TerZake | 99

BIJLAGE VAN ELSEVIER MEDIA LABCulturele diplomatie BIJLAGE VAN ELSEVIER MEDIA LAB

98 | TerZake

➊

➋

➌

➍

➎

➏

TerZakeC U L T U U R

Voorbeelden van Nederlandse visite- kaartjes in de creatieve industrie: 1 Irma Boom (tegel-tableau Amsterdam CS) 2 Jaap van Zweden (in 2017 dirigent van het New York Philharmonic) 3 Marcel Wanders (Tempter, Personal Editions Collectie) 4 Hella Jongerius (East River Chair © Vitra)5 Rem Koolhaas (China Central Television) 6 Toneelgroep Amster- dam (Kings of war)

>

Kunst en cultuur als exportproductNederlandse kunst is een belangrijk exportproduct, met veel invloed op het beeld van ons land als handelspartner. ‘Een kwalitatief sterke kunstwereld is cruciaal voor een innovatief en creatief imago.’

Nederland, een speldenprik op de wereld-kaart, is groot in export. Niet alleen goederen en diensten gaan veelvuldig de grens over, ook kunstenaars horen tot de frequent travellers. Cultureel gezien zijn games, dj’s en dancemuziek onze voornaam-ste exportproducten. Is dat belangrijk? Ja, vindt de overheid. Het beeld dat de Neder-landse kunst in de wereld neerzet, is uiterst belangrijk voor het bevorderen van een goed imago van ons land en daarmee van excellente handelsrelaties. Ook Nederlandse ontwerpers zijn wereld-wijd in trek. Zij vormen een belangrijk onder- deel van de topsector Creatieve Industrie die — met 6 procent per jaar — harder groeit dan alle andere sectoren. De sector biedt werk aan 172.000 mensen in 34.000 bedrij-ven, die met elkaar een omzet hebben van 7,1 miljard euro, 2 procent van het bruto binnenlands product. ‘De kracht van de sector zit in het vermogen om te innoveren en waarde te creëren: creatieve bedrijven ontwikkelen vernieuwende ideeën, producten, diensten, systemen, strategieën en werkwijzen,’ aldus de onafhankelijke adviesraad Dutch Creative Council van het door de minister van Economische Zaken opgerichte Topteam Creatieve Industrie.

DutchCultureDe export van hoogwaardige producten en diensten is voor Nederland van levens- belang. Samenwerken met andere landen en culturen is daarvoor cruciaal. Om dat beleid

concreet te maken, is in 1999 de Stichting voor Internationale Culturele Activiteiten opgericht, inmiddels herdoopt tot Dutch-Culture. Een organisatie die kunstenaars en culturele organisaties met plannen voor internationale projecten koppelt aan buitenlandse contacten en adviseert bij fondsenwerving. Deze stichting zorgt ervoor dat bedrijven en kunstinstellingen in het buitenland Nederland weten te vinden. Ook ondersteunt DutchCulture diplomatie-ke missies met voorstellingen en exposities. Culturele diplomatie creëert namelijk een platform voor het soepel leggen van zake-lijke contacten. Directeur Cees de Graaff (59) illustreert dat met het Holland-Kyushu- project. ‘Door in een overkoepelend project een aantal interessante losse initiatieven te promoten tussen Nederland en Kyushu, het tweede grote eiland van Japan, kun je duurzame relaties bouwen en mensen enthousiasmeren voor nieuwe samenwer-kingen. Zo ontdekken we dat Nederland en Kyushu naast hun belangstelling voor ambacht en innovatie ook een aantal maatschappelijke vraagstukken delen. Dat schept mogelijkheden voor de creatieve industrie en bedrijven aan beide zijden die zich daarmee bezig houden.’Welke kunstenaars zijn onze belangrijkste visitekaartjes? Dat signaleert DutchCulture onder meer aan de hand van zijn database Buitengaats, waar het de buitenlandse activiteiten van de creatieve sector bijhoudt. Ook reacties uit hun wereldomspannend

netwerk tellen mee. Een van die ‘iconen’ is Toneelgroep Amsterdam (TA) en haar directeur Ivo van Hove. Zij horen bij de wereldtop, net als architect Rem Koolhaas, Jaap van Zweden, chef-dirigent van de New York Philharmonic, en ontwerpers als Marcel Wanders en Irma Boom, die internationaal aandacht trok met haar tegeltableau in de onderdoorgang bij het Amsterdamse Centraal Station. Ontwerpster Hella Jongerius werd door het gezagheb- bende Britse lifestylemagazine Wallpaper uitgeroepen tot een van de drie belangrijk-ste ontwerpers ter wereld. De Graaff: ‘Deze topkunstenaars staan garant voor Nederland als innovatief, creatief land.’

BruggenbouwersDaarnaast stimuleert DutchCulture ‘bruggenbouwers’, kunstenaars en ontwer-pers die een brug slaan naar de toekomst en de weg vrijmaken voor anderen. Zo iemand is Eric Klarenbeek (37), opgeleid aan de Design Academy in Eindhoven. Hij zoekt naar een natuurlijke vervanger voor plastic. Gebruiksvoorwerpen, textiel, bouwmateria-len, isolatie, tot gevelplaten aan toe, vrijwel alles is van kunststof met als grondstof milieuonvriendelijke aardolie. ‘Al dat plastic blijft voor eeuwig bestaan, realiseerde hij zich met ontzetting. ‘Het wordt alleen afgebroken in steeds kleinere deeltjes, die ademen we in, we eten het al. Ik wil dat veranderen. Mijn plannen moeten ecologi-sche impact hebben.’ Klarenbeek doet dat

met nieuwe technologie en met behulp van de schimmeldraden waaraan paddenstoelen groeien, zoals het elfenbankje of de shiitake. Hij vond een 3D-printer uit om een papje van natuurlijke materialen — houtsnippers en water bijvoorbeeld — in een vorm te printen. Daar laat hij zijn schimmeldraden in groeien. Eenmaal gedroogd wordt dat materiaal keihard. Maar afhankelijk van het soort paddenstoel en de gebruikte methode zullen alle eigenschappen van kunststoffen na te bootsen zijn, verzekert Klarenbeek.

ChinaDe begroting van DutchCulture is krap en gaat op aan projecten in acht focuslanden. België, Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten zijn ‘onze belangrijkste afzetgebieden’. Bij de keuze voor China, Indonesië en Turkije gaat het ook om geopolitieke belangen. Cees de Graaff wijst op het Chinees-Nederlands Design and Arts Platform. ‘Men wil in Shenzhen samen met het lokale bedrijfsleven en met Dutch-Culture als intermediair een designschool en een designpark opzetten, wat weer mogelijkheden biedt voor het Nederlandse creatieve bedrijfsleven om toegang te krijgen tot productiefaciliteiten daar. Maar ook voor directe toegang tot de Chinese markt. We zijn nu in gesprek met meubel-producent Gispen.’China-expert bij DutchCulture is Monique Knapen. Zij spreekt Mandarijn. Via haar relaties — zij woonde jaren in het land —

Get

ty Im

ages

Get

ty Im

ages

BIJLAGE VAN ELSEVIER MEDIA LAB

100 | TerZake

Architectuur MVRDV, OMA, Mecanoo Dans De Stilte, Jan Martens, Nederlands Dans TheaterOntwerpers Lidewij Edelkoort, Irma Boom, Marcel WandersFilm Morgan Knibbe, Job Joris &

Marieke, Oeke HoogendijkHeritage Anne Frank Stichting, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, RijksmuseumLiteratuur Tommy Wieringa, Arnon Grunberg, Herman KochDJ’s W&W, Oliver Heldens, Chuckie

Fotografie World Press Photo, Erwin Olaf, Ruud van EmpelTheater Toneelgroep Amsterdam, Theater Terra, Etienne BorgersBeeldende kunst Atelier van Lieshout, Marlene Dumas, Lonnie van Brummelen & Siebren de Haan

DutchCulture houdt nauwkeurig bij welke kunstenaars de grens overgaan. Dit is hun top-3 voor elke sector:

Boven Animatie van het in 2017 te openen cultureel centrum in de Chinese stad ShenzhenOnder De mycelium- chair van Eric Klarenbeek: een combinatie van 3D-printen en levende organismen

Culturele diplomatie

A D V E R T E N T I ES I M O N S & B U U N K

combinatie tot stand van betere architectuur van verpleeghuizen, e-health-toepassingen en computerprogramma’s om mantelzorgers en zorgverleners met elkaar te laten communiceren. ‘Shenzhen worstelt ook met vergrijzing én er is maakindustrie. Via de daar gelegde contacten kan de sector nu dit concept introduceren.’ De Waal nodigde er relaties uit voor een bezoek aan de tentoon-stelling The Future of Fashion. ‘Een mooie tentoonstelling die meteen innovatief gebruik van nieuwe materialen liet zien. Een perfecte manier om Nederlandse creativiteit en Nederlands initiatief te tonen.’

Natuurlijke schimmelsInitiatief is er genoeg bij Nederlandse ont- werpers. Eric Klarenbeek noemt zichzelf met nadruk ‘ontwerper’ en geen kunstenaar, hij wil een product neerzetten. Toch maakte zijn innovatieve concept om plastic te vervangen aanvankelijk furore als kunstwerk. ‘We hebben een stoel geprint met schimmels. Die is de hele wereld overgegaan en heeft heel veel aandacht getrokken.’ Zo kwam Klarenbeek in contact met zijn huidige zaken- partner, het Amerikaanse bedrijf Ecovative, ook opgezet door jonge techneuten met een missie, die paddenstoelen kweekten onder hun bed. Nature’s glue, een natuurlijk kleefmiddel, noemden deze jongens hun schimmels. Zonder het giftige en kankerver-wekkende formaldehyde, een veelgebruikte grondstof voor bouwmaterialen en plastics.Maar speciale 3D-printers hadden ze nog niet — totdat Klarenbeek die leverde. Ecovative heeft inmiddels zeventig werknemers, Studio Klarenbeek wordt bemand door vijf mensen en een aantal robots die zelfstandig staan te printen in stof- en bacterievrije ruimtes. Zij maken lampenkapjes, krukjes en koelboxen, terwijl Studio Klarenbeek experimenteert met natuurlijke materialen. Zo wordt er met Brabantse kwekers gewerkt aan grote structuren van mos voor geluids-wanden langs snelwegen. ‘Mossen blijken enorm goede fijnstofvreters. Het mooie is: overal ter wereld kun je de grondstoffen voor deze technologie vinden. Europa is ons focusgebied, maar ook in Azië komen we vaak. We zijn bezig voor vijf bedrijven producten te ontwikkelen.’ Klarenbeek begeleidde op verzoek van Dutch- Culture dit voorjaar ontwerpers tijdens de Dutch Design Week in Beiroet. ‘Ik vind het belangrijk dat ik een onderdeel kan zijn van de zoektocht naar het plastic van de toekomst. We werken voor sport-, outdoor- en autobedrijven, ook Nederlandse. Ik kan nieuwe markten aanboren. Dan wordt kunst economie, dán vind ik het interessant.’ [JVV]

kwam zij in contact met Pureland, een Chinees bedrijf dat investeert in culturele centra in Chinese steden. Zij zitten in Chengdu en Chongqing. Pureland benaderde DutchCulture voor inhoudelijke versterking van hun centra met tentoonstellingen en muziek. Het Nederlandse bedrijf Yalp, dat zelf de weg naar China vond en samenwerkt met Pureland, levert er speeltoestellen. Zo kunnen Chinese kinderen nu Hollands-veilig klimmen en schommelen. Een typisch stukje polderstraatbeeld, overgeplant naar China.

Ontwerpers van de toekomstSinds 1 februari is Jann de Waal (52), ceo en eigenaar van Info.nl, lid van het Topteam om de internationale relaties te versterken. Hij is daarnaast partner bij Fuenta, een netwerk van businessvernieuwers, en actief in verschillende publieke organisaties rond innovatie, onderwijs en de creatieve industrie. ‘De verdienste van ontwerpers zit ’m ook in het vermogen om buiten de lijntjes te kleuren,’ zegt hij. Ze kunnen nieuwe oplossingen bedenken voor wat hij ‘wicked problems’ noemt. Zo boog de sector zich over de vraag: hoe kunnen we dementeren-de ouderen op een betere manier thuis laten wonen? Er wordt altijd gekozen voor een integrale benadering. Daardoor kwam een

Populair in het buitenland

‘Het Westen kijkt niet naarRusland, alleen naar Poetin’

Door�onze�redacteurEva�Cukier

A�M�ST�E�R�DA�M�.�Haar uitgeverij staat be-kend als een van de laatste bastions vanliberaal denken in Rusland en haar talk-s h ow, waarin ze gevoelige onderwerpenaansnijdt, is een verademing op de doorstaatspropaganda overspoelde media.Irina Prochorova (60) wordt vanwegehaar vele activiteiten op het snijvlak vancultuur, literatuur en politiek vaak aange-duid als een van de belangrijkste intellec-tuelen in Rusland. Onlangs was ze in Ne-derland om te praten over de staat van deRussische cultuur.

