BASTIONS VOOR KONING EN GOD

FORTEN EN VERDEDIGINGSWERKEN

IN HET KREKENGEBIED VAN OOST-VLAANDEREN

Johan Termote

BASTIONS VOOR

KONING EN GOD FORTEN EN VERDEDIGINGSWERKEN

IN HET KREKENGEBIED VAN OOST-VLAANDEREN

JOl! A N TE RMOTE

GENT 2004

INLEIDING

In dc::.c ruimte van het la11dsd1a/1 is de tijd tmtoongestc!d ... (uil: 7. van Deel, Geologisch reservaat Noordoosl/10/der)

Wie vandaag hel Krekcngebied van Oost -Vlaanderen doorkru ist , denkt n ie t on-1 1 1 idde l l ijk aan verdedigi ngwerken en oorlogsgeweld . 1 let gebied vorm t nu i m mers een groene en rust ige omgeving gel iefd voor zachte recreat ie en o mspann ing. Ooit was het anders. l n de periode van de Opstand/Tacht igjarige Oorlog ( 1586- 1 648) tol en 111el de Spaanse Successieoorlog ( 1 702 - 1 7 13) vormde d i t gebied één van de strijdtonelen voor de heerschappij over de Lage La nden . 1 n een onherbergzaam onder water gezet gebied leverden de Spaanse en S taatse t roepen verbeten st rijd . Beide panijen legden forten en verded igingwerkcn aan , gebru i k 111akend van de geulen en de d ijken in d i t verdron ken land . B ij de Vrede van Mu nster ( 1 648) her·

kende de Europese mogendheden u i te indelijk de Jonge Republ ieken der Verenigde

Nederlanden en De daaropvolgende periode va n connicten e ind igde met het Ver· drag van Utrecht ( 1 7 13) , waar men ten slot te de fe lbevochten grens tussen de Zu ide

l ij ke Nederlanden en de Republ iek bestend igde. Ze vormt tot vandaag de grens tussen Nederland en Vlaanderen.

l n het landschap van hel K rekengebied zijn de sporen van deze bewogen periode nog la'>tbaar aa nwezig. 1 J u n belang voor de ves t i nggeschieden is werd 101 voor kon nauwel ijks onderkend maar daar kwa m onla ngs dankzij een aantal > tudies ver· andcri ng in .

Wij behandelen hier de fonen en verdedigi ngswe1·kcn het Oost -Vlaam>c Kreken· gebied, een gebied afge l ij nd door de grenzen met Nederland en West ·Vlaanderen,

de Schelde en de rijksweg N49· Wc verhalen chronologisch het verloop van ander· halve eeuw oorlog en bespreken bij e lk van de fasen de nog bewaarde vest i ngen , for· ten of l i n ies.

EEN ONRUSTIG E TIJD

De behandelde t ijdspanne omvat i n grote l ij nen de periode van de O pstand/ Tacht ig· ja rige Oorlog (1586- 1 648) tot en met de Spaanse Successieoorlog ( 1702- 1 7 13 ) . D i t is

voor Europa een cruciale periode, waarin de sche id ing (secessie) ws;,en de

N oordel ijke en de Zuidelijke Nederlanden werd bestendigd en de Republ iek der

\'erenigde Nederlanden het daglich t zag.

I n de 1 6cle eeuw kwam \Vest- Europa i n een heuse s t roomversnel l i ng t erecht . De

macht van de na t ionale staten werd geconsolideerd . De Bourgondi;,che Neder·

landen waren opgeslorpt in het grote 1 l absburgse Rijk , dat Karel \' (1500- 1555) tot een eenheid smeedde, na de macht van de steden te hebben gekonwiekt . Door h u n

centrale l igging vormden d e Lage Landen n u een b u ffer t u ssen de kon i n k rijken

Frankr ijk en Engeland en het l l c ilig Roomse Rij k . ! l et land zou weldra i n hel steek

'>pel van de Europese grootmacluen belanden.

l n tern kwam vanaf de tweede helft va n de 1 6cle eeuw een proces op gang, waar·

in onze gewesten zich geleidel ijk poogden Jo" te maken van het toen malige hoog

ste gezag, de Spaanse kon ing F ilip;, 11 en zijn opvolgers. Zowel pol i t ieke, rel igicu · ze als economische redenen lagen h ie raan ten grondslag. Deze sece,;, icoorlog zou

met enkele rustpozen n ie t m inder clan 80 jaar aamlepen . 1 1 i j lukte '>!echt> ten dele, i n die z in dat enkel de noordel ij ke Provi nc ie; zel fstand igheid verkrege n . "lègcn het

ei nd van de 1 6cle eeuw was het zcl OJewmtzijn van vooral de 1 lollanclsc en Zeeu"'>e gcwe;,ten zoda n ig gegroeid dat de Repu bliek der \'eren igclc N ederlanden om· '>toncl . ! Ic t hoogste gezag h ier in werd gevormd door de Sta ten-Generaal. l l un '>OI· daten werden de Staatsen genoemd .

OORL OG SVOERING OP NIEUWE PADEN

De Tacht igjarige Oorlog speelde zich af in een scharnierperiode van de oorlogsvoe·

ring. Door de vorming van de Nationale S taten was oorlog een staatszaak geworden

met alle gevolgen voor de vorming, de organisatie en de financiering van de legers.

Bovendien was er de tec h n ische evol u t ie van de art i l lerie . Deze lag aan de basis van

een revolut ie in de vestingbouw en bijgevolg ook in de ontwikkeling van nieuwe bele

gcrings· en verdedigingstechnieken en de n iet te vergeten de evolu tie van de logistiek.

\ \ \

�� •.

/ '---..

V E S T I N G B O U W

De Tachtigjarige Oorlog en vooral de eer te fase

ervan, was een scharnierperiode waar twee ver·

dedigingstclscls, namelijk het l taliaansc en het

Nederlandse stelsel , tegenover elkaar kwamen

te staan, met een kru isbestuiving tot gevolg.

Vanaf het begin van de Tachtigjarige Oorlog

werden de opstandige steden in de Neder· landen geconfronteerd met het fei t dat ze, toen nog u i tgerust met h u n middeleeuwse aarden

wallen en muren, niet meer verdedigbaar bic·

llrto11rl·lta!wt111Surs1111gbo11wk1111rligsystcc111. ken. Dit had alles te maken met de introductie

vanaf 1530 van de gegoten kanonnen ui tgerust met metalen kogels, die in staat bleken muren te breken.

Na een generatie experimen teren omwikkelden Ital iaanse ingenieu rs h iencgcn het gebastionccrd ves t i ngbouwk u ndig systeem. D i t systeem bestond cri n een om· wal l i ng te bouwen door middel van bast ions en court ines. Een bastion vormde een

vij n1oekig u i tgebouwd platform, i ngeplant op de cou rt i nc of wal. Van h ieru i t kon de aanvaller worden bes tookt .

I n h e t laatste kwart van d e 1 6de eeuw werkte m e n in de Republ iek een aantal verbeteri ngen op het gangbare Ital iaanse stelsel u i t om het aan te passen aan de lage, waterrijke gronden. De bas ispri nci pes vormden het gebru ik van aarden wal· lcn met b rede natte grach ten met regel bare waterstand en de aandacht voor de

d iepteverdediging met enveloppen* en een

bedekte weg met glacis* .

Uiterl ijke kenmerken waren het gebru i k van

ru ime bast ions met rechte flanken en - al thans

voor de grote versterk i n gswerken - het aan·

brengen van een onderwal * aangelegd voor

dezel fde bastions en de verbindende cou rt ine.

l Ict stelsel werd bovendien gecombineerd met inundaties ten einde de benadering van de ves

t ing Le bemoeilijken .

Door de goede i n pasbaarheid en de goed

kope rea l isat ie kende het Nederlan dse stelsel

een sne l le verspre id ing hoo fdzake l ij k i n

l\'oord- en 1\ l idden- Eu ropa.

I /(/oud-. \êdrrla11ds 1•rsl111gbo111dw1d1g s;slrr111.

In de Zuidel ijke Nederlanden greep een m inder reclulijnige evo lu t ie plaats . O p het meer gevarieerde terrein grepen de i ngen ieu rs slechts sporad i sch naar het oud

Nederlands systeem , maar real iseerden ze eenvoud ige aarden varianten van het

oud - 1 ta l iaans systeem of tussenvormen van de beide versterki ngswijzen. Toch wor

den ook hier een aantal zu ivere voorbeelden gerea l i seerd zo onder meer in het fort

Nieuwendamme bij N ieuwpoort opgetrokken in 158+ en de vest ing Damme opget rokken vanaf 1 6 1 6 .

Beide versterkingswijzen bleken op het eind van de 1 6de eeuw reecb voldoende op punt gesteld lüen het fron t i n het ge'in u n

deerde gebied bezuiden de 'cheldc vast l iep .

l Ict i nbedden van de versterkingen in het gri l lige land;chap bleef echter een u i tdaging.

Door de geboekte successen, geconsol i

deerd in de Vrede van M u nster van 1 6+8, had

den de Noordelijke Nederlanden minder oog

voor de tekort komingen van het oud- Neder· l andse stebel . 1 l et systeem vroeg een enorm aantal manschappen maar vertoonde ook ''es· ti ngtechn i;ch belangrijke nadelen: de vele voorwerken waren moei l ijk te verdedigen door / lrt fra11s 1•rst111gbo11wku11d1g nsttr111 een klein garnizoen, de onbeklede wallen waren l'olgms l'n11ba11.

/._,

'· t ·.1

/le t 111c 11w·.Vt' dcr la11ds vcstmgbo11wk1111d1g

slechts in beperkte mate stormvrij , de nanke

ring van de face van het naastl iggende bastion

was niet optimaal en door haar grote afmetin

gen was de onderwal* kwetsbaar vanui t het

voorliggende glacis of de ravel i jn* en kon ze

door de aanvaller als rustpunt worden gebruikt .

De Franse inval van 1 672 drukte de Republiek met de neus op de feiten . Na de Vrede

van N ijmegen van 1678 wnd hiervoor het ver·

betcrd oud-Nederlands stelsel ontwikkeld dat

onder meer elementen uit de toen toonaange· cv stm n. vendc Franse vestingbouw overnam, die door de

Franse vest ingbouwer Vauban op punt was gezet .

Deze e n verdere aan passingen vonden een syn these in he t werk van M en no van

Coehoorn "Nieuwe ucstingsbouw 0/1 m1 nallr en lage hori;:ont", dat in 1 685 verscheen. 1 l et vormde de t heoret ische basis van het n ieuw- ederlands stel sel dat tijdens de N egenjarige Oorlog ( 1688 - 1 678) en de Spaanse S uccessieoorlog (begi n 18de

eeuw) algemeen ingang vond. De n ieuwe stadsverstcrki ng van Sas van Gent (1 688)

met de aanpass i ng van het fon Anthonius tot torenfon* vormden één van de eer· 'lC concrete Locpa�singen in de regio.

A A N V A L E N V E R D E D I G I N G

..i • .-�111& De bc lcgcnr1g urm rm s tad, cts ui t lzrt at citer 11rm Frans llot;mbcrf!., rm d 16dccruw.

De imroduct ie van het gebastionccrdc verdc·

digingstelsel noodzaakte n ieuwe bclcgerings·

tech nieken met zigzagloopgrachten en het bressch ieten* door de art i l lerie .

Tijdens de r econquista of de herover ing van de Zu idel ijke N ederlanden stelden de

Spaanse ingen ieurs nieuwe bclegcri ngstech· nieken op punt , waarbij de klassieke circum· val lat ic* gecombineerd werd met de blokka· des van de waterwegen . l let beleg van An twerpen ( in 1585) en dat van S luis ( i n 1587) zijn hiervan voorbeelden. Deze belegeringen

vergden een enorme logis t iek met de aanleg van n ieuwe aanvoerlij nen - zoals de

Parmavaan - en de bouw van tal rijke versterk ingen . Ze konden e n ke l dankz ij de

enorme geldelijke middelen waarover het Spaanse leger toen nog besch ikte, worden

gerea l iseerd . Het Beleg van Oostende t ussen 1 600 e n 1 604 vormde h ier in een hoog

tcpulll door zijn ta l rijke experimenten. H e t vormde omzeggens een laboratoriu m

van a l lerlei belegeringstechnieken, waarvan de meeste later nog n auwe l ijks zijn

toegepast.

