25/03/2013

1

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

Stephan Claes

Onderzoeksgroep Psychiatrie

Universitair Psychiatrisch Centrum

KU Leuven

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie

• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen

• Gedrag: gedetermineerd door genen?

• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?

• Besluit

25/03/2013

2

Vrije wil in menselijke gedrag:

niet zomaar een academische kwestie…

Als het handelen uit vrije wil niet bestaat heeft dit drastische

gevolgen voor:

– Ethische regels

– Juridisch systeem

– Sociale systeem

– Pedagogie

– Intermenselijke relaties

– Elke vorm van beloning / bestraffing in werksituaties

– …

25/03/2013

3

Vrij handelen in de theologie…

• “If any man doth ascribe of salvation, even the very least, to the free will of man, he knoweth nothing of grace, and he hath not learnt Jesus Christ aright.”Martin Luther

• "We are all sinners by nature, therefore we are held under the yoke of sin . But if the whole man is subject to the dominion of sin , surely the will , which is it's principal seat , must be bound with the closest of chains. And indeed if divine grace were preceded by any will of ours, Paul could not have said that ,`it is God that worketh in us to will and to do’ “ (Phil. 2:13) John Calvin

• The will is then incapable of doing good and cannot resist the grace of God. It must always obey the strongest impression or, what Jansenius calls, the "delectatio victrix”.

Cornelius Jansenius

Bewust handelen: de filosofische discussie (1)

Hard determinisme

• Determinisme is waar, is niet

verenigbaar met vrije wil, en dus

bestaat de vrije wil niet

– Paul-Henri Thiry, Baron d'Holbach,

Diderot, Hume

– Pierre Simon Laplace, A Philosophical

Essay on Probabilities (1814)

• In onze tijd: Stephen Hawking, Galen

Strawson

25/03/2013

4

De Demon van Laplace

“Une intelligence qui, à un instant donné,

connaîtrait toutes les forces dont la

nature est animée et la situation

respective des êtres qui la compose

embrasserait dans la même formule les

mouvements des plus grands corps de

l'univers et ceux du plus léger atome ; rien

ne serait incertain pour elle, et l'avenir,

comme le passé, serait présent à ses

yeux.”

Pierre Simon Laplace, Essai philosophique

sur les probabilités (1814)

Bewust handelen: de filosofische discussie (2)

Metafysisch libertarianisme

• Meer dan één handeling is mogelijk onder een bepaald geheel

van omstandigheden

• Interactie van een niet-fysische entiteit (geest, ziel) met de

fysische causaliteit?

Compatibilisme

• Vrij handelen is binnen een zekere mate mogelijk, ook als het

determinisme waar is

• Handelingsvrijheid als afwezigheid van fysieke belemmering

(Thomas Hobbes)

• Handelingsvrijheid als een psychologisch gegeven (Harry

Frankfurt, Daniel Dennett, Antonio Damasio, Roy Baumeister)

25/03/2013

5

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie

• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen

• Gedrag: gedetermineerd door genen?

• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?

• Besluit

Handelingsvrijheid in de psychologie (1)

Behaviorisme (Skinner, Watson)

– Absolute ontkenning van vrij, bewust handelen: hersenen

fungeren als een “black box”, die eenvoudigweg inkomende

prikkels omzetten in gedrag (stimulus – response theorie)

– Ontkenning van het belang van het bewustzijn

– Onmogelijk te handhaven in zijn radicale vorm

“Give me a dozen healthy infants, well-formed, and my

own specified world to bring them up in and I'll

guarantee to take any one at random and train him to

become any type of specialist I might select – doctor,

lawyer, artist, merchant-chief and, yes, even beggar-man

and thief, regardless of his talents, penchants,

tendencies, abilities, vocations, and race of his

ancestors.”

John B Watson

25/03/2013

6

Handelingsvrijheid in de psychologie (2)

Determinisme in de psycho-analyse

- Ontkenning van het belang van het bewustzijn

- Beschrijving van het onbewuste als eenmechanische, energetische kracht, in analogie met de stoommachine

- Zuiver deterministische kijk op menselijkgedrag bleek onhoudbaar: Herwaarderingvan het Ego als centraal organiatorischprincipe

- Heinz Hartmann, Erik Erikson

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie

• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen

• Gedrag: gedetermineerd door genen?

• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?

• Besluit

25/03/2013

7

Genetica en gedrag

• Zijn wij genetisch gestuurde machines?

• Sommige psychiatrische stoornissen

hebben een sterke genetische

achtergrond (Schizofrenie, bipolaire

stoornis, autisme)

• “Normale” kenmerken (angst, milde

depressiviteit, aggressie,

persoonlijkheidskenmerken) hebben een

veel zwakkere genetische achtergrond

Caspi et al. Science. 2003; 301:386.

