Metafoor Machinemens – welke betekenissen?home.kpn.nl/p.vandenhaak/Macmensblok1234.pdf · •...

Metafoor Machinemens – welke betekenissen?

Hovo Achterhoek Liemers 15 december 2015

Dr Nel van den Haak

Reflexen&

Metafoor machinemens - in de medische geschiedenis

Inleiding: machines en mechanismen — voordelen

•  transparante werking van het lichaam •  bevordering van medische wetenschap en

wetenschappe lijke efficiëntie

aandachtspunten

•  machinemetafoor bij Descartes •  tijdsbeeld 17e eeuw •  machinemetafoor bij Boerhaave •  machinemetafoor bij La Mettrie •  hart/bloedsomloop als pomp •  machinemetafoor bij Freud, stoommachine/puffer •  tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw •  machinemetafoor bij Plessner •  mechanismen bij EBM •  keerzijden

•  machinemetafoor in historische geneeskunde – van 13e tot 17e eeuw:

•  tegen antieke geneeskundige benaderingen •  om de werking van het lichaam te kunnen

begrijpen

•  machinemetafoor in historische geneeskunde •  welke machinemetaforen?

–  uurwerk, bewegend en ordenend –  hart als pomp –  stoommachine –  electriciteitsnetwerk, telegrafie –  menselijke cel als machine –  biologische machines en mechanismen –  hersenen als complex van biologische

mechanismen

Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw)

•  Verhandeling over de mens •  het mechanistische wereldbeeld toegepast op de

mens •  Beschrijving van het menselijk lichaam •  Principes van de Filosofie

Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw)

•  een rekenende en metende machine, als een klok •  machine slaat op menselijke lichaam, natuurlijke

automatische reacties •  menselijk lichaam als machine = onderdeel van de

natuur van de wereld •  mechanisch principes ofwel atoomleer •  autonome werking van het lichaam •  orgelmetafoor

Descartes — levensgeesten als orgel 1

Descartes — levensgeesten als orgel 2

•  de levensgeesten werken als orgel

•  de organist — zijn zorgvuldige vinger werk

•  de luchtwerking in de buizen en blaas balgen

17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 1

•  een nieuwe verhouding tot de natuur •  weerstand tegen gezag •  nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen •  geneeskunde als praktijk en als wetenschap nogal chaotisch •  anatomie en fysiologie legden de grondslagen voor een nieuwe

geneeskunde •  de relatie tussen christelijke theologie en filosofie, tussen geloof

en wetenschap •  veranderend wereldbeeld — Nicolaas Copernicus en Galileo

Galileï

17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 2

•  Newton, Leibniz en Boyle — machine belangrijk, ook voor nieuwe fysica

•  verklaren en verantwoorden van natuurlijke fenomenen d.m.v. mechanistische processen

•  anatomie — Andreas Vesalius •  bloedsomloop en hart — William Harvey

Boerhaave (1668–1738): De mens als complexe mechaniek 1

•  autonomie: het lichaam was afhankelijk van de mechanistische interne werking van de organen

•  heelheid of samenhang van het lichaam •  lichaam = een machine samengesteld uit een groot

aantal verschillende instrumenten •  rede De Usu Ratiocinii Mechanici in Medicina

(Het nut der mechanistische methode in de geneeskunde)

Boerhaave : De mens als complexe mechaniek 2

•  ziekten waren storingen in de complexe mechaniek

•  menselijke machine = een samenspel van vaste en vloeibare delen

•  vaste delen: zuilen, balken, hefbomen, katrollen, zeven, kanalen, troggen, reservoirs, enzovoort

•  vloeibare delen: gezeefd, gescheiden, gemengd en veranderd

De mens als complexe mechaniek 3

Boerhaave : hersenen als machine

•  hersenen — machine •  sensorium commune = centraal of overkoepelend

zintuig •  machina nervosa

•  geest, denken — mechanistisch, gebonden aan wetmatigheden

Boerhaave : geleerde medicus

•  Institutiones Medicae of Medische Instituties (1708)

•  Aphorismi de cognoscendi et curandi morbis of Aforismen (1709)

•  onderwijs-aan-het-bed •  Europese invloed

Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 1

•  ‘Het menselijk lichaam is een machine die haar eigen veer opwindt, perpetuum mobile’

•  complexiteit van de klok, van de machine

•  Histoire Naturelle de l’Ame (1745) •  L’Homme Machine (1747/1748)

Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 2

•  de klassieke temperamentenleer van Galenus •  levensbeginsel komt niet van buitenaf, ook niet

van de ziel •  bewegingskracht = intrinsieke kracht van de

substantie van de lichamen •  nadruk op het geheel •  de kracht van automatismen

Le Mettrie: hersenen als viool

•  het brein de ‘baarmoeder van de geest’ !•  de metafoor van de vioolsnaar:

–  ‘zoals de snaar van een viool of een clave-cimbel trilt en geluid geeft, zo worden ook de snaren van de hersenen getroffen door geluids-golven en er toe geprikkeld de woorden waar-door ze geraakt werden terug te kaatsen of te herhalen’

