CO2uitstotendandetoegewezenhoeveelheid,mogenzehetverschilverkopenopdeemis-siemarkt. Bedrijven die meer uitstoten dan ze aan emissierechten hebben ontvangen,moetenemissierechtenbijkopen.Hetalternatiefvoordezebedrijvenisdatzijinvestereninenergiebesparendemaatregelendiedebroeikasgasemissiesterugbrengen.Indienbe-drijvenaanheteindvanhetjaartocheentekortaanemissierechtenhebben,wordteenboeteopgelegdvan100europertonCO2(NEa,2009).Naastdeverplichtdeelnemendebedrijvenkunnenookanderepartijen,zoalsfinanciële instellingenofparticulierenhan-deleninemissierechten.Metdeinvoeringvanemissiehandeliseenmarktvanvraagenaanbodgecreëerd,zodatuiteindelijkemissiereductiedaarplaatsvindt,waardathetmeestkosteneffectiefis.

DeCO2-emissiehandeliseenbelangrijkbeleidsmiddelomtekunnenvoldoenaandeaf-sprakenuithetKyoto-protocolendevervolgafsprakendieindemaakzijn.Naastdeemis-sierechtenuithetETSkunnenbedrijvenookemissierechtenverwervendoordeeltenemenaan joint implementation (JI)encleandevelopmentmechanism (CDM)projecten inhetbuitenland.DezerechtenhebbenandereprijzendanderechtenvanhetETSsysteem,aan-gezienerandererisico’saanverbondenzijn.BedrijvenhoevennietdirectdeeltenemenaanJI-enCDM-projecten;zekunnenookrechtenkopenvaneenprojectdeelnemer2).

DeeerstehandelsperiodevanhetETS(2005–2007)betrofeenproefperiode.Deemissie-rechtenwerdengratisverstrektaandedeelnemendeindustrieën.Eenoverschotaanemis-sierechtenmochtnietnaardevolgendehandelsperiodewordenmeegenomen.Bovendienkregendebedrijven relatiefveelemissierechten toegewezen,waardoordeprijzen laagbleven.Voordehuidige,tweedehandelsperiode(2008–2012)–deKyotocommitmentpe-riode–heeftdeEuropeseUniedenationaleemissieplafondsgemiddeld10procentlagergesteld,waardoormeerkrapteopdemarktwordtverwacht.Indeplannenvoordederdehandelsperiode(2013–2020)wordendeemissieplafondsnogverderverlaagd,enwordtdereikwijdtevanhetsysteemverdervergrootnaaronderanderedeluchtvaartsectorendeanderebroeikasgassen.BovendienkomterpersectoréénEuropeesemissieplafondinplaatsvaneennationaalplafondvoorelkelidstaat.Ookzullendeemissierechtennietmeer(geheel)gratiswordenweggegeven,maargaandewegsteedsmeerwordengeveild.

In dit hoofdstuk wordt specifiek aandacht besteed aan de CO2-emissierechten van deeerstehandelsperiode2005–2007envan2008,heteerstejaarvandetweedehandels-periode.DebeschrijvingvandestromenCO2-emissierechtenbinnenhet kadervandemilieurekeningenbiedtdemogelijkheidomderelatietussendeCO2-emissierechtenenanderemilieuterreinen teanalyseren,zoalshetgebruikvanenergieendeuitstootvanbroeikasgassen.DelinkmetdenationalerekeningenscheptdemogelijkheidvooranalysevanderelatietusseneconomischeactiviteitenendeCO2-emissierechten,bijvoorbeelddeproductie,brutobinnenlandsproduct,werkgelegenheidetc.Tenslotte isdebeschrijvingvande fysiekestromenvanCO2-emissierechtenvancruciaalbelangom inzicht tever-schaffenoverdemanierwaaropeenlandvoldoetaandedoelenvooremissiereductieendeverplichtingenwaaraanzezichheeftgecommitteerd.

1) Sommigesectoren,zoalsdeluchtvaart,descheepvaart,vervoeroverdewegendeoverigedienstverlening,zijnnietverplichtomdeeltenemenaanhetCO2-handelssysteem.BedrijvendiemeedoenaanhetETSzullenindithoofdstukwordenaangeduidalsETS-bedrijven.

2) DeemissierechtenuitJIenCDM-projectenblijvenindithoofdstukbuitenbeschouwing.



Kader 12.1

De Nederlandse emissieautoriteit en gegevens over de emissiehandel

InNederlandwordengegevensoverdeemissiehandelverzamelddoordeNederlandseemissieautoriteit (NEa).DeNEaondersteuntdeuitvoeringvandeemissiehandelentoetstalsonafhankelijktoezichthouderdenalevingvanderegels.Perbedrijfwordtalleinformatieoverdeontvangenemissierechten,dedaadwerkelijkeCO2-uitstoot,transac-tiesinemissierechtenendeingeleverdeemissierechtenbijgehoudeninhetemissie-rechtenregister.Dezeinformatiewordtgeregistreerdinaantallenemissierechten.Mo-netaireinformatieoverdetransactiesinrechtenwordtnietgeregistreerddoordeNEa.

Hetemissierechtenregistervormtdebasisvoorhetsamenstellenvaneenbalansvoordeemissierechten.Opdezebalansstaatdeverdelingvanderechtenoverdebedrijfs-takken aan het begin van het jaar, aan het eind van het jaar en de tussenliggendemutatiesvanrechtengedurendehetjaar.Demutatiesbestaanuit:

1. deinitiële(gratis)toegewezenemissierechten2. eventueel aanvullende uitgifte van rechten aan de bedrijven gedurende een boek-

jaar,3. deaankoopvanemissierechtenopdemarkt4. verkoopvanemissierechtenopdemarkt5. deverkregenemissierechtendoordeelnameaanprojecten inontwikkelingslanden,

‘cleandevelopmentmechanism’(CDM)6. deverkregenemissierechtendoordeelnameaanprojecteninlandenmeteeneigen

emissiedoelstelling,veelallandeninOostEuropa.Jointimplementation(JI)7. deingeleverderechtenopbasisvandeCO2-uitstoot8. anderekortingenopemissierechtenbijvoorbeeldalsboete

Metbehulpvandezebalanswordendusallestromenvanemissierechtenbeschrevenenwordtdewerkingvanhetsysteeminzichtelijkgemaakt.DewerkingvanhetCleanDevelopmentMechanismenJoint Implementationwordtbeschreven inAnnex IIvanhetKyotoProtocol.

Opditmomentishetnognietmogelijkeenvolledigebalansoptestellenvoordeemis-sierechten,omdatnoggeengegevensbeschikbaarzijnoverdehoeveelheidemissie-rechtendiezijnverkocht,danwelnaarhetvolgendejaarwordenmeegenomen.Ookontbrekennoggegevensoverdehandelinrechtenmethetbuitenlandenoverderech-tenuitCDM-enJI-projecten.Indetabellen12.5en12.6staanalleendeinitiële(gratis)toegewezenemissierechten,dewerkelijkeCO2-uitstootenhettekortofoverschotaanemissierechtenweergegeven. Indekomende jarenzullende fysiekebalansencom-pleetwordengemaaktenzullenookdebijbehorendemonetairebalansenindemilieu-rekeningenwordenopgenomen.

12.1 ETS-bedrijven en de economie

HelftCO2-emissiesNederlandseeconomievaltonderhetETS-systeemIn2008warendeETS-bedrijvensamenverantwoordelijkvoorcirca50procentvandeto-taleCO2-uitstootvandeNederlandseeconomie.Ditaandeelistenopzichtevan2005–2007ietsgestegen.In2008zijnongeveer180bedrijveninNederlandtoegetredentotdeCO2-emissiehandel.Tot 2008 konden veel kleinere bedrijven, zoals steenfabrieken, glastuin-bouwbedrijvenenvoedingsproducenten,nogeenvrijstellingkrijgen.Zeblevenbuitendeemissiehandelalszekondenaantonenminderdan25kilotonCO2perjaaruittestoten.

De gezamenlijke bijdrage aan het bbp van de ETS-bedrijven bedroeg in2008 slechts6,4procent.Ditmaaktnogeensduidelijkdatalleendezeeremissie-intensievebedrijven


verplichtzijndeeltenemenaandeemissiehandel.Hoewelindetweedehandelsperiodeeengroteraantalbedrijvenisgaandeelnemen,heeftditnauwelijksgeleidtoteentoenamevanhetaandeelinhetbbp.HetaandeelvandeETS-bedrijveninhettotalearbeidsvolumeisnoglager,namelijk4,3procentin2008.

BinneneenbedrijfstakkanhetdeeldatdeelneemtaanhetETS-systeem,gemeteninhetaandeel indeCO2-emissies,zeerverschillen,aangezienalleenbedrijvenmeteengrootopgesteldthermischvermogenverplichtzijndeeltenemen3).Energiebedrijven,aardolieraf-finaderijen, bedrijvenuit depapierindustrie, debouwmaterialenindustrie endebasisme-taalindustriedoenbijnaallemaalmeeaanhetETS-handelssysteem.Ietsmeerdandehelftvandechemischeindustriebedrijvenparticipeertindeemissiehandel.Ditaandeelindeto-taleCO2-uitstootvanchemiesectoriswelgestegenvan38procentin2007naar65procentin2008.Devoedingsmiddelenindustrie,detextielindustrieendeelektrotechnischeindustriezijnvoorrespectievelijk56,18en4procentvertegenwoordigd.Anderebedrijfstakkenuitde

3) Daarnaastvaltnogeenaantalbedrijfslocatiesonderhetsysteeminsectorendiespecifiekzijnaangewezen.DemeestebedrijfslocatiesstotendusveelCO2uit,maarandereniet.

12.1 Aandeel van ETS-bedrijven in de CO2-uitstoot, het bbp en de werkgelegenheid

WerkgelegenheidBbpCO2-uitstoot

%

0

10

20

30

40

50

60

2008200720062005

12.2 CO2-emissies van bedrijfsectoren met daarin aangegeven het deel dat deelneemt aan het ETS- systeem

Mton CO2

Deelname ETS-systeem Geen deelname ETS-systeem

0 10 20 30 40 50 60

Energie- enwaterleidingbedrijven

Overige diensten

Vervoersector

Chemische industrie

Aardolie-industrie

Landbouw,bosbouw en visserij

Overige industrie



industrie,zoalsdemachine-industrie,demetaalproductenindustrie,uitgeverijenendrukke-rijenendehoutindustrienemeninhetgeheelnietdeel.Delandbouwsectorisvoorslechts10procentvertegenwoordigd,aangezienalleengrotetuinbouwbedrijvenverplichtzijndeeltenemenaanhethandelssysteem.Dedelfstoffenwinningvaltvoorslechts9procentonderhethandelssysteem.Detransportsector,verantwoordelijkvoor17procentvandeNeder-landseCO2-emissies,doetopditmomentvrijwelnietmeeaanhethandelssysteem.Ditzalveranderenin2012alsdeluchtvaartverplichtmeegaatdoen.Indedienstensectorvaltmin-derdan1procentvandeCO2-emissiesonderhethandelssysteem.Alleenenkelegrotebe-drijveneninstellingen,waarondereenaantalacademischeziekenhuizen,nemennudeel.

12.2 Emissiehandel in 2005–2007 en in 2008

GrootoverschotaanCO2-emissierechtenineerstehandelsperiodeIndeeerstehandelsperiode(2005–2007)waserelkjaareengrootoverschotaanemis-sierechten.GemiddeldhaddendedeelnemendebedrijvenjaarlijkseentotaleCO2-uitstootvan76,8Mton,wat8procent lagerwasdandeontvangenhoeveelheidemissierechten.Alleenvoordeenergiebedrijvenwarendeemissieshogerdande toegekendeemissie-rechten(tabel12.6).Alleanderebedrijfstakkenbeschiktenoverruimmeeremissierechtendan ze nodig hadden. In de basismetaalindustrie was de uitgestoten hoeveelheid CO2slechts62procentvanhetaantalbeschikbaargesteldeemissierechten.Omdathetteveelaanemissierechtennietmeemochtwordengenomennaardevolgendehandelsperiode,hebbendemeestebedrijvenhunoverschotgeprobeerdteverkopenopdehandelsmarkt.

In2008voorheteersteentekortaanCO2-emissierechtenIn2008haddendedeelnemendebedrijveneengezamenlijkeuitstootvan83,5MtonCO2.Datisbijna5procentmeerdanderechtendiedebedrijvenaanhetbeginvanhetjaarhaddenontvangen.Voorheteerstsindsdestartvanhetemissiehandelssysteemissprakevan een tekort aan emissierechten voor het totaal van de Nederlandse bedrijven. Hettekortisontstaandoordatvoordetweedehandelsperioderelatiefminderemissierechtenzijntoegewezen.DitbetekentdatNederlandsebedrijvenvoortenminste3.9Mtonemis-sierechteninhetbuitenlandhebbengekocht4).

4) Bedrijvenmeteenoverschothoevenhunemissierechtennietteverkopenmaarkunnendezeookopsparenvooreenvolgendjaarofeventueeleenvolgendehandelsperiode.Ookkunnenzehunemissierechteninhetbuitenlandverkopen.Dehoeveelheidinhetbuitenlandaangekochteemissierechtenzalwaarschijnlijkdanookhogerzijndan3,9Mton.

12.3 Toegewezen emissierechten en de werkelijke CO2-uitstoot, gemiddelde periode 2005–2007

Bron: NEa, 2008; CBS, Milieurekeningen 2008.

Mton

Toegewezen emissierechten Werkelijke CO2-emissies

0

10

20

30

40

50

OverigEnergie-bedrijven

Overigeindustrie

Basismetaal-industrie

Chemischeindustrie

Aardolie-raffinaderijen


Het tekort aan emissierechten komt vrijwel geheel op het conto van de energiebedrij-ven(tabel12.7).HunCO2-emissieswaren30procenthogerdandeemissierechtendiezevoor2008hadden toegewezengekregen,waardoorze11Mtonaanemissierechtenmoestenbijkopen5).Ookdeaardolieraffinaderijenhaddeneentekortaanemissierechten,maarditwasnietgroterdan1procentvandetoewijzing.Vandebedrijfstakkenmeteenoverschotheeftdebasismetaalindustriebijnadehelft inhanden.Ditgroteoverschot isvooreendeelschijn.Debasismetaalindustriekrijgtnamelijkderechtendiegemoeidzijnmetdeverbrandingvanhoogovengasencokesovengas.Indepraktijkwordendezegas-sen, echter, inclusief een aantal emissierechten dat hiermee correspondeert, geleverdaandeelektriciteitsbedrijvenomstroommeeteproduceren.Ookdedelfstoffenwinning,depapierindustrieendetextielindustriehebbenruimmeeremissierechtenontvangendanzenodighadden.

12.3 Prijzen emissierechten

GrilligverloopprijzenCO2-emissierechtenDeeerstehandelsperiode (2005–2007) lieteengrilligverloopzienvandeprijzenvoorCO2-emissierechten6).In2005enbegin2006liependeprijzenoptot30europertonCO2.Eenkoudewintereneenstijgendeolieprijs,waardoorelektriciteitproducentenoverstaptenophetgoedkoperesteenkooldatmeerCO2-uitstootveroorzaaktdanaardgas,zorgdenvoorstijgendeprijzenin2005.Inapril2006daaldedeprijsinkortetijdmetmeerdandehelft,nadatenkelegrotebedrijvenuitondermeerNederland,België,TsjechiëenFrankrijkbekendmaaktendatzein2005nietallerechtenverbruikthaddendiehunwarentoege-wezen.In2007daaldendeprijzenverderrichtingdenuleuro.DeemissierechtenwarenbijnanietsmeerwaardomdateropdeEuropesemarkteenruimoverschotwasaanemis-sierechtenenomdatdezerechtennietnaardevolgendehandelsperiodemochtenwordenovergeboekt.

5) Indeeerstehandelsperiodehaddenelektriciteitsbedrijvenhungratisverkregenemissierechtendeelsindeelek-triciteitsprijsdoorberekend.Omdezeredenzijndeelektriciteitsbedrijvenindetweedehandelsperiodegekortophunhoeveelheidtoegewezenemissierechten.Degekorterechtenzijndeelsviahetnieuweallocatieplandoorge-sluisdnaardeindustrieomzetecompenserenvoordehogereelektriciteitsprijzen.

6) Erzijnverschillendesoortenprijzenvooremissierechten.DeprijsdiehierwordtbesprokenisdespotprijsvanEUallowances.

12.4 Toegewezen emissierechten en de werkelijke CO2-uitstoot, 2008

Bron: NEa, 2008; CBS, Milieurekeningen 2008.

Mton

Toegewezen emissierechten Werkelijke CO2-emissies

0

10

20

30

40

50

OverigEnergie-bedrijven

Overigeindustrie

Basismetaal-industrie

Chemischeindustrie

Aardolie-raffinaderijen


Aanhetbeginvandetweedehandelsperiode(2008–2012)noteerdendeemissierechteneenprijsvanruim20europertonCO2.Begin2008liepdeprijsopomdatindezeperioderelatiefminderemissierechtenzijntoegewezen,waardoormeerschaarsteaanemissie-rechtenontstond.Halverwege2008,echter,begonnendeprijzenweerforstedalen.Doordeeconomischecrisiswasdeproductieindeindustriesterkgedaaldendaarmeeookdeuitstootvanbroeikasgassen.Bedrijvenbodendaaromveelemissierechtenaan,waardoordeprijsdaalde.DoordelageCO2-prijsneemtdeprikkelomteinvesterenininnovatievetechnologieën,zoalswind-enzonne-energie,af.