I n de polder- en a l l uviale gebieden werd bovendien steeds meer gebru ik ge

maakt van het verdedigingswapen van de i n u ndat ie of onderwaterzeuing, waar

door de omsingel ingsmogel ijk hcden in belangrijke mate werden beperkt en fel be

moe i l ijk t . B ij het Staatse tegenoffensief, dat vanaf 1 600 geleidel ij k op gang kwam,

verbeterden de i ngenieurs van Maurits van N assau en z ij n hain)roer Frederik

l l cndrik de techn ieken . De belegering van havenstad Nieuwpoort in 1 600 mis luk te nog, maar in 1 604, b ij het beleg van S lu is , b leek de nodige ervari ng en logis t iek voorhanden . l l oogtepu n ten vormden de verovering van de s teden Sas van Cent e n

l l u ls t , respect ieveli jk i n 1644 en 1 645. l l ierbij d ien t wel opgemerkt dat de Staatse

successen recht evenredig waren met de steeds meer teruglopende financiële mogel ijkheden van het 'paansc leger.

S T A D S V E R S T E R K 1 N G E N

Wie de stad comrolecrdc, cont roleerde meteen het oml iggende plaueland. !)c oor

log in de Nederlanden was clan ook vooral een strijd om de steden. Met u i tzondering

van An twerpen bleken de mec'>lc steden aanva nke l ijk niet aa ngepast aan de n ieu

we bclegeringtcchnieken . De eerste verdedigingswerken LOondcn dan ook een ge1mprovi,ecrd karakter. Ze werden aangelegd onder de druk van een nakende belegering of kon na de inname.

De periode van het TwaalfJarige Bestand (1609- 1 6 2 1 ) vormde dan ook de periode bij u i tstek om de stadsversterking op een gedegen wijze aan te passen . 1 n die periode bouwt men stadsverste rk i ngen op basis van rege l mat ige vee lhoeken en d i t bijna u i ts lu itend volgens de oud- Ncderlandsche vcrstcrki ngswijze. Wc noemen hier Aardenburg (vanaf ca. 1 6 1 0) , IJ zen d ij ke (vanaf 1 604) , Damme (vanaf 16 17 ) en M iclcle lburg (vermoedel ijk vanaf 1 6 17) . B innen de steden verrees een aangepaste infrastructuur met manschapsverblijven , arsenalen, buskrui t magazijnen en een exerci t ieple in .

H E T G E S CH U T

De nieuwe versterkingen, die vanaf het midden van de 16de eeuw op het front verrezen, waren

an illerieversterkingen. De basis van de verdediging bestond immers uit geschut, die kon be

staan uit infantcricvuunvapens, uit heuse a rtillerie or uit een combinatie van beide. Dit ge·

schut was opgesteld op de bastions en/of de counines.

De artillerie had in het begin van de 16de eeuw een belangrijke ontwikkeling gekend. Door

de întrocluctic van gegoten kanonlopen en metalen kanonballcn was de cftïciëntic van het

geschut sterk toege nomen. Niet alleen was de impact groter maar ook de reikwijdte van het

wapen was in belangrijke mate toegenomen.

De reikwijdte v1111 het geschut was van groot belang. Voor de infanterievuurwapcns zien wc

een belangrijke cvohllic: tot 1700 haalde de roer 100 m met een vuurcadans van één schot per

minuut; de h;iakbus had tot 1700 een bereik van 150111, na 1700 reikte een musket 200 m ver,

tcnvijl de wal bus in dezelfde periode reeds 300 m haalde.

Wat de art illerie betreft dienen wc een o nderscheid te maken tussen de veldartillerie en de

belegering· en vco:;t inga rtillcrie. Eerstgenoemde mflakt gebru ik van rclatierkleinc kalibers van

3·, -J· en 6-pondcrs. De vestingartillerie gebru ikte zwaardere kalibers. Deze 24-pondcrs be·

reikten rond de jaren 1600 ongeveer 500 m. Omstreeks 1 700 is dit opgelopen 101 800 m. llit alles had ook zijn belang voor de afmetingen van de versterkingen. l loe groter de reik

wijdte, hoc verder de bastions van elkaar konden liggen. De grote vierzijdige fonen uit het

begin van de 1 8dc eeuw zijn clan ook merkbaar ruimer clan deze uit hel begin van de 1 7clc

Ct'l/\\/.

F O R T E N E N R E D O U T E S

l lct 'ncllc en grillige verloop van de vijandelijkheden en de klci11'chalige oorlogs·

voering verklaren de aanleg van talrijke kleine verdedigingswerken. l lierin kunnen

wc typologi ,ch twee werken onderscheiden namelijk de redoute orscl1am en het ron. l·:cn redoute or schans kunnen we omschrijven als een kleine vierzijdige versier ·

king bc,chcrmd door een wal en een gracht maar zonder bastions. l lun afmetingen

kunnen niettemin behoorlijk oplopen met buitenzijden van het eiland tot 80111.

Fonen zijn voorzien van bastions. De hoofdvorm is vierzijdig - het zogenaamde

Jim carré - maar eerder uitzonderlijk komen ook vijrzijdige en zeszijdige exemplaren voor. De maximale lengte van de clcrcnsiclijn* bij deze fonen is bepaald door het

bereik van het Oankcringswapen . Tijdens de

Tacht igjarige oorlog kunnen wc de vierzijd ige

fonen in twee groepen opdelen namelijk de

kle inere exemplaren met een bui tenzijde van

0111 en bij de Go à 80 111 en de grotere exemplaren met een zijde van 100 LOL 1 20 111.

De Locncmcndc re i k w ijd te van het

gesch u t i n de tweede he lft van de 1 7de eeuw

laat de construct ie van nog grotere vierzijd i

ge fonen toe. De fonen op de lkdmarl i n ic,

aangelegd t ijdens de Spaanse Successieoorlog,

wonden een zijde van ru i m 1 60 à 1 70 111 met een afs tand Lussen de bas t ionpt11Hen van

ru i m 250 m . In die periode zien wc ook een

groot d riehoekig fon versch ijnen met ge·

kn ik te Oan kcn aan de vijand z ijde en iJa, L i011'

Orfor/01111 dt omgn'ln!!, nm d( _1/ad 11 uht O/Jf!,010mrn 111 d( bdo:.r-rme,Jkami ran 1/( .1tad l1ormrn ::.dd.:rmu rwlr1tlid1( a//J(ddmgrn i'tll/

Jort m. I (111 !t11k1nam1t:d1t1 ::.�t'f/ ii'( dcfor/01 .\fmm1 . . \lotnd1m1-1 . . �!/TUI 01 ::.andbor.

op de vricnc lz ijcle . Een voorbeeld h i e rvan i, hel fon \'crboom. Ook het gebru ik

van vooru i tgeschoven bat terijen* - een voorloper al' he l ware van de kri ng,tell ing -vond toen al i ng;u1g.

In tcgcmtcl l ing LOL de vesti ng,tedcn i' de organ i,a1ic binnen deze 'klei nere' ver· 'lerki ng"''erkcn minder goed gekend . \'a,Le clemcmen vonndcn het ,0Jd,!le11,·crblijf,

een verblijf voor de olTic icrcn, een kru i top,Jagplaat, en een ar,enaal . ! Ict kru i t -

l 'ml.-m1tfr111 ojfort wni u1tgrruJt r•oor d( r•ud((h1,11ne,

/Jr ht'1lorn1111,� Nlll u11jort. tls uit htt otthtr 11r111 Frn111 I logmbng. nnrl d/dc rruw.

. \(1 hrt 11oorbacid('llr/r hnd11t1111.�rn ::..cttrn dr /ntkn11o:ç til _1r/1uttcn. l'OOrtif.t!,tgaflll door dt mnrlarnrn dt ao11110/ m. f 001· de vcrdrdt/!,W,� 11a11 hrtji1rt rtaa11.1d111tltn 01/Jidniirn111.

m agazijn(en) diende aan specifieke vereisten

qua droge opslag te voldoen en werd onder

de wal of onder één van de vol le bast ions

aangebracht.

Liniefo rten rustte men doorgaans u i t met

een uitkij k - of een geschut toren . Een be

lang1 · ij k eicel van de forten waren i m mers a ls spcrfon* opgerich t ter controle van de vijandelijke troepenbewegingen of ter voorko

m ing van inva l len . In de vroegste fase van de

oorlog va l t op dat hicrvoo1· regel m at ig ker

ken en kerktorens werden omgebou wd .

De binncnorganisatic bleek in wcrkclijkhcicl

ie ts mcc1· geïmproviseerd clan het doorsnee

prentenmater iaa l laa t vermoeden. D i t bl ijk t

niet al leen ui t de zeldzame a 1-chcologische ge

gevens maar tevens uit een aanrCll real istische

an)ecld ingen van operationele fonen. In "taat van verdediging paste men de u itrusting van de roncn ailn onder meer

door paalwerken in of op de binnenrand van de gracht te plaa tsen en di t met de

bedoel ing een eventuele bestorming- te bemoei l ijken. Deze gepunte palen werden

ofwel horizontaa l in de b u itenkant van de wal aangeb1·acht - de zogenaamde

'tormpa lcn - ofwel verticaal op de top van de wal ingeplant. Als meer permanente m aat regel werden de wallen beplant met doorn hagen.

l 11 de rust ige periodes kenden de fonen géén of slcclns een symbol ische perso· ncel,!Jezctting. l n staal van vcrdcdiging kon de bem;inning- van een fort fors oplopen. Een klein fort met een binnenplaats van 20 m zijde l iet 111en dan beleggen met

één compag11ie - maxi 11111111 220 111an - en vijf stuks gesch ut . Fen dergel ij k fort werd

verdedigd door een gemengde '1 rijd 111aclll van haakbusschuuns en piekeniers. Fe rqg-enoemden dienden door hun vuur de v ijand van het verdediging-swerk verwij·

derd te houden. !)c schu tters werden in drie rijcn opgesteld. die beurtel ings op de borstwering stapten en vu urden. l)c piekenicrs kwa111en in actie bij de eigenlijke ver· decl iging van het fort. Binnen het fort nam elk stuk gesch ut ongeveer een .10111 2 in.

oo

D E W E R K E R S IN H E T V E L D

'·

De haakb1JJsch1111er (links), de piekmier (1111ddm) als de rondassier (rechts) werden ingezet 'owe/ uoor de verdediging als de omwal.

De Europese legers bestonden in de tweede

helft van de 16dc eeuw hoofdzakelijk uit voet·

volk of infa1Heric bijgestaan door een kleine

ruiterij. De mannen werden zowel op het slag

veld als voor de verdediging en de aanval op

de fonen en linies ingezet.

Bij dit voetvolk troffen wc drie types van sol

daten aan: de pickcniers, de rocrschuucrs of

haakbusscnicrs en de rondassicrs.

De /nrkcmm of spiesdragers vormden de elite

van de infanterie. Ze waren uitgerust met lan

sen van ruim vijf meter lang, bestemd om de

aanvallen van de ruiterij te pareren. ()p het

slagveld swndcn ze in een dichte formatie,

schouder aan schouder opgc,tdd.

J)c rOffJfhUl/(11 werden llail ... l de formaties V

L I N 1 E S

De n u zo beeldbepalende l in ies vormden eerder laatkomers op het toneel van de

Tachtigja rige Oorlog. Een l inie k u n nen we definiëren als een verdedigingswal met

voorl iggende gracht , soms u i tgerust met redoutes en/of forten .

Aanvankel ijk werd d e bestaande bedij king i ngeschakeld i n d e verdediging,

waarbij men de fortjes of redou tes op de bestaande d ij ktracés inpla nt te . f-1 ierbij bleef het dijk l ichaam behouden. I n enkele geval len werd de redoute zelf tegen de

d ijk of parallel met de d ij k geplaatst . Wc kunnen hier d us moeilijk van l inies spreken . Aanvankel ij k bestonden de eigenl ijkc an t i pcne t ra t ics tel l ingen of de ondersteuning

uit rijen van kleinere fonen e n/of redou tes, die als wach tposten e n/of u i tvalsbasis

konden fu ngeren .

De eerste l in ies dateren van tijdens het Twaalijarig Bestand ( 1 609- 162 1 ) . B ij d e her·

bedijkingen on tstaan nu heuse l iniedijkcn, geënt op bestaande of nieuwe fortjes .

Deze l i n ies hebben een d riedubbele fu nctie want naast zee· of inundaticwerende

L1111csm hun tvolu tit 1. Dijk uoJ ttrk t me t redoutes 1. L1111r mtl e n :.on de r dijk 3. Li nit ui tgrrust 111fl rc dans cn/ofachtcr/;ggmdc rt doutcs

dijk, vormen ze ook een 'waterdichte' an t ipenetratiestel l ing en tenslolle ook een ver

bindingsweg - de zogenaamde l i n ies van commu nicatie - tussen steden en/or fonen

onderl i ng.