Le Mettrie: hersenen als machine

•  sensitieve en intellectuele vermogens konden in de materie ontstaan

•  bewustzijn en redelijkheid idem •  vrijheid van denken en handelen •  dwangmatig handelend, onvrij, geheel

gedetermineerd wezen •  gereduceerd tot een automaat •  de machinemetafoor van Descartes en Boerhaave

geradicaliseerd

Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 1

•  Aristoteles •  Galenus — de beweging van het bloed — eb-en-

vloed beweging •  Harvey — Exercitatio anatomica de motu cordis

et sanguinis in animalibus (kortweg: De motu cordis) (De beweging van het hart, 1628)

•  kritiek op de fysiologie van Galenus


•  Harvey, drie argumenten tegen Galenus: – Het bloed in het hart was te dik om door kleine

openingen te kunnen gaan. – Galenus had slechts een vage notie van

samenwerking van hart en longen. – De bloedstroom was niet eenrichtingsverkeer,

maar circulair.


•  Harvey heeft in De motu cordis nergens het hart met een pomp vergeleken. De vergelijking tussen hart en pomp kon alleen gevonden worden in latere werken van Harvey.

•  Het bloedcirculatiesysteem werd door Harvey wel degelijk besproken als een hydraulisch mechanisme.

Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 1

•  Descartes volgde Harvey. Wat Harvey had ontdekt, de bloedcirculatie en de pompfunctie van het hart, wil Descartes verder verbreiden

•  Maar Descartes was het op belangrijke punten ook met Harvey oneens.

•  Harvey — samentrekking van het hart en dus door verkleining van het orgaan; hart is hydraulische pompinstallatie

•  Descartes — de warmte van het bloed; hart is expansiemotor

Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 2

Hart/bloedsomloop als pomp bij Boerhaave

Hart/bloedsomloop als pomp

Stoommachine, puffer

De mens als stoommachine, puffer — Freud 1

•  de werking van een stoommachine –  de zuiger –  in gang gezet en gehouden door twee krachten –  enerzijds de overdruk –  anderzijds de onderdruk –  oplopende druk, ontploffingsgevaar –  veiligheidsklep, stoomafblazen, puffen

•  stoom afblazen, vergelijk psychisch functioneren van de mens

De mens als stoommachine, puffer — Freud 2

•  Freud — bewustwording

•  onbewuste, ketel vol geborrel, niet logisch •  werkzame psychische mechanismen

–  neuronenmachine –  neurotische mechanismen –  het mechanisme van neurosevorming –  het mechanisme van dwangneurose –  en vele andere

Andere mechanismen — Freud 3

•  niet zozeer werking van stoomketel, maar verwante mechanische werkingen: –  agressie (spuien), –  (driften) kanaliseren, –  ‘het uitmesten van de ziel’ als metafoor voor ontlading

van spanningen

•  grote verspreiding over wetenschappelijke publi-caties, kranten en tijdschriften en in alledaagse gesprekken

Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 1

•  eind 18e en begin 19e eeuw — romantiek en de verwante idealistische filosofie –  uurwerk – het symbool van starre en dode

wetmatigheid

•  ± 1835 — het mechanistische denken keerde weer terug –  een overgang van antropomorfe en organische

modellen naar mechanistische modellen


•  19e eeuw — de overheersing van het darwinisme –  biologische en materiële oorzaken van

menselijk gedrag en menselijke functies •  19e eeuw — industriële revolutie, de opkomst van

de stoommachine –  transformering van dagelijkse gewoonten, en de

onderliggende, psychologische, spirituele en culturele oriëntatie


•  20e eeuw – de machine begon bezit te nemen van individuen en van maatschappijen. Dat werd als dramatisch en traumatische ervaren. –  vervreemding, gezichtsverlies en

identiteitsverlies –  onveilig en onzeker

Machinemetafoor bij Plessner

•  ‘Die Utopie in der Maschine’ (1924) •  de arbeid werd gemechaniseerd en daardoor

monotoon •  machine versus organisme •  Plessner en Buytendijk: De mens drukt zich uit. •  natuurlijke eenheid

–  eenheid van lichaam en geest –  eenheid van mens en omgeving

19e eeuw

mechanismen bij EBM 1

•  mechanismen van ziektes –  bijvoorbeeld mechanismen van hartfalen –  van cardiovasculaire ziekten –  van migraine –  van obesitas –  van diabetes –  van posttraumatische stress stoornis –  verouderingsmechanismen

•  mechanismen die de genezing bewerkstelligen

mechanismen bij EBM 2

•  betekenissen van mechanisme – mechanismen geassocieerd met causaliteit en

determinisme — machines •  mechanismen waarvan de complexiteit en

samengesteldheid benadrukt wordt. Oorzaak en gevolg hangen op complexe wijze samen.