Tabel 12.6 Toegewezen emissierechten, werkelijke CO2-uitstoot en het tekort/overschot aan emissierechten, 2005–2007

ToegewezenCO2-rechten

CO2-uitstoot Overschot/tekort

MtonCO2Bedrijfstakkenen-klassen

Landbouw,bosbouwenVisserij 0,34 0,27 0,07Delfstoffenwinning 1,31 0,91 0,40Industrie 0,00 0,00 0,00Voedings-engenotmiddelenindustrie 8,64 6,70 0,00Textiel-enlederindustrie 0,20 0,17 0,04Papierindustrie 6,28 5,03 1,24Uitgeverijenendrukkerijen 0,00 0,00 0,00Aardolie-industrie 40,96 35,02 5,94Chemischeindustrie 23,86 19,53 4,33Rubber-enkunststofindustrie 0,03 0,02 –0,01Basismetaalindustrie 31,19 19,27 11,93Metaalproductenindustrie 0,00 0,00 0,00Machine-industrie 0,00 0,00 0,00Elektrotechnischeindustrie 0,07 0,07 0,00Transportmiddelenindustrie 0,01 0,01 0,00Houtindustrie 0,00 0,00 0,00Bouwmaterialenindustrie 4,96 4,44 0,52Overigeindustrie 0,00 0,00 0,00Voorbereidingtotrecycling 0,00 0,00 0,00Energie-enwaterleidingbedrijven 133,21 138,30 –5,09Bouwnijverheid 0,00 0,00 0,00Handel,horecaenreparatie 0,00 0,00 0,00Vervoer,opslagencommunicatie 0,10 0,09 0,01Financiëleenzakelijkedienstverlening 0,00 0,00 0,00Overheid 0,15 0,14 0,01Zorgenoverigedienstverlening 0,47 0,44 0,03

Totaal 251,77 230,42 19,40

12.5 Prijs CO2-emissierechten

Bron: Point Carbon

euro/ton CO2

2e handelsperiode1e handelsperiode

0

5

10

15

20

25

30

35

20092008200720062005


Tabel 12.7 Toegewezen emissierechten, werkelijke CO2-uitstoot en het tekort/overschot aan emissierechten, 2008

ToegewezenCO2-rechten

CO2-uitstoot Overschot/tekort

MtonCO2Bedrijfstakkenen-klassen

Landbouw,bosbouwenVisserij 1,38 1,32 0,07Delfstoffenwinning 0,30 0,23 0,07Industrie 0,00 0,00 0,00Voedings-engenotmiddelenindustrie 2,71 2,30 0,40Textiel-enlederindustrie 0,05 0,04 0,01Papierindustrie 1,92 1,44 0,48Uitgeverijenendrukkerijen 0,00 0,00 0,00Aardolie-industrie 11,80 11,90 –0,10Chemischeindustrie 11,98 10,37 1,61Rubber-enkunststofindustrie 0,03 0,02 0,01Basismetaalindustrie 10,69 6,51 4,19Metaalproductenindustrie 0,00 0,00 0,00Machine-industrie 0,00 0,00 0,00Elektrotechnischeindustrie 0,05 0,05 0,01Transportmiddelenindustrie 0,01 0,01 0,00Houtindustrie 0,00 0,00 0,00Bouwmaterialenindustrie 2,07 2,02 0,05Overigeindustrie 0,01 0,01 0,00Voorbereidingtotrecycling 0,00 0,00 0,00Energie-enwaterleidingbedrijven 36,29 46,96 –10,67Bouwnijverheid 0,00 0,00 0,00Handel,horecaenreparatie 0,00 0,00 0,00Vervoer,opslagencommunicatie 0,08 0,08 0,01Financiëleenzakelijkedienstverlening 0,02 0,02 0,00Overheid 0,07 0,07 0,00Zorgenoverigedienstverlening 0,18 0,18 0,00

Totaal 79,63 83,51 –3,88


13. DemilieusectorindeNederlandseeconomie

De overheid implementeert milieumaatregelen met als doel het milieu te beschermen.Strengere milieuregulering en/of meer aandacht voor het milieu kan extra kosten voorbedrijvenenconsumentenmetzichmeebrengen,maarcreëertookwerkgelegenheidendraagtbijaanhetbbpvandeNederlandseeconomie.Hierbijkanmendenkenaanmilieu-activiteitenzoalshetophalenenverwerkenvanafval,hetzuiverenvanafvalwater,hetver-minderenvangeluidshinder,hetvoorkomenensanerenvanbodemvervuiling,hetgevenvanmilieuadviezenentalvanandereactiviteiten.Vanuitdepolitiek,zowelinNederlandalsdeEuropeseUnie,bestaateentoenemendeinteressevoorheteconomischebelangvandemilieusector.

In dit hoofdstuk wordt het belang van de milieusector voor de Nederlandse economienadergekwantificeerd.Ditbelangwordtgemetenaandehandvaneendrietaleconomi-scheindicatoren:productiewaarde,toegevoegdewaardeenwerkgelegenheid.Naeerdereonderzoekennaardemilieusectorin1999,2006en2008(CBS,1999;2006;2008)isditdeeerstemaaldatdemilieusectoralsregulieronderdeelindezepublicatiewordtopgeno-men.Indetoekomstzaldemilieusectorblijvendalsonderdeelvandemilieurekeningente-rugkomen.Economischedatavoordemilieusectorzijnbeschikbaarvoordejaren1995totenmet2007.Dedefinitievandemilieusectorisniettriviaal.Daaromwordtinkader13.1eerststilgestaanbijdeafbakeningvandeeconomischeactiviteitendietotdemilieusectorwordengerekend.

Kader 13.1

De milieusector gedefinieerd

Demilieusectorbestaatuitdegroepvanbedrijvenen instantiesdieactiviteitenont-plooienmetbetrekkingtothetmeten,voorkomen,limiteren,minimaliserenofcorrigerenvanmilieuschadeaanwater,luchtenbodem,evenalsproblemengerelateerdaanafval,geluidenecosystemen(OECD,1999;Eurostat2009).Indezedefinitiewordenookde‘schonere technologieën’en‘schonereproductenendiensten’meegenomendiehetmilieurisicoverkleinenenhetverbruikvannatuurlijkehulpbronnenenvervuilingmini-maliseren.DedefinitievandemilieusectorisopEuropeesniveauvastgesteldenwordtalszodanigdooralleEU-landentoegepast.

ConformdeEuropeseafsprakenwordtindithoofdstukuitgegaanvandemilieusectorinbredezin,datwilzeggendatnietalleendetraditionelemilieudienstverlening(afvalver-werking,waterzuivering,bodemsanering)wordtbekeken,maarookandereactiviteiten,zoalsduurzameenergieproductie,energiebesparingentweedehandswinkels.OpdezemanierwordteencompleterbeeldverschaftvandeomvangvandemilieugerelateerdeactiviteitenbinnendeNederlandseeconomie.Naastbedrijvendiemilieuactiviteitenalshoofdactiviteituitvoeren,wordenookdeinternemilieuactiviteitendieuitgevoerdwordenbinnenhetNederlandsebedrijfsleventoegerekendaandemilieusector.Eenvoorbeeldishetverwerkenvanafvalbinnenheteigenbedrijf.Eeneventueleverschuivingvanmilieuactiviteitenuitgevoerdbinnenshuisnaaruitvoeringvandemilieuactiviteitendoordemarkt(‘uitbesteding’),ofvisaversa,kanhiermeeinbeeldwordengebracht.

Deactiviteitendiebinnendemilieusectorvallenkunnenindriecategorieënwordenon-derverdeeld.Deeerstecategorieisdegroepmilieubescherming.Dezegroepbestaatuitactiviteitendiegerichtzijnophetvoorkomen,reduceren,verwerkenenafvoerenvanschadelijkestoffennaarenvanhetmilieu.Binnendezehoofdgroepvalteenveelheidaandeelactiviteiten.Zozijnerspecifiekemilieuactiviteitenzoalshetophalenvanafval,hetzuiverenvanafvalwater,hethandeleninafvalenschroot,hetproducerenvanmi-lieuapparatuur,overheidsbestuurgerichtopmilieuenideëleorganisatiesgerichtophetmilieu.Detweedecategoriediewordtonderscheidenisdegroepmanagementvanna-


tuurlijkehulpbronnen,welkezichrichtophetvoorkomenenreducerenvanhetgebruikvanfossieleenergieenanderenatuurlijkehulpbronnenzoalsbossenenwater.Totdezegroepbehorenactiviteitenzoalsdeproductievanduurzameenergie(wind-,zonne-enwaterenergie),winkels in tweedehandsgoederen,activiteitengerichtopenergie-enwaterbesparing,waterkwantiteitsbeheer,recycling,isolatiewerkzaamhedenenbiologi-schelandbouw.Dederdecategoriebestaatuitoverigemilieuactiviteiten,zoalshetge-venvanmilieuadvies,deproductievanindustriëlemilieuapparatuur,milieutechnischebouwactiviteitenenonderwijsgerichtophetmilieu.Dezemilieuactiviteitenuitdederdegroephoudenzichzowelmetmilieubeschermingalsmetbeschermingvannatuurlijkehulpbronnenbezig.

Uitgangspuntvoorhetinbeeldbrengenvandeeconomischeomvangvandemilieu-sectorisinformatieteverschaffenoverproducentenenaanbiedersvanmilieugerela-teerdegoederenendiensten.Uitdiverse(statistische)bronnenvanbinnenenbuitenhetCBSwordtinformatieonttrokken,zoalsdenationalerekeningen,milieustatistieken,energiestatistieken,goederenstatistieken,hetalgemeenbedrijfsregister,informatievanbrancheorganisatiesen jaarverslagenvandeoverheid.Eenuitgebreidemethodebe-schrijvingistevindenopdeEurostatwebsitehttp://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home(CBS,2006).

13.1 Macro-economische gegevens voor de milieusector in 2007

Devariabelendie indezepublicatiewordengeanalyseerdzijnproductiewaarde, toege-voegdewaardeenwerkgelegenheid.Productiewaardeen toegevoegdewaardewordengemeten in lopendeprijzen(exclusiefsaldobelastingenensubsidies)enwerkgelegen-heidinarbeidsjaren.Lopendeprijzenvoorproductieentoegevoegdewaardewilzeggendatwordtgemeteninprijzenvanhetdesbetreffendeverslagjaar.

Tabel 13.1 De milieusector in Nederland

Productie Toegevoegdewaarde Werkgelegenheid

1995 2007* 1995 2007* 1995 2007*

mlneuro vte(x1000)Milieubescherming

Milieudienstverlening(o.a.afval-enafvalwatermanagement) 3831 8116 1513 3013 20,7 26,8Groothandelinafvalenschroot 1474 2883 1232 2490 4,8 7,7Keuringencontrolegerelateerdaanmilieu 15 124 7 71 0,1 1,6Overheidsbestuurgerichtopmilieu 667 1423 369 638 6,9 8,0Ideëleorganisatiesgerichtopmilieu 46 127 28 72 0,9 1,5Internemilieuactiviteitenbijbedrijven 1254 1519 561 590 10,5 6,0

Managementvannatuurlijkehulpbronnen

Duurzameenergieproductie 78 637 68 466 – –Energiebesparingenduurzameenergiesystemen 190 550 76 212 1,8 3,4Isolatiewerkzaamhedendoordebouw 3230 4551 1250 1916 27,6 32,3Biologischelandbouw 119 470 57 179 1,1 2,9Recycling 325 1132 72 302 1,4 2,7Tweedehandswinkels 84 240 28 70 2,1 3,2Waterkwantiteitsbeheerwaterschappen 513 1036 294 524 3,6 3,7

Overig

Milieuadvies,engineeringenoverigedienstverlening1) 224 531 118 280 2,9 4,7Industriëlemilieuapparatuur1) 301 729 102 217 1,9 3,0Milieutechnischebouwactiviteiten1) 65 202 26 80 0,7 1,2Onderwijsgerichtopmilieu 41 41 31 30 0,6 0,4

Totaal milieusector in Nederland 12457 24311 5831 11149 87,6 109,2

1)Nietgerelateerdaanenergiebesparingenduurzameenergiesystemen.* Voorlopigcijfer.

Demilieusectorgoedvoor11miljardeurovanhetbbpDemilieusectordroegin2007voorongeveer11,1miljardeurobijaanhetbrutobinnen-landsproductvanNederland,terwijlhetarbeidsvolumegelijkisaan109duizendarbeids-


jaren.Detotaleproductiewaardebedroegongeveer24miljardeuro.DeNederlandsemi-lieusectorbestaatuitbedrijvendiezichbezighoudenmeteenveelvoudaanactiviteiten.Traditionelemilieuactiviteitenzoalshetophalenvanafvalenhetverwerkenvanafvalenafvalwaterspelennogsteedseenbelangrijke rol.Ongeveer27procentvanalle toege-voegdewaardevandesectorwordthiergegenereerd.Ookbouwbedrijvendiezichbezighoudenmetisolatiewerkzaamhedenendegroothandelinafvalenschrootzijnbelangrijkespelersindemilieusector.Derestvandetoegevoegdewaardewordtgegenereerddoortalvanandereactiviteiten.Recyclingbedrijven,bijvoorbeeld,dragen3procentbij, terwijltweedehandswinkelsgoedzijnvoor1procent.Overheidsactiviteitenblijvenookeengroterolspelenbinnendemilieusector.Managementactiviteitengerichtopwaterkwantiteitsbe-heerenanderemanagementtakengerichtopmilieuzijngoedvoorongeveer10procentvan alle gegenereerde waarde. Activiteiten gerelateerd aan energiebesparing en duur-zameenergiesystemen,industriëlemilieuapparatuurenmilieuadviesendergelijkespeleneenrelatiefkleinerolinhettotaalvandemilieusector.

13.2 Ontwikkeling van de milieusector in de periode 1995–2007

Werkgelegenheidmilieusectorinperiode1995–2007met25procentgegroeidDe productiewaarde in de milieusector is in de periode1995–2007 verdubbeld van 12naar24miljardeuro1).Detoegevoegdewaardevandemilieusectorisnetietsminderhardgestegen,namelijk 91procent.Dewerkgelegenheid is indezeperiodemet25procentgegroeid.Dewerkgelegenheidbedroegin1995ongeveer88duizendarbeidsjaren,terwijldezein2007gelijkwasaan109duizendarbeidsjaren.

1) Inlopendeprijzen,dusgeenvolumegroei.

13.2 Toegevoegde waarde van de milieusector in Nederland in 2007

27%

23%

17%

5% 5%5%

4%3%

3%2%2%

2%

1%

1%

1%

1%0%

Overig 5%

Milieudienstverlening (o.a. afval- enafvalwatermanagement)Groothandel in afval en schrootIsolatiewerkzaamheden door debouwInterne milieuactiviteiten bijbedrijvenOverheidsbestuur gericht op milieuWaterkwantiteitsbeheerwaterschappenDuurzame energieproductie

RecyclingMilieuadvies, engineering en overigedienstverleningIndustriële milieuapparatuurEnergiebesparing en duurzameenergiesystemenBiologische landbouw

Milieutechnische bouwactiviteiten

Ideële organisaties gericht op milieuKeuring en controle gerelateerd aanmilieuTweedehands winkels

Onderwijs gericht op milieu


MilieusectorgroeitevenhardalsdeNederlandseeconomieZoalseerdervermeld,bedroegde totalebijdragevandeNederlandsemilieusectoraanhetbbpin200711,1miljardeuro.Demilieusector ishiermeegoedvoor2,0procentvandetotaleNederlandseeconomie(gemetenintoegevoegdewaarde).Ditaandeelisindeperiode1995–2007vrijwelgelijkgebleven.HetNederlandsebrutobinnenlandsproductinlopendeprijzenisindeperiode1995–2007gegroeidmet86procent,terwijldemilieusectormet91procentisgegroeid.DemilieusectorisdusmethetzelfdetempogegroeidalsdeNederlandseeconomiealsgeheel.Alsgekekenwordtnaardewerkgelegenheid,gemeteninarbeidsvolume,isdemilieusectorgoedvoor1,6procentvandetotalewerkgelegenheidinNederland.Hetarbeidsvolumeindemilieusectorisindeloopvandeperiodegestegenmet25procent,terwijlhetlandelijktotaaltoenammet17procent.Ditbetekentdusdathetaantalmensenwerkzaamindemilieusectorsnellergroeitdanhetlandelijkgemiddelde.

Binnendemilieusectorzijnergroteverschillenindegroeivandetoegevoegdewaarde.Recyclingenhetgevenvanmilieuadvieszijnrelatiefhardgegroeid.Ookdeopkomendemeerinnovatievemilieuactiviteitenzoalsduurzameenergieproductie,milieu-engineering,energiebesparingenduurzameenergiesystemenzijnoverhetalgemeenhardgegroeid.

13.4 De milieusector in de Nederlandse economie, toegevoegde waarde en bbp

index (1995=100)

Totaal toegevoegde waarde Milieusector in Nederland

Aandeel milieusector in Nederlandse economie

Binnenlands product

80

100

120

140

160

180

200

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

13.3 Economische indicators voor de milieusector mln euro arbeidsjaren (x1 000)

Toegevoegde waarde Werkgelegenheid (rechteras)Productie

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

20072006200520042003200220012000199919981997199619950

20

40

60

80

100

120


Debovengemiddeldegroeivandezeactiviteitenkomtdoordekleineomvangmindertotuitinginhettotaalcijfervandemilieusector.Demeertraditioneleactiviteitenindemilieu-sector–zoalsisolatiewerkzaamheden–zijninveelminderemategegroeid.