De eigenl ijke 'zuivere' l i n ies zonder relat ie met de bestaande of n ieuw aangeleg

de d ijken, komen in de tweede fase van de Tacht igjarige oorlog in zwang. Ze b l ij ken

bovendien een Spaanse aangelegenheid en d i t had onder meer te maken met hel rei t

d a t de Spaanse i ngenieurs op de hoger gelegen zand ige gronden d ienden Le werken,

die niet a l t ijd d ij kgebonclen verdedigingsconstruct ies toel ieten.

Deze l i n ies tonen een vaste u i tbouw bestaande ui t een doorlopende wal met voor

l iggende gracht op regel mat ige afstanden voorzien van reclans* of bas t ions. De

vroegste voorbeelden zijn de Cante lmo l i n ie in Wes tkape l le ( 1 632) en de l in i e van

de 1 ieuwe Vaan i n JV l oerbeke Waas ( 1 645) . De l i n ies kenden een algemene toepassing t ijdens de Spaans-Franse Oorlogen .

\'auba n ontwikkelde het pri ncipe bij de u i tbouw v a n de zogenaamde pré-carré,

waarbij de steden door heuse l i n ienetwerken verbonden werden . 1 l e t betrof h ier amipenetra tiestel l i ngen in hoofdzaak bedoeld om i nfil t rat ie e n s trooptochten af Le

houden. De Beclmarl i n ie, opgeworpen t ijdens de Spaanse Successieoorlog, i s volgens d i t principe ontworpen .

F I N A N C I E R I N G E N R E A LI S A T I E

De real i satie en het onderhoud van de fonen en de kosten van de bezet t i ng slorp

ten omzet lencl veel gelei op. Gem idclelcl g ing 3% tot JO% van hel defensiebudget naar de bouw van verdedigingswerken.

In de Zu idel ijke Nederlanden beheerde de Raad van Financiën de bouw van de verded igi ngswerken . De Raad betaalde ook het merendeel van de ingen ieurs. De

financiering van de construct ies gebeurde a l naar gelang het belang van hel werk door de gemeentes of steden , de kassei rijen of door de Vier Leden van Vlaa nderen (de steden, B rugge, Gent , l eper en de ka,scl rij van het Brug'e \'rije) . Deze konden h iervoor pion iers inzetten, die werden gereknneerd uil de armste lagen van de

bevolking. Voor de campagnes en ged urende een beleg was al vanaf de reger ing van Karel \/ een geniekorps opgerich t , verantwoordel ijk voor het aan leggcn van

schan'>en of circumval l at ies*. Op deze wijze kon men over 2 à 5.000 pioniers be

schi kken, d ie onder de le iding sLOnclen van een chef ei général des pio1111in1. Voor de kleinere werken kon ook een beroep worden gedaan op een aannemer.

DE EERS T E FASE VAN

DE TAC H TIGJARIGE OORLOG ( 1 5 6 8 - 1 6 0 9 )

De Tach t igjarige Oorlog ( 1568 - 1 648) vormt een secessicoorlog door de Nederlan

ders de G rote O pstand genoemd. I n deze oorlog kunnen wc twee fasen onderken

nen, gescheiden door de rustperiode van het Twaa! Qarig Bestand van 1 609 tol 1623.

D E E E R S T E C O N F R O N T A T I E S

1 n 1566, amper een paar maanden na hel vert rek van Fi l i ps l I naar Spanje, braken in de Nederlanden de eerste on lusten u i l . Ten einde de rus t te herstel len stond

regentes M a rgaretha van Parma toe dat de Spaanse t roepen hel land verl ieten . D i t

wankele akkoord werd doorkruist door de Beeldenstorm, d i e in 1566 van u i t d e stad S teenvoorde ( Fr. ) de Nederl a nden overspoelde en pijn l ijk du idel ijk maakte hoc d iep de breuk was l ussen de hervorm ingsgez inde en de kat hol ieke groepen .

Fi l ip> 1 1 l ie t h ierop een leger onder de le id ing van de henog van Alva de opstand ige provi ncies b in nenru k ken . Een bloedige repressie zet te een massale exodus op ga ng van de hervonn i ngsgczindcn rich t i ng Zuid- Engeland, D u i ts land en vooral de

No

tante Calv in is ten ech ter de macht i n de be·

la ngrij k Le s teden van de Z u i de l ij ke N eder·

landen . Spanje kon n ie t onversch i l l ig b l ijven .

D E R E C O N Q U I S T A

1 n 1581 stante de 1 l cnog van Panna, Alexandro Farnesc, s inds 1577 door Fi l ips 1 1 aangesteld a ls landvoogd over de Neder landen , de zogc·

naamdc rcco11q111sta of herover ing ten e inde de opstandige gewesten terug onder conimlc IC krijgen . Fa rnc'>c, een u i l; Lckcnd logist icu; en

behendig d iplomaat , ;1ame de herovering

vanuit hel zu iden . In 1583 namen de Spaan'>c

t roepen D u i n kerke en N ieu11•poon i n , l ll'Cc

lcven;bcla ngrijkc havem voor de bevoorra

d i ng vanu i t Spa nje en voor de comrolc van

de N oordzecku .> l . De havenstad Omiende

bleef i n Staatse handen .

.-l!tJ\'fJ11dm lflf"llfJc". jJr1111 01 ho'foe, t'llfl Parma (15.1j· 159�) o/J ((fl .(lil'lllc" Nl!l Crn/np1 1fr Pa_1Jt dr 011d1

O ndank'> de inzet van hel i n undat iewapen werd de '>Lad B rugge op 2_; mei 158.j heroverd . Kon hierop viel ook Damme in handen v,rn de Spanjaarden . O p li ":p· lcmber viel ten ,lot Le de stad Cent , ll'aa rdoor de belangrijke be\'OOJTadi ng, l ij n van

Leie en Schelde opnieuw door de Spanja ,i r·den in gebru ik 11·crd genomen.

! I ct Land van \\'aa, wa' a l i n 1583 door de Spaamc t roepen i ngenomen . Sa, van Gent viel op 22 oktober. De d i vcr>e '> leden cn k,1.,.,el rijen be,loten op 2.1 okwber lol de capi t u la t ie . De vencgenwoord1gcr' uil hel Land van \\'aas en Beveren , l l l i l '> l en

l l u l'>Ler 1\mbach t , Axel en r\xclcr r\m bach1 , Terneuzen cn de \'rije l lc.:crlijk hedcn Sacft i nghe cn S im J ansteen o nderhanclclden 111e1 Farne,e. De >leden l l u b1 en 1\xcl kwamen op deze wijze rc'>penievclijk op .)O en _)I oktober in Spaall'>e handen .

! I ct volgende object ief van Panna wa' he i bol 11•crk Terneuzen, dat de l i n keroe· ver van de Schelde en meteen de bevoorrad ing van A n twerpen eom rolc.:erde. Deze

belegering, die plaat>grcep in de Ieme van 158-i , bleef echter aa l l'> lcpen . En igsz im i n paniek , bes loten de Gcco111 111 i L Lcerclc Stalen Zeeland 101 de algemene in undat ie van het oorlog'>gcbicd . Op 3 1 j u l i volgden de i n '> L ruc1 ie'> .

E E N N I E U W F R O N T I E R L A N D S CHA P

De systematische inundaties zouden het verdere oorlogsverloop in de grensregio diep·

gaand bepalen. Vanui t de nog niet bezette plaatsen Slu is, Biervliet en Terneuzen staken

de Staatsen vanaf 1584 en volgende jaren de zeedijken en een aantal achterl iggende bin·

nendijken door en vernielden zij de zeeslu izen. Di t leidde tot het stelselmatig 'verdrin·

ken' van grote delen van Oost· en Zeeuws-Vlaanderen. De bedoeling van de inundaties

was het behoud van de controle over de Westerschelde en de scheepvaart op Antwerpen.

Mocht de regio in handen vallen van de Spanjaarden dan leverde dit hen een spring·

plank naai· de rest van Zeeland en d i t diende tot elke prijs voorkomen te worden.

Historische kaan 1 Front1erland�chap tussen het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog ( 1 568) en het Twaalfjarig Bestand (1609)

.L l

V>'rkl,u1nq

8 G §

l lctjim1t1

De i n undat ies vormden een ' laatste redmiddel ' , waarbij l andverl ies - en d u in

komstenverlies - op de koop toe werd genomen. De S taatsen pasten de n ieuw om

stane geulen vl ug in in h u n m i l i t a i re s trategie. Ze vormden i m mers goed Le bevei

l igen grenzen en u i ts tekende bevoorradi ngs l ijnen .

1 n het overstroomde gebied zijn een drietal gebieden Le onderscheiden met als cesuren de Braakmangeul en het schiereiland van Ossenisse.

l I c t meest wes te l ij ke geb ied was sterk doorsneden me t d e Z w i n sge u l en de Passageule a l s verbind i ngselememen. De steden ljzendijke en Oostbu rg lagen gc"lsoleerd i n d i t i n u ndat iegebied, reden waarom de s t rijd o m deze steden na 1 60.;

I

) • i_

' 7

nagenoeg st i lv ie l . I n contrast h iermee stond de zuidwestel ijke hoek van de regio met

de strijd om de stad Sluis en de controle over de Zwinmonding.

De S-vormige B raakmangeul vormde de belangrijkste waterweg waarmee de ves·

t i ngplaatsen Phi l ippine en Sas van Gent met de Schelde verbonden bleven . Deze ste·

den bleven gedurende de volled ige oorlog onder vuur l iggen, dit in tegenstel l i ng tol

de vest i ngstad Axel, d ie aan de zu idz ijde beschermd door de geul van het Canae/ van Axel nagenoeg onneembaar bleek.

1 I c t 'sch iere i land' van Ossenisse met de stad 1 1 uls t op de landengte speelde zo een s l eu te l rol in de s t rijd om de Sche lde . Samen met het i n u nda t iegeb ied van

d e Scheldeboch t , vormde het een gel ie fd i nva l sgebied voor de S taa tsen r icht i ng

An twerpen en 1 l u l s t . l l ierdoor evol ueerde het ooste l ij ke gebied na het Twaal fja rige Bestand tot de kern van he t str ijdtoneel .

De strijd die z ich n u on tspon had, gezien de gri l l igheid van d i t terrei n , een eerder

klei nschal ig karakter met guerri l la -aanval len, afgewisseld met de goed voorbereide

belegeringen van de strategisch bela ngrijke steden . 1 1 ierbij dient gesteld dat de ste· den b in nen het i nundat iegebied nauwel ij ks waren in te nemen, reden waarom de

strijd zich concentreerde op de steden aan de zu idrand van het gebied . 1 l cuse con· frontat ies en veldslagen vormden in dit gri l l ige gebied eerder een ui tzondering.

Voor het Spaanse leger was di t watcrzieke nauwe l ij ks toegan kel ijke gebied een n ieuwe s i tua t ie, waarop het niet d i rect een an twoord vond.

H E T B E L E G V A N A N T W E R P E N ( 1 5 8 4 - 1 5 8 5 )

Vanaf 1577 hadden de hervorm ingsgezinden in Antwerpen maatregelen genomen met

het oog op de nakende belegering van de stad door de Spaanse troepen . Om de ver· bindi ng met de zee te verzekeren werden op de rechteroever de schansen 1 l oboken, de Boninnenschans en het fort Li l lo opgetrokken .

1 le t Spaanse ol l lzel l ingslcger, dat in 1584 ter plaatse kwam , werd dan ook gcdwon· ge n to l b ij komende maa t rege len : op de l i n keroever verrezen de M elkh uisscha ns , de Tou lousesehans en de Loopschans en ook de forten van Licfkenshoek en S i n t·

1\nthoni us. Ook het zuidelijke gedeelte van de Doelpolder kreeg een ring 111et de forten De Noort, Te1veme en Si l l l ·Anthoniushoek. Dit geheel werd aangevuld 111ct i nundaties.

1 n februari 1584 sloeg Farnese het beleg voor An twerpen met de bouw van het fort B u rcht en de schans S i n t - Fra nciscus. Gezien de goede verded iging opteerde h ij on m idde l l ij k voor een blok kade. Wa n neer de Scheldesteden Cent en Dender·

,g

monde in de maanden augustus en september

i n paanse handen vie len, w a s A n t we rpen

zu idwaarts van het bi n nenland argesneden .

oordwaarts diende de Schelde geblokkeerd

om bevoorrad ing via de Noordelijke Neder

landen te voorkomen . Men p lan t te een eerste

blokkade ter hoogte van de fonen Licrkens·

hoek en Li l lo. De i n name van de rorcen op de

l i nkeroever verl iep zoa ls gepland, maar het

fort L i l lo bleer in Antwerpse handen .

Een n ieuwe stop werd nu gepland ter hoog

te van de Bocht van Ka l lo. 1 1 ienoe werden de forten S in t - Marie en Si m-Fi l i ps opgericht . D i t

laatste rort werd beschermd door de schans

S i n t · Pe trm, S i n t - Barbara en S i n t -A ndreas .