Samen met haar broer, de steenrijke za-kenman Michail Prochorov, trekt ze op te-gen het poetinisme. Dat doen ze met hunstichting, die culturele initiatievensteunt. In 2012 richtten zij een nieuwepolitieke partij op, ‘B u rge r p l atfo r m’ ge h e -ten. Michail stelde zich bij de presidents-verkiezingen van 2012 als een van de wei-nigen kandidaat als liberaal alternatiefvoor Poetin. Maar nadat hun partijgeno-ten zich hadden uitgesproken voor de an-nexatie van de Krim, zagen broer en zuszich gedwongen de partij te verlaten.

U bent een gerespecteerd intellectueel,wat deed u besluiten het wespennest vande politiek te betreden?„Ook op mij oefende het politieke speleen enorme aantrekkingskracht uit. Vi apolitiek kom je in contact met groependie je normaal gesproken niet snel tegen-komt. Ik zag het als een test, ik wilde we-ten of ik een dialoog kon aangaan metmensen die ver van mijzelf afstaan.”

Wat ontdekte u tijdens gesprekken metde gewone Rus?„In Rusland, en ik denk ook in Europa, iseen politieke crisis gaande. Zodra je hetwoord ‘democ ratie’ in de mond neemt,stuit je in Rusland op een extreem agres-sieve reactie. Als je vervolgens met Rus-sen praat, kom je erachter dat zij, zonderhet zelf altijd te beseffen, hun leven weldegelijk willen inrichten volgens demo-cratische principes als gelijkheid, eerlijk-heid en gerechtigheid.”

Heeft de democratische oppositie nogwel slagkracht onder Poetin?„Jazeker, de oppositie kan nog genoegdoen. Het is fascinerend om te zien hoeeen samenleving zichzelf ook in moeilijkeomstandigheden blijft ontwikkelen. Zozie ik overal in Rusland discussieclubs uitde grond schieten, vrijwilligerswerk ispopulair en er worden educatieve pro-g r a m m a’s opgezet. Overal zijn – ondanksde onderdrukking – ng o’s actief. Dat is al-lemaal onderdeel van een nieuwe bewe-ging van onderop. Russen zijn niet apa-thisch, zoals vaak wordt aangenomen.Het Westen merkt de veranderingen in deRussische samenleving niet op, omdat erniet naar de samenleving wordt gekeken,maar alleen naar Poetin.”

INTERVIEW�IRINA�PROCHOROVA

Volgens intellectueel IrinaProchorova heeft het Westeneen verkeerd beeld vanRusland. De Russen waarderendemocratische principes weldegelijk. „De praktijk is veelhoopvoller dan de propaganda.”

De�situatie�in�Rusland is�volgens�Irina�Prochorova�razendsnel�verslechterd.�Daarom�is�het�volgens�haar�belang-rijk�het�Russische�volk�te�steunen.

In Europa is de angst voor het Ruslandvan Poetin groot.„En misschien is dat wel terecht. Alleenziet het Westen Russen niet als welden-kende mensen, maar slechts als dienaarsvan Poetin. Er wordt te vaak gesteld datRussen aan tirannie gewend zijn, maardat klopt niet. Het ontbreekt aan interna-tionale solidariteit met Rusland. Onzelanden zitten allemaal in hetzelfdes c h u it j e : economische crises, migratie,opkomend nationalisme, populisme. Water op dit moment in Frankrijk, Oostenrijkof Polen gebeurt, is vergelijkbaar met desituatie in Rusland. Maar als ik dit gebrekaan solidariteit probeer te bespreken metmensen buiten Rusland, stuit ik vaak opo n b e g r i p.”

U zegt dat we beter naar de Russen moe-ten luisteren?„Absoluut! Wat heeft het voor nut om al-leen maar naar de president te luisterenen niet naar het volk? Dan krijg je eenheel verkeerd beeld van ons land. De pro-paganda bestaat uit holle retoriek, depraktijk is veel hoopvoller. De Russischesamenleving is niet verloren, integen-deel, zij is kampioen overleven.”

In Europa vraagt men zich af wanneerde Russen nu eindelijk eens gaan protes-teren tegen Poetin.„Dat hebben we gedaan! Maar nu is dat tegevaarlijk geworden, je belandt in de ge-vangenis of erger. Nederlanders zoudentoch ook de straat niet op gaan als zedaarbij het risico lopen in elkaar geslagente worden? Vier jaar geleden, toen ik zelfnog in de politiek zat, werd er al geklaagddoor de oppositie dat ze het moeilijk had-den onder Poetin. En kijk hoe Rusland ervandaag voor staat, ons land is razend-snel achteruitgegaan. Daarom is het be-langrijk om het initiatief van mensen testeunen, alleen zo kunnen we die nega-tieve trend keren.”

Op wat voor manier doen u en uw broerdat nu?„Ons fonds is actief op cultureel vlak ensteunt projecten in de regio’s. Cultuurpo-litiek is ook een vorm van politiek en erzijn zoveel initiatieven die de moeitewaard zijn. Het belangrijkste probleemvan de erfenis van de Sovjet-Unie is datRusland geen traditie heeft van solidari-teit. Autoritaire regimes zijn immers geenvoorstander van eigen initiatief van bur-gers. Wij proberen horizontale verbindin-gen een nieuwe impuls te geven, die deessentie vormen van democratie.”

U bent een optimist?„Ik ben een voorzichtige optimist. U moetweten dat mijn generatie sowieso al geenenkele illusie koesterde. In de Sovjet-Unie hádden wij geen toekomst. De valvan de Sovjet-Unie was voor mijn genera-tie echt een cadeau dat ons in de schootwerd geworpen. En dat is ook waarom ikjonge Russen op het hart druk: jullie heb-ben eindeloos meer kansen dan wij vroe-ger, waardéér die verworvenheden enprobeer ze te beschermen.”

Heeft u veel contact met jongeren?„Jazeker, er werken veel jonge mensen opde redactie van mijn uitgeverij. Sommi-gen zijn wanhopig en willen naar het bui-tenland. Ik begrijp dat wel. Ze groeidenop in een land dat op weg was naar vrij-heid, en nu lijkt die weg geblokkeerd.

Helaas is gebleken datde annexatie van deKrim ook door veelliberalen werd gesteund,ook binnen onze partij

FOTO

�’S�PAVEL�GOLO

VKIN/AP,�M

AXIM

�SHEMETO

V/REUTERS

2014 was een rampjaar voor Rusland,maar nu zie ik dat jongeren hun maat-schappelijke activiteiten weer oppakken,wat ontzettend belangrijk is.”

Terug naar 2014. U en uw broer staptenop toen uw partij weigerde afstand tenemen van de annexatie van de Krim.„Dat was een heel treurig moment. In depolitiek moet je compromissen sluiten,maar in sommige situaties zijn compro-missen gewoon onmogelijk. Ik vond dateen liberale oppositiepartij als de onzeverplicht was de annexatie te veroorde-len. Helaas is gebleken dat de annexatieook door veel liberalen werd gesteund,ook binnen onze partij. We hebben toeneen stemming georganiseerd in de regio-nale partijcentra en een meerderheidsteunde de annexatie. Dat was het mo-ment dat ik en mijn broer zeiden: ‘Sorr y,dan trekken wij ons terug’.”

Dat moet een bittere teleurstelling zijnge wee st.„Het was een ontzettend moeilijke beslis-sing, wel de enige juiste. Daarna heb ikbesloten mijn persoonlijke relaties bovenmijn politieke voorkeuren te stellen enheb ik onder mijn vrienden een taboe in-gesteld op het thema ‘K r i m’. Er zittenmensen bij die ik al veertig jaar ken, en ikweiger met hen te breken alleen omdatwe op politiek vlak van mening verschil-len. In Rusland heerst wat ik noem een‘Koude Burgeroorlog’, de enige manierom niet van elkaar vervreemd te raken ispolitiek en privé rigoureus te scheiden.”

Is die kloof er ook op cultureel vlak?„Helaas wel. Zo zijn er schrijversbondendie in ruil voor geld samenwerken methet openbaar ministerie. Ook zien wezelfcensuur weer opduiken, mensen diezichzelf een spreekverbod opleggen. Er isniet veel voor nodig het Russische traumavan de repressie nieuw leven in te blazen.Maar cultuur is veerkrachtig, en de boe-kenbranche waarin ik werk, is nog vrij.„Gelukkig zijn er nog altijd onderwerpenwaarbij de Russische bevolking keihardstelling neemt. Neem het verbod op abor-tus dat de overheid onlangs wilde invoe-ren. Na een storm van verontwaardigingzag de regering zich gedwongen het wets-voorstel in te trekken. Al die simplisti-sche verboden die de overheid insteltgaan voorbij aan de complexiteit van deRussische samenleving. Het laat zien dathet Kremlin totaal geen inzicht heeft inde werkelijke problemen in het land.”

Hoe is dat mogelijk?„De Sovjet-Unie viel mede uit elkaardoordat niemand de waarheid durfde tevertellen en alle informatiebronnen – vanenquêtes tot statistieken tot analyses –werden vervalst. Ook vandaag de dag zijnenquêtes niet te vertrouwen. Een Rus dieplotseling een opiniepeiler aan de tele-foon krijgt die hem vraagt: ‘Goh, watvindt u van de president en de annexatievan de Krim?’, gaat echt de waarheid nietvertellen. De steun van de bevolking voorPoetin moeten we ook met een korrelzout nemen. De Russische samenleving isin werkelijkheid veel ontwikkelder danwij denken. Ik probeer Russische functio-narissen dan ook altijd te laten inzien datde journalistiek in feite de beste en goed-koopste manier voor de staat is om deburger in de gaten te houden. Daar kangeen verklikker of enquête tegenop.”

Irina�Prochorova�is�eigenaarvan�de�liberale�uitgeverij�NewLiterary�Observer.�De�25-jarigeNLO�geeft�boeken�en�tijdschrif-ten�uit,�en�organiseert�lezingenen�debatten.�Ook�heeft�Procho-rova�een�populaire�en�zeer�kriti-sche�talkshow�op�de�onafhanke-lijke�zender�RBK,�waarvan�haarbroer�de�eigenaar�is.

In�2004�richtte�ze�de�MikhailProkhorov�Foundation�op,�ge-noemd�naar�haar�broer,�die�cul-turele�initiatieven�in�Ruslandsteunt.�Ze�ontving�verschillendeonderscheidingen,�waaronderhet�Franse�Légion�d’H�o�n�n�e�u�r.

Liberale�uitgever

Légion�d’Honneur

PostNL • Port betaald • Retouradres Postbus 11, 1200 JC Hilversum

AP Terug naar Deshimavoormalige VOC-factorij in Japan

#50 • van 10 december t/m 16 december 2016 • prijs € 1,75

PostNL • Port betaald • Retouradres Postbus 11, 1200 JC Hilversum

AP Terug naar Deshimavoormalige VOC-factorij in Japan

#50 • van 10 december t/m 16 december 2016 • prijs € 1,75

v 11

christelijke opstanden, maar kreeg ze er-onder met hulp van Nederlandse scheeps-kanonnen. Hij verordonneerde de sakoku, de totale afsluiting van Japan. Alleen de Nederlanders kregen als dank een Han-delspas. Die borgen het papier als grote schat op in een kamferhouten kist tegen ongedierte en verhuisden van het nabijge-legen havenstadje Hirado naar hun splin-ternieuwe bruggenhoofd in de baai van Nagasaki: Deshima. Een kunstmatig, waai-ervormig ‘Eiland dat uitsteekt’ van amper

anderhalve hectare waar niemand af mocht.