Afvalenenergiedebelangrijkstethema’sindemilieusectorActiviteitengerichtopafvalzijnverantwoordelijkvoorveruithetgrootstedeelvandetoege-voegdewaardeindemilieusector(40procent).Hetophalenenverwerkenvanafvaldoordemilieudienstverleningvalthierbijvoorbeeldondermaarookdegroothandelinafvalenschrootwordthierondergeschaard.Tevensvalthierdeproductievanindustriëleafvalap-paratuuronderenookdecommerciëledienstverleningdieanderebedrijvenvoorzienvanafvaladviesenengineeringgerichtopafval.

13.5 De milieusector in de Nederlandse economie, werkgelegenheid

index (1995=100)

Totaal Nederlandse economie arbeidsvolume werkzame personen

Aandeel arbeidsvolume van de milieusector in totaal Nederland

Totaal arbeidsvolume milieusector

80

85

90

95

100

105

110

115

120

125

130

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

13.6 Groei van deelactiviteiten in de periode 1995–2007, toegevoegde waarde

% procentuele verandering

–200 0 200 400 600 800 1 000

Keuring en controlegerelateerd aan milieu

Duurzame energieproductie

Recycling

Biologische landbouw

Milieutechnische bouwactiviteiten1)

Energiebesparing enduurzame energiesystemen

Ideële organisaties gericht op milieu

Tweedehands winkels

Milieuadvies, engineering enoverige dienstverlening1)

Industriële milieuapparatuur1)

Groothandel in afval en schroot

Milieudienstverlening(o.a. afval- en afvalwatermanagement)

Waterkwantiteitsbeheer waterschappen

Overheidsbestuur gericht op milieu

Isolatiewerkzaamheden door de bouw

Interne milieuactiviteiten bij bedrijven

Onderwijs gericht op milieu

Nederlandse economie

1) Niet gerelateerd aan energiebesparing en duurzame energiesystemen.


Opdetweedeplaatskomendeactiviteitengerichtopbeschermingvanenergiebronnen(23procent).Hiervallenbijvoorbeelddeisolatiewerkzaamhedenondermaarookdiverseproductieactiviteitenindeindustrieendedienstverleninggerichtopenergiebesparingenduurzameenergiesystemen.

Ookindedeelgebieden‘waterkwaliteit’en‘managementvanmaterialen’wordtveelwaardegegenereerd.Hetzuiveringsdeelvandemilieudienstverleningvaltonderhetdeelgebied‘waterkwaliteit’netalsdiverseproductieactiviteitenindeindustrieendedienstverleninggerichtopdekwaliteitvanwater.

13.3 Verschillende deelactiviteiten milieusector nader belicht

Totdemilieusectorbehorentalvanverschillendeactiviteiten.Indezeparagraafwordeneenaantaldeelactiviteitenvandemilieusectornaderbelicht.De(privateenpublieke)mi-lieudienstverlening,duurzameenergieproductie,deproductievanmilieuapparatuur,hetgevenvanmilieuadviesenenergiebesparendeactiviteitenkomenaanbod.Totslotwordenooknon-profitactiviteitenentakenvandeoverheidnadertoegelicht.

AfvalmanagementsteedsbelangrijkervoorprivatemilieudienstverleningDeprivatemilieudienstverleninghoudtzichhoofdzakelijkbezigmethetopruimenenver-werkenvanvastafvalgeproduceerddoorbedrijvenenhuishoudens.Slechtseenkleinaandeelvandeactiviteitenisgerichtophetverwerkenvanafvalwaterenbodemmanage-ment.Deprivatemilieudienstverleningisindeperiode1995–2007ongeveermet150pro-centgegroeidintermenvantoegevoegdewaarde.Debedrijfstakboodin2007werkaanongeveer15duizendmensen,eengroeivanongeveer50procenttenopzichtevan1995.De groei van de toegevoegde waarde en werkgelegenheid is onder meer te verklarendoordeprivatiseringvandeafvalbrancheendegroeivandeafvalproductieindeloopderjaren.Ookzijndeprijzendiehuishoudensvoordezemilieudienstenhebbenbetaald,flinkgestegen.

Deactiviteitenindepubliekemilieudienstverleningwordenuitgevoerddoordegemeenten,dewaterschappenenhetrijk.Depubliekemilieudienstverleninghoudtzichhoofdzakelijkbezigmethetzuiverenvanafvalwaterenhetverwerken(stortenenverbranden)vanafval.Dewaterschappenzijnvooralactiefinhetzuiverenvanafvalwater,terwijldegemeenteneengrootdeelvandeafvalverwerkingvoorhunrekeningnemen.Detoegevoegdewaardevandezesectorisindeperiode1995–2007gegroeidmetongeveer50procent.Detoege-

13.7 Milieudeelgebieden en toegevoegde waarde, 2007

0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500 5 000

Afval

Management van energie

Kwaliteit van Water

Management vanmaterialen

Milieubescherming, niette onderscheiden

Natuurlijke hulpbronnen,niet te onderscheiden

Bodem

Management van water

Lucht

Biodiversiteit enlandschap

Research anddevelopment

Geluid

mln euro


voegdewaardewasin2007gelijkaanongeveer1,2miljardeuro.Dewerkgelegenheidindezesectorschommeldeindeperiode1995–2007rondde10á11duizendarbeidsjarenenisdaarmeestabiel.Afvalmanagementwordtintoenemendemateindeprivatesectorvandeeconomieuitgevoerd,terwijlafvalwatermanagementsteedsmeertothetpubliekedomeinbehoort.

Duurzameenergieproductiesteedsmeerwaard2)

De fysiekeproductievanduurzameenergie is indeperiode1995–2007flinkgegroeid.Zoisdeproductievanelektriciteitbijnaverzesvoudigdendeproductievanwarmtemet70procent toegenomen.Deproductievanbiogas,welkeeenkleinaandeelheeft indetotaleduurzameenergieproductie,iswelgedaald.

Indeperiode1995–2007isdebrutoproductiewaardevanduurzameenergiebijnaverze-venvoudigd.Denettoproductiewaarde,datwilzeggendeproductiediebestemdisvoor

2) Indezeanalysewordendebiofuelsnietmeegenomen.

13.8 Toegevoegde waarde van de private milieudienstverlening

Bodem- en grondwatermanagement Afvalmanagement, verwerking

Afvalmanagement, verzameling Afvalwatermanagement

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

1 600

1 800

2 000

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

miljoen euro

13.9 Toegevoegde waarde van de publieke milieudienstverlening

Geluid

miljoen euro

Afvalmanagement

Bodem- en grondwatermanagement Afvalwatermanagement

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

2007200620052004200320022001200019991998199719961995


derden,bedroegin2007ongeveer550miljoeneuro.Erwordtookduurzameenergiege-produceerddie internweerverbruiktwordt.Dezeproductiewaardebedroeg in2007on-geveer130miljoeneuro.Dehout-enbouwmaterialenindustrieproducerenbijvoorbeeldwarmte door biomassa te verbranden. Deze warmte wordt weer gebruikt in hun eigenproductieproces.Devoedings-engenotmiddelenindustriezettenbiomassaominwarmte,terwijlzevanvrijgekomenbiogaselektriciteitproduceren.Bijelkaarleverdediteenpro-ductiewaardevanbijna700miljoenop.Destijgingindebrutoproductiewaardeisdeelstedankenaanmeerduurzameenergietoepassingen,maarisookhetgevolgvanalsmaarstijgendeenergieprijzen.Hetgrootstedeelvandeproductiewaardewordtgegenereerddoormiddelvanbiomassainstallaties.Windenergieeistechterweleensteedsgroteraandeelindetotaleproductie-waardevoorzichop.In2007wasdeproductiewaardevanduurzameenergiedoormiddelvanhetmeestokenvanbiomassainelektriciteitscentralesdrastischgedaald.Dezedalingwordtonderandereverklaarddoordeontstanemaatschappelijkeonrustbetreffendehetinzettenvanpalmolieinenergiecentralesendedalingvandesubsidies.Dezeafnameisgecompenseerddooreentoenameindewindenergieproductie.

Werkgelegenheidgerelateerdaanenergiebesparingenduurzameenergiesystemengroeitflink3)

Naasttraditionelemilieuactiviteitenbehorenookandereactiviteitengerichtophetmilieutotdemilieusector.Zobestaanerbinnendezakelijkedienstverleningveelkleineenmid-delgroteadviesbureausdiebedrijvenenhuishoudensvanadviesopmilieugebiedvoor-zien4). Ook zijn er binnen de zakelijke dienstverlening veel activiteiten gerelateerd aanmilieu-engineering. De werkgelegenheid gerelateerd aan deze diensten is in de perio-de1995–2007gegroeidmetongeveer60procent.Dezegroeivondvooralplaatstussen1997en2002,enissindsdiengestopt.

3) Indezesectiewordendeeersteresultatenvaneenpilotstudygepresenteerd.Hetmoetbenadruktwordendatde gepresenteerde resultaten een beschrijving van een steekproef weergeven. Deze steekproefdata zijn eenschattervoordewerkelijkepopulatie.HetCBSheefttotnutoegeenzichtopdebedrijvendiehunbedrijfsvoeringhebbenbeëindigdindewaargenomenperiode1995–2007.

4) ErbestaatbinnenhetstatistischesysteemvanhetCBSgeenaparteclassificatievoorspecifiekemilieuactiviteitengerelateerdaanmilieuadvies,engineering,industriëlemilieuapparatuur,energiebesparingenduurzameenergie-systemen.Dezeactiviteitenzijnverspreidovereenaantalbedrijfstakkenzoalsindeindustrieendedienstverle-ning.HetCBSheefteendatabaseopgesteldvanbedrijven,toebehorendaandeindustrieofdedienstverlening,diespecifiekemilieuactiviteitenuitvoerendievolgensdedefinitieonderdeelzijnvandemilieusectormaarnietviaanderebestaandestatistischebronneninbeeldkunnenwordengebracht.Dezedatabaseisopditmomentnognietcompleet.Decijferszijndusgevoeligvoorbepaaldekeuzesdiezijngemaakt.Hetcompleetmakenenverfijnenvandedatabaseiseenvandepijlersvoorvervolgonderzoek.

13.10 Bruto productie van duurzame energie

Netto productie

Productie voor intern verbruik, inclusief huishoudens

0

100

200

300

400

500

600

700

800

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

mln euro


Doorde industriewordtmilieuapparatuurgeproduceerd,bijvoorbeeldondergrondsepij-psystemenvoorzuiveringsdienstenendrinkwaterfaciliteiten, folietoepassingenvoorwa-terdichtetoepassingen,waterbehandelingssystemen,waterkwaliteitscontrolesystemenenzuiveringssystemenvoorgassen.Dewerkgelegenheidvandezebedrijfstak isna langetijdvanstabiliteitvanaf2003weerwataangetrokken.Activiteitengerelateerdaanenergie-besparingenduurzameenergiesystemenleverenooksteedsmeerwerkgelegenheidop.Doordeindustriewordtbijvoorbeeldwindtechnologieenzonnepanelengeproduceerd.Indedienstverleningspeeltenergieadviesenengineeringgerelateerdaanenergiebesparingeengroterol.Tenopzichtevan1995isdewerkgelegenheidgerelateerdaanenergiebe-sparingenduurzameenergiesystemenin2007ongeveermet90procentgestegen.

Non-profitorganisatiesendeoverheidvoegenookveeltoeaanomvangmilieusectorBinnendemilieusectorkunneneenaantalactiviteitenwordenonderscheidendiegeendi-rectwinstoogmerkhebben.Ditzijnonderandereideëleorganisatieszoalsactiegroepenenstichtingendiezichinzettenvooreenbetermilieu.Intotaalwerktenbijdezeorganisatiesin2007ongeveer1500mensen,diesamenongeveer70miljoeneurobijdragenaandemi-lieusector.Detoegevoegdewaardevanmilieu-gerelateerdonderwijsisindeperiode1995–2007vrijwelconstantgeblevenenkomtin2007uitopongeveer30miljoen.Dewaterschap-

13.11 Werkgelegenheid van enkele deelsectoren

1) Niet gerelateerd aan energiebesparing en duurzame energiesystemen.

index (1995=100)

Milieuadvies, engineering en overige diensten1)

Energiebesparing en duurzame energiesystemen

Industriële milieuapparatuur1)

0

50

100

150

200

250

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

13.12 Non-profit activiteiten en de overheid in de milieusector, toegevoegde waarde

Waterkwantiteitsbeheer waterschappen Onderwijs gericht op milieu

Ideële organisaties gericht op milieu Overheidsbestuur gericht op milieu

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

2007200620052004200320022001200019991998199719961995

miljoen euro


penzorgeninNederlandvoorhetjuistewaterpeilinslotenenvaarten,hetonderhoudvandijkenenhetalgemeenwatermanagement.Daarnaastzuiverenzehetafvalwatervanhuis-houdensenbedrijven.Detoegevoegdewaardevandewaterschappen(gerelateerdaanwaterkwantiteitsbeheer)wasin2007gelijkaanongeveer500miljoeneuro.Dewaterschap-penbiedenwerkgelegenheidaanongeveer3700arbeidskrachten.Dezuiveringstakenvandewaterschappenzijnondergebracht indebedrijfstakmilieudienstverleningenzijnnietin deze cijfers meegenomen. Ook bij andere overheidsorganen wordt werk gerelateerdaanhetmilieugedaan.Erwordtbijvoorbeeldregelgevingontworpen,geïmplementeerdengecontroleerd.Demanagementtakenvandeoverheidzijngoedvoorongeveer600miljoeneuroaantoegevoegdewaardeenongeveer8duizendarbeidsplaatsen.


Tabel 13.13 Kernindicators voor de Nederlandse milieusector

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006* 2007*

mlneuroToegevoegdewaarde

Milieudienstverlening(o.a.afval-enafvalwaterma-nagement)

1513 1609 1814 1936 2153 2364 2476 2675 2918 2879 2744 2885 3013

Groothandelinafvalenschroot 1232 1180 1186 1260 1235 1433 1411 1411 1370 1663 1732 2097 2490Duurzameenergieproductie 68 84 100 108 108 125 125 117 140 143 108 257 466Energiebesparingenduurzameenergiesystemen 76 86 87 96 105 116 138 147 163 170 166 198 212Isolatiewerkzaamhedendoordebouw 1250 1250 1297 1462 1528 1710 1706 1741 1748 1692 1735 1847 1916Keuringencontrolegerelateerdaanmilieu 7 9 12 17 23 25 31 39 53 59 71 71 71Milieuadvies,engineeringenoverigedienstverlening1) 118 127 129 167 183 211 248 279 280 269 259 286 280Industriëlemilieuapparatuur1) 102 102 99 112 125 127 126 123 146 160 191 220 217Milieutechnischebouwactiviteiten1) 26 29 30 33 36 51 58 62 58 60 77 77 80Biologischelandbouw 57 66 87 87 92 137 146 158 177 165 170 185 179Recycling 72 88 109 105 188 175 169 159 178 222 235 291 302Tweedehandswinkels 28 33 35 42 50 68 63 73 81 74 85 70 70Overheidsbestuurgerichtopmilieu 369 393 393 411 471 470 501 561 620 629 638 638 638Ideëleorganisatiesgerichtopmilieu 28 36 39 46 49 56 62 60 70 75 80 72 72Onderwijsgerichtopmilieu 31 30 28 29 36 36 35 36 36 34 32 29 30Waterkwantiteitsbeheerwaterschappen 294 312 329 342 337 357 393 450 468 483 496 513 524

Internemilieuactiviteitenbijbedrijven 561 565 595 627 655 653 662 697 679 634 590 611 590

Totaal toegevoegde waarde Milieusector in Nederland

5831 5998 6369 6881 7375 8115 8350 8787 9185 9409 9409 10348 11149

arbeidsjaren,in1000-tallenWerkgelegenheid


21 21 23 24 25 25 26 27 28 27 27 26 27

Groothandelinafvalenschroot 5 5 5 5 6 6 6 5 5 5 5 7 8Duurzameenergieproductie – – – – – – – – – – – – –Energiebesparingenduurzameenergiesystemen 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3Isolatiewerkzaamhedendoordebouw 28 28 29 30 30 31 32 31 30 30 31 32 32Keuringencontrolegerelateerdaanmilieu 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 2 2 2Milieuadvies,engineeringenoverigedienstverlening1) 3 3 3 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5Industriëlemilieuapparatuur1) 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3Milieutechnischebouwactiviteiten1) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1Biologischelandbouw 1 1 1 1 2 2 2 3 3 3 3 3 3Recycling 1 2 2 3 2 2 3 3 3 3 3 3 3Tweedehandswinkels 2 3 3 3 3 4 3 4 4 3 4 3 3Overheidsbestuurgerichtopmilieu 7 7 7 7 8 7 7 8 8 8 8 8 8Ideëleorganisatiesgerichtopmilieu 1 1 1 1 1 2 2 1 2 2 2 2 2Onderwijsgerichtopmilieu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0Waterkwantiteitsbeheerwaterschappen 4 4 4 4 3 3 3 4 4 4 4 4 4


Totaal werkgelegenheid Milieusector in Nederland 88 90 93 97 99 101 104 106 108 105 107 108 109

mlneuroProductie


3831 4092 4567 5096 5572 6151 6532 7107 7653 7765 7473 7766 8116

Groothandelinafvalenschroot 1474 1298 1486 1508 1507 1727 1706 1719 1641 1947 2019 2428 2883Duurzameenergieproductie 78 98 115 127 133 164 190 221 235 292 459 623 637Energiebesparingenduurzameenergiesystemen 190 206 210 226 242 270 325 339 369 393 391 484 550Isolatiewerkzaamhedendoordebouw 3230 3230 3378 3538 3635 3902 3975 4066 4026 4006 4120 4386 4551Keuringencontrolegerelateerdaanmilieu 15 28 38 53 35 39 58 71 94 105 123 124 124Milieuadvies,engineeringenoverigedienstverlening1) 224 239 246 323 354 415 482 531 528 505 499 538 531Industriëlemilieuapparatuur1) 301 307 315 358 398 408 399 364 425 480 594 693 729Milieutechnischebouwactiviteiten1) 65 74 77 85 92 132 148 154 143 151 196 197 202Biologischelandbouw 119 147 182 196 220 310 349 386 414 415 430 462 470Recycling 325 400 495 518 726 745 760 765 795 908 956 1073 1132Tweedehandswinkels 84 103 105 114 150 204 190 244 261 255 252 208 240Overheidsbestuurgerichtopmilieu 667 688 706 737 1068 1082 1191 1352 1514 1468 1423 1423 1423Ideëleorganisatiesgerichtopmilieu 46 61 65 76 82 94 103 98 116 126 136 125 127Onderwijsgerichtopmilieu 41 40 38 40 48 48 48 48 47 44 43 40 41Waterkwantiteitsbeheerwaterschappen 513 541 554 582 605 633 697 736 920 947 952 993 1036


Totaal productie Milieusector in Nederland 12457 12834 13914 15035 16375 17854 18739 19837 20796 21380 21611 23120 24311

Bron:CBS,NationalerekeningenenMilieurekeningen.