Daar de Schelde hier ech ter te breed was 0111 door kanonvuur volledig te worden bestreken ,

bes loot Farnese een vlotbrug tus,en de beide

ronen te bouwen .

De bevoorrading van het Spaanse belege· ri ngsleger bleer echter een probleem . De aan

vankel ijk opgerichte aanvoer-lijn werd door

een An twerpse u i tval onderbroken . De nieu

we aanvoerlij n , de zogcnaaniclc Parrnavaan, legde men meer noordelijk aan . De monding

werd beveil igd door het for t De Pcrel en een reeb forten langs de loop zoals onder meer

het fort K ie ldrech t .

De vlotbrug v a n Farnese, een werk va n de 1 t a l i aanse i ngen ieurs P roperzio Barozz i en Giova n n i P i a t to, was op 25 rebruar i 1585 k laar. Ze weerstond d i verse aanva l len . U i t ei ndelij k gar An twerpen zich op 17 augustus 1585 over. Op 27 augus tus deed Farnese z ij n imrede in d e '>tad .

Il - • " .

DE DELEGERING \ Al"/ A/'llT" ERPF" JS84·1SS

� ·!"'°''") oot'' ""'' '

� .. :��::-.·:����·�,:�:��;���j�'. . " .. "" """W.,/ -"'" ' " � . ........ . " ··,� · · · 011tr:.1rl1tskrwr1 rian dcfortm rurngdcgd lljrlms hrt /Jelcg l'a!I A 11tu1r1jJCr1 (158.;· f_j

De regio van de l i n keroever werd n u verder geconsol i deerd met de forten Kal lo

e n Verrebroek. D E P A R M A V A A R T

Als voorbereid ing op het Beleg van Antwerpen besloot Alexander Farnese op 12

oktober 1584 tot de aan leg van een aanvoerl ijn van Stekene rich t ing Kal lo en de

Schelde. De on twerper was Boudewijn Zaman, land meter u i t Si naa i en hoofdsche·

pen van het Land van Waas . Langs de n ieuwe vaart werden onder meer boomstam

men u i t het Wase Koni ngswoucl en proviand uit de stad Gent naar de werf van de

vlotbrug over de Schelde gebracht .

De vaa rt s tart te ten noorden van S tekene, ron d het la tere fort S i n t-J a n, waar ze aans loot op de bestaande Gen tse Vaart . De vaan l iep vervolgens la ngs de S t ropers,

S i nt -G i l l i s , Vrasene , Beveren en Ka l lo, om ter h oogte van het fort de Perel in de

Schelde te vloeien.

B ij de aan leg van de Parmavaart werd waar mogelijk gebru ik gemaakt van

bestaande geulen en waterlopen of bestaande waterwegen , d ie clan waar het nodig

bleek, werden aangepast.

De loop van deze bevoorradingsvaan is op het terre i n nog gedeel tel ijk bewaard.

De Me lkacler vormde a ls het ware het e indpunt , vervolgens is het geheel grotendeels verdwenen door de aan leg van de Waaslanclhaven en de indust rie rond het

Vrasenedok. Pas ten westen van de 1 l avendam du ik t de waterloop terug op. 1 1 ier loopt h ij door de Vrasen epolclcr en verder in het krekenlandschap ten zu iden

van de K reke ld ij k met het S i n t -j acobsgat e n het N a t u u rreservaat van de Twaa l f

Gemeet. De verdere loop is m i nder du ideli jk . M ogelijk re ikte de l i n ie verder v i a de

G roenendijk . Er bl ijven echter nog andere moge l ijkheden over zoals de rechtge·

t rokken kreekgeu l , nu de L in ie genoemd, in het noorden van de Rode M oerpolder. Tussen de regio van Stekene en de Schelde was er echter nog een tweede water

weg, die ongeveer een zel fde vertrek- en eindpunt had . Deze waterweg, grotendeels gcbasencl op het net van na tuu r l ij ke waterlopen en geulen , l iep v ia dezel fde

Me i kader en de K reek va n K ie ldrecht naar het gebied van de S t ropers . 1 l e t for t Kieldrecht, omstreeks 1583-1584 aangelegd, past in deze context. Deze waterloop zou in het verdere verloop van de strijd een bela ngrijke rol spelen al was het maar voor de bevoorrading van de forten op de dekzand rug tussen Kiclclrccht en De Kl inge.

H E T F O R T K I E L D R E C H T I N B E V E R E N ( K I E L D R E C H T )

Tot nog toe ste lde men d a t de Spanjaarden pas in 1595 begon nen met de bouw

00

van he t fort K i e l d rech t , gelegen ron d de dorpskerk op de z u i d n a n k v a n de Kouter(berg) . Een kaan u i t het Fonds 0. L.Vrouwekapi t tc l Kon rijk bewaard in het Rijksarchief van Kort rijk laat echter een oudere da ter ing vermoeden. Op deze

kaan , omstreeks 1584 te da teren , wordt de fans i te ron d de kerk a l a fge beeld. Deze

term inus ad que111 zou er wel eens kunnen op wijzen dat het fort Kie ldrecht in de voorbere id ing voor het Beleg van Antwerpen is aangelegd. D i t fon comroleercle

i 111 111crs de zogenaa mde geu l van K ie ldrecht e n was d us voor de bevoorrad ing t ij

dens het be leg van groot belang.

E ind 1 645 werd het fan , i n de voorbere id ing tol het beleg van ! l u bt , door de

S taatsen veroverd. De bepa l i ngen van de \'rede va n M u m.ter van 1 648 waren wei

n ig duidel ijk, reden waarom de Republ iek het geheel ook na 1 659 bezet h ie ld . Pa;

nadat het bewijs was geleverd dat het dorp wel degelijk i n het gebied va n het Land

van \\'aa) lag, werd de vcrslcrk ing vr ijgegeven .

i\ l et de aan leg van de Kon i ngscl ijk ( 1 664) en de A rcnbergpolder na de \'rede van :'l l umter verloor het fan zijn bctekcni;, . Tijden;, de Spaanse · uccessieoorlog werd

het n ieuwe fan \'erboo111 clan ook op de Kon ingsd ijk op de noordzijde van de

Kou terberg i ngepland .

H E T L I E F K E N S H O E K F O R T I N B E V E R E N ( K A L L O J

Van de ta l rij ke fon en t ijdens het beleg rond Amwerpen aa ngelegd, z ij n wein ig 'poren bewaa rd . 1 l et Liefkemhoekfon vormt h ier, ;amen met z i jn opponen t het Fon van Li l lo, een u i t zondering.

Nadat de Staat;en i n 1580 het fan Li l lo hadden aangelegd ter verded iging van de

noordelijke Scheldeoever, werd onder dreiging van de 1no1u;111sla besloten om ook op de zuidelijke Scheldeoever nog een fon ;1an te leggen . I n 1582- 1583 'tante in de

Doel polder de bou1'' van het fon Licfken,hoek. ! le t f an werd i ngeplam in de venakLe monding van één van de afwateri ng,grachten va n de S im-An napolder. Op deze

wijze con t roleerde het fon ook de nabijgelegen ; lu i zen en kon de bovengenoemde

polder worden ge1 n undeerd . De ver,Lerk ing wa> op de d ij k van de Schelde aange

legd, waardoor de oostel ijke helft in de getijden zone van de Schelde kwam te l iggrn.

Op 10 jul i 158.1 werd Liefkenshoek door de Spanjaarden onder le iding van de markic; van Roubaix veroverd. J us t inus van N assau slaagde er ech ter in om op 3 april 1585 vanuit Li l lo het fan defin i t ief voor de Staatscn te heroveren.

I n 1648 111ct de \'rede van 1\ l uns1er werd het fort aan de Noordelijke Nederlanden wegcwczen . l l ienoe behoorde niet al leen het lön zel f 111aar eveneem een 0111ri ngend

l lctfort L1rfkrnshotk Il' !:allo.

i nu ndeerbarc part ij land van ca. 150 roeden d iep, waarvan de begrenz ing werd vast · gelegd in de grensaanpass ing van 1 664 . Deze zogenaamde A.0111111c 11a11 liifkrnshoek kon via de na bijgelegen s l u izen geïn u ndeerd worden. Aan de landzijde lag een · tweede ri nggracht d ie gevoed werd door wa ter u i t de S in t Annapolder.

Lie fkcnshoek bleef een Nederl ands b ruggen hoofd en d i t tot het Verd rag van

Fonta ineblcau van 1 7 8y

Van 1 792 tot 1 8 1 4 was het fort in Franse handen. De wal len werden verhoogd en ver· breed, de g1·achten verbreed. Op de binnenplaats verrezen nieuwe gebouwen. Men begon met de bouw van het nog bestaande kru i t 111agazijn (daw111steen 1 8 10) . I n 18 10

on tstond he t p lan voor he t arsenaal va n de Kat , d ie in de jaren 1 8 1 1/1 8 1 2 werd opge· t rokken . Deze constructie bestaat ui t een halfci rkclvormige, bo111vrije kazerne, voorzien

van twaal f lokalen die plaats boden aan 400 11 1an. Op het dak va n de kazerne konden een twaa l ftal kanon nen worden opgesteld . In een tweede fase werden twee nieuwe

bo111vrije inundat iesluizcn in de dijk opgetrokken . De ravel ijnen* werden opgegeven cn

opgenomen in de bedekte weg, die op zijn beurt heringericht en getenail leerd* werd. I n de jaren vijftig werd de zu idel ij ke cou rt i ne a f gelaagd en in de gracht geduwd.

B ij ck i n rich t ing van het havengebied, vanaf 1969, werd u i tgegaan van het fei t d a t het fort zou verdwijnen e n werd n iet voldoende ru imte gelaten voor een oever·

weg, die met het fort reken ing hield . D i t kon worden voorkomen . Op 27 j u n i 1980 werd de s i te door het M in isterie van Landsverdediging doorverkoch t aan de Ge111ecnte Beveren . Bi j Kon ink l ijk Be,l u i t van 1 4 jun i 1 985 "'crcl Fort Lie l"kenshoek tot beschermd mon ument verklaard .

1 Ict oorspronkelijke fort Licfkcmhoek had een vierkante vorm en was op elke hoek voorzien van een bastion. De toegang lag in de naar de stroom gerichte court inc. Aan de overzijde van de contrescarp* lag in het verlengde van de toegangsbrug een aanlegsteiger.

'.?'::?

I n de grach t om het fort l agen aan de noord- en zu idz ijde twee ravelijnen* met

rechte nanken om de achter l iggende cou n i nes te dekken. D i t geheel was om

ri ngd door een bedekte weg met een glac is , d ie aan;loot op de zeed ijk . 1 n het bed ij kte gebied was vóór het glacis nog een brede gracht aa ngebrach t . l n de daarop aans lu i tende zeed ij k waren aan weerszijden van het ron i n u n da t ie; lu i zen

gebouwd, d ie respect ievel ij k konden i ngezet worden voor de i n undat ie van de

S i n t-A n na pol dcr en de D oe lpolder en u i teraard ook voor de ' Ko m 111c van Lier

kenshoek' , het i n u nda t iegcbied achter het ron , dat tot beg in 19de eeuw in ; tand

is gehouden .

! l et rort Lierkenshoek is het best bewaarde rort i n de provi nc ie. ! le t basisgaba

r i t van het fort bleer bewaa rd , maar werd geregeld verbouwd, een laa tqe maal in

de Frans/Nederla ndse periode. U i t deze periode dateert ook de mi l i t a i re i n rra.s t

runuur 1 1 1et het a r;enaal 'de Kat ' , het bu'>kru i t m agazi jn , de kaze111a t * i n de wid

ll'es thoek en het orfieiercnvcrbl ij L

D E F O R T E N K A L L O E N V E R R E B R O E K I N B E V E R E N !\ A L L O ,

Kort na de i nname van Antwerpen comol i

dcerden de Spanjaarden hun versterkingen i n

Kal lo e n Verrebroek, d ie oorspronkelijk rond

de dorpskerken waren aangelegd. De n ieuwe

fonen kregen een n ieuwe en betere i n p l a n

t ing. I n Kal lo richtte men het n ieu"'e ron in o p

de hogergelcgen zand rug van ! l oog- Ka l lo

ten oosten van de dorpskern . De bestaande

oude stenen d ijk en aan legsteiger werd i n de

noordel ij ke coun ine opgenomen . ! le t f o rt

\·crrebrock werd i ngeplant ten ooqen van de

dorpskern , meer bepaa ld bij het s trategische

d ijken knooppunt van de Verrebroekdijk en

een tweetal bi nnend ijken . l Ict grondplan van de beide ronen ver

schi l t rnigszin>. ! l et Fort Kal lo had een eerder u i tzonderl ij k grondplan 111et op de hoeken vier ha lnJast ions* . ! l et wa; om ri ngd door een gracht met een cont rescarp* met glacis .