•  nog lang niet eens is over de juiste en geschikte betekenis voor goede geneeskunde

Keerzijden

•  sterke deling tussen object en subject •  onderscheid in de mens tussen lichaam en

geest •  verdingelijking van de mens: de mens wordt

als object of ding gezien

Keerzijden

•  geen oog voor intentionaliteit van de patiënt •  diagnose en behandeling richten zich op

observaties en gekwantificeerde metingen maar niet op een patiënt met pijn

•  de eigen ervaring van de patiënt – nauwelijks van belang

•  er wordt ook voorbijgegaan aan de beleving van het eigen lichaam

Keerzijden/kritiek •  meer openheid voor de complexiteit van het fysische, biologische

lichaam •  vraag naar een meer menselijke of geesteswetenschappelijke

benadering •  een lichaam hebben en een lichaam zijn;

–  Het lichaam dat men heeft mag een machine zijn; –  het lichaam dat men is kan dat niet zijn

•  Mensen willen niet als machine behandeld worden. •  En artsen willen niet bevraagd worden als reparateur en zij willen geen

last hebben van de medische wetenschap versnipperd in specialismen. •  therapieontrouw van patiënten

Het menselijk lichaam is een machine.

Is de menselijke ziel een machine?

thema’s/overzicht

•  Het menselijk lichaam is een machine bij Descartes, Boerhaave, La Mettrie

•  Plessner: De mens, geen machine maar uitdrukking van motivatie en intentie

•  De winst van de machine •  Hoe dient de ziel zich toch aan?

–  Knooppunten lichaam — ziel –  Raakvlakken lichaam — geest

•  De ziel een machine? –  Freud –  La Mettrie, Boerhaave

•  Hersenen en ziel/neurologie •  Machine en materialisme •  Mens en dier

het menselijk lichaam is een machine

•  kortweg Descartes — Verhandeling over de mens –  geen eigen wetten voor levende wezens –  levende lichamen hebben geen ziel nodig om te leven –  functies van het menselijk lichaam niet anders dan die

van dieren –  lichaam ontzield –  gaat niet om bezielde lichamelijkheid, maar om

fysische principes –  is de mens een machine? ja en nee

reflexen

Reflexen

het menselijk lichaam is een machine

•  Boerhaave –  overeenkomsten met de mechanica van Descartes, maar ook

verschillen –  menselijk lichaam, inclusief de zenuwen — mechanistisch –  levenloos, onbezield, natuurkundig model

•  kortweg La Mettrie — Histoire Naturelle de l’Ame (1745) als in L’Homme Machine (1747/1748) –  de machinemetafoor voor lichaam én geest –  lichaam en ziel vallen samen

het menselijk lichaam — uitdrukking

•  Plessner, Buytendijk — Mimische Ausdruck (1925) •  Buytendijk — Algemene theorie van menselijke houding en

beweging (1948) –  kritiek op mechanistische benaderingen van de mens –  menselijk lichaam zo min mogelijk losmaken van de menselijke

geest –  menselijk lichaam geen machine –  symbolische uitdrukkingstheorie versus mechanistische benadering –  betekenis of zin wordt uitgedrukt in het symbool of beeld –  de menselijke lichaamsverschijning heeft een specifiek expressiviteits-

karakter of uitdrukkingskarakter

–  de mens drukte zich uit in de beweging, lichaamstaal

de winst van de machine

•  geneeskunde als empirische wetenschap –  nadruk op de lichaam-machine en een mechanistische benadering

van het menselijk lichaam –  heel adequaat en vruchtbaar

•  Descartes –  de armoede van de toenmalige geneeskunde –  richting geven aan een nieuwe manier van wetenschap bedrijven –  ontdekkingen –  begrip van het fysisch-chemische karakter van vitale processen

•  Boerhaave –  niet belangrijk of geest lichaam beheerst of andersom

Descartes res cogitans en res extensa 1

•  samengesteld organisme, lichaam en geest/ziel •  complexe verhouding, te ontrafelen door geometrie, fysica

en geneeskunde

•  zesde meditatie van de Meditaties

•  ziel — de denkende instantie (res cogitans) •  lichaam — uitgebreidheid, neemt ruimte in (res extensa) •  ziel is niet uitgebreid, het lichaam denkt niet


•  res cogitans versus res extensa •  de psyche tegenover het fysische lichaam •  innerlijk en uiterlijk •  geest en materie


•  Verhandeling over de mens •  correspondentie met Elisabeth van Palts, vanaf 1643 •  Passies van de ziel (1645-1646)

•  onderscheid tussen filosofie en leven •  in dagelijks leven — altijd verband tussen ziel en lichaam •  een passie activeert ons lichaam en onze geest •  psychosomatische samenhangen •  tegenstrijdige oorzaken voor ziekten


•  harmonie of een tegenstelling? •  de mens kan zelf zijn lichaam niet kennen •  twijfel aan de zintuiglijke waarneming en

ervaring van ons lichaam •  geen twijfel aan de activiteit van het denken •  ik twijfel dus ik denk, dus ik ben, cogito ergo

sum –  zekerheid via de twijfel, twijfelexperiment


•  zekerheid slechts mogelijk door een scheiding van lichaam en geest

•  Hoe konden die samen een levend menselijk wezen vormen? Ze kónden niet samengaan.

•  onbegrijpelijk dualisme


•  De machinemetafoor betreft vooral het menselijk lichaam.