1)Nietgerelateerdaanenergiebesparingenduurzameenergiesystemen.


Tabel 13.14 Standaardtabel milieusector 2007*

Arbeidsvolume Toegevoegdewaarde Productie

PRODUCENTEN arbeidsjaren,in1000-tallen

mlneuro

Landbouw,bosbouwenVisserijAkkerbouw 0,2 47 78Tuinbouw 1,6 121 231Veeteelt 1,0 86 256Landbouwoverig 9 11Visserij

Delfstoffenwinning 0,0 5 10

IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 18 18Textiel-enlederindustriePapierindustrie 0,0 6 6Uitgeverijenendrukkerijen 0,0 0 1Aardolie-industrieChemischeproductenindustrie 0,1 22 104Rubber-enkunststofindustrie 0,8 48 175BasismetaalindustrieMetaalproductenindustrie 0,9 53 172Machine-industrie 1,8 121 369Elektrotechnischeindustrie 0,3 18 101TransportmiddelenindustrieHoutindustrie 6 6Bouwmaterialenindustrie 0,2 24 54Overigeindustrie 2 2Voorbereidingtotrecycling 2,7 302 1132

Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 162 303Waterleidingbedrijven

Bouwnijverheid 34,1 2034 4848

Handel,horecaenreparatie 11,6 2630 3242

Vervoer,opslagencommunicatie 0,0 19 25

Financiëleenzakelijkedienstverlening 7,3 392 744

OverheidOverheidsbestuur,socialeverz.endefensie 11,7 1162 2459Gesubsidieerdonderwijs 0,4 31 42

ZorgenoverigedienstverleningGezondheids-enwelzijnszorg 0,0 0 0Milieudienstverlening 26,8 3170 8274Overigediensten 1,5 72 128

Internemilieuactiviteiten 6,0 590 1519

Totaal milieusector 109,2 11149 24311

*Voorlopigecijfers

Bron:CBS,NationalerekeningenenMilieurekeningen.


14. DeNAMEA

Indemilieurekeningenwordtderelatietusseneconomieenmilieuinzichtelijkgemaakt.InhetbeginvandejarennegentigheefthetCentraalBureauvoordeStatistiekhiertoede National Accounting Matrix including Environmental Accounts (NAMEA) ontwikkeld.Hierinwordtderelatietussendenationalerekeningenenmilieustatistiekenbinnenéénraamwerkgepresenteerd.DeNAMEAtoontdesamenhangtussenmacro-indicatorenvoordeeconomie,zoalsbinnenlandsproduct,besparingenenhetbetalingsbalanssaldo,enhetmilieu.

OpzetvandeNAMEADeNAMEAiseenuitbreidingvandenationalerekeningenmatrix,hetoverzichtvanhethelerekeningstelselvandenationalerekeningen(NationalaccountingMatrix,NAM).Eenpresentatiewijzeindevormvaneenmatrixligtvoordehand,medeomdathetalleenopdezewijzemogelijkisomaanbod-engebruiktabellenoptenemen.Daarnaastbiedteenmatrixpresentatiedemogelijkheidominhetgehelestelselperdeelprocesdemeestrele-vanteeconomischeeenheidendemeestrelevanteindelingvaneenhedentekiezen.IndeNAMEAzijntweerekeningenvoorhetmilieutoegevoegd:eenstoffenrekeningeneenre-keningvoormilieuthema’s.Hierinwordengeeningelduitgedruktetransactiesbeschreven,maargegevensoverhetmilieuzoalszeinfysiekeeenhedenzijnwaargenomen.

DerekeningenindeNAMEAbevatteninsamengevattevormdegebruikelijketransactiesuitdeNAM.Ineenaantalgevallenzijnechterdeinkomstenenuitgavenmeteentypischmilieukarakterafgezonderdenexplicietweergegeven,zoalsdemilieureinigingsdienstenin de goederen- en dienstenrekening en de milieubelastingen in de belastingrekening.EvenalsindeNAMstaanookindeNAMEAdeontvangstenopderegelendeuitgavenindekolom.Demeesterekeningensluitenafmeteensaldo:hettotaalvandeinkomstenminushettotaalvandeuitgaven.Ditsaldowordtgearceerd indekolomvandebetref-fende rekeningweergegeven.Opdezewijze zijnde regelen kolomtotalenvan iedererekeningaanelkaargelijkenontstaatereenconsistentstelsel.Intabel14.1iseengeag-gregeerdeweergavevandeNAMEAopgenomen.Deze tabel iseenoptellingvanveelgedetailleerderetabellenwaarbijindemeesterekeningeneenaantalcategorieënwordtonderscheiden.

MonetairerekeningenIndegoederen-endienstenrekeningstaanhetintermediairenfinalegebruikvanproduc-teninderegel.Indekolomwordthetaanbod,uitbinnenlandseproductieenuit invoer,weergegeven.Milieureinigingsdienstenwordenapartgepresenteerd.Hiertoewordenzo-welexterneals internemilieureinigingsdienstengerekend.Externemilieureinigingsdien-stenzijndienstendiedooreenproductie-eenheidaaneenandereproductie-eenheidofaaneenfinalebestedingscategoriewordengeleverd.Dezedienstenwordenindenationa-lerekeningengerekendtotdeproductie,hetintermediairverbruikofdefinalebestedingen.Eenvoorbeeld ishetophalenenverwerkenvanafval door reinigingsbedrijven. Internemilieureinigingsdienstenbetreffendienstendiedooreenproductie-eenheidwordengepro-duceerdvooreigengebruik.Zijwordenindenationalerekeningenniettotdeproductieenhetintermediairverbruikgerekend.Omtocheenindruktekrijgenvandefinanciëleinspan-ningentenbehoevevanhetmilieubinnendeverschillendebedrijfstakkenzijnzijwelop-genomenindeNAMEA.HierdoorzijnweliswaardeproductieenhetintermediairverbruikindeNAMEAhogerdanindenationalerekeningen,maarblijvenhetbinnenlandsproductenalleanderesaldiongewijzigd.Indekolomvandegoederen-endienstenrekeningstaantevensdeproductgebondenbelastingen(zoalsbtwenaccijnzen)endehandels-enver-voersmarges,diesamenhetverschilvormentussendebetalingenvandeafnemerendeontvangstenvandeproducent.

Ineenspecifiekeconsumptierekeningwordendeaankopendoorhuishoudensgehergroe-peerdnaaruitgavenvoorconsumptiedoeleindenwaarmeeeenuitstootvanafvalproductengepaardgaat.Verderzijnconsumptieveuitgavendiespeciaaldienenomhetmilieuteont-


lastenapartgepresenteerd,zoalsdeextrauitgavenvoorauto’smeteenkatalysator.Dezeuitgavengeven,samenmetdemilieubelastingdiewordtbetaalddoorhuishoudens,eenindicatievandefinanciëleinspanningenvanhuishoudenstenbehoevevanhetmilieu.

Deproductierekeningtoontopderegeldeproductieendehiermeegepaardgaandeuit-stootvanvervuilendestoffen.Dekolombevat,naasthetverbruik,deafschrijvingenendenettotoegevoegdewaarde,gegevensovereenaantalinfysiekeeenhedengemetenstof-fendieinhetproductieproceswordeningezetenwaarvoornietfeitelijkisbetaald.HierbijgaathetindeeersteplaatsomonttrekkingenaannatuurlijkehulpbronneninNederland,maarookomhetafvaldatwordtverwerktinvuilverbrandingsinstallatiesenafvalwaterindewaterzuiveringsbedrijven.

Indebelastingrekeningzijndemilieubelastingenapartonderscheiden.Hierondervallendegroenebelastingenendemilieuheffingen.Derelatiesmethetbuitenlandwordenoptwee rekeningenbehandeld,een lopende rekeningeneenkapitaalrekening.Opde re-gelvanhet lopendverkeermethetbuitenlandstaanbehalvede feitelijkeuitgavenookdehoeveelheidvervuilendestoffendieviarivieren,luchtengrensoverschrijdendetrans-portactiviteiten ons land binnenkomen. In de betreffende kolom staan de uitgaven vanhetbuitenland,alsmededeuitvoervanvervuilendestoffen.Decijferslatenziendatbijdemeestevervuilingcategorieëndeuitvoergroterisdandeinvoer.

FysiekerekeningenIndestoffenrekeningwordtopderegeldebestemmingvandetotalevervuilinggetoond.Eendeelkomtterechtinhetbuitenland.VandevervuilingdieinNederlandterechtkomtwordthetdeeldatinhetproductieproceswordtopgenomenapartgetoond.Hetresterendedeelvandevervuilingwordtgehergroepeerdnaardevolgendemilieuthema’s:broeikasef-fect,ozonlaagaantasting,verzuring,vermesting,afvalenafvalwater.Indekolomvandestoffenrekeningwordtdeherkomstvandeuitstootvanvervuilendestoffengeregistreerd.Devervuilingisafkomstigvanproducenten,consumentenenhetbuitenland.

Demilieuthema’swordenindeNAMEAineenafzonderlijkerekeninggepresenteerd.Perstofwordtindezerekeningdebijdrageaandemilieuthema’sgetoond.Hierbijzijndege-gevensperstofomgerekendnaarzogenoemdethema-equivalenten.Dehierbijgebruikteomrekenfactorenkomenovereenmetderelatieveschadelijkheidvaniederestofvoorhetbetreffendemilieuthema.DezemethodeisontwikkeldbijhetMinisterievanVolksgezond-heid,RuimtelijkeOrdeningenMilieu (VROM)en is vooralgebaseerdop internationaalonderzoeknaardeeffectenvanverschillendestoffenopdekwaliteitvanhetmilieu.


Tabel 14.1Een geaggregeerde NAMEA (rekening 1-10 in miljoenen euro’s), 2006

TYPEREKENING(indeling)

Goederenendiensten(productgroepen)

Consumptievebestedingendoorhuishoudens(doel-einden)

Productie(bedrijfs-takken)

Inkomens-vorming(toegevoeg-dewaardecategorieën)

Inkomens-verdelingenbesteding(sectoren)

Kapitaal Belastingen(belastingsoorten) Buitenland,lopend Buitenland,kapitaal Stoffen1) Milieuthema’s2) TOTAAL

MilieuOverigedoeleinden

Milieu-heffin-gen

Groenebelastin-gen

Overigebelastin-gen CO2 N2O CH4

CFK’senhalo-nen NOx SO2 NH3 P N Afval

Afval-water

Accumu-latievanstoffennaarhetmilieu

Broeikas-effect

Ozon-laag-aan-tasting

Verzu-ring

Ver-mes-ting Afval

Afval-water

1a 1b 2a 2b 3 4 5 6 8a 8b 8c 9 10 11a 11b 11c 11d 11e 11f 11g 11h 11i1 11j 11k 12 12a 12b 12c 12d 12e 12fGoederenendiensten(productgroepen)

Handels-envervoers-marges

Consumptievebestedingendoorhuishoudens

Intermediairverbruik Consumptievebestedingenvandeoverheid

Investeringen Uitvoer(fob) Gebruik,aankoop-prijzen

Milieureinigingsdiensten 1a 1419 9705 1037 12161Overigegoederengroepen 1b – – 492 252964 535590 134405 108093 396358 1427902Consumptievebestedingendoorhuishoudens(doeleinden)

Consumptievebestedingendoorhuishou-dens

Emissievanvervuilendestoffendoorconsumenten Consumptievebestedingenvanhuishoudens

36291 1 18 56 57 1 10 16 123 9416 16346

Milieu 2a 1911 1911Overigegoederenendiensten 2b 252964 252964Productie(bedrijfstakken) 3 Productie

basisprijzenEmissievanvervuilendestoffendoorproducenten Productie,basis-

prijzen

162793 55 511 94 457 138 124 62 583 59613 9331

11658 1012649 1024307Inkomensvorming(toege-voegdewaardecategorieën)

4 Nettotoegevoegdewaarde,factorkosten

Niet-afgedragenBTW Lonenuithetbui-tenland

Factorinkomen

398278 156 988 399422Inkomensverdelingen-beste-ding(sectoren)

5 Nettonationaalgegenereerdinkomen,factorkosten

Inkomenuitvermogeneninkomensover-drachten

Belastingenminussubsidies Inkomenuitvermogeneninkomensover-drachten

Lopendeont-vangsten

397161 870244 2406 18677 103289 183460 1575237Kapitaal 6 Afschrijvingen Nettobespa-

ringenKapitaaloverdrachtenuithetbuitenland

Overigebinnenlandseemissieenveranderingvannatuurlijkehulpbronnen Kapitaalinkomen

851793 0 273 21 0 0 0 0 –6 . 4293

78594 78243 1792 158629Financiëlesaldi 7 Nationaalvorderin-

gensaldoSaldotoenemingfinanciëlemiddelenvanhetbuitenland

46856 –46856Belastingen(belastingsoorten) Productgebondenbelastin-

genminussubsidiesNiet-productgebon-denbelastingenopproductieminussubsidies

Belastingenopinkomenenvermogen

Belastingenuithetbuitenland

Belastingafdrachtenminussubsidies

Milieuheffingen 8a 749 1657 2406Groenebelastingen 8b 181 14634 831 3031 18677Overigebelastingen 8c 322 46067 560 56055 1855 104859Buitenland,lopend 9 Invoer(cif) Lonenaan

hetbuiten-land

Inkomenuitvermogeneninkomensover-drachtenaanhetbuitenland

Belastingenaanhetbuitenland Saldolopendetransactiesmethetbuitenland

Grensoverschrijdendevervuilinguithetbuitenland Lopendverkeernaarhetbuitenland76 69 21 10 348 11243 0

354552 2261 175690 1414 48744 582661Buitenland,kapitaal 10 Kapitaaloverdrachten

aanhetbuitenlandKapitaalverkeernaarhetbuitenland

3680 3680Stoffen1) Absorptiedoor

producentenGrensoverschrijdendevervuilingnaarhetbuitenland

Bijdragevanvanvervuilendestoffenaandemilieuthema’s Bestemmingvanstoffen

CO2 11a 315 199936 199936 199936N2O 11b 56 17312 56CH4 11c 802 16835 802CFK’senhalonen 11d 171 171 171NOx 11e 315 275 60 590SO2 11f 42 166 52 208NH3 11g 77 79 46 156P 11h 22 10 56 56 88N 11i 117 458 483 48 1058Afval 11j 63569 13498 3205 3205 80272Afvalwater 11k 26764 0 3206 3205 29970Milieuthema’s Milieu-indicatoren Thema-equiva-

lentenBroeikaseffect(CO2-equiva-lenten)

12a 236100 236100

Ozonlaagaanstasting(CFK11-equivalenten

12b 171 171

Verzuring(ZEQ) 12c 23 158Vermesting(MEQ) 12d 105 105Afval(kg) 12e 3205 3205Afvalwater(i.a.) 12f 3206 3206Totaal Aanbodaankoopprijzen Consumptievebestedingen

vanhuishoudensProductiekosten,basisprijzen

Bestemmingfactorinko-men

Lopendeuitgaven

Kapitaaluitgaven Belastingontvangsten Lopendverkeeruithetbuitenland

Kapitaalverkeeruithetbuitenland

Herkomstvanstoffen Thema-equivalenten

12161 1427902 1911 252964 1024307 399422 158629 158629 2406 18677 104859 582661 3680 199936 56 802 171 590 208 156 88 1058 80272 29970 236100 171 158 105 3205 32061) CFK’senhalonenin1000kg,overigestoffeninmlnkg.2) Broeikaseffectthema:inclusiefdebijdragevanHFKs,PFKsenSF6


Referenties

Adriaanse, A. (1993). Environmental Policy performance Indicators, SDU Publishers.DenHaag.