Hollandkunde

Als handelspost stelde Deshima weinig voor, Japan deed veel meer zaken met Chi-nezen. Maar als doorgeefluik van westerse wetenschap des te meer. Duizenden boe-ken met de nieuwste medische en water-bouwkundige kennis kwamen vanuit voc-schepen de factorij op, het smalle brugge-tje over naar Nagasaki en zo naar de hoofd-stad Edo, de oude naam voor Tokio. Hon-derden Japanners leerden Nederlands – ‘het Latijn van het Oosten’ – om al die boe-ken te lezen. Zo ontstond een heel vakge-bied: Rangaku, of Hollandkunde. De spo-ren daarvan vind je nog steeds in de Japan-se taal: ponpu voor pomp, madorosu voor matroos. ‘Randoseru voor ransel,’ voegt

Valckx toe. ‘Mesu voor chirurgisch mes,’ weet Forrer. Favoriet van Valckx is otenba. ‘O ja,’ lacht Forrer. ‘Een wilde, ontembare vrouw.’ Weinig kans dat die term uit boe-ken is opgepikt.Op Deshima woonden enkel mannen, maximaal veertien. Alleen vrouwelijk be-zoek uit de prostitutiewijk Maruyama was toegestaan. Zo’n nachtelijke gast liep ooit een olielampje omver. De Handelspas werd snel in veiligheid gebracht terwijl Deshima half afbrandde. Het eiland is vaak van gezicht veranderd, alleen de waaiervorm bleef hetzelfde. Die vind je nu nog steeds terug in de winkel-schappen, als halfronde Deshima-koekjes en op pakken Deshima-koffie. Bij het af-scheid van Valckx kijken Forrer en ik nog even om. En ja hoor, wat ze zeggen klopt: ook de Nederlandse ambassade is ge-bouwd in de vorm van een waaier.

Plattegrond van de handelspost (‘Faktory’) op Deshima, 1824

>

Nagasaki met de locatie

van Deshima, 2016

v10

Is dit echt waar? Ongelovig kijk ik Bas Valckx van de Nederlandse ambassade in Tokio aan. ‘Ja hoor! Regelmatig ko-

men Japanners langs met plannen om sa-men een nieuwe voc op te richten.’ Ook mijn reisgezel, de japanoloog Matthi Forrer, kijkt er niet van op en neemt nog een slok koffie. Nou, daar moet je in Neder-land mee aankomen. En die slavenhandel dan? En al die bruut gerunde plantages? Dat speelt dus niet in Japan. Dat was dui-zenden kilometers verderop in Batavia,

vanwaar af en toe een handelsschip naar Nagasaki zeilde. Want twee eeuwen lang had Nederland een exclusieve afspraak met de Shogun, de machtige Japanse al-leenheerser. Tussen 1639 en 1854 mocht geen enkel ander westers land contact heb-ben met Japan, laat staan handel drijven. Ze hadden hier slechte ervaringen opge-daan met Portugezen, die behalve suiker ook God aan de man brachten en zo tien-duizenden zieltjes wonnen. De Shogun had grote moeite met het neerslaan van

In Japan is onze VOC be-roemd. Ieder kind leert daar over Deshima, de Neder-landse handelspost in Na-gasaki. Ooit poort naar het Westen, nu symbool voor openheid en onlangs her-bouwd. In OVT een tweeluik.tekst en foto’s marten minkema

v 11

christelijke opstanden, maar kreeg ze er-onder met hulp van Nederlandse scheeps-kanonnen. Hij verordonneerde de sakoku, de totale afsluiting van Japan. Alleen de Nederlanders kregen als dank een Han-delspas. Die borgen het papier als grote schat op in een kamferhouten kist tegen ongedierte en verhuisden van het nabijge-legen havenstadje Hirado naar hun splin-ternieuwe bruggenhoofd in de baai van Nagasaki: Deshima. Een kunstmatig, waai-ervormig ‘Eiland dat uitsteekt’ van amper

anderhalve hectare waar niemand af mocht.

Hollandkunde

Als handelspost stelde Deshima weinig voor, Japan deed veel meer zaken met Chi-nezen. Maar als doorgeefluik van westerse wetenschap des te meer. Duizenden boe-ken met de nieuwste medische en water-bouwkundige kennis kwamen vanuit voc-schepen de factorij op, het smalle brugge-tje over naar Nagasaki en zo naar de hoofd-stad Edo, de oude naam voor Tokio. Hon-derden Japanners leerden Nederlands – ‘het Latijn van het Oosten’ – om al die boe-ken te lezen. Zo ontstond een heel vakge-bied: Rangaku, of Hollandkunde. De spo-ren daarvan vind je nog steeds in de Japan-se taal: ponpu voor pomp, madorosu voor matroos. ‘Randoseru voor ransel,’ voegt

Valckx toe. ‘Mesu voor chirurgisch mes,’ weet Forrer. Favoriet van Valckx is otenba. ‘O ja,’ lacht Forrer. ‘Een wilde, ontembare vrouw.’ Weinig kans dat die term uit boe-ken is opgepikt.Op Deshima woonden enkel mannen, maximaal veertien. Alleen vrouwelijk be-zoek uit de prostitutiewijk Maruyama was toegestaan. Zo’n nachtelijke gast liep ooit een olielampje omver. De Handelspas werd snel in veiligheid gebracht terwijl Deshima half afbrandde. Het eiland is vaak van gezicht veranderd, alleen de waaiervorm bleef hetzelfde. Die vind je nu nog steeds terug in de winkel-schappen, als halfronde Deshima-koekjes en op pakken Deshima-koffie. Bij het af-scheid van Valckx kijken Forrer en ik nog even om. En ja hoor, wat ze zeggen klopt: ook de Nederlandse ambassade is ge-bouwd in de vorm van een waaier.

Plattegrond van de handelspost (‘Faktory’) op Deshima, 1824

>

Nagasaki met de locatie

van Deshima, 2016

v10

Is dit echt waar? Ongelovig kijk ik Bas Valckx van de Nederlandse ambassade in Tokio aan. ‘Ja hoor! Regelmatig ko-

men Japanners langs met plannen om sa-men een nieuwe voc op te richten.’ Ook mijn reisgezel, de japanoloog Matthi Forrer, kijkt er niet van op en neemt nog een slok koffie. Nou, daar moet je in Neder-land mee aankomen. En die slavenhandel dan? En al die bruut gerunde plantages? Dat speelt dus niet in Japan. Dat was dui-zenden kilometers verderop in Batavia,

vanwaar af en toe een handelsschip naar Nagasaki zeilde. Want twee eeuwen lang had Nederland een exclusieve afspraak met de Shogun, de machtige Japanse al-leenheerser. Tussen 1639 en 1854 mocht geen enkel ander westers land contact heb-ben met Japan, laat staan handel drijven. Ze hadden hier slechte ervaringen opge-daan met Portugezen, die behalve suiker ook God aan de man brachten en zo tien-duizenden zieltjes wonnen. De Shogun had grote moeite met het neerslaan van

In Japan is onze VOC be-roemd. Ieder kind leert daar over Deshima, de Neder-landse handelspost in Na-gasaki. Ooit poort naar het Westen, nu symbool voor openheid en onlangs her-bouwd. In OVT een tweeluik.tekst en foto’s marten minkema

v 13

keert de kade van Deshima bij de Water-poort.’ We zijn Deshima dus al ongemerkt opgelopen. Vroeger lag rondom zeewater met vrij zicht op de baai. Nu ligt Deshima geblindeerd tussen kantoren en stap je de tram uit aan de korte rechterzijde van de factorij, waar roeibootjes lading aan wal brachten van de voc-schepen die in de baai moesten ankeren. Dat was altijd in de vroege herfst, de rest van het jaar zat de Waterpoort potdicht en moest je de trap op om over de metershoge ringmuur van de factorij naar buiten te kijken. Het was dan een luxe gevangenis, met Japanse wachtposten bij de Landpoort en op zeven andere strategische hoeken. Ook het gou-vernement van Nagasaki had goede inkijk vanaf de heuvel ernaast. Op Deshima werd veel gebiljart, verveeld en gerookt uit lange Goudse pijpen, terwijl de Hollanders en hun tientallen Japanse tolken elkaar nauw-lettend in de gaten hielden. Alle communi-

catie met het vasteland liep via de tolken en het was niet de bedoeling – maar wel de praktijk – dat de gasten zelf Japans leerden. Ze mochten alleen van het eiland af voor een begrafenis, en de Landpoort ging ook open voor de jaarlijkse Hofreis naar Edo. Dan werd een kleine Nederlandse delega-tie in de lange stoet meegedragen om de fijnste Europese stoffen en zeldzame hout-soorten van Borneo aan de Shogun te schenken.

Opperhoofd

De Waterpoort is nu het loket voor toe-gangskaartjes. Vandaar loopt de lange hoofdstraat van Deshima in een mooie waaierbocht over de hele breedte naar de andere kant. Nieuw aangelegd, want er was niets meer uit die oude tijd. Het is ook hier druk en ik herken de vlaggetjes van school-klassen uit het Park van de Vrede. Forrer wijst links en rechts op de meest recent op-getrokken historische gebouwen, naar voorbeeld van Deshima in het begin van de negentiende eeuw. Hier de pakhuizen, daar de woning van de klerk, en dat houten gebouw met symmetrische trappen links en recht naar een balkon op de eerste ver-dieping is het huis van het Opperhoofd, de hoogste Nederlandse functie op de factorij. Binnen gaan de schoenen uit, we zijn hier op bezoek. Forrer heeft de kamers eigen-handig ingericht met de juiste meubels. Ta-fels, stoelen, kaarsensnuiters, kwispedo-ren, luchters en serviezen; alles klopt met

prenten en inventarislijsten uit Deshima rond 1820. ‘Maandenlang heb ik Europese antiekzaken afgereisd. Bijna nergens in Ne-derland vind je zulke exacte stijlkamers. Zie je die boeken in de kast? Geen bezoeker kan erbij, maar ze komen wel precies uit die tijd.’ Toch is het een merkwaardige op-stelling. Je bent in Nederland, maar ook weer niet tussen al die Japanse schuifdeu-ren en tatami-matten.

Zenuwstuipen

Op de grote eettafel van het Opperhoofd staat een fraaie mock-up van een feestmaal-tijd. In het midden prijkt een grote var-kenskop met een appel in de bek. Ik kijk er bijna overheen maar besef opeens dat dit voor Japanners heel raar moet zijn. Een big met fruit tussen de kaken, dat stond en staat hier niet op het menu. Maar omge-keerd: hoe vaak zal op Deshima vliegende vis zijn geserveerd? Dat is de veel gegeten specialiteit rond Nagasaki, die ik gisteren zo mooi kreeg opgediend tegen een heuvel van geraspte rettich. Net of hij gekromd uit zee sprong, de kop omhoog, de vleugels gespreid en de onderkant in partjes gesne-den, klaar voor de stokjes. Maar bij het pakken van het tweede schijfje hapte de vis en sloeg met zijn vleugels in een zeer half-slachtige poging van de schaal te vliegen. Zenuwstuipen, niks aan de hand. Iedereen at gewoon door, ik ook. Nee, dan dieren-koppen met appels; heel exotisch en om bij te griezelen. Ze zijn hier wel verslingerd

In de hoofdstraat van Deshima

Hollandse koffie uit de souvenirshop

>

Hollandse koffie uit de souvenirshop

v12

Choreografie

Twee uur vliegen van Tokio ligt Nagasaki, dat je van boven langgerekt ziet liggen aan een baai op het zuidereiland Kyushu. Ie-dereen noemt Forrer hier bij zijn voor-naam, want Mister Matthi-san is beroemd. Je kunt hem ook niet over het hoofd zien: een lange man met dito, breed waaierend haar onder een gleufhoed waarvan de rand op een plat brilmontuur rust. Daarachter ogen die niets missen, met speciale aan-dacht voor de subtiele choreografie van het volle Japanse stadsleven waarin nie-mand teveel ruimte inneemt: ‘Marten, links lopen hoor! Die mensen willen er langs.’ Al twintig jaar is Forrer als expert uit Leiden betrokken bij de restauratie van Deshima, waarvoor de inwoners van de stad vele miljoenen bij elkaar spaarden. Eerst om het versnipperde stukje grond te-rug te kopen van tientallen kleine particu-lieren – wat vijftig jaar duurde – en vanaf het begin van deze eeuw voor de herbouw. Ze zien Nagasaki als de enige echt interna-

tionale stad van Japan, en Deshima als bron van de kennis die het land de moder-ne tijd in heeft getrokken. Toch wil ik niet meteen naar de factorij. Want Nagasaki, dat is voor naoorlogse Ne-derlanders toch vooral die atoombom. Die moet ik eerst uit mijn hoofd gooien, want anders blijft de echo over dit verhaal han-gen. Daarom op naar het Park van de Vre-de. Daar lopen schoolklassen af en aan, hun leraren met vlaggetjes voorop richting het grote herdenkingsmonument. Beschei-den opzij staat een bronzen beeld van twee kinderen op een bankje. Ze staren verstijfd naar een punt in de lucht als in een kop-lamp, precies naar de plek waar de kanarie-geel geverfde Fat Man op 9 augustus 1945 om 11.02 uur ontplofte. ‘A Second Kiss for Hirohito’, had een Amerikaanse militair er nog op gestift. Hier ging alles plat, maar net om de bocht, baai-afwaarts achter de heuvel, bleven sommige houten gebouwen staan. Zoals op Deshima, elf tramhaltes en hooguit vijf kilometer verder richting zee.