•  Alle lichamen bestaan uit dezelfde materie. •  Is er iets menselijks aan het lichaam als het gelijk is

aan alle andere dingen? –  Of is de mens ook nog iets anders dan machine?

•  Wat moet de geneeskunde met dit onderscheid of deze dualiteit?

Boerhaave eenheid van lichaam en geest 1

•  Institutiones Medicae •  de mens is samengesteld uit Lichaam en Geest,

samengevoegd tot een eenheid •  vraagstukken omtrent de ziel of de geest — niet

op natuurwetenschappelijke wijze oplosbaar •  twee verschillende, onherleidbare substanties:

–  het stoffelijke uitgebreide lichaam en –  de niet-uitgebreide, onstoffelijke en onsterfelijke geest


•  een onoplosbaar raadsel •  wederkerigheid niet te begrijpen als we ze

afzonderlijk benaderen •  observatie van wederzijdse effecten noodzakelijk •  vindt Descartes’ dualisme van ziel en lichaam —

te scherp en te absoluut


•  ging wel uit van werking van de geest op en in het lichaam, maar de effecten daarvan waren puur lichamelijk en volgden bovendien de wetten der mechanica

•  pragmatisch •  psychopathologie – hij behandelde die ook

–  invloed van Aristoteles, Galenus en Hippocratus –  stoornis van de sensorium commune, die veroorzaakt is elders in

het lichaam

•  link met de huidige neurologie

La Mettrie geen onderscheid lichaam - ziel

•  lichaam en geest — beide materieel •  de geest moet tot het lichaam herleid worden •  geen onderscheid tussen lichaam en geest •  het mechanistische begrip van het menselijk lichaam radicaal

doorgetrokken naar de ziel

•  L’Homme Machine — de ziel (slechts) bewustzijn •  Histoire Naturelle de l’Ame — de ziel was nog meer dan

bewustzijn •  kritiek op de onoplosbaarheid en onbegrijpelijkheid van de

dualiteit

de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen

•  1. dichotome benadering –  zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — tegenstelling,

wel nadruk op eenheid, ze werken samen –  voorbeeld: Boerhaave

•  2. een dualistische benadering –  zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — tegenstelling –  voorbeeld: Descartes

verhouding lichaam — geest in de geschiedenis

•  Descartes –  dualistische opvatting van de verhouding lichaam – ziel, geen

oplossing •  Boerhaave

–  dichotome opvatting, geen oplossing, wel nadruk op eenheid van lichaam en ziel

–  de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld

de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen

•  3. materiëel, biologisch lichaam centraal, stoffelijk monisme –  geen aandacht voor de ziel, geest of psyche; deze wordt tot het

lichaam herleid –  voorbeeld — darwinistisch denken, La Mettrie

•  4. de psyche, geest of ziel van de mens centraal; psychisch monisme –  het lichaam daaraan ondergeschikt –  voorbeelden — spiritisme en de meeste religieuze benaderingen

verhouding lichaam – geest in de geschiedenis

•  natuurwetenschappen, geneeskunde, 3e benadering •  alledaagse denken, 1e benadering •  allerlei varianten op de notie ’een gezonde geest

woont in een gezond lichaam’, zoals –  de noodzaak de lichaamsdelen te onderhouden

tot bevordering van de geestelijke gezondheid

verhouding lichaam – geest in de geschiedenis

•  Hoe kwam de menselijke ziel naar voren? – Descartes – dualiteit, kon beide niet goed bij

elkaar brengen – Boerhaave – dichotomie, wel tweedeling, maar

ze werken samen. – La Mettrie – het materiële, biologische lichaam

staat centraal –  bij Freud? Freud stelde juist wel de psyche

centraal, maar .....

Ziel een machine?

•  Boerhaave’s theorie en neurofysiologie — denken is mechanistisch

•  Descartes — de levensgeesten als kleine stofjes, materiëel

•  Boerhaave — Praelectiones publice habitae de morbis nervorum (1730-1735)

Ziel een machine?

•  La Mettrie –  de ziel heeft geen spirituele natuur, maar product

van de organisatie van het centrale zenuwstelsel –  verwijzing naar Boerhaave — sensorium

commune, mechanistisch –  La Mettrie maakte Boerhaave ten onrechte tot

materialist

Freud — de menselijke geest als machine 1

•  psychische stoornissen — verstoringen in de psychische energiehuishouding

•  trauma’s — energie komt op de verkeerde plek terecht •  het onbewuste is verblijfplaats van het verdrongene •  het onbewuste in het algemeen een bedreiging van de rede,

van het denken en van het bewuste •  het onbewuste — een benadering van de psyche in

fysiologische termen –  geen fysiologische onderbouwing

Freud — de menselijke geest als machine 2

•  motivatie voor fysiologische mechanistische bena-dering van de psyche was tweeledig:

•  enerzijds de geest van de tijd die vol was van mechanismen •  anderzijds de toenmalige wetenschappelijke waardering voor

een mechanistische benadering

•  mechanica en fysiologie wetenschappelijk zeer gewaardeerde reacties op de romantiek

•  bewustwordingsarbeid via intentioneel handelen

knooppunt lichaam – ziel 1

•  Descartes — pijnappelklier of hypofyse –  midden in de hersenen –  zetel van de ziel –  hypofyse was verbonden met de geesten

•  en kon deze daardoor beïnvloeden •  en omgekeerd konden de geesten de hypofyse beïnvloeden

–  Door bewegingen van de hypofyse werd de machine van het lichaam bewogen door de ziel.