-. -1 �?1 - t�

. ,

• ..:. 1_ �_-, ',·, ( - • """ :, .�.,�._ f'-'\.I-

--._, . ..

� .t.� J":·� -_j.;'";:_.,]J • -.., / ...

---� ..;_ -� _,J,""

__, . . . "

i '[

� -"" ;:

llfljort l 'rrrcbrock op de. ltlar 1•1111 de 11111111 wrgrn. w.1S.;.;. Drgmrlll/)(llflj 1s nog .f!:mtrndu/J bt1Nwrd.

Ik 11tr 1•r111 hrl.Jo1! I árchmd,· (fnto ] . .\oncr. N1!.-�n11"/1 r11d1tolo.(J( ( '111l'tn1/t1t (.'01/).

/ Ict 1•r11/u10101Járt op dt Atlm urm rlr N1111rt1111'_�rn. 18././ ·

! le t fon Verrebroek LOonde een k lassiek vierkant grondplan met bast ions op de hoeken .

Beide versterkingen behoren lol de eerder klei nere fonjes. De zijde van de ver

sterk ingen bedroeg ca . 1 1 2 111, terw ij l de bast ion hockpu m c n o ngeveer 150 m van

el kaar verwijderd waren.

De beide forten kenden een gel ij klopende gesch ieden is . Tijdens hel Twaa lQa rig

Bestand, meer bepaald in 1 6 1 6, s loot men de beide roncn aan op de n ieuwe Kruis

d ij k, aangelegd ter bedij k ing van de achterl iggende polder.

Op 2 1 jun i 1638 werd hel Staatse leger, i n een poging A mwcrpen Le veroveren, op

de s l i kken voor Kal lo door de Spanjaarden verslagen. I n de voorbereiding Lol de

slag slaagden de Staatsen crin beide fonen Le veroveren . De herovering greep plaat'

t ijdens de eigenlijke slag op 2 1 JUn i . Beide fonen wer·dcn aangeval len ,·anu i t d rie

r icht i ngen . l l ocwcl deze aanval len werden a rgcslagcn , t rokken de Staatsen terug. Deze forten werden in 1 657 en volgende jaren k rach tens de bepa l i ngen van hel

\'crdrag van M unster a rgebrokcn.

Op hel terre in zijn de fonen nog nauwel ijks Le onder,c heiden . \'oor hel K.i l lo

fort z ij n i n de perceelsgrenzen de omtrek l ijnen van het lort nog Le onderkennen .

Op he t a reaal va n hel Lcrrcplc in* staal n u het ! l or ten Dam me, dat Lerugga;it op een r 2de- r3de-eeuwse nederzet t i ng. In hel park achter dit gebouw lag lol voor kon

nog een gedeel te van de zu idwesthoek van de vest i nggrach t en was ook een gedeel te van de wal nog goed bewaard . B ij de heraa nleg van hel park 1verd di t ' IHior u i t

gebreid tol een grote vijver.

Fort \'errebroek is één van de wein ige rort .\ i tes d ie u i tgroeiden LOL een geh u c h t . ! l et geh ucht heet n u nog "het Fort " en d e '> Lraat t e r hoogte v a n de ooste l ijke gracht de Fonst raal .

I n het begin van de r9de eeuw bleek de gr.1chl nog goed bewaard . l l a lverwege

de jaren zevemig van de vorige eeuw wa' enkel het zu idel ijke gedeel te van de

gracht nog herken baar en was het i n gebru ik a ls vu i l n isbe l t . Waar vroeger het mid

denple in or Lerreplei n * lag, is nog een l ichte verhoging merkbaar. In de nabijgelege n dorpskerk van \'c r rebroek zijn e n ke le go uverneu r;, van hel

rort begraven, zoa ls Lou i s l rn pcrato, ges torven op 1 oktober r 658, en Rudol l (of Rudolpli?) Bcnevom, gestorven in r66 r .

l l e t fort werd ook wel aangedu id a h het Rode Fon , vermoede l ij k omdat de bebouwing i n het ron, waaronder de won i ng voor de con1n1anda 1 1 t , i n rode baksteen was opget rokken .

Mau ntJ, prms N111 Ormur r11 gmfif11a11 .Nassa11 (1_Jój·16�5). Mau nts wmdr::.0011 11m1 f t /l/rm

l'flll Ou111jr tll d1ms twcafr l1ro11wAt11w l!tlfl Saksm. /11 1585 1,yrd hij, 11atJJI stadhoudn: tn1ms ka/ntrl11·adn11raal-,�r11rraal l'n11 /lol/an d f!I ::.rdand.

H E T F R O N T L O O P T V A S T

I n 1587 startte Farnese met het beleg van de

vest ing Sl u is . De keuze voor deze havenstad

was mede ingegeven door de nood aan goede

u i tvalshavens voor de nakende exped i t ie van

de Spaanse Armada op Engeland.

De beleger ingstact iek was dezelfde a ls de

ze voor het beleg van An twerpen, namel ij k de

omsinge l ing van de stad en het a fsn ijden van

de bevoorrad ing doOI· de aanleg van een schip

brug over de Zwi ngeu l . a een hevige s trijd

gaf de stad S l u is zich op 5 augustus 1587 over.

Nog cleze l lae dag viel ook de stad M id

del burg in Spaanse handen . Deze l aa ts te stad

zou van clan af voorgoed onder Spaanse con

trole b l ijven .

M eteen had Farnese vrijwel het gehele gebied ten zu iden van de grote r ivieren in

handen, plus de stad G roni ngen en omgeving. De Staa tsen beschi kten over een

aantal bela ngrijke bruggen hoofden, nameli jk de vest ing Terneuzen, het fon Liefke nshoek en de ;rad Oostende.

Pa rma kon zijn offe nsief echter n iet voltooien, geremd a ls hij was door de u i t

gest rekte i nundat ie> en de wei felende houding van de oude koning Fi l ips 1 1 . Kon hierop viel de reconquis ta s t i l .

D i t ga f de jonge Republ iek de r Zeven Verenigde ederlanc len de ru imte om

een krach t ige en effie i ë me st rijdmacht u i t Le bouwen , d ie vanaf 1584 onder de le id i n g van O ra njes t weede zoo n , p 1·i n s M aur i ts , het tegenoffens ief i nzet te . De

�tad /\xel v ie l in j u l i 1586 en d i t m aal voorgoed i n S taatse handen . Ook de vest i ng ! l u i s t kwam va naf 24 september 159 1 , z ij het s lech ts t ijdel ij k , terug bij de Republ iek .

Va nu i t de steden Oostende en S lu is en de heroverde steden Axel en ! l u ist zetten de Staatsen een h i t-and-run tactiek in, teneinde het Spaarn.e leger te verzwakken en de bewegi ngsvrij heid van de Spaanse t roepen te beperken .

Di t a l l es dwong de Spaa nse legerle id i ng tol een aa ngepaste maar t ijdrovende

tact iek van de stapsgewijze verovering van deze verspreide en goed verdedigde

Staatse u i tva lsbasissen . 1 n a fwacht i ng van hel beleg van deze steden ginge n de Spanjaarden, in samenspraak met de plaatsel ij ke bes t u ren , over tol de oprich t i ng

van sperfonen*, d i t teneinde de Staatse raids b i nnen de perken te houden. Tegen

de i nval len van u i l Axel legden ze in 1586 aan de zu idkan t va n het Ca11ad 11a11Axd het fon Sim- M a rcus aan . l ie t werd aangevuld met een reeks sperschansen op de l ij n

Sas v a n G e n t - ! l u ist , met name de schansen ' i m-Steven, S i m-Elooi , K rekeld ijk ,

S in t - Ma rgriet , Papale en S i n t -Anna . Ze werden rond 1590 aa ngevu ld met een t wee

de meer la nd inwaans l ij n , gelegen op de noordgrenzen van de parochies !\ l oer·

beke, Kemzeke en De K l inge. l l c t ware n onder meer de schansen van Koewacht ,

Steke ne en Kemzeke .

Ook de S taa tsen zaten n i e t s t i l . Tegenover hel fon S paanse P h i l i pp ine kwam i n 1588 het !\l au ri tsfon lOl s tand. Ook de s tad l l u is t viel op 2.; september 159 1 vr ij gemakkel ij k opnieuw i n S taatse handen . ! l u is t k reeg voor haar verded iging op de

oos tz ijde een n ieuwe fortengordel , opgebouwd ui l de verdedigi ngswerken van

� loerschans, Zandberg en de G rote en K le ine Raepe.

l let Spaanse an twoord h ierop was de oprich t i ng in 1593 va n de fonen Amtria,

De Blom en de fonen De C l inge en Fuemes - het la tere fon Spinola - beide inge·

plan t op de dekza nd ru g ten zu iden van 1 1 u ls t . Deze laatste twee fonen p lan t te men in op de dekzand rug ten zu iden van l l u is t . De fonen werden van c lan a f een conS la ll le i n de Spaanse verdediging.

D E R E D O U T E S I N T - S T E V E N I N Z E L Z A T E

E ind 1586 legden de Spanjaarden het fon S i n t - S teven aan a l ' verded ig ing tegen

de inva l len van de S t aa t se n va n u i t d e ve" l i ng Axel . l l e t geheel werd in 1 634 dwars i n de n ieu1ve l i n ie l usse n Sas van Gent en ! l u i s t i ngebed . a d e verove

r ing van Sa, van Gent in 1 6.;4 kwam het fon i n S t aa tse handen . l let geheel ver

loor zij n beteken i s n a de Vrede van M u ns ter i n 1 6.;8 . \.V i l lcm Evenscn s lech t t e h e t fon i n 1 6n.

l l e t zeldzame kaanen mater iaa l laat ten o n rech te een on tw ikkelde vers terk ing vermoeden : een bclegeri ngskaan van de in name va n Sas van Gent toon t ons een vierkan te versterking u i tgerus t me t v ier bas t iom, een grach t en een con t rescarp*

met gl acis . Een man uscrip tkaan u i t dezel fde periode toon t echter e n kel een

omgrachte redoute met aan de noordzijde twee ha lnJas t ions* . De sporen op het terrein wijzen eerder op een eenvoud ige vierhoekige 1·cdoute .

·�;

!Je rotrn vnn hctfort S1111 Stcucn 111 Zc/�11/c.

! Ic t voormal ige fon tcrre in , nu akkerland, l igt tegen de Belgisch cderlandse

grens en i'> nog d u idel ij k te herkennen . 1 l e l bestaat uil een t rapez iumvormige akker van 75/85 op 75/85m, afgel i jnd door een grach t/depressie. De huid ige toegang lül het terre in in de zu idoostz ijde is mogelijk nog een restant van de vroegere toegang.

H E T F O R T F U E N T E S - S P I N O L A

I N S I N T - G I L L I S - W A A S ( M E E R D O N K )

Om het Land van Waas te verdedigen tegen de Staatse s t rooptochten van u it ! l u ist

werd kon na 1591 hel fan Fuernes aangelegd. 1 le l droeg de naam van de Spaanse veldheer Don Enrique Pedro de t\zevedo, graaf van Fuentes, Spaa ns veldheer en 'choonbroer van de henog van Alva. 1 l c l fan vormde als hel ware hel pendant van hel andere Spaanse fort A uslria, dal eveneens op bevel va n Fuen tes "'as opgeworpen .

1 l et was in het fon Fuenle; dat op 1 8 augustus 1596 de capi tu la t ievoorwaarden werden gedicteerd voor de overgave van de stad l I u ls l .

In 1 62 6 werd hel fon opn ieuw versterkt nadat Frederi k I lendr ik een mis lukte

aanval op Kie ldrecht had ondernomen. Rond deze t ijd wordt het fort omgedoopt tol fort Sp inola , naar de I tal iaanse veldheer in Spaanse dienst Ambrosia Spinola ( 1 57 1 - 1 630).

1 n ok tober 1 6+5 veroverden Staat;e t roepen hel fort als voo1·bC1"e id ing op het beleg van 1 1 ulst . K rachtens het C rcnst raktaat van 166+ zou dit fort , zoals fan Liclkenshock, bij de Republ iek b l ijven en als een enclave in Spaans gebied funge

ren . l l i t is echter n iet gebeurd, zodat wc kunnen veronderstel len dat d i t fort 'gerui;loos' in Spaanse handen bleef. I n 166+ kwam het achter de n ieuw aangelegde Kon i ngsdijk te l iggen .

B ij de aan leg van d e Bed mar l in ie i n 1 70 1 werd het fon hersteld en i n de l i n ie opgenomen.