Probability

Of Major

Depression

Episode

0 1 2 3 4+

Number Of Stressful Life Events

.50

.40

.30

.20

.10

.00

s/s

s/l

l/l

Variatie in het serotonine transporter genverhoogt de kwetsbaarheid voor depressie

na negatieve levensgebeurtenissen

25/03/2013

8

Genetica en gedrag

• Gen voor roken, voor agressie, voor alcohol misbruik, ...: geen

ondubbelzinnige bevindingen

• V.b. Het MAO-A gen en aggressie

– De bevinding is niet zeer consistent; Als er een effect is van

dit gen, gaat het over een interactie-effect met

omgevingsomstandigheden

Caspi A et al. Role of genotype in the

cycle of violence in maltreated children.

Science. 2002 Aug 2;297(5582):851-4.

Moet genetica een rol spelen

in rechtszaken?

Sterkste genetische factor voor aggressie = het Y chromosoom!

25/03/2013

9

Genetica en gedrag

• Genetische mutaties kunnen de vrijheid van handelen

significant beperken:

vb. Psychose

• Genen kunnen een grens stellen aan wat een individu kan

bereiken

Vb. lengte

• Genen kunnen een invloed uitoefenen om de spontane

reactie van organismen op externe stimuli

Vb. Serotonine transporter

Genetische varianten kunnen de handelingsvrijheid significant

beperken, maar menselijk gedrag kan niet simpelweg worden

teruggebracht tot een genetische basis

25/03/2013

10

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie

• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen

• Gedrag: gedetermineerd door genen?

• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?

• Besluit

Bewustzijn en gedrag

• Is ons gedrag automatisch gestuurd, en is het bewustzijn niet

meer dan een (irrelevant) epifenomeen.

– Watson, Freud,Wegner, Libet, Dawkins

• Of is bewustzijn een cruciaal gegeven om (menselijk) gedrag

te sturen in een complexe sociale context

– Antonio Damasio, Roy Baumeister

25/03/2013

11

Benjamin Libet’s experiment (1)

• Vraag een individu om een eenvoudige motorische actie te

ondernemen (vb. een knop indrukken), en registreer 3 dingen:

– Het moment van de actie

– Het moment van de beslissing om de act te stellen (met een “cathode

ray oscilloscope”)

– Het moment dat de hersenen de actie beginnen voor te bereiden

Libet's experiment:

0 repose

1 (-500 ms) EEG measures Readiness potential

2 (-200 ms) Person notes the position of the dot

when decides

3 ( 0 ms) Act

Benjamin Libet’s experiment (2)

Conclusies

• Het bewuste besef dat men de actie wil gaan stellen ontstaat

nadat de hersenen al aan de voorbereiding begonnen zijn

• Klassiek argument waarmee het belang van het bewustzijn voor

het handelen wordt geminimaliseerd (Rita Carter, Dick Swaab)

Kritieken

• Methodologische kwesties over de bepaling van de het juiste

moment van de bewuste beslissing om de actie te stellen

• Het experiment spreekt een “free will” tegen, maar laat wel een

“free won’t” toe (Benjamin Libet)

• De “urge to act” mag niet verward worden met de eigenlijke

beslissing om de actie te stellen (Alexander Batthyany)

25/03/2013

12

Benjamin Libet’s experiment (3)

Mijn belangrijkste commentaren

• Ook wanneer de actie geïnduceerd wordt door onbewuste impulsen,

dan nog is de beslissing om deze specifieke actie te stellen bewust

genomen door het individu, in overeenstemming met de instructies

van de onderzoeker. Het brein lijkt geen ongepaste acties te

initiëren.

• Vanzelfsprekend wordt ons lichaam voortdurend voorbereid door

ons brein om bepaalde acties te ondernemen, meestal buiten ons

bewustzijn om, maar kaderend in een grotere bewuste beslissing

(vb. bij het stappen)

• Het bewuste beslissen dient zichzelf te limiteren tot deze instanties

waar aandacht belangrijk is

• Het onbewuste en het bewuste werken samen om complex gedrag

mogelijk te maken

Bewustzijn & gedrag: Antonio Damasio (1)

• David Dornsife Professor of Neuroscience, University of Southern California

• Auteur van bekende boeken over neurowetenschappen:

• Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain, Putnam, 1994

• The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of

Consciousness, Harcourt, 1999

• Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain, Pantheon, 2010

25/03/2013

13

Bewustzijn & gedrag: Antonio Damasio (2)

• Bewustzijn ontstaat als gevolg van complexe interacties in het brein,

waarbij representaties van de toestand van het lichaam een cruciale

rol spelen

• Bewustzijn heeft zich in de loop van de evolutie ontwikkeld van

eenvoudig naar zeer complex. Damasio onderscheidt drie fasen:

– Het protozelf: neurale beschrijving van betrekkelijk stabiele

aspecten van het organisme. Resulteert in spontane gevoelens van

het levende lichaam (primordiale gevoelens)