•  Boerhaave –  de sensorium commune

•  het punt waar alle sensorische indrukken samen-komen

–  een spiritualis animalis, een levensgeest, die niet mechanistisch was


•  La Mettrie — monistische benadering van lichaam en ziel, geen knooppunt

•  de ziel verspreid over het gehele lichaam •  ofwel over alle werkingen van het lichaam of de

machine •  zetel van de ziel — niet beperkt tot een

‘sensorium’ (Boerhaave) of tot een enkele klier (Descartes)

raakvlakken lichaam - geest

•  Freud –  vatte de geest energetisch op –  onderworpen aan allerlei psychische energiestromen,

driften •  levensdrift (Eros) •  doodsdrift (Thanatos) •  seksuele driften, libido

–  driften — raakvlakken van lichaam en geest

raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 1

•  Plessner Leib – Körper •  kritiek op cartesiaanse scheiding tussen ziel

en lichaam •  Stufen des Organischen hfdst. II •  doorbreking van Descartes’ scheiding

tussen ziel en lichaam


•  res cogitans en res extensa — P kritiseert methodische uitwerking

•  uitgebreidheid viel samen met Körperlichkeit en meetbaarheid

•  het lichaam (Körper) werd mechanisch benaderd ofwel de uitgebreidheid was niet levendig

•  alternatief — de onlosmakelijke verwevenheid van innerlijk en uiterlijk


•  lichaam vanuit een dubbelheid of bi-aspectiviteit –  enerzijds een lichaam zijn, het levendige of beleefde Leib –  anderzijds een lichaam hebben, het anatomisch-fysiologische

Körper

•  Ze vallen niet samen, maar het zijn ook niet twee lichamen.

•  meer verhoudingen tussen beide denkbaar

deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde

•  positie van de patiënt en de kennis van de patiënt? –  een patiënt heeft zintuiglijke ervaringen, lichaamsgewaarwor-

dingen, waar is pijn? e.d. — maar die zijn onbetrouwbaar, volgens Descartes

–  een patiënt is eerder object dan subject, dus ook geen denkend subject, volgens Descartes

•  geen probleem voor veel hedendaagse medische wetenschappers •  maar hoe kan aan behandelend artsen informatie worden verschaft? •  hoe moet het res cogitans verbonden worden met het menselijk

lichaam, met de machine? •  of anders gezegd: hoe komen artsen in contact met dat van mensen wat

aan de machine ontsnapt?

deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde

•  psychische invloeden op lichamelijke aandoe-ningen worden over het hoofd gezien

•  psychische stoornissen kunnen lichamelijke aan-doeningen veroorzaken, maar onder welke om-standigheden en in welke mate? — niet onder-zocht

Hersenen en ziel/neurologie

•  lichaam-geest verhouding onderverdeeld in deelproblemen: •  1. de vraag naar het bewustzijn

–  externe prikkels? –  rijk innerlijk leven

•  2. de vraag naar het zelf –  echt van mij? illusie?

•  3. de vraag naar mentale causaliteit: kan het mentale het fysische beïnvloeden?

•  4. de vraag naar de vrije wil

•  deze deelproblemen zijn ook van belang voor de geneeskunde

samenvattend 1

•  de metafoor van het menselijk lichaam als machine –  heeft de vraag naar de verhouding bij de mens

tussen lichaam en geest opgeroepen –  ook van belang bij de overdenking ervan

samenvattend 2

•  Descartes –  dichotome opvatting van de verhouding lichaam – ziel, geen

oplossing •  Boerhaave

–  idem, geen oplossing, wel nadruk op eenheid –  de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld

•  La Mettrie –  radicalisering van de machinemetafoor –  ziel nadrukkelijk als machine –  een materialistische benadering van lichaam en ziel –  geen sprake meer van een vrije wil

samenvattend 3

•  Freud — de geest is mechanistisch, als een machine –  de onbewuste werkingen van de geest verklaren –  fysiologische onderbouwing voor psychoanalytische

leer — niet gelukt –  onhelder over de verhouding tussen lichaam en geest

•  Plessner, medisch antropologen — weinig waardering voor de metafoor van de mens als machine –  lichaam en geest nauw verweven –  onderscheid tussen Leib en Körper

samenvattend 4

•  ruimte voor subjectiviteit of voor de ervaring van het zelf of het ik

•  Als de mens alleen maar machine is, dus alleen maar ding, is er geen ruimte voor de ervaring daarvan.