Vanuit het ouderwetse trammetje 1 zien we hoogbouw en drukte voorbijkomen. En billboards met de opmerkelijke toeristi-sche slogan ‘Kiss my Nagasaki’. Dit is naar Japanse begrippen bijna een dorp, maar elke meter van de weinige ruimte moet be-nut. Vandaar de blokkerige non-architec-tuur en overal volkomen vierkante auto-tjes die je in elk verloren hoekje kan parke-ren. Het is een lelijke stad van grote schoonheid, want de mensen bevolken hier de straten met aandacht – zoals ze in Japan eigenlijk alles met aandacht doen. Nergens ligt vuil, iedereen maakt buigin-kjes naar de ander. En bij halte Deshima verzorgen twee witgehandschoende be-ambten voorzichtig en liefdevol de rails met een kleine staalborstel en een lang ge-tuite oliekan, decimeter voor decimeter.

Goudse pijpen

Forrer wijst op het asfalt van de straat on-der onze voeten. ‘Zie je die lijn? Die mar-

hh

v 13

keert de kade van Deshima bij de Water-poort.’ We zijn Deshima dus al ongemerkt opgelopen. Vroeger lag rondom zeewater met vrij zicht op de baai. Nu ligt Deshima geblindeerd tussen kantoren en stap je de tram uit aan de korte rechterzijde van de factorij, waar roeibootjes lading aan wal brachten van de voc-schepen die in de baai moesten ankeren. Dat was altijd in de vroege herfst, de rest van het jaar zat de Waterpoort potdicht en moest je de trap op om over de metershoge ringmuur van de factorij naar buiten te kijken. Het was dan een luxe gevangenis, met Japanse wachtposten bij de Landpoort en op zeven andere strategische hoeken. Ook het gou-vernement van Nagasaki had goede inkijk vanaf de heuvel ernaast. Op Deshima werd veel gebiljart, verveeld en gerookt uit lange Goudse pijpen, terwijl de Hollanders en hun tientallen Japanse tolken elkaar nauw-lettend in de gaten hielden. Alle communi-

catie met het vasteland liep via de tolken en het was niet de bedoeling – maar wel de praktijk – dat de gasten zelf Japans leerden. Ze mochten alleen van het eiland af voor een begrafenis, en de Landpoort ging ook open voor de jaarlijkse Hofreis naar Edo. Dan werd een kleine Nederlandse delega-tie in de lange stoet meegedragen om de fijnste Europese stoffen en zeldzame hout-soorten van Borneo aan de Shogun te schenken.

Opperhoofd

De Waterpoort is nu het loket voor toe-gangskaartjes. Vandaar loopt de lange hoofdstraat van Deshima in een mooie waaierbocht over de hele breedte naar de andere kant. Nieuw aangelegd, want er was niets meer uit die oude tijd. Het is ook hier druk en ik herken de vlaggetjes van school-klassen uit het Park van de Vrede. Forrer wijst links en rechts op de meest recent op-getrokken historische gebouwen, naar voorbeeld van Deshima in het begin van de negentiende eeuw. Hier de pakhuizen, daar de woning van de klerk, en dat houten gebouw met symmetrische trappen links en recht naar een balkon op de eerste ver-dieping is het huis van het Opperhoofd, de hoogste Nederlandse functie op de factorij. Binnen gaan de schoenen uit, we zijn hier op bezoek. Forrer heeft de kamers eigen-handig ingericht met de juiste meubels. Ta-fels, stoelen, kaarsensnuiters, kwispedo-ren, luchters en serviezen; alles klopt met

prenten en inventarislijsten uit Deshima rond 1820. ‘Maandenlang heb ik Europese antiekzaken afgereisd. Bijna nergens in Ne-derland vind je zulke exacte stijlkamers. Zie je die boeken in de kast? Geen bezoeker kan erbij, maar ze komen wel precies uit die tijd.’ Toch is het een merkwaardige op-stelling. Je bent in Nederland, maar ook weer niet tussen al die Japanse schuifdeu-ren en tatami-matten.

Zenuwstuipen

Op de grote eettafel van het Opperhoofd staat een fraaie mock-up van een feestmaal-tijd. In het midden prijkt een grote var-kenskop met een appel in de bek. Ik kijk er bijna overheen maar besef opeens dat dit voor Japanners heel raar moet zijn. Een big met fruit tussen de kaken, dat stond en staat hier niet op het menu. Maar omge-keerd: hoe vaak zal op Deshima vliegende vis zijn geserveerd? Dat is de veel gegeten specialiteit rond Nagasaki, die ik gisteren zo mooi kreeg opgediend tegen een heuvel van geraspte rettich. Net of hij gekromd uit zee sprong, de kop omhoog, de vleugels gespreid en de onderkant in partjes gesne-den, klaar voor de stokjes. Maar bij het pakken van het tweede schijfje hapte de vis en sloeg met zijn vleugels in een zeer half-slachtige poging van de schaal te vliegen. Zenuwstuipen, niks aan de hand. Iedereen at gewoon door, ik ook. Nee, dan dieren-koppen met appels; heel exotisch en om bij te griezelen. Ze zijn hier wel verslingerd

In de hoofdstraat van Deshima

Hollandse koffie uit de souvenirshop

>

Hollandse koffie uit de souvenirshop

v12

Choreografie

Twee uur vliegen van Tokio ligt Nagasaki, dat je van boven langgerekt ziet liggen aan een baai op het zuidereiland Kyushu. Ie-dereen noemt Forrer hier bij zijn voor-naam, want Mister Matthi-san is beroemd. Je kunt hem ook niet over het hoofd zien: een lange man met dito, breed waaierend haar onder een gleufhoed waarvan de rand op een plat brilmontuur rust. Daarachter ogen die niets missen, met speciale aan-dacht voor de subtiele choreografie van het volle Japanse stadsleven waarin nie-mand teveel ruimte inneemt: ‘Marten, links lopen hoor! Die mensen willen er langs.’ Al twintig jaar is Forrer als expert uit Leiden betrokken bij de restauratie van Deshima, waarvoor de inwoners van de stad vele miljoenen bij elkaar spaarden. Eerst om het versnipperde stukje grond te-rug te kopen van tientallen kleine particu-lieren – wat vijftig jaar duurde – en vanaf het begin van deze eeuw voor de herbouw. Ze zien Nagasaki als de enige echt interna-

tionale stad van Japan, en Deshima als bron van de kennis die het land de moder-ne tijd in heeft getrokken. Toch wil ik niet meteen naar de factorij. Want Nagasaki, dat is voor naoorlogse Ne-derlanders toch vooral die atoombom. Die moet ik eerst uit mijn hoofd gooien, want anders blijft de echo over dit verhaal han-gen. Daarom op naar het Park van de Vre-de. Daar lopen schoolklassen af en aan, hun leraren met vlaggetjes voorop richting het grote herdenkingsmonument. Beschei-den opzij staat een bronzen beeld van twee kinderen op een bankje. Ze staren verstijfd naar een punt in de lucht als in een kop-lamp, precies naar de plek waar de kanarie-geel geverfde Fat Man op 9 augustus 1945 om 11.02 uur ontplofte. ‘A Second Kiss for Hirohito’, had een Amerikaanse militair er nog op gestift. Hier ging alles plat, maar net om de bocht, baai-afwaarts achter de heuvel, bleven sommige houten gebouwen staan. Zoals op Deshima, elf tramhaltes en hooguit vijf kilometer verder richting zee.

Vanuit het ouderwetse trammetje 1 zien we hoogbouw en drukte voorbijkomen. En billboards met de opmerkelijke toeristi-sche slogan ‘Kiss my Nagasaki’. Dit is naar Japanse begrippen bijna een dorp, maar elke meter van de weinige ruimte moet be-nut. Vandaar de blokkerige non-architec-tuur en overal volkomen vierkante auto-tjes die je in elk verloren hoekje kan parke-ren. Het is een lelijke stad van grote schoonheid, want de mensen bevolken hier de straten met aandacht – zoals ze in Japan eigenlijk alles met aandacht doen. Nergens ligt vuil, iedereen maakt buigin-kjes naar de ander. En bij halte Deshima verzorgen twee witgehandschoende be-ambten voorzichtig en liefdevol de rails met een kleine staalborstel en een lang ge-tuite oliekan, decimeter voor decimeter.

Goudse pijpen

Forrer wijst op het asfalt van de straat on-der onze voeten. ‘Zie je die lijn? Die mar-

hh

v 15

geraakt aan Hollandse stroopwafels, die ze ook maken in een groene variant met zee-wier. Er zijn vast niet veel Nederlanders die weten hoe je een stroopwafel serveert, na-melijk plat bovenop een hete kop koffie om hem goed zacht te krijgen. Japanners weten dat wel. Maar het soppen van koek-jes lijkt niet overgenomen, en ik begin er ook niet over.

Blikvanger

Aan de andere kant van Deshima is de res-tauratie nog in volle gang. Graafmachines werken aan een nieuwe landbrug en Forrer inspecteert de plek waar de 34 meter hoge scheepsmast stond met de Nederlandse vlag in top. Dat was een blikvanger voor de hele stad, en inspiratiebron voor de Na-gasaki Hata, de beroemde plaatselijke vlie-ger die je nog steeds alleen in de Neder-landse kleuren kunt kopen. Maar vraag je Japanners naar de oorsprong, dan lijkt dat vergeten. Rood-wit-blauw staat gewoon het allermooist tegen de blauwe lucht, dat zie je toch zo en daarmee uit. Hoe dan ook, Forrer wil de vlaggenmast graag terug, en romantische woorden zijn daar zo bij ge-vonden. Zoals: op die eenzame buitenland-se speldenprik in het grote Japanse rijk bleef de Nederlandse driekleur altijd fier wapperen. Zelfs toen die vlag in de Franse tijd overal op de rest van de wereld was ge-streken. Hoewel, overal? Aan de Afrikaanse Goudkust weigerde het Nederlandse fort Elmina ook de driekleur te strijken. Maar dat was een door slavenhandel besmet hol en daar hebben we het niet meer over. Nee, dan Deshima: de smetteloze voc-factorij. Nou ja, bijna dan. Want ten eerste leefden er wel degelijk een paar slaven op Deshima, die met de Opperhoofden, pak-huismeesters en klerken meekwamen uit Batavia. Voor Japanners was dat heel vreemd, dat je iemand kon kopen en bezit-ten. Uit oude Japanse teksten spreekt ook vaak sympathie voor de slaven en afkeer van hun slechte behandeling. Maar ten tweede was Deshima in de Franse tijd geen factorij meer van de voc. Die was immers opgedoekt per 1 januari 1800. Tot overmaat van ramp was Stadhouder Willem V al ja-ren eerder naar Engeland gevlucht en in-middels vervangen door een serie vazallen van Napoleon. Daarmee werd de basis van de Shogunale Handelspas wel erg wankel. Er kwamen lastige vragen uit Edo. Bijvoor-beeld: bestaat Nederland nog wel? Koorts-achtig werkten de verweesde Hollanders

aan een veilig antwoord, met alle steun van de Japanse tolken die vreesden voor hun baan. Uiteindelijk knutselden ze het ver-haal dat de Stadhouder geen kinderen had, en dat hij daarom een Franse zoon had ge-adopteerd die nu op de Nederlandse troon zat. Of Edo het leugentje doorzag is niet bekend, maar de Shogun vond het goed. Zo balanceerde Deshima als een gehavend vliegertje haar laatste eeuw in.