I n 1 95+ werd het terre i n nog geb rn i k t a l s motorcross - terrei n e n vervolgeno, verder gen i

vel leerd . Tussen de Kon ingsdijk en he t fort gre·

pen in 1970 za ndwinn ingen plaats. 1 I ct fort Spinola wa

D E H E R N I E U W D E S T R I J D O M

Z E E U W S - V L A A N D E R E N ( 1 5 9 6 - 1 6 0 4 )

! I c t was wachten op het aan t reden van aartshertog Albrecht van Oostenrijk i n

januar i 1596 voor de s tart v a n e e n n i e u w Spaans veroveringsoffensief.

Zijn eerste object ief was de stad H u ls t . Op S ju l i 1596 werd met een st rijdmacht

van 30. 000 man de aanval i ngezet . O p 1 8 a ugustus v ie l de stad na een bloedig

beleg van zes weke n . M eteen was het schiere i land van Ossenisse opnieuw in

Spaanse handen.

Va naf apr i l 1599 s loeg het leger van de aartshertog u i te indel ij k het beleg op rond

de geu zenvest ing Oostende. Deze haven vormde al s inds 1583 een u i tvalsbasis voor de hervormingsgezinden. Ten slotte bleek dat a l leen een c i rcumval lat ie* rond de

vest ing Oostende enig soelaas kon bieden. ! l et vier jaar d urende beleg was één van

de belangrijkste wapen fe i ten uit de làcht igja rige Oorlog.

De ged u ldige stepstone-tactiek van de S paanse legerleid i ng wierp langzaam

maar zeker vruch t af. Rond 1 600 bestond het Spaanse gebied uit het 'vas teland '

boven ! l u i s t , het gebied ten zu iden van de forten l in ie tussen ! l u i st , Sas van Gcm

en Ph i l i ppine en het gebied ten zuiden van de steden S l u is en Aardenbu rg.

Daa rnaast waren de 'e i landen' van Breskens-Cadzand, Oostburg en de stad S lu i s

Spaans. In Staatse handen bleven de 'ei la nden ' van Biervl ie t , lèrneuzen en Axel .

! l et Staatse leger was i m ussen u i tgegroeid tot een stevig geheel dat sterk genoeg

bleek om een grootscheepse tegenaanval te organ iseren . D i t plan 'Oldenbarne·

veld t ' beoogde de i nname van de Vlaamse havensteden van D u i n kerke en N ieuwpoort, d i t teneinde de bevoorrading van over zee af te sn ijden en de kaapvaart vanuit deze havens te pareren . In de voorbereidende fase veroverden de Staatsen op 2 1

j u n i 1 600 het Spaanse fort Ph i l ippine. 1 l et fort vormde het omsehepingspun t voor manschappen en materiaal bij de t umu l tueuse "Grote Tocht" r icht ing D u inkerke.

Bij N ieuwpoort werd op 2 ju l i slag geleverd, waarbij prins Maurits een n ipte over· winning behaalde op het inderhaast opgetromlllelde Spaanse leger. De hieropvolgcnde belegering van de stad N ieuwpoort m i s lukte ech ter. De ra id op de Noordzeek ust demonstreerde duidelijk de toegenolllcn slagkracht van het Staatse leger, dat voortaan als een waardige tegenstander diende te worden bescholl\vd .

Voor de Spaanse legerleiding waren de problemen nu duidelijk: de l inkeroever van de Schelde vormde een uitvalsgebied dat zo snel mogelijk diende te worden veroverd. Kon na 1 600 k regen ze het fort Ph i l ippine opnieuw in handen en startten ze on·

30

1 frt brlcg r1ari l lu/Jt 111 i596. fts r1an l lubcrt. Ho11d de stad '1t!,gC11 de d11,mt bdrgm11g;for/C11 nut htt Fort .fo.rtr111 (1) rn hrt l'IJf1Jd1gcJ011 /Je C/111�c ("). dat e,01tuard 1s 0/1 dt /1/aats l'tlfl het nog bcwaardcfort licdmar 111l 1ïo 1 . Dt Strwtst 11crdrd1.f(tng!fártrn ,\/ornjn11 (J). limif (./) . de R11c/1c (j). ::.r111dberg (ó) "" . \twrw (7) �IJ" rffd1 111 S/11w11ff /11111dc11 grl'11llm.

middel l ijk met een betere bescherm i ng van de l i n keroever van de B raakmangeul en z ijn diverse i nhammen . I n de h ie rop volgende periode k u n nen we de oprich t i ng plaatsen van het fon Sim-Lau reins - aan de inham van de geul van de latere l sabellavaan - en de redoutes Zeesl u is, l l aesop en Swen van Dorst aan de inham van de \ï ietbeek bij Assenede.

Deze i ngrepen kwamen te laa t . I n 1 604 waren de errect ieven bij de S taat>en vol

doende hersteld 011 1 een n ieuwe aanval op te starten met a ls i n zet de con t role over

de mond i ng van de Schelde en de ontzet t ing van Oostende. In een om.> i ngelcnde be1veging veroverde het Staatse leger de steden Oostburg, IJzendij ke en Aarden

burg, waarna in apri l het beleg van de stad S lu is stante. Rond de stad werd een indrukwekkende c i rcunwal la t ie* met een d rietal legerkampen * en sperroncn aangelegd . 1\ 1 1 1bros io Spinola poogde nog het beleg t e b i-eken me t een e ice l van d e

l l

/Je koor! vr111 dr /111krr Schcldcor11rr tussm !)::.mdijke m Sas llf/11 Gent, Ctusti11ia110 Pomj1rio. De/la Cucrra dt N1111dr1t1, 1 60.1.

/)( !egcndc 11crmeldt: A. f 'cnrha11s111g dte de vijrmdrri haddc11 111gc11omrn cr1 hu de aankomst utm dr katholtrkm r1cr/utr11 . IJ. 1\·wartur l1a11 de katho!trkcn Ic /Jork/1011/c. C. A"rr1artirr 11r111 dr / /ollanden tr l l"atcru!tet. /). kanaal waar de vtjtmrltgc sd1cpm ::.uh bwondcn dff Cuistmirmo gmg vtrbrt111dr11 . 1'.:. l 'rrrdums111g ll(ll/ dr uurmd waannl SjJfr/Ola hm l/Cl}Otg 11/(/(//" ::.odm dr torsland hem 011/toudbaar toesdum

ook 11rr/tr1 m die ::.ij ojmirnw 11rrstcrktrn. ": f 'rrsrhtmsmg du de / /olla11dcrs btgo1111m waren, wm waaruit S/Jfnola hm i1rr]orgm 11enuettgdr. C:. Cmd11cn rri vcrsdumsingm door Sj1i11ola angdegd omfort Patirntw te vrr::.ckttfll .

t. 1)::.crulijkc. 2. /JtcnJ/itl. 3. Nlauntifort. ·I· Fort Pattcntin;5. Voonirnterkmgm 11011 het Fort Pattmtw. 6. 1 Cnttrk111grn rond de wuk Maagd 11nn Grnl. 7 Onbckrndfort. 8. Fort S111t·/,t1111m1J. 9. P/11iiptiff1C. 10. N.edoutr / lruso/1. t t . Rcdo11tc bij de Zeesluis. 12. l

beleger ings t roepen van O ostende, doch h ij werd op 1 7 augus tus 1 604 t ussen

Cadzand en Oostburg door de t roepen van W i l l e m - Lodewij k van assau versla

gen. D rie dagen later viel de s tad S l u i s. De stad M iddelburg bleef in S paanse han

den en zou voortaan een tegen vest i ng voor Aarden burg vormen .

De verovering v a n d e n ieuwe u i tva lsbasis S l u i s verzach t te voor de Staatsen het

verl ies van de stad Oostende, d ie op 22 september 1 604 defi n i t ief i n Spaanse han den kwa m. Beide part ijen legden zich b l ij kbaar bij deze s i t uat ie neer.

Voor de eerste maal dienden de Spanjaarden defens ieve maatregelen Le nemen.

U i t vrees voor i nval len vanu i t hel pas verloren weste l ij k Zccuws-\'laandcren s tart

ten d e Spaanse i ngenieurs m e t d e aan leg v a n d e fortengordel v a n de Sassevaan . De

vaart werd van 1547 L O L 1 549 gegraven b ij decreet van Karel \' en ,·ormdc de verb inding van de stad Gent met de B raakman en de Schelde, het h u id ige kanaal

Gcm-Terneuzen .

Deze l i n ie bestond u i t een reeks fonen , op de ooste l ijke oever van de vaan i ngc·

plant met een gemiddelde a fs t and van a nderhalve k i lometer. l le t geheel omvatte

van noord naar zu id het a l voor 1590 aangelegde fort S i nt ·Amhonius en de fonen van Zelzate, Riemebrug, S im-Angelo, Zandvoorde, Terdonk, Rodenhu ize, Ro>kam en Langcrbrugge.

:n

H ET TWAAL FJAR I G BESTAND

( 1 6 0 9 - 1 6 2 1 )

Op G mei 1598 deed Fi l i ps 1 1 ars tand van de Nederlanden en schonk hel gebied als bru idsschat aan z ij n dochter I sabel la en haar man A lbertus van Oosten rijk . F i l ips

st ie 1- r i n september 1598 en werd opgevolgd door z ij n zoon Fi l i ps 1 1 l .

Historische kaart 2 Het Frontierlandschap tijdens het Twaalfjarig Bestand ( 1609 • 1 621)

"

. ,

" !'-

' '

Verklaring

/ lrtjro11ticrla11dsch"/' tijdrns het 1ionnlfjmigbrsta11d (1 609-162 1) . Virn de rust ojJ hczfro11t maakte de beide j}(ll'fljcr/ gcbrwk om co1 armtal gebieden op11icuw in tr dljkfll . De bclang1ijkc stcdc11 krijgcr1 een rucuwc gebastio11crrdc vcrstcrl.ït1�� ·

1

f :

Al na de S lag van N ieuwpoort i n 1 600 stelde deze kon ing een wapenst i l s tand

voor i n de N eder landen, doch het N oo rden weigerde. Wannee r d e Spaanse

koning bereid bleek zich u i t de Zu idel ijke cderlanden terug te t rekken, herna

men de onderha ndel ingen . O p 24 mei 1 607 werden d e v ijande l ij kheden ges taak t , maar pas op 9 apr i l 1 609 werd te Amwerpcn he t Twaal ija rig Bes tand gesloten,

waari n onder meer werd bepaald dat de soevere i n i te i t van de Republ iek werd

gevrijwaard en de bestaande terre i npos i t ies werden gchandha ard . l Ic t S paanoc

leger in de Nederlanden werd i ngek rompen Lol een vredesmacht van zo 'n 15.000

soldaten .

l \

---- - -

- 1 L.. .

Van deze t ijdel ij ke rustperiode maakten de beide part ijen n ie t a lleen gebrui k om

h u n pos i t ies te consol ideren en te verbeteren , maar tevens om de herbed ij k i ng van

enkele geïnundeerde gebieden op te starten.

1 n de Zwinregio rea l iseerde de Spaanse legerleiding t ussen 1 6 !6 - 16 1 7 de bouw van de ves t ing D a m me naar p l annen van i ngen ieur G u il l aume Flamen. Ook de

stad M idde lburg bouwde ze ui t a ls tcgenvcs t i ng voor Aardenburg. De belangrij k

ste Spaanse rea l isat ie vormde echter de ves t i ng H u ls t , die tussen 1 6 1 8 en 1 62 1 onder

leid i ng van i ngen ieur de Vinario versterkt werd. Ook de schans Ph i l ippine werd door

de Spanjaarden verder u i tgebouwd. De n ieuw a angelegde d ij ken werden voorzien

van ingebouwde schansen en redou tes.

De i n polderi ngswerken start ten nagenoeg o n m iddel l ijk n a de afkondiging van he t bes t a n d . B ij ordonn a n t i e van 1 3 j u l i 1 6 1 2 va t te men de i n polder ing van de

Albcrtuspolder ten noorden van Assenede aan , waardoor de redoutes rond Assenede meteen h u n beteken is verloren .

I n 1 6 1 6 volgde de aan leg van de Kru isdijk t ussen de rorten Kal lo en Verrebroek.

Deze d ij k l i n ie vormde n u samen met de Vcrrebroekse d ij k de noordel ij ke verded i

gings l ij n van het Waas land .

Ten zu iden van H ulst kwam v ia i ndijk ing de verbind ing met za ndgronden tor

s tand. 1 1 icnoc werden de roncn Mocrschans en De Cl inge met l i n iedij ken verbonden. ict onbelangrijk voor het verdere verloop van de oorlog is de real isat ie van nieuwe

waterwegen langs Spaanse zijde. Tenei nde de economische heropbouw van de grote

Vlaamse steden Brugge, Gent en Amwerpen te st im uleren, vat te men het plan op de

plaatsen door een stelsel van kanalen n iet a l leen onderli ng maar ook met de havenstad

Oostende te verbinden. ! let t racé Gent - Oostende kwam tussen 16 13 en 1629 tor stand.