•  “Ik ervaar mijzelf als machine.” •  De ervaring ontsnapt aan de machine.

samenvattend 5

•  Plessner — goede combinatie –  met La Mettrie — nadruk op het materiële of

dingmatige lichaam ofwel het Körper –  maar ook het Leib, het levendige en ervarende lijf, ook

zelf of subjectiviteit –  dubbelheid, een dubbel perspectief van Leib en Körper

samenvattend 6

•  hersenonderzoek •  psychische processen als hersenmechanismen of hersen-

machine •  La Mettrie en Boerhaave — voorlopers van de huidige

neurowetenschappers •  kan al het mentale zo gekend worden? •  een bepaalde dualiteit van lichaam en geest belangrijk

–  ten behoeve van menselijke eigenheid en waardigheid

Mens, techniek, maakbaarheid

Natuur/mens tegenover machine in de geschiedenis?

•  van een blinde mechaniek aan natuurkrachten, die bedwon-gen moet worden, tot het benadrukken van de doelmatig-heid van de natuur en de menselijke natuur

•  machines en techniek ingezet om de natuur te bedwingen of te vervolmaken


•  Freuds begrip van natuur –  komen tot een ‘andere waardering van menselijke

natuur komen’ –  goedheid van de menselijke natuur is een illusie

•  denk aan de agressiedrift en de destructiedrift

–  onbedwingbaarheid van menselijke natuur


•  Freud –  hoofdtaak van de cultuur — de mens beschermen tegen

de natuur –  Ook de menselijke natuur was bij Freud zelf bedrei-

gend, bedreigender dan zijn mechanismen.


•  Freud –  gericht op de duistere kanten van de menselijke natuur –  de machine dreigde de mens en de geleerden de baas te

worden –  Machine en mechanica zijn gaandeweg in een minder goed

daglicht komen te staan.


•  Begin twintigste eeuw, verdingelijking •  Met mechanistische metaforieken wordt het eigen

lijf verdingelijkt. •  het verlies aan ervaring — Hanna Arendt •  gereduceerd tot Körpermachine; het ervarende

Leib wordt genegeerd •  de taal van zelfbeschrijving verarmd; zelfverdin-

gelijking als een desensibilisering


•  Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner

•  het culturele of kunstmatige als natuur van de mens •  de paradox van het natuurlijke en het kunstmatige opgeheven •  natuurlijke en het onnatuurlijke mengen zich •  een analyse van de bestaanswijzen van verschillende soorten

organische wezens, inclusief de mens •  een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun

‘grensrealisering’


•  een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun ‘grensrealisering’ –  Dingen hebben geen binnen, alleen een buiten. –  Levende wezens hebben een binnen en een buiten, grens,

‘positionaliteit’, ofwel een relatie tot hun grens. •  wel of niet bewust van die relatie, planten niet, dieren wel

–  mensen hebben ook een verhouding hebben tot hun centrum •  bewust van centrum •  handelen niet alleen centrisch maar ook excentrisch



•  menselijke cultuur = menselijke ‘excentriciteit’ •  openheid van de mens naar de wereld •  De mens is van nature kunstmatig en heeft de kunstmatigheid

van een tweede natuur nodig, een culturele context. •  Alleen in deze kunstmatigheid kan hij zichzelf realiseren.



•  synchronisatie met nieuwe technologieën •  Het uitgangspunt van de kunstmatigheid maakt

aansluiting mogelijk op de vereisten van de modernisering.



•  De mens bestaat uit organische en technologische ele-menten ofwel is een cyborg.

•  techniek — gericht op grenzen overschrijden •  cultuur — de tweede natuur van de mens, in de mens

verankerd •  antwoord op de geesten cultuurvijandige theorieën in de

jaren twintig en dertig van de vorige eeuw in Duitsland !

Mens, techniek, maakbaarheid •  Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding

•  Het kan goed zijn het lichaam als ding te zien, als een Körper, als vreemd.

•  de kwestie van vreemd en eigen — bij transplantaties van organen of bij het inbrengen van kunstmatige lichaams-delen, zoals kunstheupen

•  afstand nemen van het eigene, van eigen lichaamsdelen en organen, die ziek zijn

•  met vreemde organen moeten we het vreemde ook accep-teren


•  Fritz Kahn •  kunstheupen, kunstknieën enz. •  tijdelijke, vervangende machines •  lichaam als maakbaar


•  maakbaarheid — overwinning op de natuur, die de mens ook bedreigt, bijvoorbeeld bij ziekten en gebreken

•  artsen goede klokkenmakers, machinereparateurs of instrumentenreparateurs, geneeskunde als een wisselstukkenfabriek

•  het skelet — kunstskelet

Natuur – cultuur; mens – techniek

•  de verhouding van natuur en cultuur, en van mens en techniek als polen tegenover elkaar

•  niet altijd zo in de geschiedenis •  de techniek kent een eigen dynamiek •  daarin meebewegen, niet een houding van

beoordelen en zonodig afkeuren •  maar hoe leven we op een goede en verantwoorde

manier met de medische techniek?