Met dank aan Kuniko en Matthi Forrer. Dit project

ism Stichting ZOOMmedia is mede mogelijk

gemaakt door steun van het Matchingfonds

Gedeeld Cultureel Erfgoed, de Nederlandse

ambassade in Tokio en DutchCulture:

hollandkyushu.com/nl/ Volgende week deel 2

OVT – Het spoor terug

> ZONDAG, NPO RADIO 1, 11.25-12.00 uur

Matthi Forrer in een stijlkamer in het huis van het Opperhoofd

Souvenirs uit Nagasaki

v20

Het was even schrikken, maar na een weekje Nagasaki begrijp ik die Japanners wel. Goed: ze zouden

dus het liefst nieuw leven blazen in die Ver-eenigde Oostindische Compagnie. Waar-van je het omstreden embleem op straat en in winkels tegenkomt – soms ook in spie-

gelbeeld of met omgekeerde V, maakt hier niet uit. Maar bedenk dan dit: Japan zat twee eeuwen lang potdicht. De heersende Shogun gooide het land in 1638 op slot uit angst voor zendelingen en kolonisatie. Al-leen Nederland mocht ankeren voor het ei-landje Deshima in de baai van Nagasaki,

tegen de belofte geloof en tengels thuis de laten. Daarmee werd de voc het enige wes-terse contact van een rijk met dertig mil-joen Japanners, en Deshima het eenzame bruggetje naar een exotische wereld. Waarvan ze niets zagen, want het waaier-vormige eilandje was ommuurd en zwaar

In Japan is onze VOC beroemd en geliefd. Ieder kind leert daar over Deshima, de piepkleine Nederlandse handelspost in Nagasaki. Ooit venster op het Westen, nu symbool voor open-heid en sinds kort herbouwd. In OVT een tweeluik.door marten minkema

Feestmaal op Deshima, ca. 1825. Factorij-arts Von Siebold snijdt het vlees aan.

Sie

bo

ld

hu

is

v20

Het was even schrikken, maar na een weekje Nagasaki begrijp ik die Japanners wel. Goed: ze zouden

dus het liefst nieuw leven blazen in die Ver-eenigde Oostindische Compagnie. Waar-van je het omstreden embleem op straat en in winkels tegenkomt – soms ook in spie-

gelbeeld of met omgekeerde V, maakt hier niet uit. Maar bedenk dan dit: Japan zat twee eeuwen lang potdicht. De heersende Shogun gooide het land in 1638 op slot uit angst voor zendelingen en kolonisatie. Al-leen Nederland mocht ankeren voor het ei-landje Deshima in de baai van Nagasaki,

tegen de belofte geloof en tengels thuis de laten. Daarmee werd de voc het enige wes-terse contact van een rijk met dertig mil-joen Japanners, en Deshima het eenzame bruggetje naar een exotische wereld. Waarvan ze niets zagen, want het waaier-vormige eilandje was ommuurd en zwaar

In Japan is onze VOC beroemd en geliefd. Ieder kind leert daar over Deshima, de piepkleine Nederlandse handelspost in Nagasaki. Ooit venster op het Westen, nu symbool voor open-heid en sinds kort herbouwd. In OVT een tweeluik.door marten minkema

Feestmaal op Deshima, ca. 1825. Factorij-arts Von Siebold snijdt het vlees aan.

Sie

bo

ld

hu

is

v 21

bewaakt. De Nederlandse bewoners ken-den ze vooral van de Nagasaki-e, goedkope prenten voor een cent waardoor heel Japan die vreemdelingen kon bestuderen; de klerken, assistenten, pakhuismeesters en natuurlijk het Opperhoofd van dienst met hun rode haren, merkwaardige vesten en

brede hoeden. Allemaal mannen, want westerse vrouwen waren taboe op Deshima. Daarom verkochten prentjes van Titia Blomhoff en haar kleine Johannes het beste. Vrouw en kind kwamen in 1817 tegen alle regels in meegevaren met het nieuwe Opperhoofd Jan Cock Blomhoff, die dacht

dat het wel los zou lopen met dat vrouwen-verbod. Nou, niet dus. Ondanks smeekbe-des moesten ze op bevel van de Shogun weer terug, Jan Cock bleef achter en Titia stierf in Nederland zonder haar man ooit weer te zien. Kortom, voer voor onver-woestbaar romantisch drama dat eeuwen

Quote

>

v22

meegaat. Geen wonder dat nog regelmatig Japanse zakenlieden bij de Nederlandse ambassade aankloppen met het plan om dat ijzersterke merk voc weer in de markt te zetten. En misschien gaan we nog een keer overstag.

Hokusai

Maar vandaag is het de beurt aan de Japan-ners om te slikken. Mijn reisgenoot, japa-noloog en en kunsthistoricus Matthi For-rer, staat voor een volle zaal in Nagasaki. Cameraploegen van televisie houden el-kaar in de gaten, ze willen allemaal als eer-ste weg met zijn verhaal. Wat erop neer-komt dat niemand minder dan Katsushika Hokusai – de grote Japanse kunstenaar van de roemruchte golf en 35 andere Gezichten op de berg Fuji – zich liet inspireren door westerse kunst. Forrer (met Fuji-stropdas) projecteert vijf aquarellen die in Leiden liggen. ‘Absoluut van Hokusai,’ doceert hij, hoewel ze niet zijn ondertekend en duide-lijk geschilderd in Europese stijl. ‘Kijk eens

naar de weerspiegeling van die brug, boot-jes en huizen in het water. Zulke reflecties lieten Japanse kunstenaars nooit zien. En de typisch Japanse omlijningen in zwarte inkt ontbreken hier, je ziet vooral vormen en kleuren.’ Het publiek luistert aandach-tig, maar ik weet dat Forrer nu enorm zijn nek uitsteekt. Als jongetje zag hij in de herfst van 1962 de grote Hokusai-tentoon-stelling (met die Fuji) in het Amsterdamse Rijksmuseum, en wist meteen: dit is mijn kunstenaar, en Japan mijn land. Meer dan vijftig jaar en vijf boeken over Hokusai ver-der is Forrer internationaal erkend expert. Maar gezien zijn boodschap vanmiddag is het wel handig dat hij met pensioen is en geen carrière heeft te verliezen. Want ze zijn hier fel op het bewaken van hun oude meesters. Dat Europeanen als Vincent van Gogh zijn beïnvloed door Japanse kunst: ja natuurlijk. Glashelder en vanzelfsprekend. Maar omgekeerd? En dat zelfs een halve eeuw voor Van Gogh, toen Japan was afge-sloten van de buitenwereld? Dat horen Ja-panners liever niet, dus bewijzen graag.

Forrer denkt die te hebben. Want het land zat dan wel dicht, maar Deshima was het zwakke punt, en daar woonde het lek.

Von Siebold

Dat lek was Philipp Franz von Siebold, een jonge chirurg uit Würzburg die als Duitser eigenlijk niet op Deshima mocht werken. Maar geen nood, de nieuwe factorij-arts werd in 1823 geïntroduceerd als Berg-Ne-derlander. Dat verklaarde meteen zijn vreemde taaltje. Siebold was hier met een opdracht die ver voorbij zijn vak reikte, na-melijk het verzamelen van zoveel mogelijk flora, fauna en algemene kennis over Ja-pan. Als westers geneesheer had hij meer toegang tot het vasteland dan enige ande-re bewoner van Deshima. De Japanners wa-ren onder de indruk van zijn kennis, en ga-ven hem zelfs toestemming om een eigen medisch schooltje op te richten tegen de heuvels van de Nagasaki. Van zijn studen-ten kreeg Siebold in ruil honderden plan-ten, zaden en dieren aangeleverd, die hij

De Nihonbashi-brug in Edo (het huidige Tokio), 1826. Aquarel toegeschreven aan Hokusai.

Sie

bo

ld

hu

is

v 23

zorgvuldig inpakte, droogde of op sterk water zette voor vervoer naar Batavia. Hoogtepunt was zijn deelname in 1826 aan een Hofreis naar Edo, zoals Tokio toen heette. Zo’n Hofreis was een regelmatige verplichting om de Shogun respect en ge-schenken te brengen. De tocht ging altijd per maandenlange wandelstoet, waarin het Opperhoofd met een kleine staf in draagstoelen meereisde. Maar Siebold ge-bruikte de draagstoel vooral om aanteke-ningen te maken, rende meestal vooruit en stuurde jagers de zijpaden in om vreemde dieren te vangen, terwijl zijn briljante teke-naar Kawahara Keiga het landschap in kaart bracht en hij zelf onbekende planten plukte. In de depots van het Leidse Natura-lis staan nog altijd planken vol met zijn natte preparaten, opgezette dieren en her-bariumdozen, waar Japanse onderzoekers speciaal voor langskomen om te onderzoe-ken hoe hun eigen natuur er toen uitzag.

Grote roem

Eenmaal in Edo begon het grote wachten, want de Shogun liet je zo een maandje dui-mendraaien voor hij tijd nam. Forrer denkt dat Siebold toen de al oudere Hokusai heeft ontmoet. ‘En dat hun gesprek op Eu-ropese schilderkunst kwam. En dat Hoku-sai toen zei: ja maar wacht eens, dat schil-deren als een Europeaan, dat kan ik ook!’ Al een paar dagen later kwam hij de resul-taten brengen. Zonder ondertekening of zegel, want dat zou gevaarlijk zijn; Keiga was immers de enige collega die voor bui-tenlanders mocht werken. Siebold nam de aquarellen mee naar Nederland, waar ze in een map of la terecht kwamen en niemand meer wist hoe of wat. Waarom Forrer dan wel? Omdat Siebold alles secuur noteerde, en geen snipper papier weggooide. Hij liet zelfs briefjes achter met aanwijzingen voor toekomstige biografen, want hij voorzag grote roem – en terecht: Siebold is in Japan nog bekender dan Anton Geesink. Zijn hele archief ligt in het kasteel van achter-achterkleinzoon Constantin in Hessen, een Duitse graaf waar Forrer regelmatig langs-komt voor onderzoek. En daar een inventa-rislijst ontdekte van een serie ontvangen aquarellen van Hokusai, waarvan de be-schrijving precies correspondeert met de ongesigneerde serie die Forrer kende uit Leiden. Dus voilà. Maar de zegen uit Japan is bij het ter perse gaan van deze VPRO Gids nog niet ontvangen. Wat Forrer niet ver-hindert om alvast te zoeken naar westerse

invloed in de Gezichten op de berg Fuji, waaraan Hokusai vier jaar later begon.

Nazaat

Nog een laatste keer bezoeken we Deshima, waar de restauratie bijna is vol-tooid. Forrer werkt er al vele jaren aan mee en is van de strikte interpretatie, alles moet kloppen. Hij wijst op de nieuw gebouwde pakhuizen en woningen die zijn opgetrok-ken op de traditionele manier met muren van bamboe en leem. Forrer past in deze sfeer, is een ambassadeur van het verleden met lang haar, hoed en waaier in zijn borstzakje. Inderdaad als op zo’n oude prent, een Nagasaki-e. Ook draagt hij nog netsukes aan zijn riem, mooi gesneden gordelknopen van narwaltand of hout, waar Japanners vroeger hun sleutels en ta-bakszakjes aan hingen omdat kimono’s geen zakken hadden. Je ziet netsukes ner-gens meer op straat, maar Forrer heeft een hele verzameling. Vandaag bungelen zijn usb-sticks aan een ingedroogde en gelakte mandarijnschil met het knoopsgat waar de navel zat. Fascinerend. ‘En antiek hoor,

maar dat hoeft niet veel te kosten. Japan-ners houden eigenlijk niet van oud.’ Bij de Landpoort op Deshima botst dat met zijn principes, want hier komt volgend jaar een nieuwe brug naar de overkant, het sluit-stuk van de restauratie. ‘Het is een modern ontwerp, en de brug wordt twee keer lan-ger dan toen.’ Ja, dat doet een beetje pijn. ‘Weet je, een paar jaar geleden kwam ik er-achter dat ik de nazaat van een Opper-hoofd ben.’ Hij zegt het terloops, maar voor mij valt zo veel op z’n plek. Natuurlijk, er kwamen en gingen wel honderd Opper-hoofden in die paar eeuwen Deshima. Nie-mand mocht lang op de factorij wonen, hoewel de Japanse controle tegen het eind verslapte. Blomhoff bleef bijvoorbeeld vele jaren. Verder speelde mee of je een beetje te pruimen was in de kleine gemeenschap. De voorouder van Forrer mocht een keer terugkomen als chef, dus Jan Louis de Win is vast een gezellige man geweest. Je had ook heel vervelende Opperhoofden, en dan was de stemming er meteen uit. Zoals schitterend beschreven door een kapitein wiens naam langer was dan zijn schip: Cor-nelis Theodoor van Assendelft de Coningh.