Dit kanaal zou voortaan de ruggengraat voor de Spaanse bevoorradi ng vormen en

meteen de tegenha nger zijn van het wijdvcnakte geulen net op Staatse bodem.

Ook aan S taa tse zijde zat men n ie t s t i l . ! l ier werden de vesti ngsteden Sl u is , IJzendijke en Axel verbeterd. Als i n poldering kwam i n 1 6 1 8 de O ra njepolder tol s tand met de bijbeho1·ende l i n iedij k . I n 1 6 1 9 volgde de i nd ij k i ng van de La ngendarnpolcler met de d ijk l i n ie t ussen de fonen Moersehans, De Raap en Za ndberg.

D E S T A D S V E R S T E R K I N G V A N M I D D E L B U R G ( M A L D E G E M )

I n het k rckengebied van Oost -Vl aanderen vormde M iddel bu rg de en ige stads

verstcrk i ng. De stad M i ddclburg was een st ich t i ng va n Pieter Blade l i n , i n q52 rent meester-generaal van de hertog van Bourgondië .

De stad toont een regelmat ig plan, opgebouwd u i t twee vierkante perceelsblok-

/,111/it/11!11 , til/ i1d 1 !11djc' .\lu/ddhuri.: 8111101 dt hd1ou;;·d( /.:11111 tdol(I/ d( rm1trJ.;lt;1101 i

I hl 1lo/011 ·1al.-11fll 1 ),11111f/(, ,\/111 1 . . /arr/01hur�. \ 111/d1 //iun.:, 11/1 d1 l.-a111 1 1·1111 hd Hru!!y f 1//1 r·1111 ( J. f ·1 1 1 1 ho. 1 h.1, j

d 'I 1 H

l'lnr1 l'Oll rfr 1tad .\luldd/nag. ]ar1 m JJ/rtnd '/ /obt. u1 li.)"·

ken met tegen de zu idwesthoek de s i te van het kasteel van Pieter B ladel i n . De stad

was vermoedel ij k van b ij de aanleg omwald en voorz ien van een viertal stadspoor

ten . Het kasteel was een stev ige baksteenconstruct ie voorzien van twee wrens op

de oost hoeken e n een ha lfronde LOren op de westzijde. Ten oosten lag een eveneens

ommuurde voorburcht .

De stad M iddelburg raakte vr ij vroeg i n de "làcht igjarige Oorlog betrokken. D e

stad k w a m b ij de i n name van S lu i s door de Spanjaarden op 5 augustus 1 5 8 7 i n

Spaanse handen. U i t de verslagen b l ijkt d a t de stad w e n geen degelijke verdedi

ging had en dat het kasteel als redu i t gebru ik t werd . Vermoedelijk werd de stads

vcrsterki ng kon h ierop een eerste maal aa ngepast . Van d eze vers terk ing bleef de

ontwerptekening bewaard.

B ij de heroveri ng van S lu i s door de Staatsen i n 1 604 bleef de stad M iddel burg,

eerder b ij toeval , in Spaanse handen .

Een n ieuwe en aangepaste stadsversterk i ng kwam er vermoedelij k t ijdens het

Twaalfjarig Bestand ( 1 609- 1 6 2 1 ) , mede als gevolg van het toegenomen st rategisch belang van de stad als tcge nvcs t i ng voor Aardenburg.

Na de hervat t i ng van de v ijandigheden in 1 62 1 leidde een Spaa nse aanval op S lu i s

l O l n ieuwe i n undat ies met onder meer d e vorm i ng van d e i\ l olen k reek ten oosten van de stad, d ie de stad meteen een extra bescherming bood. ! l et h ierdoor on tstane inundat iegebied werd pas n a de Vrede van M u nster opnieuw i ngepolderd.

Tijdens de Spaanse Success ieoorlog werd de stad op 6 mei 1 702 door de Staat'e

t roepen onder leid i ng van Cochoorn veroverd, maar nog op 1 4 jun i van hetzelfde jaar door de Fransen heroverd .

I n 1706 k\,,am de versterk ing in Staatse handen . i\lct het Verdrag van U t rech t i n

17 13 kwam de stad opnieuw aan Spanje toe .

De versterkingen van M iddelburg bleken in het m idden van de 1 8de eeuw nog in goede staa l .

De eerste gebastioneerdc ver;terk i ng van M iddelburg, vermoedel ij k kon na 1587 opgetrokken , was vrij bescheiden van opzet . ! l e t geheel was nog aangelegd vol

gens het oud-I ta l iaans vest ingstelse l met k le ine hockbast ion'> en de in tegratie van de oude (bakstenen') stadspoorten .

Bij de aanpassingswerken t ijdens he t T"'aalfjarig Bestand vatte men he t recht hoe

kige stadsareaal in een n ieuwe gebastioncerde versterking geh uld met vier ruime bast ions op de hoeken. De westel ijke hoekpunten - richt ing Nederland - waren u i tgerust met de klassieke driehoekige bast ions . De noordoostel ijke hoek wa' u i tgerust

19

meL een reclnhoekig bast ion, terwijl de zu idoost hoek een breed bastion vertoonde.

De sporen van deze stadsversLerking Lekenen zich nu nog af in de perceels inde·

l i ng en i n enkele l ichLe verhogingen . De ra nden van de bast ions aan de oost · en de

zu idz ijde zijn bovendien met hoogsta111mige bomen geja lon neerd . De kasLeels i te is

n u een woonzone, d ie recen l aangesneden werd . Via een noodonderzoek poogt

men 1110 111 en tee l een beeld Le k rijgen van d eze vers terk i ng, d ie ook t ijdens de

làch Ligjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog in tegraal deel u i tmaakte van

de eigen l ijke s tadsversterki ng.

l\ovendien is ook hel cu l tuurlandschap rondo111 de stad, met onder 111eer de Molen·

kreek en de d ijken, nog goed bewaar·d.

His1onsche kaart 3 Het Front1erlandschap in de periode tussen

de afloop van het Twaalfjarig bestand

en de V1ede van munste1

""' � l.u "" 1

./

-- ·

l lctjivr1t1trfa11rlsrha/1 111 de /JC110dc tusscn dc \1JloojJ van hd 'fi�·wnffjrmg /Jrstrmd (161.9) m dr I Jrdt 11rm Munslrr (1 6""./J?. De ltwt.strflm· 1•rm de rt1yd speelt vrh 1111 11ooml rif111 het 11rra11/ tuucn S(IJ 11m1 Gmt tri dt /111kr1vn•rr Mn dr Sdu/de.

DE A FL OOP VAN DE OORL OG

O F DE ' TWEEDE OOR L OG ' ( 1 6 2 1 - 1 6 4 8 )

S P A N J E O P N I E U W A A N Z E T

Op kerstdag 1 6 1 9 was men aan Spaanse zijde de men i ng wegedaan dat de verlenging van het bestand de S paanse handel op de N ieuwe Were ld e n he t ka tho l ieke

( \

1 .

/

4 '

ge loof onhers te lba re schade zou toebrengen . ! I c t Spaanse leger werd op sterkte gebra c h t en h e t opende in 1 62 1 opnieuw de s tr ijd . Deze verliep in h e t begi n i n het

voordeel van de Spanjaarden met in h e tzelfde j aa r onder meer de i n name van de

s tad Breda. 1 n de Zw i n rcgio ondernam men een poging om de stad S lu is te hcrovc· ren . D i t opzet mis lukte .

De Rep u b l iek kwam pas vanaf 1 625 - n a de dood van pr ins M a uri ts - t o t een

offemievcre po l i t iek . D i t n ieuwe c lan had te maken met het aan t reden van Frederik

l l cndri k , h a l nJrocr van M a u ri ts . De opt ie was om de grenzen van de Republ iek te co nso l idere n door de verove r i ng v a n d e geb ieden a a n d e oos t · e n de zu idgren s . !-I ct

S taat'>c leger veroverde ac h tcrcenvo lgc m, de steden Oldenzaa l ( 1 62 6) , G rol ( 1 6 2ï) , Den Bosch ( 1 62 9) , Ven lo , Roer111ond en M aast richt ( 1 63 2 ) . D i t offensief l iep des te v lot ter 0 111d a t S pa n je nu een s t r ijd op t wee front e n d iende I c voeren . Va nu i t Fr·a n k r i,j k w a s i 11 1 1 1 1c 1» een n ieuw fron t geopend . Bovendien d re igd e S p a n je doo r een h o l l e n d e i n n a t ic i n e e n s t a a t>ba n k roct te verz inken .

I n een volgende stap kwam het oostel ij k eicel van Zeeuw'>·\'laanderen weer in het vizier. 1\an het S c h c l d efron t gre pen de eerste a ft as t e n de gevec h te n plaats i n 1 62 6 m e t

o n d e r men een mi" Juk te aanva l op de fonen van K ield rech t en Spi n o la . Al s tege n · z e t r ich t t e n de S p a nj a a rd e n o p het mee'>t oos t e l ij ke punt v a n h e t fro n tgeb ied , namel ij k de N aa rme po lde r, het vijfzijd ige fort S in t -Anna op.

Va n.rf 1 G:i2 na rn cn de act ie'> aan het Scheldefront toe. W i l le m van Nassau s laagde cr in met een konc raid de fonen op de rech teroever van de Schelde te veroveren . Ook

h et P·" opger ichte Spaamc fort S i n t -A n n a "'c rd i ngenome n . Bovend ien ve rove rden c lc S ta.l l '>Cll het daaropvo lgende jaar - cn d i t maa l voorgoed - de vest ing Ph i l i pp i ne .

l n het del'cnsief ged rongcn , poogden de Spanjaarden tevergeefs onderh.111de l i ngen aan te k n ope n . Wa n n eer deze in december 1 G:n m i" l u kten , ging men noodgedwongen

over tol de verdere conso l ida t ie van de grcnwerded iging. I k noordz ijde van h e i Waa" l .r nd kreeg zo i n de loop van 1 6:i4 een n ieuwe d ij k l i n ie, opgeworpen l u ssen de vcs· t i n gen 1 1 ul,t en Sa, van Gent. 1 1 icrbi j werden na.1'>l Spaame forten ook e n kele voor· m a l igc .'i taa t'>e forten, aangelegd in de periode 159 1 - 1596, in de l i n ie opgcnomrn , naast de n ieuwe fonen S i n t - Bernard, S i 11 1-Jacob en S i n t -J ozef. Deze l i n ie vormde meteen de

mce'>t noordelijke S paanse VCl'cicd igi ngsl i n ic i n het gebied. \ 'a n OO'>t naa r· \\'es t lagen d e

forten Na"a u , S i n t - /\nna, l'crd i nandus, S i n t -Andries, M oncado, S i n t - N icolaa,, Si n 1 -

L iv in t 1 '> , S i n t -J acob, S i n t-Jo'>cph, S i n t-Ghelci jn, S i n t -Ca t hcleijnc, S i n t -J a n , Si n 1 - E looi,

S i n t - Franciscus, Bo 111 111c lcc, S i n t-Steven, S i 1 1 t - lk rnard, Si n t- Pieter en S i 1H·1\n t hon is.

·12

H E T S T A A T S E E I N D O F F E N S I E F

\"oor de verovering van de zogenaamde Kop

van \'l aa n dercn , en de daaraan verbonden

con t role over d e Schelde, h a d de Rep u b l ic:k

de hulp van het ko n i n k rij k Fra n k rij k nod ig.

Reed s i n 1 6 2 0 wa' t o e n ad e r i n g gezoc h t l O t

het Kon in k rij k, \\'aarna door verdragen i n 1 624,

1 630 en 1 63.; een bela ngrijke fi n a nciële h u l p

\\'crd 01H va ngcn . Ccmakkcl ij k verl iep de 't rijd niet . Op 4 november 1 63 4 "'a' in de Zuidel i jke

'.\cderlanclcn kard i naal - i n ra l l l Fe rd i n ;rnd van

Omtcnrij k, broer van kon i n g Fi l ip, I \'. , 1 J , l a n d \'oogd a a nge t red e n . 1 1 i_j "·a , een e n·a re n q ra l ccg en b l e e k e e n onvcr\\';icht " lcvi�L' tc�cn"i t.1 ndcr.