Mens, techniek, maakbaarheid •  Maakbaarheid

•  ‘maakbare mens’ — breed en gevarieerd palet aan hedendaagse vraagstukken en praktijken –  bijv. klonen, gentherapie en andere toepassingen van

genetica en genomica, genetische selectie, cosmetische chirurgie, levensverlenging, topsport, maakbaar gedrag, neurochirurgie

•  positieve als negatieve aspecten •  fascinatie en angst

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy

•  ‘maakbaar’ = iets kan gemaakt worden •  onderscheid tussen maken en scheppen

–  ‘iets maken’ (uit materiaal dat al bestaat) en –  ‘iets scheppen’ (uit het niets, ex nihilo)

•  spelen de genetici ‘voor God’? •  alleen ingrijpen in bestaand materiaal en dat modificeren


•  kritiek gericht op het modificeren van de essentie van de men-selijke aard zoals die door God bedoeld is.

•  Mogen essenties niet veranderd worden? •  het geloof in onveranderlijke ‘essenties’ is niet joods-christelijk

maar aristotelisch; Christenen zijn daar niet aan gebonden. •  De associatie van ‘maakbaarheid’ met ‘voor God spelen’ is

theologisch gezien niet overtuigend. •  maken ≠ een kind maken •  geen hard onderscheid tussen ‘natuurlijk’ en ‘kunstmatig’

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  wat is een 'kunstmatige mens'?

–  iemand die in vitro bevrucht is; –  iemand met ander ('beter') DNA dan dat van de eigen ouders; –  iemand die gekloond is uit het celmateriaal van iemand anders; –  iemand die op verschillende manieren 'verbeterd' is, genetisch en met

technologische implantaten, om uiterlijk en capaciteiten te perfectioneren; –  iemand die is samengesteld uit levend materiaal en een neurocomputer die

de hersenfuncties reguleert; –  iemand die helemaal geen organisch materiaal heeft maar een machine is

die menselijk gedrag voortreffelijk imiteert.

•  voorbeeld (1) tot (5) zien we toenemende gradaties van modificaties; voorbeeld (6) kunstmatige kopie


•  predicaat 'kunstmatig' — koepelterm voor elke soort van 'ingrijpen' in natuurlijke groei- en ontwikkelingspatronen

•  altijd zonder aarzeling geaccepteerd dat mensen gevormd, geconditioneerd en verbeterd werden –  hetzij door biologische selectie –  hetzij door educatie of indoctrinatie

•  zijn de hedendaagse pogingen om 'mensen te verbeteren' anders dan vroeger?

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  de 'kweekbare mens' in het verleden •  Plato

–  Plato's Republiek –  de heersende klasse produceren volgens dezelfde criteria die boeren gebruiken bij

het verbeteren van hun veestapel, foktechnieken –  Mannen en vrouwen met de beste fysieke en mentale eigenschappen –  verder dan alleen kruisen, ook intellectueel, atletisch en psychologisch programma

na de geboorte

•  Darwin –  De oorsprong der soorten (1859) –  de lange-termijn-effecten van doelgerichte selectie in het domesticatieproces –  mensen fokken –  de voortplanting sturen volgens de goedgekeurde richtlijnen –  vermeerdering en biologische voortplanting van erfelijke ondeugden voorkomen

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  de ‘kweekbare mens’ in het verleden

•  vroege decennia van de twintigste eeuw •  de eugeneticabeweging

–  een door de overheid geïmplementeerd beleid dat de voortplanting van burgers met gewenste eigenschappen vergemakkelijkte (positieve eugenetica),

–  en de voortplanting van burgers met ongewenste eigenschappen belemmerde (negatieve eugenetica).

•  nazi-Duitsland — 'rassenhygiëne', uitroeien van zogenaamd inferieure rassen

•  sterilisatieprogramma's voor geestelijk gehandicapte individuen, communistische landen, ook Zweden

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  de ‘kweekbare mens’ •  een ‘maakbare maatschappij’ ontwikkelen via voortplantingskeuzes

die door de overheid worden gestuurd –  resultaten ‘kunstmatig’? –  of slechts een verdere doorvoering van de neiging tot selectie, die altijd al

actief was geweest? •  Het afwijzen van sociaal-darwinistische redeneringen — op basis van

ethische redenen. •  Ethische regels

–  geen regels over hoe we ons natuurlijk en gewoonlijk gedragen, maar over hoe we ons zouden moeten gedragen

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  conditionering

–  zuigelingen laten opgroeien, dankzij de opvoeding –  Wittgenstein vergelijking van het leren van een taal en het af-

richten van een hond –  in veel culturen: onderwijs = onderdrukken van ‘natuurlijke nei-

gingen’ –  ideologieën — via collectief onderwijs, de gewenste homo

sovieticus voortbrengen, door educatieve middelen. –  collectieve educatieve conditionering — ook in democratische

samenlevingen, vgl. Nederland, via wetten, economie en onderwijs –  bijzonder moeilijk of zelfs onmogelijk om de grenzen zijn tussen

natuurlijkheid en kunstmatigheid te bepalen

Machine, mens, natuur – cultuur •  Maakbaarheid, Lüthy •  ‘maakbare mensen’ uit het verleden, in ieder geval als fictie.