Matthi Forrer met Hokusai-aquarel, Museum Volkenkunde, Leiden

mu

se

um

vo

lk

en

de

>

v22

meegaat. Geen wonder dat nog regelmatig Japanse zakenlieden bij de Nederlandse ambassade aankloppen met het plan om dat ijzersterke merk voc weer in de markt te zetten. En misschien gaan we nog een keer overstag.

Hokusai

Maar vandaag is het de beurt aan de Japan-ners om te slikken. Mijn reisgenoot, japa-noloog en en kunsthistoricus Matthi For-rer, staat voor een volle zaal in Nagasaki. Cameraploegen van televisie houden el-kaar in de gaten, ze willen allemaal als eer-ste weg met zijn verhaal. Wat erop neer-komt dat niemand minder dan Katsushika Hokusai – de grote Japanse kunstenaar van de roemruchte golf en 35 andere Gezichten op de berg Fuji – zich liet inspireren door westerse kunst. Forrer (met Fuji-stropdas) projecteert vijf aquarellen die in Leiden liggen. ‘Absoluut van Hokusai,’ doceert hij, hoewel ze niet zijn ondertekend en duide-lijk geschilderd in Europese stijl. ‘Kijk eens

naar de weerspiegeling van die brug, boot-jes en huizen in het water. Zulke reflecties lieten Japanse kunstenaars nooit zien. En de typisch Japanse omlijningen in zwarte inkt ontbreken hier, je ziet vooral vormen en kleuren.’ Het publiek luistert aandach-tig, maar ik weet dat Forrer nu enorm zijn nek uitsteekt. Als jongetje zag hij in de herfst van 1962 de grote Hokusai-tentoon-stelling (met die Fuji) in het Amsterdamse Rijksmuseum, en wist meteen: dit is mijn kunstenaar, en Japan mijn land. Meer dan vijftig jaar en vijf boeken over Hokusai ver-der is Forrer internationaal erkend expert. Maar gezien zijn boodschap vanmiddag is het wel handig dat hij met pensioen is en geen carrière heeft te verliezen. Want ze zijn hier fel op het bewaken van hun oude meesters. Dat Europeanen als Vincent van Gogh zijn beïnvloed door Japanse kunst: ja natuurlijk. Glashelder en vanzelfsprekend. Maar omgekeerd? En dat zelfs een halve eeuw voor Van Gogh, toen Japan was afge-sloten van de buitenwereld? Dat horen Ja-panners liever niet, dus bewijzen graag.

Forrer denkt die te hebben. Want het land zat dan wel dicht, maar Deshima was het zwakke punt, en daar woonde het lek.

Von Siebold

Dat lek was Philipp Franz von Siebold, een jonge chirurg uit Würzburg die als Duitser eigenlijk niet op Deshima mocht werken. Maar geen nood, de nieuwe factorij-arts werd in 1823 geïntroduceerd als Berg-Ne-derlander. Dat verklaarde meteen zijn vreemde taaltje. Siebold was hier met een opdracht die ver voorbij zijn vak reikte, na-melijk het verzamelen van zoveel mogelijk flora, fauna en algemene kennis over Ja-pan. Als westers geneesheer had hij meer toegang tot het vasteland dan enige ande-re bewoner van Deshima. De Japanners wa-ren onder de indruk van zijn kennis, en ga-ven hem zelfs toestemming om een eigen medisch schooltje op te richten tegen de heuvels van de Nagasaki. Van zijn studen-ten kreeg Siebold in ruil honderden plan-ten, zaden en dieren aangeleverd, die hij

De Nihonbashi-brug in Edo (het huidige Tokio), 1826. Aquarel toegeschreven aan Hokusai.

Sie

bo

ld

hu

is

v 23

zorgvuldig inpakte, droogde of op sterk water zette voor vervoer naar Batavia. Hoogtepunt was zijn deelname in 1826 aan een Hofreis naar Edo, zoals Tokio toen heette. Zo’n Hofreis was een regelmatige verplichting om de Shogun respect en ge-schenken te brengen. De tocht ging altijd per maandenlange wandelstoet, waarin het Opperhoofd met een kleine staf in draagstoelen meereisde. Maar Siebold ge-bruikte de draagstoel vooral om aanteke-ningen te maken, rende meestal vooruit en stuurde jagers de zijpaden in om vreemde dieren te vangen, terwijl zijn briljante teke-naar Kawahara Keiga het landschap in kaart bracht en hij zelf onbekende planten plukte. In de depots van het Leidse Natura-lis staan nog altijd planken vol met zijn natte preparaten, opgezette dieren en her-bariumdozen, waar Japanse onderzoekers speciaal voor langskomen om te onderzoe-ken hoe hun eigen natuur er toen uitzag.

Grote roem

Eenmaal in Edo begon het grote wachten, want de Shogun liet je zo een maandje dui-mendraaien voor hij tijd nam. Forrer denkt dat Siebold toen de al oudere Hokusai heeft ontmoet. ‘En dat hun gesprek op Eu-ropese schilderkunst kwam. En dat Hoku-sai toen zei: ja maar wacht eens, dat schil-deren als een Europeaan, dat kan ik ook!’ Al een paar dagen later kwam hij de resul-taten brengen. Zonder ondertekening of zegel, want dat zou gevaarlijk zijn; Keiga was immers de enige collega die voor bui-tenlanders mocht werken. Siebold nam de aquarellen mee naar Nederland, waar ze in een map of la terecht kwamen en niemand meer wist hoe of wat. Waarom Forrer dan wel? Omdat Siebold alles secuur noteerde, en geen snipper papier weggooide. Hij liet zelfs briefjes achter met aanwijzingen voor toekomstige biografen, want hij voorzag grote roem – en terecht: Siebold is in Japan nog bekender dan Anton Geesink. Zijn hele archief ligt in het kasteel van achter-achterkleinzoon Constantin in Hessen, een Duitse graaf waar Forrer regelmatig langs-komt voor onderzoek. En daar een inventa-rislijst ontdekte van een serie ontvangen aquarellen van Hokusai, waarvan de be-schrijving precies correspondeert met de ongesigneerde serie die Forrer kende uit Leiden. Dus voilà. Maar de zegen uit Japan is bij het ter perse gaan van deze VPRO Gids nog niet ontvangen. Wat Forrer niet ver-hindert om alvast te zoeken naar westerse

invloed in de Gezichten op de berg Fuji, waaraan Hokusai vier jaar later begon.

Nazaat

Nog een laatste keer bezoeken we Deshima, waar de restauratie bijna is vol-tooid. Forrer werkt er al vele jaren aan mee en is van de strikte interpretatie, alles moet kloppen. Hij wijst op de nieuw gebouwde pakhuizen en woningen die zijn opgetrok-ken op de traditionele manier met muren van bamboe en leem. Forrer past in deze sfeer, is een ambassadeur van het verleden met lang haar, hoed en waaier in zijn borstzakje. Inderdaad als op zo’n oude prent, een Nagasaki-e. Ook draagt hij nog netsukes aan zijn riem, mooi gesneden gordelknopen van narwaltand of hout, waar Japanners vroeger hun sleutels en ta-bakszakjes aan hingen omdat kimono’s geen zakken hadden. Je ziet netsukes ner-gens meer op straat, maar Forrer heeft een hele verzameling. Vandaag bungelen zijn usb-sticks aan een ingedroogde en gelakte mandarijnschil met het knoopsgat waar de navel zat. Fascinerend. ‘En antiek hoor,

maar dat hoeft niet veel te kosten. Japan-ners houden eigenlijk niet van oud.’ Bij de Landpoort op Deshima botst dat met zijn principes, want hier komt volgend jaar een nieuwe brug naar de overkant, het sluit-stuk van de restauratie. ‘Het is een modern ontwerp, en de brug wordt twee keer lan-ger dan toen.’ Ja, dat doet een beetje pijn. ‘Weet je, een paar jaar geleden kwam ik er-achter dat ik de nazaat van een Opper-hoofd ben.’ Hij zegt het terloops, maar voor mij valt zo veel op z’n plek. Natuurlijk, er kwamen en gingen wel honderd Opper-hoofden in die paar eeuwen Deshima. Nie-mand mocht lang op de factorij wonen, hoewel de Japanse controle tegen het eind verslapte. Blomhoff bleef bijvoorbeeld vele jaren. Verder speelde mee of je een beetje te pruimen was in de kleine gemeenschap. De voorouder van Forrer mocht een keer terugkomen als chef, dus Jan Louis de Win is vast een gezellige man geweest. Je had ook heel vervelende Opperhoofden, en dan was de stemming er meteen uit. Zoals schitterend beschreven door een kapitein wiens naam langer was dan zijn schip: Cor-nelis Theodoor van Assendelft de Coningh.

Matthi Forrer met Hokusai-aquarel, Museum Volkenkunde, Leiden

mu

se

um

vo

lk

en

de

>

v 25

Domper

Op de weg naar Deshima verheugde Cor-nelis zich enorm op alle smeuïge nieuws-verhalen waar hij de bewoners op zou trak-teren: ‘Door maanden lang bergen van bla-den, tijdschriften en brochures na te pluizen en mij het voornaamste in het geheugen te pompen, had ik mijzelf gevormd tot een soort van pratende kroniek, die naar mijn mening een welkome verschijning te mid-den der geïsoleerde bannelingen op Deshima moest zijn.’ De domper bij aankomst was groot, want er stond geen ontvangstcomité in de regen bij de Waterpoort, en ook binnen op de hoofdstraat was geen ‘spoor van enig le-vend wezen te bespeuren.’ Dus klopten ze aan bij het Opperhoofd, waar een bediende de salon wees. Na lang wachten ging de kamerdeur langzaam open, ‘en een oudachtig heer in een lange kamerjapon en op pantoffels, stond voor ons. “Dag heren!” sprak het Opperhoofd, want hij was het, heel kalm en bedaard, op een toon alsof hij ons een half uur te voren nog op de sociëteit ontmoet had.’ Op de hartelijke begroeting van de bezoe-kers volgde een deftige knik. ‘Wat drom-mel, dacht ik, tamelijk afgekoeld door de ijs-koude ontvangst, als hij niet naar de nieuwe wereldgeschiedenis vraagt, zal ik er hem ook niets van vertellen. (…) Na een ogenblik van pijnlijk stilzwijgen viel gelukkig het oog des Opperhoofds op het venster, waar de re-

gen tegen het raam kletterde; dat gaf uit-komst. “De heren treffen geen mooi weer,” sprak hij langzaam.’Het bezoek van Cornelis was rond 1850, toen de klad er al in zat. Het ging slecht met de Nederlandse handel en de staf op Deshima was klein. Een paar jaar later zou-den de Amerikaanse oorlogsschepen van commodore Perry de isolatie van Japan doorbreken en openstelling voor internati-onale handel afdwingen. Dat was het einde van de speciale Nederlandse status in Ja-pan. Waardoor het droomeiland Deshima veranderde in een snipper grond van wei-nig waarde, die al snel opging in de land-aanwinning in de baai van Nagasaki.

Onder elkaar

Op de terugweg naar Nederland loop ik met Forrer door Tokio. Of eigenlijk moet ik zeggen: ik door Tokio en Forrer door het oude Edo. Want Forrer kijkt dwars door de torenhoge nieuwbouw heen en wijst op Echigoya, het grote stoffenwarenhuis waar je de mooiste kimono’s kon bestellen. Maar Echigoya is al anderhalve eeuw weg, dus ik zie niks. Gelukkig staat in het Edo-Tokio Museum een mooie maquette van de be-roemde winkel, en is het vandaag boven-dien de laatste dag van een grote Siebold-tentoonstelling. Het is vreselijk druk en de bezoekers schuifelen in een hermetisch ge-sloten rij langs door Siebold verzamelde

lakdoosjes, rettich-raspen, Japanse tanden-borstels en kunstig gevlochten mandjes: allemaal dagelijkse gebruiksvoorwerpen die ze zelf nooit bewaarden en daarom nu bijzonder zijn. Ik probeer ergens midden in de rij op te gaan, maar dat lukt niet. Daar zijn ze hier nogal strikt in: achter aan-sluiten! Dan maar niet, want er is geen tijd meer, op naar het vliegveld. In de volle me-tro valt mij weer op: alleen Japanse gezich-ten. Je ziet in dit land bijna geen buitenlan-ders, nog steeds niet. Japanners zijn hier onder elkaar, en lijken dat prima te vinden. Ze houden graag wat ondoorgrondelijk-heid hoog, en blijven op vriendelijke af-stand van de buitenstaander. Deshima is ook van deze tijd.