Brouwer,R.,S.J.SchenauenR.vanderVeeren(2005).IntegratedriverbasinaccountingintheNetherlandsandtheEuropeanWaterFrameworkDirective.UNECEStatisticalJour-nalECE22,111–131.

Brouwer,R.(2006).Toekomstigebeleidsvragenenhun implicatiesvoordeontwikkelingvaneenintergraalwater-en-economiemodel,WEMPAreport-01,IVM,Amsterdam.

Bruyn,de,SM.,M.N.Sevenster,E.vanderVoetenL.vanOers(2006).Materiaalverbruikenmilieu-impact–data1990–2004,CE,Delft.

CBS (1999).Environment-relatedEmployment in theNetherlands,1997.EurostatWor-kingPapers.

CBS(2006),EconomicindicatorsfortheEco-IndustriesintheNetherlands,2003.Beschikbaar via: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/environmental_ac-counts/documents/5BA60F9CF89919A5E0440003BA9321FE

CBS(2007).Milieurekeningen2006.CBS,Voorburg/Heerlen.

CBS(2008a).Milieurekeningen2007.CBS,DenHaag/Heerlen.

CBS(2008b).DuurzameenergieinNederland2007.CBS,DenHaag/Heerlen.

CBS(2008c).EconomicindicatorsforResourcemanagementactivitiesintheDutchEnvi-ronmentalGoodsandServicesSector.

CBS(2009a).Nationalerekeningen2008,CBS,DenHaag/Heerlen.

CBS(2009b),EconomicindicatorsfortheDutchEnvironmentalGoodsandServicesSec-tor,timeseries1995–2007.

Delahaye,R.(2006).WasteaccountsinaNAMEAframework.CBS,Voorburg.

Delahaye,R.enL.Nootenboom(2008).Economy-widematerialflowaccountsintheNeth-erlands.,Eurostat.

Dietzenbacher,E.enB.Los(1998).Structuraldecompositiontechniques:senseandsen-sitivity.Economicsystemresearch,vol.10,no.4,307–323.

Duchin,F.enSteenge,A.E.(1999).Input-OutputAnalysis,TechnologyandtheEnviron-ment.HandbookoftheEnvironmentalandResourceEconomics,(Cheltenham,UK:Ed-wardElgarPublishingLtd),1037–1059.

EuropeseUnie(2002).RegulationNo.2150/2002of theEuropeanParliamentandof theCouncil on waste statistics, Official Journal of the European Communities, 25Novem-ber,2002.

EuropeseUnie(2006).Richtlijn2006/12/EGvanhetEuropeseparlementenderaadbe-


treffendeafvalstoffen,PublicatiebladvandeEuropeseUnie,L114,2006.

Eurostat (1996). Europees Systeem van Rekeningen,1995, Statistisch Bureau van deEuropeseGemeenschappen,Luxemburg.

Eurostat(2003).EnvironmentalAccounts2003–Presentstateandfuturedevelopment,Doc.ENV/072/8,JointMeetingoftheWorkingGroups“EnvironmentalStatistics”and“Environmen-talAccounts”JointEurostat/EFTAgroup,10–12September2003,Eurostat(Luxemburg).

Eurostat(2007).MeasuringprogresstoamoresustainableEurope–2007monitoringre-portoftheEUsustainabledevelopmentstrategy,Luxembourg.

Eurostat(2008).Detailedtables–NAMEA-airsurvey2006.

Eurostat(2009a).Economywidematerialflowaccounts:compilationguidelinesforrepor-tingtothe2009Eurostatquestionnaire,Draftversion1.

Eurostat (2009b).Sustainabledevelopment indicators.Sustainableproductionandcon-sumption,http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/sdi/indicators/theme2.

Eurostat(2009c),DataCollectionHandbookonEnvironmentalGoodsandServicesSec-tor,ICEDDforEurostat-UnitE3.

Graveland,C. (2006).DutchWaterflowAccounts,withpreliminary results for2003and2004.Eurostatpaper.

HaandeM.(2001).Astructuraldecompositionanalysisofpollution in theNetherlands.Economicsystemresearch,13:2,181–196.

HaandeM.(2004).Accountingforgoodsandforbads–measuringenvironmentalpres-sureinanationalaccountsframework,PhDthesis,UniversiteitTwente,Enschede.

HaandeM.enS.J.Keuning,(1996).Takingtheenvironmentintoaccount;theNAMEA-ap-proach,TheReviewofIncomeandWealth,Series42,Number2.

Hoekstra,R.(2005).Economicgrowth,materialflowsandtheenvironment–Newapplica-tionsofstructuraldecompositionanalysesandphysicalinput-outputtables,EdwardElgarpublishing,Cheltenham,UK.

IPCC(1996).Revised1996IPCCguidelinesforNationalgreenhousegasinventories.

IPCC(2007).FourthAssessmentReport,ClimateChange2007.Cambridge,CambridgeUniversityPress.

KleinTank,A.M.G.enG.Lenderink(2009).KlimaatveranderinginNederland;Aanvullin-genopdeKNMI’06scenario’s.KNMI,DeBilt.

Klijn,F.,P.Baan,K.M.deBruijnenJ.Kwadijk(2007).Overstromingsrisico’sinNederlandineenveranderendklimaat;verwachtingen,schattingenenberekeningenvoorhetprojectNederlandLater.WL-rapportQ4290,Delft.Beschikbaarvia:http://www.pbl.nl/nl/publica-ties/mnp/2007/Duurzaamheidsverkenning2Nederlandlater.html

LEI(2008).Bedrijven-informatienet.Landbouw-EconomischInstituut,DenHaag.

LEI(2009).Bedrijven-informatienet.Landbouw-EconomischInstituut,DenHaag.

MinisterievanEconomischeZaken(2008).OlieengasinNederland,Jaarverslagopspo-ringenwinning2007,’s-Gravenhage.


MinisterievanEconomischeZaken(2009).DelfstoffenenaardwarmteinNederland,Jaar-verslag2008.DenHaag.

MinisterievanFinanciën(2007).Wijzigingvanenkelebelastingwetten(Belastingplan2008),Memorievantoelichting,DenHaag

MinisterievanFinanciën(2008).Wijzigingenvanenkelebelastingwettenenenigeanderewetten(Belastingplan2009),Notavanwijziging,DenHaag

Nederlandseemissieautoriteit(2009).Jaarverslag2008.

MNC(2009).Milieu-enNatuurcompendium,Bilthoven,CBS,VoorburgendeWUR,Wage-ningen.www.milieuennatuurcompendium.nl

OECD(1999).Theenvironmentalgoods&servicesindustry,Manualfordatacollectionandanalysis.

PBL(2008a).Milieubalans2008,PlanbureauvoordeLeefomgeving,Bilthoven.

PBL(2008b)Kwaliteitvoorlater.ExanteevaluatieKaderrichtlijnWater.PlanbureauvoordeLeefomgeving,Bilthoven.

PBL(2009).Milieubalans2009,PlanbureauvoordeLeefomgeving,Bilthoven.

Rijkswaterstaat-Waterdienst in samenwerkingmetDELTARESenTNO (2008a).LozingnutriëntenvanuitGlastuinbouw.

Rijkswaterstaat-Waterdienst in samenwerkingmetDELTARESenTNO (2008b).Lozingnutriëntendoormeemestensloten.

Rijkswaterstaat-WaterdienstinsamenwerkingmetDELTARESenTNO(2008c).CoatingsZeescheepvaartenVisserij.

Rijkswaterstaat-WaterdienstinsamenwerkingmetDELTARESenTNO(2008d).AnodesZeescheepvaartenVisserij.

Rijkswaterstaat-WaterdienstinsamenwerkingmetDELTARESenTNO(2008e).CorrosieroestvaststaalIndustrie.

RIVM(2004).Vaninzichtnaardoorzicht.Beleidsmonitorwater,themachemischekwaliteitvanoppervlaktewater(rapportnr.500799004).Bilthoven:RijksinstituutvoorVolksgezond-heidenMilieu.

Seibel,S.(2003).DecompositionanalysisofcarbondioxideemissionchangesinGerma-ny–conceptualframeworkandempiricalresults,workingpapersandstudies,Europeancommission,Luxembourg.

SenterNovem(2009).Nederlandsafvalincijfers,gegevens2000–2007,Uitvoeringafval-beheerSenterNovem,Utrecht.

UNetal.(1993).SystemofNationalAccounts(SNA1993),Brussels,Luxembourg,NewYork,Washington,D.C.

UN et al. (2003). System of integrated environmental and economic accounting(SEEA)2003,UnitedNations,NewYork.

UNSD(2006).IntegratedEnvironmentalandEconomicAccountingforWaterResources.DraftforDiscussion,May2006.UnitedNationsStatisticsDivision.229pp.


VandenHurk,B.,A.KleinTank,G.Lenderink,A.vanUlden,G.J.vanOldenborgh,C.Kats-man,H.vandenBrink,F.Keller,J.Bessembinder,G.Burgers,G.Komen,W.HazelegerenS.Drijfhout(2006).KNMIClimateChangeScenarios2006fortheNetherlands.KNMIScientificReportWR2006-01,DeBilt.

Veen,H.vander, (2009).Watergebruik indeagrarischesector2001–2007.Landbouw-EconomischInstituut(LEI),DenHaag.Projectcode31694.

Veldhuizen,E.,C.Graveland,D.vanderBergenenS.J.Schenau(2009).ValuationofoilandgasreservesintheNetherlands1990–2005.StatisticsNetherlands,TheHague/Heer-len.

VEWIN (2007).Waterleidingstatistiek2006.Verenigingvanwaterleidingbedrijven inNe-derland.

VEWIN (2008).Waterleidingstatistiek2007.Verenigingvanwaterleidingbedrijven inNe-derland.

VEWIN (2009).Waterleidingstatistiek2008.Verenigingvanwaterleidingbedrijven inNe-derland

VROM(1998).Kostenenbateninhetmilieubeleid–definitiesenberekeningsmethoden.Publicatiereeksmilieustrategie1998/6.MinisterievanVolkshuisvesting,RuimtelijkeOrde-ningenMilieu(VROM),DenHaag.

VROM (2007).Landelijk afvalbeheerplan2002–2012(LAP),Ministerie vanVROM,DenHaag.

VROM(2009).Landelijkafvalbeheerplan2009–2021(LAP)–naareenmateriaalketenbe-leid,MinisterievanVROM,DenHaag.

Weisz,H.,F.KrausmannC.AmannN.EisenmengerK.ErbK.HubackenM.Fischer-Ko-walski(2006).ThephysicaleconomyoftheEuropeanunion:crosscountrycomparisonsanddeterminantsofmaterialconsumption.EcologicalEconomics58,676–698.


Lijstvangebruiktebegrippen

Aanbodtabel–Eenaanbodtabelbeschrijfthetaanbodvangoederenendienstenverbij-zonderdnaarproductgroepen.Hierbijwordtonderscheidgemaakt tussenbinnenlandseproductiedoorbedrijfsklasseneninvoervanaldezeproductgroepen.Eenregelbeschrijfthettotaleaanbodvaneenproductgroep.Eenkolombeschrijftdetotaleproductievaneenbedrijfsklasse.Demonetairebedragenwordengegeveninbasisprijzen.Aanbodtabellenkunnenzowelinfysiekealsmonetairetermenwordenweergegeven.

Aardgasbaten–Staatsinkomstenvoortvloeienduitdeolie-engaswinninginNederland.

Absorptiedoorproducenten–Afvalstoffendieopnieuwinheteconomischproceswordenopgenomen.Voorbeeldenzijnvastafvaldatwordtgerecycledenrioolwaterdatdoorafval-waterzuiveringsinstallatieswordtgezuiverd.

Afspoeling–Hetproceswaarbijnutriëntenviahetbodemoppervlakinhetoppervlaktewa-terterechtkomen.

Afval(stoffen)–Stoffendievoordehoudernietbruikbaarzijnvoorproductie,transformatieofconsumptieenwaarvanhijzichontdoet,wilontdoenofmoetontdoen.Uitgeslotenzijnstoffendiedirecthergebruiktwordenopdeplaatsvanontstaan.

Afvalproduct–Afvalmeteencommerciëlewaardevoordeproducent.

Afvalresidu–Afvalzondereencommerciëlewaardevoordeproducent.

Afwentelen–Hetverplaatsenvaneenprobleemofeffectnaarde toekomstofnaarel-ders.

AlgemeenBedrijfsregister–InhetAlgemeenBedrijfsregister(ABR)vanhetCBSzijninbeginselallebedrijveninNederlandopgenomen.Overelkbedrijfiseenaantalkenmerkenbeschikbaar,zoalsdeeconomischeactiviteitvolgensdeStandaardBedrijfsindeling(SBI-code)endegroottevanhetpersoneelsbestand(grootteklasse).Ombedrijventekunnenbenaderenisookdenaamenhetadresgeregistreerd.HiermeedienthetABRalssteek-proefkader voor de enquêtering van bedrijven. De in het ABR opgenomen kenmerkenliggen tengrondslagaandeordeningvandeuitkomstenvanvrijwel alleeconomischestatistiekenvanhetCBS.

Anderwater–Anderwaterheefteenanderekwaliteitdanleidingwater.Hetkangaanomniet-ofgedeeltelijkgefilterdwater,ofomgedestilleerdengedemineraliseerdwater.

Arbeidsjaar–Een maat voor het arbeidsvolume die wordt berekend door alle (voltijd-,deeltijd-enflexibele)banenineenjaaromterekenennaarvoltijdbanenofvoltijdequiva-lenten.Hetvoltijdequivalentvaneenbaanwordtbepaalddoordeovereengekomenjaar-lijksearbeidsduur,diebijdiebaanbehoort,tedelendoordeovereengekomenjaarlijksearbeidsduurdiebijeenvoltijdbaan(indebetreffendebedrijfstak)behoort.

Arbeidsvolume–Dehoeveelheidarbeiddieisingezetinhetproductieproces;wordtuitge-druktinarbeidsjarenofgewerkteuren.

Basisprijzen–Deverkoopprijsexclusiefhandels-envervoersmargesvanderdenenex-clusief het saldo vanproductgebondenbelastingenenproductgebondensubsidies.Detoegevoegdewaardekanwordenuitgedruktinbasisprijzen.

Bedrijfstak/bedrijfsklasse–Deindelingnaardeaardvaneenbedrijfofnaardeaardvaneenafdelingbinnendeoverheid.Ditgebeurtvolgenseenstandaardclassificatie,destan-


daardbedrijfsindeling(SBI).ZiehiervoorookSBI.Determbedrijfstakrefereertaandelet-tervandeclassificatie.Determbedrijfsklasserefereertaandeletterendecijfercoderingvandeclassificatie.

Belastingoppervlaktewater–Hoeveelheidschadelijkestoffen,ofweldevracht,diedaad-werkelijkhetoppervlaktewaterbereikt.Debelastingbestaatuitdirecteemissies,effluen-tenvanrioolwaterzuiveringsinstallaties,overstortenenregenriolen.

Bewezenreserve–Dehoeveelheiddelfstoffendieuiteindelijkinzijntotaliteitwinbaarge-achtwordtmeteen–opeencumulatievekanskromme(expectationcurve)gebaseerde–overschrijdingskansvan90procent.Ditbetekentdatereenkansvan90procentisdatdewerkelijkereservegroterisdanhetberekendeniveauvandebewezenreserves.

Broeikasgassen–Gassendieindeatmosfeerbijdragenaanhetverhogenvandeeven-wichtstemperatuurvandeaarde.Hierdoordragenzebijaandeopwarmingvandeat-mosfeer.Debelangrijkstebroeikasgassenzijnkooldioxide(CO2),methaan(CH4),lachgasofweldistikstofoxide(N2O),HFK’s,PFK’senSF6.

Broeikasgasequivalenten(CO2-equivalenten)–Maatstafdieaangeeftinwelkemateeenstofbijdraagtaanhet(versterkte)broeikaseffect.Eénbroeikasgasequivalentstaatgelijkaan het effect dat de uitstoot van 1kilogram CO2 heeft. De uitstoot van 1kg methaanstaatgelijkaan21broeikasgasequivalentenendeuitstootvan1kglachgasisgelijkaan310broeikasgasequivalenten.

Brutobinnenlandsproduct–Het totale inkomendatdoorproductie inNederland isge-vormd.Hetisdaarmeegelijkaandesomvandetoegevoegdewaardevanallebedrijfs-takken(inclusiefafschrijvingen).

Brutoenergieproductie–Totaalaanenergieproductendateenbedrijfstakproduceertenverkoopt.Debrutoenergieproductiekanwordenuitgedrukt inmonetaireenfysieketer-men.Vergelijkmetnettoenergieproductie.

Brutoenergieverbruik–Totaalaanenergieproductendateenbedrijfstakaankooptenver-bruikt.Hetbrutoenergieverbruikkanwordenuitgedruktinmonetaireenfysieketermen.Vergelijkmetnettoenergieverbruik.

Bunkering–Deleveringenvanaardolieproductenvoordevoortstuwingvanschepenenvliegtuigeninhetgrensoverschrijdendverkeer.

CFK’s–Chloorfluorkoolwaterstofverbindingen.CFK’swerdenindejarenvijftigontwikkeldalskoelmiddelenalsdrijfgasvoorspuitflessen.CFK’swerkenindeatmosfeerechteralskatalysatorvoordeafbraakvandeozonlaag.

CO2-equivalent–Ziebroeikasgasequivalent.