– Het kernzelf: Het protozelf wordt gewijzigd door interactie tussen

het organisme en objecten in de buitenwereld, waardoor de

voorstelling van het zelf en het object gewijzigd worden in een

reeks van voorstellingen

– Het autobiografische zelf: objecten die geregistreerd zijn als

geleefde ervaring of als voorziene toekomst treden in interactie

met het protozelf en produceren een overvloed aan impulsen van

het kernzelf

Bewustzijn als evolutionair gegeven

Bewustzijn als Darwiniaans evolutieproces

• Complexiteit neemt toe als men hoger op de fylogenetische ladder klimt

• Complexiteit neemt toe na de geboorte in functie van de ontwikkeling

Ontogenese recapituleert de fylogenese (Ernst Haeckel)

Bewustzijn als meerwaarde in de “survival of the fittest”

• Voor het bewustzijn zich ontwikkelde, was de regeling van het gedrag

volledig automatisch. Nadat het bewustzijn zich ontwikkelde, bleef deze

automatische regeling bestaan, maar kwam die geleidelijk onder controle

van op het zelf georiënteerde beslissingsprocessen. Dit maakt het sturen

van gedrag in complexe sociale situaties doelmatiger

25/03/2013

14

Bewustzijn & Gedrag: Antonio Damasio (3)

• “Still, most important decisions are taken long before the time of execution, within the

conscious mind, when they can be simulated and tested and where conscious control can

potentially minimize the effect of nonconscious biases. Eventually the exercise of decisions

can be honed into a skill with the help of nonconscious mind processing, the submerged

operations of our mind in matters of general knowledge and reasoning often referred to as

the cognitive unconscious.”

• “Conscious deliberation, under the guidance of a robust self built on an organized

autobiography and a defined identity, is a major consequence of consciousness, precisely

the kind of achievement that gives the lie to the notion that consciousness is a useless

epiphenomenon, a decoration without which brains would run the life-management

business just as effectively and without the hassle. We cannot run our kind of life, in the

physical and social environments that have become the human habitat, without reflective,

conscious deliberation”

• “Conscious decisions begin with reflection, simulation, and testing in the conscious mind;

that process can be completed and rehearsed in the nonconscious mind, from which freshly

selected actions can be executed.”

A. Damasio: Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain, Pantheon, 2010

Bewustzijn en gedrag: Roy Baumeister

• Baumeister beschrijft 4 belangrijkste aspecten van vrij handelen,

zoals zelfcontrole, rationeel kiezen, gepland gedrag en autonoom

initiatief, allen gekoppeld aan bewuste overweging.

• Deze vier psychologische vaardigheden werden ontwikkeld om

menselijk gedrag in een culturele context efficiëntere te maken.

• Bewust handelen wordt dan een geavanceerde vorm van controle

over het handelen, dat mensen in staat stelt tot pro-sociaal gedrag

dat hun belang uiteindelijk meer dient dan oudere evolutionair

bepaalde geautomatiseerde impulsen

Zowel Baumeister als Damasio situeren de ontwikkeling van bewust

beslissen en handelen steving in de evolutietheorie, daar waar

sommige neo-darwinisten (zoals Dawkins) van oordeel zijn dat de

evolutietheorie niet compatibel is met vrijheid in het menselijk

handelen

25/03/2013

15

Menselijk gedrag:

de rol van het bewustzijn

• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie

• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen

• Gedrag: gedetermineerd door genen?

• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?

• Besluit

Besluit (1)

• De discussie over het bewust sturen van menselijk gedrag

staat centraal in de oude discussie over de “vrije wil”

• Bewustzijn is geen immaterieel ding, maar een hogere-orde

eigenschap van ons brein

• Bewustzijn is geen toevallig epifenomeen, maar een

Darwiniaans ontwikkelde eigenschap die helpt bij het

overleven in complexe omgevingen

• Menselijke gedrag wordt gestuurd door bewuste

overwegingen, in interactie met talrijke onbewuste impulsen

25/03/2013

16

Besluit (2)

• Het vrije brein: over miljoenen jaren evolutie heeft ons brein

de mogelijkheid ontwikkeld om ons gedrag bewust bij te

sturen

• Als menselijke vrijheid een gevolg is van het bewuste brein,

dan impliceert dit ook dat er veel factoren zijn die nodig zijn

om deze vrijheid waar te maken: cognitieve controle,

emotioneel evenwicht, afwezigheid van majeure lichamelijke

en psychiatrische ziektebeelden, fysieke en politieke vrijheid

• Handelingsvrijheid is nooit absoluut

Besluit (3)

Practische implicaties:

- Te gemakkelijke stellingen dat de “vrije wil een illusie is” moeten

verworpen worden

- In de plaats daarvan moeten we onze capaciteit om bewust vrij te

handelen maximaliseren door:

- Psychopathologie te bestrijden

- Educatie te versterken

- Persoonlijke en politieke vrijheid te versterken

Ja, mensen zijn machines, biologische machines voortkomend uit de

evolutie. Maar deze machines zijn tot veel meer in staat dan we kunnen

vermoeden.