Met dank aan Isabel van Daalen en Fuyuko

Matsukata. Dit project i.s.m. Stichting ZOOM-

media is mede mogelijk gemaakt door steun van

het Matchingfonds Gedeeld Cultureel Erfgoed,

de Nederlandse ambassade in Tokio en

DutchCulture: hollandkyushu.com/nl/

OVT – Het spoor terug: Terug naar

Deshima (2)

> ZONDAG, NPO RADIO 1, 11.25-12.00 uur

Etalage van stoffenwarenhuis Echigoya in Tokio, ca. 1850

Tot 8 weken gratis op krant.nl

Hoe u de krant ook leest

De week van de

krant

De krant is meer dan papier. Hij is namelijk altijd en overal voor iedereen beschikbaar. Het laatste nieuws, scherpe analyses, inspiratie en ontspanning. U vindt het zowel op papier, tablet en smartphone. Alleen in het weekend of gewoon de hele week? Het kan allemaal. Kies daarom in de week van de krant uw favoriet uit maar liefst 11 kranten.

Er is altijd een vorm die bij u past

Adv-215x285+3-weekvdkrant-tabl.indd 1 07-11-16 16:46

http://onlinekrant.delimburger.nl/data/4377/reader/print.html?l...

2 van 2 24-11-16 09:20

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

‘Kunstkaneenrol spelenbijpolitiekeverandering’

MichielGoudswaardAmsterdam

Het is eenuur ’s nachts als tweemu­seumdirecteurenaanschuivenaandeinterviewtafel. Er is danal zevenuur langgesprokenoverEuropa, demarathonzal nog tot zesuur ’smorgensdoorgaan.Van vermoeidheid is aan tafel niets temerken, het levendige gesprek gaat nuover debetekenis van cultuur, ook voorde economie. Parijs enVenetië leven alvoor eengroot deel vande toeristen, ookinArles enAmsterdamgroeit de econo­mischewaarde vande cultuursector.

‘Het ismooi als cultuur eenbijdragelevert aande versnelling vandegroei,maarhet is danwel vreemdals dewaar­de van cultuur inhetnationale politiekdebat stelselmatigwordt ondermijnd’,zegt deVlaamseAnnDemeester, di­recteur vanhet FransHalsmuseum inHaarlem.Daarmeewordt voorbijgegaanaande vraagwatde eigenlijkebetekenisis vankunst en cultuur voorde samen­leving, betoogt zij.

De interviewmarathon is onderdeelvanhet ‘ForumonEuropeanCulture’dat de afgelopendagen inAmsterdamwerdgehouden. Erwaren toneelvoorstel­lingen, films, exposities en vooral veeldebatten.Dit keerniet over het Europavandebegrotingstekorten,maarhetEu­ropa vandekunst en cultuur, het Europavande ‘dichters endenkers’, zoals YoeriAlbrecht, directeur vandebatcentrumDeBalie, het uitdrukte.Diedichtersendenkersmoeten volgenshemeenbelangrijkere rol spelenbij het denkenover de toekomst vanEuropa.Hij namdaaromsamenmet organisatie­ en ad­viesbureauDutchCulturehet initiatiefvoorhet forum.

ToneelgroepAmsterdamheeft onderleiding van Ivo vanHove een specialeopeningsvoorstelling gemaakt voorhetforum, opbasis van tekstenoverEuropa.Wehoren stemmenuit het verleden:Shakespeare,Goethe enSchiller.Maarook JeanMonnet enKonradAdenauer,Margaret Thatcher, AngelaMerkel enBoris ‘brexit’ Johnson.Dekracht vanhetwoord, verledenenheden verbonden,

Denkers en dichters zoeken wegen omhet debat over de toekomst van Europauit handen van populisten te trekken

De Zwitserse activiste Flavia Kleiner in gesprekmet architect RemKoolhaas. Rechtsboven de Belgische filosoof Chantal Mouffe,

in vier Europese talen.Gevolgddoor eenstaandeovatie vanhet publiek.

Maarde grote vragenblijven:watis Europa eigenlijk?Hoekunnenwecreatieve oplossingen vinden voordeproblemendie ons verdelen?Enwatis de rol vankunst en cultuurdaarbij?Eenduidige antwoorden zijn erniet, datis dekracht énde zwakte vanEuropa. Erheerst tijdensdedebattenwel eengevoelvoorurgentie.Wienuniet op zoekgaatnaar een serieus alternatief voor popu­lisme, euroscepsis ennationalisme, isstraks te laat. Leideneurocrisis, vluchte­lingenstromenendedreigendebrexit nueindelijk tot bezinning?

DeNederlands­DuitsehistoricusPhilippBlom is er verre vangerust op.Europaheeft geen toekomst, zegt hij,wanthet is niet bereid te veranderen.Wehouden vast aanwatwehebben, zienniet onder ogendatweonderdruk vanklimaatverandering en vluchtelingen­stromenmetminder genoegen zullenmoetennemen.De verlichtingheeft onsveel gebracht, deEuropesebevolking ishoogopgeleid,maarwehaddenernietopgerekenddat veelmensenniet geïn­teresseerd zijn inpolitiek ‘en liever opdebank voorde televisie zitten’.

Als ze zich al politiek engageren, kie­zen zij voor autoritaire verleidersmethun simpele oplossingen. Enniet voorwathij de ‘liberale droom’noemt,met

zijn individuele verantwoordelijkheid,complexiteit, relatievewaardenenpoli­tieke compromissen.

DeBelgischepolitiek­filosofeChantalMouffewil deEuropeanen verleidenomvandebank te komenmet een fel‘gepolitiseerd’ debat over de vraagwelkEuropaweeigenlijkwillen. Zij heefthaarhoopgevestigdophet formulerenvaneenalternatief voorhet neoliberaleeconomische systeem.Daarmeekun jemensenmobiliseren; Syriza inGrieken­landenPodemos inSpanje latendatzien, zegt zij. ‘De verzorgingsstaat is al­tijd eenkernelement geweest vanEuro­pa, ecologischbewustzijnneemt toe, datzijnbouwstenen voorde toekomst’.

Hetmobiliseren vanmensen lijkt inveel Europese landenhet exclusievedo­mein te zijn vanpopulisten.Maardaardenkt FlaviaKleiner anders over. Zij iseen sprankelende, 26­jarigeZwitserseactiviste diemet eenkleine groepmede­standerswist te voorkomendat buiten­landersna twee verkeersovertredingenZwitserlanduit gezet kunnenworden.Het voorstel daartoe vande rechtspopu­listische SVPhaaldehet in een referen­dumniet.

Hoehaardat lukte? ‘PopulistenoveralinEuropa lijkenopelkaar, je kunt zealleen verslaanals je echt bereidbentomalles opalles te zettenomtewinnen.Dathebbenwegedaan,wekenlang, dag

❛❛‘Debetekenisvancultuur isvelemalengroterdanheteco-nomischrendement’

Peter Mensing, adviseur bijPwC.

❛❛‘Populistenkunjeverslaanals jebereidbentallesopalles tezetten’

Flavia Kleiner, een succesvolleZwitserse activiste.

ennacht.Wehebbenheel veel aandachtbesteedaande communicatie vanonzeboodschap, hebbendebeweringen vandeSVPmetharde feitenweerlegd enhebbenhunsymbolen, deZwitserse vlagbijvoorbeeld, ook voor onszelf opgeëist.Wemaaktenduidelijk datwij de echtepatriottenwaren.’

Eerder opde avond verteldePvdA­frac­tievoorzitterDiederik Samsomoverdedilemma’s diehij tegenkomt indepoli­tiek, bijvoorbeeldbij de aanpak vanhetvluchtelingenprobleem.Ontwapenendeerlijkwashij. Eenvoudigeoplossingenvoor complexeproblemenbestaanniet,

Onder de titelRe: ThinkingEuropeverzameldenMathieu Segers, hoog-leraar Europese geschiedenis, enYoeri Albrecht, directeur vandebat-centrumDeBalie, oude ennieuweteksten over Europa.

rechtsonder de Duitse fotograafWolfgang Tillmans. FOTO’S: MICHIELGOUDSWAARD

de ‘oneliner’ noemdehij eenkunstvormdiehij niet beheerst, endiehij zichookniet eigenwílmaken.Omdat je daarmeedewaarheid verstopt voor kiezers. ‘Poli-ticimoetenkiezers echtedilemma’s enechte oplossingen voorleggen.’

Dat doen ze vaakniet.DeDuitserWolf-gangTillmans, een van ’swereldsmeestsuccesvolle fotografen,woont al decen-nia inLonden.Hij konhet brexit-debatin zijn tweede vaderlandnietmeer aan-zien. ‘Niemand verdedigt Europa, ookdegenendie indeEUwillenblijvendoendatniet’, aldusTillmans. ‘Ik benervanovertuigddat kunst een rol kan spelenbij politieke verandering enbendaaromposters gaanontwerpen, als tegenwichtvoorde anti-EuropesehersenspoelingdiedeBrittenkrijgen viadekranten vanRupertMurdoch.’

Die posters vlogende socialemediaover, kunnengedownloadwordenenhangennudoorhet hele land. ‘Nomanis an island/Nocountry is by itself’, staatop een vandieposters.De eerste strofe iseen citaat vandeberoemdeBritsedich-ter JohnDonnne, de tweede is van eenassistent vanTillmans.

Kunst enpolitiek komensamen,maardat is zeker inNederlandeenongemak-kelijk koppel. Veel politiciwillenwetenwatdewaarde vankunst en cultuur is,inharde euro’s. PeterMensing, adviseurbij PwC,heeft eenpoging gewaagd, laat

hij zien tijdens eenpresentatie inhetConcertgebouw.Hij deedeen ‘EconomicImpactAnalysis’ vande verbouwing vanhetRijksmuseum (uitkomst: een impulsvan€3mrd voorhet bbp).

Niet omdatMensingdenkt dat debe-tekenis van cultuurbeperkt blijft tot haareconomischewaarde,maar omdathijwil laten ziendat overheidsuitgaven voorcultuur goed zijn voorde economie.

‘Debetekenis van cultuur is velemalengroter danhet economische ren-dement.Cultuur stimuleert onze crea-tiviteit, schokt, ontregelt, inspireert, enverbindtmensen, allemaal vanonschat-barewaarde’, zegtMensing.

Het ForumonEuropeanCulture isdannog langniet afgelopen. Er zijnmeerdebatten,meer voorstellingen.Welopen langsDeBalie enhorenmuziek enstemmenuit eenghettoblaster die aaneendikkekettingop straat staat.Ophetverweerde apparaat staat een schoteltje.Het is deel vanhet kunstwerk Songs forThomasPiketty vandeNederlanderDriesVerhoeven.Hij vraagt aandacht voordebuitenstaanders inEuropa, voor debehoeftigen. Viabedelendeghettoblas-ters. Aan indedebattafels ginghet overde christelijkewortels vanEuropa, overAngelaMerkels vluchtelingenbeleid enover debarmharige Samaritaan.Ophetschoteltje liggendriemuntjes, bij elkaarzeven eurocent.

pagina 6, 04-06-2016 © Het Financieele Dagblad

Politieke instabiliteit zit creatieve broedplaats niet in de weg

Vlnr: Adnen Ben Haj, Omar Assaf,Tarek Omar, op bezoek bijM4gastatelier in West.Rink Hof (111305)

RAJKO DISSELDORP

RAJKO DISSELDORP

In de Arabische wereld staancreatieve broedplaatsen in dekinderschoenen. Vier cultureelondernemers waren in Amsterdamom kennis uit te wisselen.