Consumptie door huishoudens–Deze omvat de aankopen van goederen en diensten,debetalingenvoorhuishoudelijkeenverzekeringsdienstenendegeschattewaardevanhuisvesting, voeding, kleding, etc.welkeals inkomen innaturawordt genoten.Ookdetoegerekendehuurwaardevaneigenhuisbezittersisindeconsumptievanhuishoudingenbegrepen.Tot de nationale consumptie worden de consumptieve bestedingen van alleNederlandseingezetenengerekend.DebestedingendoorNederlandsetoeristen(enove-rigensookdiplomaten,e.d.)zijnhierinbegrepen;debestedingenvanniet-ingezeteneninNederlandzijninminderinggebracht.

Consumptiedoordeoverheid–Isperconventiegelijkgesteldaandeingekochtegoederenendiensten(metuitzonderingvaninvesteringsgoederen),deloonsomvanhetoverheids-personeel,deafschrijvingenendedoordeoverheidzelfbetaaldeindirectebelastingenenheffingen.Deredenhiervanisdatergeenmarktis(endusgeenprijs)voordemees-teoverheidsdiensten (denkaandefensie, justitie,enz.).Aangekochtekapitaalgoederen


worden totde investeringenvandeoverheidgerekend.Uitzonderinghieropvormendemilitaireaankopen:diewordenalle totdeconsumptiegerekend.TotdesectoroverheidbehorenhetRijk,deoverigepubliekrechtelijkelichamenendeinstellingenvandesocialeverzekering.Demarktbedrijvenvandeoverheidzoalsdeopenbarenutsbedrijven,open-baarvervoerbedrijvenendergelijke,wordengerekendtotdesectorbedrijven.

Consumptievebestedingen–Degoederenendienstendiegebruiktwordenvoorrecht-streeksebevredigingvanindividueleofcollectievebehoeften.

Consumentenprijsindex–Indexcijferdathetprijsverloopweergeeftvaneenpakketgoe-derenendienstenzoalsditgemiddeldwordtaangeschaftdoorallehuishoudensinNe-derland.

Decompositieanalyse–zieStructureledecompositieanalyse.

Denitrificatie–Deomzettingvannitraat(NO3)in(atmosferisch)stikstofgas(N2)bijdeaf-braakvanorganischmateriaaldieoptreedtonderzuurstoflozeofbijnazuurstoflozeom-standigheden.Eenvandebijproductenvandenitrificatieislachgas(N2O).

Depositie–Proceswaarbijstoffen,naemissie,viatransportdoordeluchtopdebodem(ofgewas)ofhetoppervlaktewaterterechtkomen.Hetkangaanomnattedepositie,waar-bijdestoffenmetdeneerslagwordenmeegevoerd,maarookomdrogedepositie,waarbijdestoffenneerslaanzonderdatneerslageenrolspeelt.

DomesticMaterialConsumption,DMC–Debinnenlandsemateriaalconsumptieinkg,ge-definieerdalsimportplusextractieminusdeexport.

Doorvoer–De goederenstroom die, op weg van het ene naar het andere land, overNederlandsgrondgebiedvervoerdwordtmaarinbuitenlandsbezitblijft.Maaktgeendeeluitvandeuitvoerofdeinvoer.

Douaneentrepot–Hetdouane-entrepotbevatdegoederendiezichfysiekinNederlandbevinden,maarwaarvoorgeenaccijnsen invoerrechtenzijnbetaald.Hetgrootstedeelvandiegoederen verlatenhet douane-entrepot openigmomentmet bestemmingbui-tenland.Ditwordtbeschouwdalsdoorvoer.Vooreenkleindeelvandegoedereninhetentrepotwordtlateralsnogaccijnseninvoerrechtenbetaald,dezekomendaarmeeinheteconomischvrijeverkeerinNederland.Deenergiestatistiekkentalleeneendouane-entre-potvooraardoliegrondstoffen,nietvooraardolieproductenenandereproducten.

Duurzameenergie–Energiediewordtgewonnenuitniet-fossieleenergiebronnen.Dezeenergiewordtonderscheideninstromingsenergieenenergieuitafvalenbiomassa.Stro-mingsenergie:elektriciteituitwind,waterkrachtofzonne-energieenwarmtegeproduceerdmet zonnecollectoren of warmtepompen. Energie uit afval: warmte die ontstaat in eenafvalverbrandingsinstallatie,warmtedieverbrandingvanhoutoplevertengasdatontstaatbijdegistingvanorganischmateriaal.

Duurzameontwikkeling–Duurzameontwikkelingwordtopdriedimensiesbeoordeeld:mi-lieu,economie,ensociaalcultureel.Denadrukbijdemilieurekeningenligtvooralsnogopderelatietussenmilieuendeeconomie.Indezepublicatiewordtmetduurzameontwikke-lingeenontkoppelingtusseneconomischegroeienmilieudrukbedoeld.Milieudrukwordtveroorzaaktdoordeuitstootvanvervuilendestoffeneneenafnamevanniet-vervangbaregrondstoffen.

Economischegroei–Deprocentuelevolumegroei tenopzichteeen jaareerdervanhetbrutobinnenlandsproduct(bbp)tegenmarktprijzen.

Effluent–Stoffen inhetgezuiverdeafvalwaterdievanuit rioolwaterzuiveringsinstallatiesophetoppervlaktewaterwordengeloosd.


Eindverbruik (vanenergie)–Het finaleenergieverbruik voorenergetischeenniet-ener-getische doeleinden (bijvoorbeeld het gebruik van smeeroliën) en daarbij opgeteld deomzettingsverliezen(bijvoorbeelddeenergieverliezendieoptredenbijhetomzettenvansteenkoolinelektriciteitdoorenergiebedrijven).

Emissies–Vervuilendestoffendieuiteenbronvoortkomen.Emissieskunnenwordenon-derverdeeldindirecteenindirecteemissies.Directeemissieswordenrechtstreeksnaarhetmilieuuitgestoten.Indirecteemissiesbereikenhetmilieuviaeenomweg.Bijvoorbeeldlozingenophetrioolstelseldie(vooreendeel)hetoppervlaktewaterbereikennazuiveringinderioolwaterzuiveringsinstallaties.

Energiebedrijven–Elektriciteitscentralesenaardgas-enelektriciteitsdistributiebedrijven.

Energiebelastingen–Belastingenopenergieproducten.Ditzijnaccijnsopbrandstoffen,de brandstofbelasting en de energiebelasting (voorheen de regulerende energiebelas-ting).

Energiedragers–Brandstoffen(aardolie,aardgas,steenkooletc.,)elektriciteit,stoomenduurzamevormenvanenergie.Aardolie,aardgasensteenkoolzijnfossieleenergiedra-gers. Het zijn ook primaire energiedragers omdat ze uit de natuur gewonnen worden.Secundaireenergiedragers zijnenergiedragersdieontstaandooromzetting.Belangrijkvoorbeeldvaneensecundaireenergiedragerisdeelektriciteitdieineenelektriciteitscen-tralewordtopgewekt.Demetwindmolensofmetwaterkrachtopgewekteelektriciteitkanechteralsprimaireenergiedragerwordenopgevat.

Energie-intensiteit–Deenergie-intensiteit isgelijkaanhetnettoenergieverbruik(inPJ)gedeelddoordetoegevoegdewaarde(ineuro).Deenergie-intensiteitiseenindicatorvoordeefficiencywaarmeeenergiewordtgebruiktomtoegevoegdewaardetecreëren.

Energie omzetting–De productie van energiedragers uit andere energiedragers.Voor-beeld:ineenraffinaderijwordenaardolieproductengeproduceerduitruweaardolie.

Energiewinning–Hetonttrekkenvanenergiedragersaandenatuur.Indeenergiestatistie-kenwordtdetermwinningookgebruiktvoordeproductievanstoomdoordesplijtingvanuraniuminkerncentrales.Ookdeproductievanelektriciteitdoorbijvoorbeeldwindmolensofzonnecellenofdeproductievanwarmteinzonnecollectorenwordtaangeduidalswin-ning.

Eutrofiëring–Zievermesting.

Extractie–Winningvangrondstoffenenbiomassa.

Exploitatieoverschot–De toegevoegde waarde na aftrek van de beloning van werkne-mersenhetsaldovanoverigebelastingenensubsidiesopproductie,zoalsdeozbendemotorrijtuigenbelasting.

Fijnstof(PM10)–Indeluchtzwevendedeeltjeskleinerdan10micrometer.Fijnstofmaaktdeeluitvanluchtvervuilingenheefteenschadelijkeffectopdevolksgezondheid.

Finaalgebruikvanenergie–Hetverbruikwaarnageenbruikbareenergiedragersmeerresteren.

Finaal verbruik voor niet-energetischedoeleinden–Het finaal verbruik vanenergiedra-gersandersdanalsbronvankrachtofwarmte.Voorbeeldenzijnhetgebruikvanaardgasalsgrondstofvoorkunstmestendetoepassingvanaardolieproductenalssmeermiddelofalsgrondstofvoorasfaltendakbedekkingsmateriaal(bitumen).Deberekeningvandepreciezeomvangvanhetfinaalverbruikvoorniet-energetischedoeleindeninindustriëleprocessenisnietzonderproblemen.


Finalebestedingen–Dewaardevandegeproduceerdeeindproducten.Ditwordtonder-verdeeldnaarexport,consumptievebestedingeneninvesteringen.Definalebestedingenvormen samen met het intermediaire verbruik de totale bestedingen aan goederen endiensten.

Finalevraag–Ziefinalebestedingen.

Gebruiktabel–Eengebruiktabelbeschrijfthetgebruikvangoederenendienstenverbij-zonderd naar productgroepen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen intermediairverbruikdoorbedrijfsklassenenfinalebestedingenvanaldezeproductgroepen.Eenregelbeschrijfthettotaleverbruikvaneenproductgroep.Eenkolombeschrijftwelkeproductendooreenbedrijfsklassezijnverbruiktinhetproductieprocesentevensdeinhetproduc-tieprocesgegenereerdetoegevoegdewaarde.Demonetairebedragenwordengegeveninaankoopprijzen(exclusiefbtw).Aanbodtabellenkunnenzowelinfysiekealsmonetairetermenwordenweergegeven.

Gietwater–Gezuiverdoppervlaktewater,meteenminderekwaliteitdandrinkwater.Indewaterrekeningenwordthetgeschaardonder‘oppervlaktewater’.

Graaddagen–Maatvoordegemiddeldebuitentemperatuur.Indienopeenbepaaldedagde gemiddelde temperatuur xgraden onder 18graden Celsius blijft, telt deze dag alsxgraaddagen.Dagenwaaropdegemiddeldebuitentemperatuur18gradenCelsiusofho-geris,tellenalsnulgraaddagen.

Groenebelastingen–Milieubelastingen.

Grondgebiedprincipe–Volgenshetgrondgebiedprincipewordtallevervuilingenverbruikvanenergieengrondstoffenbeschrevendieplaatsvindtophetnationalegrondgebied.

Grondstoffen–Onbewerkt,ruwmateriaaldatwordtgebruiktalsbasisvooreenproduct.Grondstoffen worden onttrokken aan het milieu. Ook agrarische producten (voordat zewordenverkocht)enviswordengerekendtotgrondstoffen.

Grondwater–Waterdatzichindeondergrondbevindt.

Grondwaterbelasting–Een heffing voor het onttrekken van grondwater aan de bodemdoormiddelvaneeninrichtingalsbedoeldindeGrondwaterwet.Belastingplichtigeisdehoudervandeinrichting.Grondslagvoordeheffingisdeonttrokkenhoeveelheidgrond-water,gemeteninkubiekemeters.

Halonen(HCFK’s)–Koolwaterstoffendiegehalogeneerdzijn(vervangingwaterstofatoomdooreenfluor-,broom-ofchlooratoom).Halonendragenindeatmosfeerbijaandeaf-braakvandeozonlaag.

Huishouden–Eenverzamelingvanéénofmeerpersonendieeenwoonruimtebewoontendaarzichzelfvoorziet,ofdoorderdenwordtvoorzien,indagelijkselevensbehoeften.

HFK’s–Onvollediggehalogeneerdefluorkoolwaterstoffen.DeemissievanHFK’snaardeluchtdraagtbijaanhetbroeikaseffect.

Influent–Dehoeveelheidverontreinigendestoffeninhetaangevoerdeafvalwatervanri-oolwaterzuiveringsinstallaties.

Ingezetenen–AllepersonenenbedrijvendiebehorentotdeNederlandseeconomie.DitzijnpersonendielangerdanéénjaarinNederlandverblijvenenbedrijvendiegevestigdzijninNederland,inclusiefvestigingenvanbuitenlandseondernemingeninNederland.

Ingezetenenprincipe–Volgenshetingezetenenprincipewordenalleemissiesenverbruikvanenergieengrondstoffenmeegerekenddiewordenveroorzaaktdooringezetenen.


Input-output(I/O)analyse–Analysedieuitgaatvanmonetairetransactiesgeassocieerdmetproductieprocessenvanindustrieënbinneneeneconomie(zieannex1).

Intermediairverbruik–Degoederenendienstendieinhetproductieproceswordeninge-zetendieaanheteindvanhetprocesgeheelindenieuweproductenzijnopgegaan.Hetintermediairverbruikvormtsamenmetdefinalebestedingendetotalebestedingenaangoederenendiensten.Voorbeeldenvanintermediairverbruikzijngrondstoffen,halffabri-katenendienstenvanaccountantskantorenenschoonmaakbedrijven.

Investeringen–Definalebestedingendie ingezetwordenineenNederlandsproductie-proces,maardieindebeschrevenperiodenietofslechtsgedeeltelijkwordenopgebruikt.Investeringenkunnenwordenonderscheidenininvesteringeninvasteactivaeninvoor-raden.

Invoer–Degoederenendienstendiedoorhetbuitenlandaaningezetenenzijnverkocht.

Inwonerequivalent–Dehoeveelheidzuurstofbindendestoffen,waarvanhetzuurstofver-bruikbijafbraakovereenkomtmetdatvanhetafvalwatervanééninwoner.

IPCC–IntergovernmentalPanelonClimateChange,iseenintergouvernementeellichaamdat tenbehoevevandemeerdan180landendiehetklimaatverdragvandeVerenigdeNaties(VN)ondersteunen,eenaantalondersteunendeactiviteitenverricht.ZoleverthetIPCCzoveelmogelijkobjectieve informatieoverklimaatveranderingaanbeleidsmakers.Degevolgenvanklimaatveranderingenookdedetailsvanmaatregelenwordenhierbijinkaartgebracht.

Kapitaalgoederenvoorraad–De totalewaardevandevasteactiva.

Kort-cyclischeCO2–CO2-emissiesde vrijkomendoor de verbandingof biologischeaf-braakvanbiomassa(o.averbrandenvanhoutinkachelsenhetbijstokenvanbiomassainenergiecentrales).DezeCO2-emissieswordennietmeegenomenindeberekeningvol-genshetKyotoprotocol.

Leidingwater–Watermetdrinkwaterkwaliteitgeproduceerddoordewaterleidingsbedrij-ven.

MAO – Op 6juli2001 is het stelsel van mestafzetovereenkomsten (MAO’s) van krachtgeworden. Daarmee wordt met ingang van 1januari2002 de toegestane omvang vande mestproductie op elk veehouderijbedrijf afhankelijk gesteld van de plaatsingsruimtevoordedierlijkemeststoffenwaarvandemestproducent zichvoorafgaandaandepro-ductieheeftverzekerd.Wieonvoldoendeeigengrondheeftomdedierlijkemeststoffenteplaatsen,zalmetderden–andereagrariërs,erkendeexporteurs,erkendeverwerkersoferkendetussenpersonen–MAO’smoetensluiten.Per1januari2005ishetstelselvanMAO’safgeschaft.

Marges(handelsenvervoersmarges)–Handels-envervoersmargesbestaanuitdedi-versebeloningendiewordenontvangenvoorhetvervoerenenverhandelenvangoederen.Ditkunnenbeloningenvoortransportzijnenookdebeloningenvoordegroot-endetail-handel.

Marktprijzen–Deprijsdiedeafnemerbetaaltvoorhetgekochteproduct.Waarderingte-genmarktprijzenwordtbijvoorbeeldgebruiktbijhetuitdrukkenvandetoegevoegdewaar-deenhetbinnenlandsproduct.

MEP–DesubsidieregelingMilieukwaliteitElektriciteitsproductie (MEP)hadalsdoeldemilieukwaliteitvandeNederlandseelektriciteitsproductieteverbeteren.Demilieukwaliteitvandeelektriciteitsproductiekanwordenverbeterddoormeergebruiktemakenvanon-uitputtelijkeduurzameenergiebronnen(zoalsdewind,biomassa,waterkrachtendezon)envanwarmte-krachtkoppeling(WKK).DeMEP-regelingisin2006gesloten.


Milieubelastingen–Heffingendiehetafremmenvanmilieubelastendeactiviteitenbeogenviaeenverhogingvandeprijs.Deopbrengstvandezeheffingengaatnaardealgemenemid-delenenwordtdusnietspeciaalgebruiktvoordefinancieringvanmilieumaatregelendoordeoverheid.Voorbeeldenvanmilieubelastingenzijndebrandstofaccijns,demotorrijtuigenbe-lasting,debelastingenoppersonenauto’senmotorrijwielen(BPM)endeenergiebelasting.

Milieucompartiment–Emissiesnaarhetmilieuzijnemissiesnaareenvandecomparti-mentenwater,luchtofbodem.