–  de kunstmatige mens die tot leven werd gebracht door magie, bijv. golems, kleifiguren

–  mechanische homme machine van Descartes (Boerhaave, La Mettrie)

–  de homunculus van de alchemist –  kabbalistische magie, alchemie, scheikunde, mechanica en

eugenetica brachten allemaal literaire fantasieën voort over het ontstaan van 'kunstmatige mensen'

–  tegenwoordig in romans en films: androïden, 'trans-humans' en andere vervreemdende aange-paste mensen die door techniek worden aangedreven

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  grenzen tussen mensen en niet-mensen

–  verdwijnen van de grens tussen mens en machine — moeilijk voorstelbaar — historische voorgangers

•  de grens tussen mens en dier •  de grens tussen mens/lichaam en machine

–  verwarringen die er ontstonden toen westerlingen de rest van de wereld ontdekten in voorgaande eeuwen

•  andere mensen of een kruising tussen dieren en mensen

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  veranderlijkheid van grenzen onderzocht in de

hedendaagse robotica –  bewustzijn — als maatstaf voor afbakening –  veranderlijker dan de aanwezigheid van een onsterfelijke ziel –  enerzijds consensus dat sommige dieren gedrag vertonen dat

wijst op bewustzijn –  anderzijds discussie: is bewustzijn een noodzakelijke eigen-

schap van neurale netwerken met een bepaalde complexiteit –  bewustzijn als een unieke, afbakenende eigenschap van

mensen? onmogelijk

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  grens tussen mensen en robots of 'transhumane' androïden

–  onvermogen van de transhumans om zichzelf te reproduceren, in de verbeterde vorm

–  grens op basis van voortplanting is •  nuttig om mensen te onderscheiden van machines of

robots •  minder nuttig bij genetisch gemodificeerde mensen, bij

wie een ononderbroken nakomelingschap in stand kan worden gehouden ondanks een immense modificatie van eigenschappen, capaciteiten en gedrag

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  nieuw in onze historische situatie •  niet nieuw:

–  manieren om doelbewust te kruisen –  gedragsverbetering of -bepaling door opvoeding –  het maken van mensen in laboratoria

•  wel nieuw: –  bestaande mensen perfectioneren door middel van technologie –  koppeling van kunstmatige intelligentie aan het brein — raakt aan

de menselijke identiteit

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  transhumanisten

–  zijn enthousiast over de mogelijke consequenties van technologische verbeteringen van het menselijk bestaan

–  niet bijzonder zorgwekkend –  de menselijke soort — geen onveranderlijke soort is –  de menselijke natuur = ‘werk in uitvoering’ –  huidige mensheid — niet het eindpunt van de evolutie

•  daartegenover — het respecteren van het vermogen van natuurlijke processen om zichzelf te organiseren

Machine, mens, natuur – cultuur •  maakbaarheid, Lüthy •  verschil tussen de technieken uit de negentiende en vroege

twintigste eeuw en die van nu –  evolutie vroeger werd alleen ‘geholpen’ door de sturing van

voortplantingskeuzes –  nu kunnen de methoden van de transhumanisten de genetische

opbouw van mensen veranderen •  we moeten voorbereid zijn op absurde dingen •  vaststellen waar grenzen liggen tot waar we bereid zijn te gaan •  Moeten er ook dingen verboden worden? •  ethische opgave om systematisch de grenzen van de menselijke

natuur te bepalen

Machine, mens, natuur – cultuur

•  Hedendaagse Maakbaarheid

•  behoud of herstel van de gezondheid van de mens •  indeling in soorten van maakbaarheid

–  verbetering van bestaande functies –  bijsturings- en selectiemethoden in de voortplanting van

menselijke individuen –  de vervanging of uitbreiding van natuurlijke door

kunstmatige lichamelijke onderdelen –  methoden om gedrag bij te sturen.

•  waar ligt de grens?


•  Hedendaagse Maakbaarheid

•  Mensen beter maken, de medische interventie gericht op genezing, kan overgaan in betere mensen maken, het verbeteren van de mens of enhancement.

•  Het compenseren van functiebeperkingen kan overgaan in verbetering of uitbreiding van goedlopende functies.

Machine, mens, natuur – cultuur •  Hedendaagse Maakbaarheid

•  angst — wetenschap en techniek stellen ons voor feiten, terwijl de maatschappij, wetgevers en wetenschappers de consequenties nog niet overdacht hebben

•  noodzaak om onszelf voortdurend bij te spijkeren •  snelheid van ontwikkelingen •  veranderende verantwoordelijkheid •  voorbeeld: opsporing van syndroom van Down, inentingen


•  mechanistische metaforen, machinemetaforen •  allerlei machine-metaforen voor het menselijk lichaam

aan: eiwitten als fabrieken, nanofabriekjes in de cel, hersenen als computers, het menselijk DNA als besturingssysteem zoals Windows. Wat betekent dit voor ons mensbeeld?

•  www.machinemensgeneeskunde.nl

Metafoor Machinemens – welke betekenissen?home.kpn.nl/p.vandenhaak/Macmensblok1234.pdf · •...

Documents

Transcript of Metafoor Machinemens – welke betekenissen?home.kpn.nl/p.vandenhaak/Macmensblok1234.pdf · •...