Op 8 fcbru.iri 1 615 , Joten de Fra n 'e koning

Lodewijk X 1 1 1 en de Rep u b l i e k een verbo nd . lkidc pa rt ijen engageerden z ich e rt oe elk een

leger van 30.000 man op de heen te brengen

en ' J Jra ken een aal l la l 'ce n a rio\ a f voor d e

qcun . 1an en de verde l i ng van de Z u 1 c k l ij ke � eclcrla n den . K \\'a 1 1 1en die bi n n e n de d rie

maanden 111 op, t a n cl , clan zouden 1.c een 'oe-

1·e1-c 1 1 1 e en k.i t hol ickc 'laat 1·orn1cn onder h u n beider bc,che r m i ng. \\'c l 1.ou het Ko n 1 n k ri 1 k

a l l e k u , t plaat,en t u "en C n:ve l i ngcn en B l a n

kenberge i n ha nden k rijge n , t c r"'ijl de Repu

hl 1c:k d e '!ad l l u l , t , het \\'a ,1 , J a n d , B rcd.1 ,

Ccldcrl a n cl en S t evemwecrt zou k rijge n . B lc -

1·cn de Z u ic ljwld l 1 'tl/on. !t1111froo_!!,d l't/TI dr . \(1/trlmulm (1fi1.1 - 1 fih!.:) do(!/ l.11r111 l ;mtrn11a11.

Dt bdtgowgskaart r1a11 Sas i1a11 Gent 111 1 6-1-1. toq;tsdururn aan PI !. Schut. !11 de wet mmdcrdan 15 km lange oms111,1!,tl111g rond rit stad ::.ljn ook de 11tda::.ät111gr11 Assmrdr m ::.d::.atr opgnwmtll.

schappel i jke aanval op Brussel m is lukte , waarop de Spaanse t roepen , versterkt

door de D u i t se t roepen van Octav io l ' iccolom i n i , i n de tegenaanval gi ngen . De s t ri jd, d ie i n de hierop volgende jaren volgde, verl iep wisselend . An twer-pen lag

voortdurend in het vizier en de verdediging op de rechteroever werd door de Spanjaarden dan ook opnieuw georgan iseerd.

De aanval len zouden zich nu elk jaar herhalen. De Staatse ve ldwchL van r 638

voor».ag een n ieuwe inva l in de Zu ideli jke Nederlanden mcl a ls object ief de i nn arne van de steden An twerpen , 1 1 u l s L en Damme. De aanval op Amwerpen stante op ' ' .l juni en i n een eerste fase werd de corl l rolc over de l i n ker Scheldeoever beoogd. De Kru isdijk en de bijbehorende forten Verrebroek en Kallo vie len a l op " tjun i in Staatse handen. Van de korte aarzel ing die h ierop volgde, maakte de kar

d i naal - i n fa nt gebru i k om zij n troepen Le concent reren en een tegenaanval u i l Le voeren op de fonen Verrebroek en Kal lo. Bij deze Slag van Kal lo, die plaatsgr-ccp op 2 r j u n i , slaagden de Spanjaarden er in de K ru isdijk Le herm·eren .

De veldtocht van r 658 mis luk te weliswaar, rnaar vormde s lech ts hcL begin van een n ieuwe reeks offens ieven. De plannen van Freder ik l l cndrik om l l u l

fase werd m i n u t ieus voorbere id, onder meer met de verdere i n richt i ng van de ves·

t i ng Ph i l ippine en de versterki ng van de ves t i ng Oos tburg met het Loofon in 1 6.l'.).

Op 28 ju l i 1 644 zet te de prins het beleg van Sas van Cent i n met de aan leg van een

reusacht ige ci rcu mval l a t ie* . De stad viel op 5 november 1644 .

Met de veroveri ng van ! l u is t op 4 november 1 645 kwam ook de volled ige l i n ie

van commun icat ie tussen de stad en Sas va n Cent i n S taatse handen, a lsook de for

ten Spi nola en K ield rech t . ! l e t geheel werd meteen omgebouwd tot de meest zu i

deli jke Staa tse l i n ie.

Met de verovering van de s tad ! l u i s t was het doel van de Staatscn, namel ij k de

consol idat ie van de zu idgrens en de con t role over de

Schelde, gereal iseerd . De t ij d van onderhandelen

was aangebroken .

\'oor de Spaanse verdediger creëerde de verove

r ing van de beide qeden echter een n ieuwe ;, i t ua t ie .

De oude l i n ies van de Sa;,sevaa n en de l i n ie Sas van

Cent richt i ng 1 1 uls t kwamen geheel of gedeel te l ijk i n handen va n de Repu bl ie k, waardoor de Span

jaarden gedwongen werden tot het opwerpen van

n ieuwe, meer teruggetrokken l i n ies en sperfoncn* .

I n d i t kader is de rea l i sa t ie van de l i n ie van de

N ieuwe \'aan te plaat sen , opgeworpen ter beve i l i

V J ,/ r r J' o / J r r ' "' 11 ,, r.I! . · � - . . u· ;i , ,". rs-� ��,;..--- . .,;.

:;.. � .... -:.-.·-. ·' , :�- -" � f

ging van het \i\faasland en ter vcrvangin.� va n de

Sas-,cvaan - l i n ic. De aan leg ging kon na de i n name · ''"'

van het Sa.., van Gent van s tan . Ook de regio ten �.".11 westen van Sas van Cent werd kon hierop - vermoedel ijk nog in 164 7 - beveil igd 111et het fon Leopold .

D E L I N I E V A N D E N I E U W E V A A R T

M E T D E F O R T E N F R A N C I P A N I .

K E I Z E R S H O E K E N T E R W E S T

De Spanjaarden gingen a l in augustu · ten van \f oerbeke in de .\il ocrvaan u i t 1 11011dck. \'er·

\

/)( 1(1fo11t 111111 dc.\im1,y l (wrt.

volge11s l ie p cl c l i n ie via e n kele i nd i v i d u el e

ver, t e r k i ngen zoa l s h e t ka s teel W u l fsd o11 k

e 1 1 de fo n e n M iserie e11 M end o n k naar de Sas·

i;;c v a a n .

O p de N ieuwe Vaan waren een d rietal for·

tc11 i 1 1gepla n l . 1 le l war-cri va11 11oord naar zu id het Ion Fra n c ipa1 1 i , de redo ute Kei ze rshoek· Pape n m u tse e11 het fon Terwesl .

Na de verovering van 1 1 ul sl , begin november 1 6 45, blcve11 clc l i 11 i e e11 de fo ne1 1 i 11 S pa a me

h a 1 1 d e 11 . De Vrede va n 1\l t 1 1 1.> l cr beveMigde

deze toes tand .

1 l el Ion Fra n c i p.i 1 1 i zou genoemd z i j n 1 1aar de eer\ l e n u n t i u ' voor \' l a a n d c r c n O u a v i o 1\l i n o Frz1 ngipa n i ( 1 .'/) li - 1 (io(i) 1 1 1 . i a r z e k e r i ' d i t n ie t . F o n Fra n ci pan i is e e n

l ' i c r k . 1 1 n bou\\'\\'crk m e t e e 1 1 1 i jdc va11 011 1 e11 b ij 1 00 111 . l I c t gehee l i s u i tge ru s t met b.i s t i o 1 1 ' op de hoeken e n 01 1 1r i 11gd door ee n grach t mc' l ee11 0 1 1 .dl 1a 1 1kel ijkc \\'

h u ishoudi ng, voorafgegaa n door een glacis

met bedekte weg van ru i m 350 111 zijde. r\an de westz ijde - de zijde van d e vijand - i s i n

d i t glacis een rcdan* aa ngebracht .

l Ic t fort is haaks op de N ieuwe \'aart aan

gelegd, d ie h ier via de westel ij ke gracht - de

huid ige Blauwen Kow»cn,beke - aan de voet

van het westel ijke glacis werd omgele id . 1 I c t geheel wa> langs de noordel ij ke zijde toe

gan keli jk via de \\'Cg achter de l i n ie van de

�1 icuwc \'aa n .

Fort Franc ipan i behoort tol de best be

\\'a,1rde 1 ïde-eeu11'>e fonen in de provincie .

. \an de "'e'tclijke zijde zijn de 1·erdediging'

ll'al en de hoofdgracht, a l,ook het volledige

glaci,, l'rij"'cl i mact be"'aard . \'an het oo\lel ijke gedeelte tekenen deze elementen zich

nog du idel ijk af in de perceclieke vorm v.1 1 1 een l' ierb11t fon 111e1 b.1't iom op

de vier hoeken. ! Ict lort "'a' iet' kleiner dan hel fort Francipan i . De 1. i jden """ het

glac1> maten ca. 250 m. ! l et e1ge 11 ! 1 j kc fort h.1d een vcrn10cdel1_jke 1. i jde 1·a11 1 10 1 1 1 . Zo-

1 ;

als bij het fort Francipan i vormde de waterloop van de Nieuwe Vaart de westelijke

glacisgracht .

l n het terre i n z ijn de omtrek l ijnen van het glac is aan de perceelsgrenzen en de

( land) wegtracés nog te onderken nen . l l ierbinnen is cent raal nog een l ichte opho

ging bewaard . Het forta reaal is nu grotendeels bebouwd . Zo is het areaal ten zu i

den van de weg door een woonwij k i ngenomen . De Fortstraat oml ijn t de zu idwes·

tc l ijkc hoek van het glacis .

De 1 icuwe Vaart is ter hoogte van d i t fort on langs door ru i lverkave l ing u i t het

landschap gewist .

H E T F O R T L E O P O L D

l Ic t fort Leopold is genoemd naar aartshertog Leopold W i l he lm, landvoogd van

de Zuide l ijke Nederl a nden van 1 647 tot 1 656 . l I ct fort werd opgeworpen kort na de

i nname van Sas van Cent door de S taatsen in 1 644 en nog voor het afslu i ten van de

Vrede van M u nster van 1648. 1 l e t vormde een heus tegenfort voor de Staatse vesting Sas van Cent .

1 n het begi n van de 2ostc eeuw werd op de plaats van de voormal ige versterking een gmtc hoeveelheid kanonskogels boven gehaald . Op een won ing, een voorma·

l igc herberg in de Staakst raat , i s het opsch r ift '/ oudjort te lezen . 1 l e t Fort Leopoldus was een eenvoudig vierkan t fort , omringd door een gracht en

een getenai l lccrde* bedekte weg voorzien van traversen* en voorafgegaan door een eveneens getcnai l lce 1·d* glacis, waarvan de hoekpunten ru im 200 m ui t el kaa1· Iagcn .

D i t geheel wa> nog eens door een brede gracht omringd. l let eigenlijke fortei land was l icht trapez iumvorm ig. De toegang lag vermoedelijk in de noordzijde.

De afmet ingen van het fort benaderden die van de fonen Francipani en l èrwest in l'vl oerbeke, d ie eveneens in deze periode werden opget rokken. Typologisch ver· "childe het echter van die laats tgenoemde twee door de eenvoudige vierzijd ige vorm

van het e i land en het ont breken van bast ions .

De , i te van het fort Leopold wordt nu in tweeën gedeeld dooi· de S taakst raat , de

benaming voor de oude C raalJansdi jk . l i et gedeel te ten zuiden van de weg omvat

het zuidelij ke glacis, dat nog du ideli jk i n het terre in te herken nen is. 1 iet gedeelte ten noorden is enkel nog horizontaal in de perceelsi ndel ing af te lezen. Van de noord- zu idwaarts lopende G roene d ij k is het d ijk l ichaam bui ten de omtrek van het fort nog goed bewaard . De visuele l i nk met het nabijgelegen Sas van Cent is door de aan leg van het i ndust rieterre in echter verbroken .

\ 1 ·' .>

/; , " , ' 1 1 ...,1 " 1 1 '

' • . '""' ' ·

' :

I .

\ � \ ,, ,,"

' "

DE C ONS OLIDATIE

D E V R E D E V A N M U N S T E R V A N 1 6 4 8

Op 30 januari 1648 ondertekenden de partijen te M u nster de lang bevochten Vrede.

1 l iermee was de eerste stap gezet in de Westfaalse Vrede, waarbij de onan1ankelijkheid van de Republiek door Spanje werd erkend. De tal rijke bepal ingen van het verdrag

vermeldden onder ar t ikel 68 de a fbraak van een aanta l grensforten bezijden de

Schelde. Op S paa nse bodem ware n d i t de nog operat ionele forten S i n t -job, S in t

Donaas, S i n t -Anna , S int - I sabel la , S i n t - Pau lus, S i nt - Bernaen en De Pere l . Aan Nederlandse zijde waren dit de vesting Retranchement met het O ranje- en Nassaufort, het G root Pasfort en het Kle in Pasfort . De a fbraakwerken d ienden la ter geregeld, reden waarom de ui tvoering op zich l iet wachten of zel f nooi t heeft plaatsgevonden.

De Vrede van M u nster bepaalde eveneens dat de Schelde, a lsook het kanaal van

de Sassevaart en het Zwin, e nkel voor b innenvaart en