Milieudienstverlening–Bedrijfstakdiezichbezighoudtmetafvalwaterinzamelingenbe-handeling,(vast)afvalinzamelingenverwerking,endesaneringvanmilieuverontreiniging(SBI90).Demilieudienstverleningiseenonderdeelvandemilieusector.

Milieudruk–Bijeconomischeactiviteitenkomenallerleiongewenstestoffenvrij.Deemis-siesvandezestoffenbelastenwater,luchtenbodem.Ditwordtmilieudrukgenoemd.Determmilieudrukheefteenbrededekkingindemilieurekeningen.Bijdedefinitiesvanher-komstenbestemmingvanstoffendekthetzoweldeemissiesveroorzaaktdooringezete-nen,alsdebijdrageaanhetmilieuthema,deuiteindelijkebelastingvanhet(Nederlandse)milieu.

Milieuefficiency–Dehoeveelheidemissiespereuroproductie.

Milieuhandelsbalans–Demilieuhandelsbalanskwantificeertdeverplaatsingvanmilieu-vervuilingalsgevolgvaninternationalehandel.

Milieuheffingen–Heffingendiezijningevoerdvoordefinancieringvanspecifiekemilieu-maatregelendiedoordeoverheidwordenuitgevoerd.

Milieu-intensiteit–Maatvoordemilieudrukvandeeconomischeactiviteiten.Demilieu-intensiteitwordtberekenddoordemilieudruk(bijvoorbeelddeCO2-emissies)tedelenopdetotaletoegevoegdewaarde,deproductie(ineuro),ofdeexportwaarde.Voorbeeldenzijndeenergie-intensiteitendeCO2-intensiteit.

Milieu-investering–Deaanschafvangoederenofproductiemiddelenmeteenlevensduurdielangerisdaneenjaar,dietotdoelheeftdebelastingvanhetmilieuteverminderen.

Milieukosten–Dejaarlijksekosten(kapitaalslastenenoperationelekosten)vanmaatre-gelendie inhetkadervanmilieubeheergenomenworden.Dekostenvanmaatregelendieeenpositiefeffecthebbenophetmilieumaarzichzelfbinnendriejaarterugverdienen,wordenniettotdemilieukostengerekend.Ookdekostenvaneconomischegevolgendoorhetinvoerenvanmilieumaatregelen,bijvoorbeeldveranderingenindeafzet,behorenniettotdemilieukosten.

Milieulasten–Demilieukostenvermeerderdmetmilieuheffingenenverminderdmetmi-lieusubsidies.

Milieumaatregelen–Maatregelenmethetprimairemotiefomdebelastingvanhetmilieuteverminderen.

Milieuproductiviteit–Inversevandemilieu-intensiteit.Maatvoordehoeveelheideconomi-scheoutputofproductiediewordtgegenereerdpereenheidmilieudruk(bijvoorbeeldeuropertonemissie).

Milieusector–Demilieugerelateerdegoederen-endienstenindustriebestaatuitactivitei-tendiebetrekkinghebbenophetmeten,voorkomen,limiteren,minimaliserenofcorrigerenvanschadeaanwater,luchtenbodemevenalsdeproblemengerelateerdaanafval,geluidenecosystemen.Indezedefinitiewordenookde‘schoneretechnologieën’en‘schonereproductenendiensten’meegenomendiehetmilieurisicoverkleinenenhetverbruikvannatuurlijkehulpbronnenenvervuilingverminderen.


Milieuthema–HetkabinetformuleerdeinheteersteNationaalMilieuplan(VROM,1989)hetthemagerichtemilieubeleid.Eenmilieuthemaisdenoemervaneenverzamelingnauwmetelkaarverbondenproblemenalsbroeikaseffect,ozonlaagaantasting,verzuring,groot-schaligeluchtverontreiniging,afvalbeheeretc.

Milieu-uitgaven–Alleconcreteuitgavendiesamenhangenmethetnemenvanmilieu-maatregelen.

MINAS – Mineralenaangiftesysteem,datwerdtoegepastbijlandbouwbedrijventot1janu-ari2006.HetdoelvanMINASishetbeperkenvanmineralenverliezen.Hiervoorwerdenverliesnormenbepaald.Omtevoorkomendatbedrijvendeverliesnormenoverschreden,moestvoorelkekgstikstofoffosfaatbovendeverliesnormeenheffingwordenbetaald.

Mobielebronnen–Specifiekebronnenvooremissies,zoalsdevoertuigendiewordenge-bruiktvoorhetvervoervangoederen,hetvervoervanpersonen,endemobielewerktuigen.

Motorbrandstoffen–Benzine,diesel,LPG,stookolieenkerosine(jetfuel)uitsluitendvoorverbruikinmobielevoertuigen.

NAMEA–Nationalaccountingmatrixincludingenvironmentalaccounts.

Nationalerekeningen–Statistischsysteemdateenkwantitatieve,systematischeenvol-ledigebeschrijvinggeeftvanheteconomischprocesbinneneenlandenvandeeconomi-scherelatiesmethetbuitenland.

Nettoenergieaanbod–AlleprimaireenergiediedooreenbedrijfstakinNederlandisge-wonnenplusimport.

Nettoenergieverbruik–Eindverbruikplusexportvanenergie.

Niet-ingezetenen–AllepersonenenbedrijvendienietbehorentotdeNederlandseeco-nomie.Zieookingezetenen.

Nitrificatie–Deomzettingvanammoniak(NH3)naarnitraat(NO3)onderzuurstofrijkeom-standigheden. Het gevormde nitraat (NO3) kan daarna verder worden omgezet in eenprocesvandedenitrificatie.

NMVOS–Vluchtige organische stoffen, exclusief methaan. Methaan wordt afzonderlijkbeschouwd.

Nutriënten(meststoffen)–Voedingsstoffennodigvoorhetgroeienvanplantenengewas-sen.Inditrapportwordendenutriëntenfosforenstikstofbesproken.

Nutriënten-equivalenten–Deemissiesvanfosforenstikstofzijnomgerekendnaarnutri-enten-equivalentenenvervolgensopgeteld.Bijdeomrekeningnaarequivalentenwordtrekeninggehoudenmetdeschadelijkheidvandenutriëntenvoorhetmilieu.Fosforkrijgteenzwaardergewichtdanstikstof(factor10).

Omzettingsverliezen(vanenergie)–Energieverliezendieoptredenbijdeomzettingvandeeneenergiedragerindeandere.

Ontkoppeling (metdeeconomie)–Er issprakevanontkoppelingalseeneconomischeactiviteit toeneemt terwijl gelijktijdig de milieudruk minder snel toeneemt.Van absoluteontkoppelingissprakewanneerdeeconomiegroeitendemilieudrukdaalt.Vanrelatieveontkoppeling is sprakewanneerdemilieudrukminder snelgroeit dandeeconomie (involumetermen).

Oppervlaktewater–Watervanbinnenwateren(metuitzonderingvangrondwater),overgangs-water,kustwaterenen,voorzoverhetdechemischetoestandbetreft,ookterritorialewateren.


Overigeenergiedragers–Warmwater,stoom,biomassa,afvalenkernenergie.

Overiginkomen–Toegevoegdewaardeminuslonenensocialelasten.

PBL–HetPlanbureauvoordeleefomgeving,voorheenhetMilieu-enNatuurplanbureau,voorzietdeNederlandseregeringvanonafhankelijkeevaluatiesenverkenningenoverdekwaliteitvandefysiekeleefomgevingendeinvloeddaarvanopmens,plantendier.Zijdoetditonderanderemiddelsdejaarlijksepublicatievaneenmilieubalanseneennatuur-balansendevierjaarlijksepublicatievaneenmilieu-eneennatuurverkenning.

Producten–Materialenmeteeneconomischewaarde.

Productie–Hetmakenvangoederenendiensten.

Productiestructuur–Deonderlingeverbandentussendeverschillendeproductie-eenhe-denbinneneeneconomie.

PFK’s–Polyfluorkoolwaterstoffen.DeemissievanPFK’snaardeluchtdiebijdraagtaanhet(versterkte)broeikaseffect.

PM10–Fijnstoffractieingedeeldnaardeeltjesgrootte,kleinerdan10µm.

Residu–Zieafvalresidu.

ResourceManagement–DegroepResourcemanagementcomplementeertactiviteitendiewelgeassocieerdwordenmetmilieubescherming,maarwaarvandeprimairetaaknietgerichtisopmilieubescherming.

Resourcerent–Hetresultaatvandejaarlijksemonetaireopbrengstenvaneenbepaaldefysiekevoorraad(bijvoorbeeldaardgasofaardolie)verminderdmetallekostenvoordewinning.

Riooloverstort–Overstortbij rioolwaterzuiveringsinstallatiesbijovermatigeaanvoervanrioolwater,meestaltengevolgevanovervloedigeneerslag.Hetgevolgisdatdezuiverings-installatienietalhetvervuildewaterkanverwerkenendaardooreendeelongezuiverdweermoetlozenophetoppervlaktewater.

RWZI–Rioolwaterzuiveringsinstallatie.

SBI–Standaardbedrijfsindeling.

SDE – Iedereendieenergiewilproducerenopeenmanierdiehetmilieunauwelijksbe-last,kangebruikmakenvandeStimuleringDuurzameEnergie(SDE).Hetministerieon-dersteuntmetdezeregelingprojectendienog(net)nietuitdekostenkomen.Duurzameenergieisenergiedienietwordtopgewektdooraardolie,aardgasofsteenkoolteverbran-den,maardoorschone,onuitputtelijkebronnen.

Sector–Eenclusteringvanbedrijfstakken/bedrijfsklassen.

SEEA2003–SystemofIntegratedEconomicEnvironmentalAccounting2003.

SF6–Zwavelhexafluoride.DeemissievanSF6naardeluchtdraagtbijaanhet(versterkte)broeikaseffect.

Stationairebronnen–Bronnenvooremissiesvanvasteinstallatiesofanderevastepunt-bronnen.Inprincipezijnditalleemissiesnietveroorzaaktdoormobielebronnen.

Stroomgebied–Gebied waarvan al het oppervlaktewater op een bepaalde rivier afwa-tert.


Structureledecompositieanalyse(SDA)–Dezeanalysemaaktgebruikvanhetinput-out-putmodelwaarbij input-outputdatavantweeofmeerderejarenwordenvergeleken.Bijdezeanalysewordendeonderliggendeoorzakenvanveranderingenineenmilieuvaria-belebepaald.Veranderingenwordengedetermineerd in technologischeveranderingen,veranderingeninfinalebestedingenenveranderingenindeproductiestructuur.

Toegevoegdewaarde–Hetinkomendatinhetproductieproceswordtgevormd.Hetkanworden berekend als het verschil tussen de productiewaarde en het intermediair ver-bruik.Hetishetinkomendatbeschikbaarisvoordebeloningvandebetrokkenproductie-factoren.

TOFP–Troposfericozoneformingpotential.Indicatorvoordevormingvantroposferischozon(lokale luchtverontreiniging).Devormingvantroposfersichozonleidt totsmogvor-ming.

Transportverschil–Het verschil tussen de hoeveelheden vervuilende stoffen die daad-werkelijkbijrioolwaterzuiveringsinstallatiesbinnenkomenendehoeveelhedendiewordengeloosdophet riool.Hetverschil kanwordenveroorzaaktdoor lekverliezen,maarookdoorstatistischeverschillen.

Uitspoeling–Hetdoorsijpelenvannutriënten(stikstofoffosfor)naargrondwateren/ofop-pervlaktewater.

Uitvoer–De goederen en diensten die door ingezetenen aan het buitenland zijn ver-kocht.

UNFCCC–UnitedNationsFrameworkConventiononClimateChange (UNFCCC),hetklimaatverdragdatdooreengrootaantallandenwerdondertekendenwaarinwerdver-klaardomgezamenlijkklimaatveranderingtegentegaan.Hetschepteenkaderwaarbin-neninspanningenvanparticiperendelandengeplaatstkunnenworden.1994isditverdragvankrachtgeworden.HetsecretariaatvandeUNFCCCbiedtondersteunendedienstenaan lidstatenen regeringen.Zo verzamelt het gegevensover debroeikasgasemissies,overnationaalbeleidenmaatregelenendeaanpakindepraktijk.RapportagesaandeUNFCCCmoetenookvoldoenaaneisendiegeldenonderhetKyotoprotocol.

Verdroging–Eennatuurgebiedwordtalsverdroogdbeschouwdalsdegrondwaterstandtelaagisofalserteweinigkwelwaterisomdekarakteristiekeecologischewaardenvanhetgebiedtegaranderen.Eengebiedwordtookalsverdroogdaangemerktalstercom-pensatiewatervaneenanderegebiedsvreemdekwaliteitmoetwordenaangevoerd.

Vergroening belastingstelsel–Een verzwaring van de belastingdruk op activiteiten dieeennegatiefeffecthebbenophetmilieu.

Vermesting(Eutrofiëring)–Deovermatigeverrijkingvanoppervlaktewatermetnutriën-ten(voedingsstoffen,voornamelijkfosforenstikstof).Ditprocesheefteennegatiefeffectopdeecologieinhetwater.Doordeverrijkingvanhetwatermetnutriëntengroeienwa-terplantenzoalsalgenenkrooszeersnel.Alsgevolghiervanneemthetzuurstofgehalteinhetwateraf,waardooroptermijnhogereplantensoorten,vis,enandereorganismenverdwijnen.

Verspreiding–Verzamelnaamvoordeverontreinigingvanbodem,waterenluchtmettoxi-schestoffendieniettotdeoverigemilieuthema’sbehoren.Tothetmilieuthemaversprei-dingbehoreno.a.emissievanPAKs,PCB’s,zwaremetalenenbestrijdingsmiddelen,etc.

Verwachte reserve–De hoeveelheid gas of olie die volgens een vooraf bepaalde ver-wachtingkanwordengewonnen.

Verzuring–Proceswaarbijbodemenwaterzuurderwordenalsgevolgvandebelastingdoorverontreinigendestoffen(NOX,SO2,NH3enVOS(VluchtigeOrganischeStoffen)).


Voorraden–Dewaardevanallegrondstoffen,halffabrikaten,goedereninbewerkingennognietverkochte,voltooideproductendieopeenbepaaldmomentindebedrijvenaan-wezigzijn.Totdevoorradenwordtookhetonderhandenwerkgerekend;ditisdeproductievangedeeltelijkvoltooidekapitaalgoederen (metuitzonderingvanwoningenenanderegebouwen).Deuiteindelijkeverkoopvandezeactiva leidt toteenverminderingvandevoorraden.

Voorzieningszekerheid–Matevanzekerheiddieer isoverdebeschikbaarheidvanvol-doendeenergiebronnennuenindetoekomst.

ZOAB – OpdeNederlandsesnelwegeniszeeropenasfaltbeton(ZOAB)opditmomenthet meest gebruikte asfalt. ZOAB vermindert het verkeersgeluid en het opspatten vanregen.Sindsbegin2007 ishiereennieuweverbeterdevariantopgekomen,genaamdZOAB+.DitwegdekissterkerenduurzamerdangewoonZOAB.

Zwaremetalen–Eengroepmetalenmeteenhoogatoomgewicht.Hierwordenmetnamedemetalenbedoeldmeteenhogegiftigheid.Indezepublicatiewordendevolgendemeta-lenonderdegroepvanzwaremetalengerekend:arseen,cadmium,chroom,koper,kwik,nikkel,loodenzink.

Zware-metalenequivalenten–Deemissiesvankoper,chroom,zink,lood,cadmium,kwikenarseenkunnenwordenomgerekendnaarzware-metalenequivalentenenvervolgensopgeteld.Bijdeomrekeningnaarequivalentenwordtrekeninggehoudenmetdeschade-lijkheidvanhetmetaalvoorhetmilieu.Kwikencadmiumkrijgendaardoorbijvoorbeeldeenzwaardergewichtdanzinkenkoper.

Zuurequivalenten–Maat waarin wordt uitgedrukt in welke mate een stof bijdraagt aanverzuringvanhetmilieu.Eénzuurequivalent(zeq)isgelijkaanéénmolH+.


AnnexI. BedrijfstakindelingenbijbehorendeSBI-codesindestandaard-

tabellen

SBI

Landbouw,bosbouwenVisserijAkkerbouw 01.11Tuinbouw 01.12Veeteelt 01.2Landbouwoverig 01.3-5&02.Visserij 05.

Delfstoffenwinning 10,11&14

IndustrieVoedings-engenotmiddelenindustrie 15–16Textiel-enlederindustrie 17–19Papierindustrie 21Uitgeverijenendrukkerijen 22Aardolie-industrie 23Chemischebasisproductenindustrie 24.1.3–24.1.5Chemischeeindproductenindustrie 24.2-6Rubber-enkunststofindustrie 25Basismetaalindustrie 27Metaalproductenindustrie 28Machine-industrie 29Elektrotechnischeindustrie 30–33Transportmiddelenindustrie 34–35Houtindustrie 20Bouwmaterialenindustrie 26Overigeindustrie 36Voorbereidingtotrecycling 37

Energie-enwaterleidingbedrijvenEnergiebedrijven 40Waterleidingbedrijven 41

Bouwnijverheid 45

Handel,horecaenreparatieAutohandelen-reparatie 50Groothandel 51Detailhandelenreparatie 52Horeca 55

Vervoer,opslagencommunicatieVervoeroverland 60Vervoeroverwater 61Vervoerdoordelucht 62Dienstverleningt.b.v.vervoer 63Postentelecommunicatie 64

Financiëleenzakelijkedienstverlening 65–74

OverheidOverheidsbestuur,socialeverz.endefensie 75Gesubsidieerdonderwijs 80.1–3

ZorgenoverigedienstverleningGezondheids-enwelzijnszorg 85Milieudienstverlening 90Overigediensten 80.4,91–93,95


AnnexII.Berekeningvanthema-equivalenten

Vervuilendestoffendragenvaakinverschillendematebijaaneenbepaaldmilieuthema.Zodraagtdeemissievaneenkilogrammethaanveelmeerbijaandeversterkingvanhetbroeikaseffectdandeemissievaneenkilogramkooldioxide.Omde invloedvandeverschillendestoffenonderlingtekunnenvergelijken,wordendezestoffenomgerekendinzogenaamdethemaequivalenten.Indezepublicatiewordendevoordevolgendemilieu-thema’sthema-equivalentenberekend:

Klimaatverandering(broeikasgassen)Omde invloedvandeverschillendebroeikasgassen tekunnenoptellen,wordtgebruikgemaaktvandeomrekeningnaardezogehetenCO2-equivalenten.Dematewaarindeafzonderlijkestoffenbijdragenaanhetbroeikaseffectisgebaseerdophetglobalwarmingpotential(GWP).EénCO2-equivalentstaatgelijkaanheteffectdatdeuitstootvan1kgCO2heeft.Deuitstootvan1kgN2Ostaatgelijkaan310CO2-equivalentenendeuitstootvan1kgCH4aan21CO2-equivalenten.Defluor(chloor)gassenhebbenelkafzonderlijkeenhoogCO2-equivalent,maaromdatdeuitgeworpenhoeveelhedenrelatiefkleinzijn,ishunbijdrageaanhetlandelijktotaalgering.

VerzuringDeemissiesvandeverzurendestoffenNOx,SO2enNH3kunnenwordenomgerekendnaarzuurequivalenten.Eénzuurequivalent(zeq)isgelijkaanéénmolH+.Bijdeomreke-ningnaarzuurequivalentenwordtrekeninggehoudenmetdebijdragevandeemissieaandeverzuringvanhetmilieu.Deemissievan1kgNOxisgelijkaan0,0217zuurequivalent,deemissievan1kgSO2 isgelijkaan0,0313zuurequivalent,endeemissievanNH3 isgelijkaan0,0588zuurequivalent.

OzonlaagaantastingDeemissiesvanCFK’senhalonenkunnenwordenomgerekendnaarCFK12-equivalenten.DeomrekenfactorenzijnafhankelijkvandematewaarindeverschillendeCFK’senhalo-nendeozonlaagaantasten.

Smogvorming(troposferischeozonvorming)DeemissievanNO3,methaan,NMVOSenCOkunnenwordenomgerekendnaardezoge-naamde“troposfericozoneformingpotential”(TOFP).Ditiseenindicatorvoordevormingvan troposferischozon (lokale luchtverontreiniging).Devormingvan troposfersichozonleidttotsmogvorming.Deemissievan1kgNMVOSisgelijkaan1TOFP-equivalent,deemissievan1kgNOxisgelijkaan1,22TOFP-equivalent,deemissievan1kgmethaanisgelijkaan0,014TOFP-equivalent,endeemissievan1kgCOisgelijkaan0,11TOFP-equivalent.

Zwaremetalen(verspreiding)De emissies van koper, chroom, zink, lood, cadmium, kwik en arseen kunnen wordenomgerekendnaarzware-metaalequivalenten.Bijdeomrekeningnaarequivalentenwordtrekeninggehoudenmetdeschadelijkheidvanhetmetaalvoorhetmilieu.Deequivalentenvaneenbepaaldestofwordenberekendopbasisvandeemissieeneenaantalstofeigen-schappenmetdeformule:

ρ⋅⋅

= T

MTCEDeq

waarbijEgelijkisdeemissievaneenstof,Tisdecorrectiefactorvoorverval/afbraak/half-waardetijdenenMTCisdemaximaaltoelaatbareconcentratieopgrondvanhetMaximaalToelaatbaarRisico.Dedichtheidρwordt toegevoegdomdatdeverschillendestoffen inhoeveelhedenwordengeregistreerd (Adriaanse,1993).Afzonderlijk krijgendeverschil-lendemetalenhetvolgendegewichtinhetequivalent:


Zink: 1/30Lood: 1/25Chroom: 1/25Arseen: 1/10Koper: 1/3Cadmium:5Kwik: 33,33

Kwikencadmiumkrijgenbijvoorbeeldeenzwaardergewichtdanzinkenkoper.Debe-schouwingen en conclusies in deze publicatie hebben betrekking op de emissies vanzware-metaalequivalentenennietopdespecifiekeabsolutehoeveelhedenvandediversemetaalsoorten.

Vermesting(eutrofiëring)Deemissiesvanfosforenstikstofkunnenwordenomgerekendnaarnutriëntenequivalen-ten.Bijdeomrekeningnaarequivalentenwordtrekeninggehoudenmetdeschadelijkheidvandenutriëntenvoorhetmilieu.Vooralgengroeiismeerstikstofnodigdanfosfor.Fosforkrijgtdaaromeenzwaardergewichtdanstikstof(factor10).Ééntonnutriëntenequivalentstaatgelijkaanééntonfosforoftientonstikstof.


AnnexIII.Input-outputmodellenvoormilieu-economischeanalyses

Demilieurekeningenzijn,behalveals informatiebron,ookgeschiktvoorhetanalyserenvan milieu-economische ontwikkelingen. Aangezien de Milieurekeningen zijn opgesteldvolgensdeconceptenendefinitiesvandeNationalerekeningenkunnendemilieucijfersdirectwordengekoppeldaaneconomischegegevens.Indezepublicatiewordenderesul-tatengepresenteerdvaneenaantalanalysesdiezijngebaseerdopdefysiekecijfersuitdemilieurekeningenendemonetaire input-output tabellenuitdeNationalerekeningen.Dezeparagraafgaatglobaalinopdeachtergrondenimplicatievanenkeleinput-outputmodellen.Vooruitgebreideinformatieovermilieutoepassingenvaninput-outputmodellenzieonderandereDietzenbacherenLos(1998),DuchinenSteenge(1999),Seibel(2003),deHaan(2001;2004)enHoekstra(2005).

Schematisch overzicht van een input-output tabel

Productieeenheden Finalevraag Totaleoutput

Productieeenheden Z Y qPrimaireoutput KTotaleoutput q’

Emissies m’

Metbehulpvaninput-outputmodellenkunnendeemissies(ofhetenergieverbruik)veroor-zaaktbijdeproductievangoederen,bestemtvoorintermediairverbruik,wordentoegere-kendaanfinalevraagcategorieën(consumptiehuishoudensenoverheid,investeringen,voorradenenexport).DebasisvanhetmodelvormendeIO-tabellenzoalsschematischweergegeveninfiguur1.Deinput-outputtabellengeveninzicht indeproductiestructuurvaneeneconomie:wieproduceertwatenwiegebruiktdat.Zemakenhetmogelijkomnategaanwelkegoederenendienstengebruiktwordenvoordeproductievananderegoederenendiensten,enwelkeproductenfinaalverbruiktworden.Doorhet intermedi-aireverbruikperproductie-eenheid(Z)tedelendoordetotaleoutputperproductie-een-heid(q)wordendedirecteinputcoëfficiëntenberekend(ookweltechnischecoëfficiëntengenoemd).Deinputcoëfficiëntengevenhetintermediaireverbruikpereenheidproductieweer.Dematrixmetdezecoëfficiëntenlaatzienvoorhoeveeleuroaanproducteneenpro-ductie-eenheid“A”verbruikt,uitproductie-eenheden“A”en“B”,vooriedereeuroproductiedoorproductie-eenheid“A”.Echter,omaandeverbruiksbehoeftevanproductie-eenheid“A’tevoldoen,moetproductie-eenheid“B”productenleverenwaarvoorweerinputnodigisuitproductie-eenheid“A”.Dezeingewikkelderedeneringiseenzogenaamdtweedeordeeffect.Naastdittweedeordeeffectzijnernatuurlijkeenoneindigaantalordeneffecten.Dusvoorééneurofinaalproductmoetennaastdezefinaleproductenzelf,ookalledirecteenindirecteinputsvoortgebrachtworden.DematrixvangecumuleerdeinputcoëfficiëntenwordtdeLeontief inversegenoemd.DoordeLeontief inverse tevermenigvuldigenmetdematrixmetfinaleoutput(Y)wordtdeproductietendienstevandeverschillendefinalebestedingscategorieënberekend(zieI).

(I) ( ) YAI ⋅− −1

waarbij ( ) 1−− AI gelijkisaandeLeontiefinverse,metIalsdeidentiteitsmatrixenAalsdematrixvaninputcoëfficiënten.

ToerekenenvanemissiesaanfinalevraagNetzoalshetintermediaireverbruikkanwordentoegewezenaandefinalevraag,kunnenookemissies,diezijnvrijgekomenbijdeproductievangoederenendienstenbestemdvoor intermediair verbruik, toegewezen worden aan finale vraagcategorieën. Hiervoormoeteenvectorsamengesteldwordenmetdaarindedirectvrijgekomenemissies(m)pereuroproductieperproductie-eenheid(q)(ziefiguur1).Dezevectormetemissie-intensitei-


ten(e)vermenigvuldigtmetdeLeontiefinverseendefinalevraagmatrixgeeftdehoeveelemissiesdieeruiteindelijkvrijzijngekomenomdegoederenendiensten,metalsbestem-mingeenbepaaldefinalevraagcategorie,voorttebrengen(zieII).

(II) ( ) YAIe ⋅−⋅ −1

Neem bijvoorbeeld de landbouwsector in vergelijking met de voedings- en genotsmid-delenindustrie. Inde landbouwsectorkomen relatiefveeldirecteemissiesvrij, terwijl indevoedings-engenotsmiddelenindustrierelatiefweinigdirecteemissiesvrijkomen.Watbetreftdeindirecteemissiesziejeeenomgekeerdbeeldomdatdelandbouwsectorveelgoederenproduceertwelkeindevoedings-engenotsmiddelenindustriegebruiktwordenbijhetproducerenvanfinalegoederen.Eentoenamevandefinalevraagindelandbouwheefteengrooteffectopdedirecteemissies,terwijleentoenamevandefinalevraagindevoedings-engenotsmiddelenindustrieeengrooteffectheeftopdeindirecteemissies.

MilieuhandelsbalansvooremissiesEmissieskunnenwordentoegeschrevenaandeinvoerofuitvoer.DoorhetbovenstaandeIO-modelietsuittebreidenkandeafwentelingvanvervuilingdoorNederlandophetbui-tenlandenvisaversageanalyseerdworden.AllereerstwordtdeextravervuilingbepaalddieinNederlandzouhebbenplaatsgevondenals,naastdebestaandeproductie,deuithetbuitenlandgeïmporteerdegoederenookinNederlandwarengeproduceerd(zieIII).GeïmporteerdegoederendienietinNederlandworden geproduceerd, zoals tropische landbouwproducten en mijnbouwproducten, zijnooktoegewezenaaneenNederlandseproducent.Vervolgenswordthetimporteffectbe-rekenddoorhetresultaatvanIIIteverminderenmethetresultaatvanII.Hetimporteffectgeefteenindicatievandevervuilingdieinhetbuitenlandheeftplaatsgevondentenbe-hoevevanNederlandseconsumptie.

(III) ( )( ) ( )pdpd YYAAIe +⋅+−⋅−1

waarbijdstaatvoorindeNederlandgeproduceerdegoederenenpvoorgeïmporteerdegoederen.Op de tweede plaats volgen uit de IO analyse ook de emissies die in Nederland zijnvrijgekomenbijdeproductievangoederenendienstenbestemdvoordeexport.Dit isdusdevervuilingdieinNederlandplaatsheeftgevondentenbehoevevanbuitenlandseconsumptie.Metbovenstaanderesultatenkanhetzogenaamdesaldovandemilieuhan-delsbalans worden bepaald: de vervuiling toegerekend aan exportproducten minus devervuilingtoegerekendaanimportproducten.EenpositiefsaldoimpliceertdatalsNeder-landalleenvoorhaareigenbinnenlandseconsumptiezouproduceren,deNederlandseeconomiemindervervuilendzouzijndannuhetgevalis.BijeenpositiefsaldospreektmenwelvaneenafwentelingvanhetbuitenlandopNederland.BijeennegatiefsaldovindterafwentelingvanNederlandophetbuitenlandplaats.Omtebepalenofhetimportpakketmilieuvriendelijkerisdanhetexportpakketkandemi-lieuhandelsbalansontleedwordenineen“productsamenstelling”eneen“handelsbalans’component.Deproductsamenstellingcomponentrepresenteerthetaandeelindemilieu-handelsbalanswatverklaardkanwordendoorverschillenindeproductsamenstellingvanhet import-enexportpakket.Dehandelsbalanscomponentrepresenteerthetaandeel indemilieuhandelsbalanswatverklaardkanwordendoorverschillenindeomvangvandeimport-enexportvolumes.Dedecompositievandemilieuhandelsbalansgebeurtaandehand van een zogenaamde “cross section” decompositie analyse zoals beschreven inhoofdstuk7.4.2uithetproefschriftvanMarkdeHaan(deHaan,2004).

VerklaringvanveranderingeninemissiesmeteenstructureledecompositieanalyseStructureledecompositieanalyses (SDA)zijngebaseerdophet input-outputmodelzo-alsbeschreveninIIenvormeneenbelangrijkmiddelomkwantitatiefvasttestellenwatdeoorzakenzijnvanveranderingenineeninputvariabele(bijvoorbeeldenergie)ofeenoutputvariabele(bijvoorbeeldemissies).Allefactorendieinvloedhebbenopdevariabelekunnenindeanalysewordenmeegenomen.EnkelefactorendieindezepublicatiealtijdineenSDAwordenonderscheidenzijnveranderingeninmilieu(ofenergie)efficiency(e),


economischeproductiestructuur(Leontiefinverse),finalevraagstructuur(Yp)enhetfinalevraagvolume(yv)(zieIV).Destructuureffecten(YpenL)zijnvrijkleinenwordendaarombijelkaaropgeteldbijdepresentatievanderesultaten.

(IV) ( ) ( ) ( ) ( ) vpvpvpvp yYAIeyYAIeyYAIeyYAIe ∆⋅⋅−⋅+⋅∆⋅−⋅+⋅⋅−∆⋅+⋅⋅−⋅∆ −−−− 1111

Het resultaatvandeanalyse laatheteffectvanelkvande factoren inde tijdzien(mi-lieuefficiency-effect,structuureffectenhetfinalevraagvolume-effect).Bijelkaaropgeteldgevendefactorendetoe-ofafnamevandeemissiesperjaarweer.Demilieuefficiencykanwordenverbeterddoorbijvoorbeeldhetproductieprocesemissie-efficiëntertemaken(dezelfdehoeveelheidemissiesbijeenhogereeconomischeoutput)ofeenfilteropeenschoorsteenteplaatsen(dezelfdeoutputbijminderemissies).Demilieuefficiencykanookveranderenalsbinneneenbedrijfstakdeproductieactiviteitenverschuiven.Bijvoorbeeld,als er binnen de bouwnijverheid meer nadruk op sloopwerkzaamheden komt te liggenzaldeafvalproductiestijgenterwijldeeconomischeoutputhetzelfdeblijft.Methetstruc-tuureffectwordendeveranderingindeintermediaireleveringentussendeverschillendeproductie-eenhedenendeveranderinginhetaandeelvandebedrijfstakkenindefinalevraagbedoeld.Veranderingenindeproductiestructuurzijnveranderingenindegoederendiegeleverdwordenaanenontvangenwordendoordeverschillendeproductie-eenheden.Alsdevraagnaargoederenendienstenvoorintermediairverbruikuitproductie-eenhedendieveelemissiesveroorzakenafneemtzalhetproductiestructuureffectbijdragenaandereductievanemissies.Debijdragevandefinalevraagvolume-effectaanveranderingindeemissiesgeeft de toenameaanemissiesweerdieermetdehuidigeeconomischegroeigeweestzoudenzijnalserverdergeenmilieumaatregelen(zoalsverbeteringvandemilieuefficiency)zoudenzijngenomen.Bijhet kwantificerenvandeoorzakenvanveranderingen inCO2-emissieskanookhetenergieverbruikwordenmeegenomen.Ditgebeurtdoorhetefficiency-effecttesplitsenineenemissie-intensiteiteffect(CO2-emissiepereenheidenergieverbruik)eneenenergie-intensiteiteffect (energieverbruikpereenheideconomischeoutput).Hetemissie-intensi-teiteffectwordtbepaalddoordesoortgebruikteenergiedragerenwordtdaaromookwelhetfuelmix-effectgenoemd.


Aandezepublicatiewerktenmee

Auteurs

SjoerdSchenauRoelDelahayeBramEdensIsabelvanGeloofCorGravelandMaartenvanRossumKeesJanWolswinkel

Met medewerking van

Kees Baas, Dirk van den Bergen, Rita Bhageloe-Datadin, Anne Boelens, Egon Dietz,HendrikJanDijkerman,BasGuis,MarkdeHaan,JohnKlein,PaulKlein,LindaKoeman,HansKolfoort,HarrieMeeuwissen,LeslieNootenboom,KeesOlsthoorn,HansPouwelse,JaapvanRiessen,ReinoudSegers,OttoSwertz,ErikVeldhuizenenBertWit.

Milieurekeningen 2008

Documents

Transcript of Milieurekeningen 2008