"Ik geloof in heel, heel kleinbeginnen. En dat langzaamopbouwen," zegt Adnen Ben Haj(25) uit Tunesië tijdens eenrondleiding in het M4gastatelier inWest. Hij zegt het met een haastondeugend, kinderlijkenthousiasme, alsof het zijngeheim is.

De 25-jarige ondernemer richtte ElSpace op, een broedplaats waarculturele ondernemers samenkunnen komen. "Mijn platform isvoor de échte veranderaars. Als jeaan mensen zou vragen: wil je dewereld veranderen, dan weet ikzeker dat iedereen ja zegt. Maarniemand doet het echt, dat heeftmij altijd verbaasd."

In het kader van het programmaMideast Creatives - waarin Hivosen DutchCulture samenwerken metinitiatieven in het Midden-Oosten -zijn vier jonge, cultureleondernemers op bezoek inNederland. Naast Ben Hajbezochten ook Tarek Omar (27) uitEgypte, Nawres Arif (38) uit Irak enOmar Assaf (29) uit Libanon,Amsterdam.

De jongemannen kregen naast derondleiding in het M4gastatelier,

een kijkje het Rijksmuseum enOndertussen Onderweg, eenAmsterdamse netwerk vankunstenaars en creatiefondernemers waarvan velen ooitgevlucht zijn. In Eindhovenbezochten ze ook FabCity enDesign Academy Eindhoven.

Volgens Melchior Bussink (36),programmamanager bijDutchCulture, is het programmagericht op het ondersteunen vancreativiteit van de Arabische jongegeneratie. "Deze vier jongeondernemers zijn echt dé talentenuit het programma."

Positieve energie

De broedplaatsen zijn ontstaan opde golven van optimisme enpositieve energie aan het begin vande Arabische Lente in 2011. Het isvoor creatieve ondernemers eenbron van sociale en innovatieveactiviteit, zegt Bussink. "Deinitiatieven zijn van een jongegeneratie die kansen wil grijpen enom zich heen werkloosheid enpolitieke instabiliteit ziet en zichtoch probeert te ontplooien."

Ben Haj vindt het lastig om tepraten over de negatieve gevolgenvan de Arabische Lente. Hij legtliever de nadruk op het positieve.

"In Tunesië is het lastig om zomaareen eigen bedrijf op te richten,maar ik heb zelf altijd al proberen tezoeken naar vernieuwende, maartoch eenvoudige ideeën. Voordat ikde creatieve broedplaats El Spaceoprichtte, was ik al eigenaar vaneen transportbedrijf dat alles op defiets bezorgt. In Tunesië was datvrij uniek."

Volgens de creatief ondernemerkomt die drang naar vernieuwingen innovatie door eenverantwoordelijkheidsgevoel. "Ikheb gewoon het gevoel dat ik ietsgoeds wil doen, dat ik wil laten ziendat alles wat je in je hoofd hebt enbedenkt, mogelijk is. Ongeachtwaar je vandaan komt. Je moetalleen de verbinding met andere

mensen durven aangaan. Met ElSpace was ik de eerste in Tunesië.En dat heeft ervoor gezorgd datheel veel andere jongeren het ookzijn gaan oprichten."

Sociale vraagstukken

"Het doel is de uitwisseling vankennis en creativiteit," zegtBussink. "Door hen uit te nodigen inNederland, willen we niet alleenhun kennis en expertise inzettenvoor broedplaatsen in Nederland,maar verbinden we ze ook metelkaar. Uiteindelijk groeit deuitwisseling vanzelf uit tot nieuweideeën."

De programmamanager wil deondernemers mee laten denkenover sociale vraagstukken."Bijvoorbeeld over duurzaamheiden afval. Wij zoeken een antwoordop de vraag: wat kun je het bestemet afval doen? Door deuitwisseling van creatieve ideeënkomen we misschien voor zo'nsociaal vraagstuk op een nieuwantwoord."

Ben Haj hoopt dat het aantalbroedplaatsen in Noord-Afrika enhet Midden-Oosten zal groeien inde toekomst. "De wereldveranderen, dat wil ik en ik weetdat we dat samen doen. Daar zijnde broedplaatsen dus geschiktvoor. Het is fijn dat we nu ook inNederland elkaar leren kennen, omde wereld te kunnen veranderen.En zoals ik al zei: klein enlangzaam opbouwen, hè."

Op de vraag hoe groot het danuiteindelijk moet worden, buigt hijzich naar voren, kijkt om zich heenof er niemand meeluistert en zegtdan, met een grote glimlach: "Heelgroot."

© Het Parool dinsdag 28 juni 2016 Pagina 19 (1)

maandag première | dinsdag media | woensdag film | donderdag cultureel supplement | vrijdag b o e ke n

Donderdag 23 juni 2016

CULTUREEL SUPPLEMENT

ILLU

STRAT

IE�ANNE�VAN�W

IEREN

Donderdag 23 juni 2016

Ivo van Hoveen 99 anderes u c c e s vo l l eNederlandsekunstenaars inhet buitenland

top 100cultuur

C2 Cultuur Top 100

Vro uwe nbreken door

Ju r y ra p p o r t

Uit de shortlist van 150cultuurmakers selecteerde eenprofessionele jury de NRC CultuurTop 100. Winnaar van deze tweedeeditie is Ivo van Hove, die eensuccesjaar beleefde op Broadway.

Door�onze�redacteurenDaan�van�Lent�en�Arjen�Ribbens

Een dancefeest in Miami, LasVegas of Ibiza is pas com-pleet met een dj uit Neder-land. Wereldwijd groeienkinderen op met Miffy, Mifei of hoe Nijntje elders ook

mag heten. En hoeveel prestigieuze bui-tenlandse bouwprojecten worden nietgeleid door Rem Koolhaas, Francine Hou-ben of een andere Dutch architect?

Cultuur is een belangrijk Nederlandsexportproduct. Je zou verwachten dat deoverheid fors investeert in internationaalcultuurbeleid. Dat valt tegen, zoals blijktuit het in maart verschenen overheids-rapport Cultuur als kans. Het budget isnog geen 50 miljoen euro per jaar, aan-zienlijk minder dan onze buurlanden in-vesteren in cultuurexport. Bovendien isde afgelopen zes jaar fors bezuinigd opgrensoverschrijdende cultuurpromotie.

Curieus. Zeker als je die 50 miljoen af-zet tegen de andere pijlers van het bui-tenlandbeleid. Bij het versterken van debuitenlandse politieke, maatschappelijkeen economische betrekkingen speelt cul-tuur vaak een belangrijke rol. Hoe vaak ishet Concertgebouworkest of Het Nationa-le Ballet al niet het smeermiddel geweestbij handelsmissies of staatsbezoeken?

André RieuMet de NRC Cultuur Top 100 probeert de-ze krant sinds vorig jaar de internationalereikwijdte van Nederlandse kunst en cul-tuur te inventariseren. Dat André Rieu dewereld laat walsen en dat Irma Boom,Marlene Dumas en Jaap van Zweden in-ternationale sterren zijn, zal weinigenzijn ontgaan. Maar wie kan spontaan denamen noemen van de 24-jarige cellistedie de Europese concertzalen verovert ofhet Bredase dansgezelschap dat afgelo-pen jaar in veertien buitenlanden optrad?

Met de jaarlijkse Cultuur Top 100 zet-ten we de meest succesvolle Nederlandsecultuurexporteurs op een rij. Die met eenjury samengestelde ranglijst is een mixvan autoriteit en invloed, van reputatieen verdiensten, van omzet en geloof-waardigheid. Na raadpleging van diversecultuurfondsen is eerst een kandidaten-lijst opgesteld met namen van 150 cul-tuurmakers uit veertien disciplines. Daar-op stonden kunstenaars en gezelschap-pen die in het buitenland actief zijn, maarook musea en evenementen die grotehoeveelheden cultuurtoeristen naar Ne-derland lokken. Op de groslijst stondenook een paar namen die we vorig jaar bijde eerste Cultuur Top 100 over het hoofdhadden gezien, zoals filmfestival IDFA .

Van alle kandidaten is uitgezocht wat inhet afgelopen jaar hun belangrijkste pres-taties waren: hoe vaak ze in het buiten-land hebben opgetreden of geëxposeerd,hoeveel bezoekers ze trokken, hoe vaakzij in buitenlandse media figureerden,welke prijzen of onderscheidingen ze kre-

gen en hoeveel omzet ze maakten.Het duiden van de gegevens was vooral

de taak van de jury. De tien juryleden –een mix van buitenlanders die in Neder-land actief zijn en Nederlanders die vangrote afstand naar Nederland kijken – ga-ven aan welke dertig cultuurmakers vol-gens hen in het buitenland het afgelopenjaar het meeste tot de verbeelding spra-ken en het sterkste bijdroegen aan hetbeeld van Nederland Cultuurland. Aan dekeuzes van de juryleden zijn punten toe-gekend, waarna een Top 100 ontstond.

Voor alle duidelijkheid: we hebben onsbeperkt tot levende cultuurmakers. Toe-ristenmagneten als het Anne Frank Huis,Kinderdijk en de Keukenhof zijn buitenbeschouwing gelaten. Net als commer-ciële bedrijven die (soms) cultuurproduc-ten voortbrengen, zoals de televisiepro-ducenten Endemol en Eyeworks.

Geen grenzenDat cultuur letterlijk geen grenzen kent,blijkt uit de Cultuur Top 100. Kijk eensnaar de drie belangrijkste Nederlandsecultuurexporteurs van het afgelopen jaar.Hemelsbreed zijn ze bijna 10.000 kilome-ter van elkaar geboren: respectievelijk inhet Vlaamse Heist-op-den-Berg, in Rot-terdam en in Kaapstad. Voor alle driegeldt ook dat heel de wereld hun vader-land is. Even thuis in New York, Doha ofPeking als in Amsterdam of Rotterdam.

De winnaar van de tweede NRC Cul-tuur Top 100 is een Vlaming die in Neder-land in cultureel opzicht groot is gewor-den en allang als Nederlander wordt be-schouwd: Ivo van Hove, vaste regisseurvan Toneelgroep Amsterdam. Ging de on-derscheiding vorig jaar naar Rem Kool-haas, onder meer vanwege zijn directeur-schap van de Architectuur Biënnale in Ve-netië, dit keer heeft het ongekende suc-cesjaar van Van Hove en ToneelgroepAmsterdam de doorslag gegeven.

2015 was het jaar dat Van Hove een in-ternationale ster werd. „Ik weet niet hoe-veel regisseurs in een jaar tijd drie pro-ducties op Broadway hebben”, vraagt ju-rylid Ruth Mackenzie, de directeur vanhet Holland Festival, zich af, „maar ikweet zeker dat nog nooit een niet-Ameri-kaan daarin is geslaagd.” Ook de anderejuryleden zijn lovend over Van Hove. An-dreas Blühm, de directeur van het Gro-ninger Museum: „Van Hove is de statusvan ‘ge h e i mt i p’ in het buitenland al langmet glans ontstegen.” En Leon Ramakers,de oud-directeur van Mojo Concerts: „Dewereld ligt aan zijn voeten.”

De jury heeft dit jaar andere accentengelegd. In de Top 100 staan minder dj’s.Beeldende kunst en klassieke muziek zijnprominenter vertegenwoordigd. Vrou-wen doen het goed. Helaas kan dat nietgezegd worden van de minderheden. DeTop 100 is bijna zo blank als het vooroor-logse Nederland. De lijst telt achttiennieuwe namen. In discjockeytermen: re-gisseur Paul Verhoeven is dankzij E ll e ‘te -rug van weggeweest’. En Fiona Tan is dehoogste ‘binnenkomer ’.

Aan de uitverkiezing is een prijs ver-bonden. Van Hove krijgt een dubbele ad-vertentiepagina aangeboden, te bestedenaan een maatschappelijk doel naar keuze.

Met�dank�aan�documentalist�Marianne�Ver-maak�en�DutchCulture voor�de�gegevens�uitBuitengaats,�de�databank�met�gegevensover�de�Nederlandse�culturele�activiteiten�inhet�buitenland.

Vrouwen�doen�het�beter

JuryCu�l�t�u�u�rTop�1002�0�16

Aaron�Betsky,�decaanFrank�Lloyd�Wright�School

of�Architecture

Andreas�Blühm,�directeurGroninger�Museum

Saskia�Bos,�decaan�Schoolof�Art�van�Cooper�Union�in

New�York

Michelle�David,�Ameri-kaanse�zangeres,�bekendvan�The�Gospel�Sessions

Birgit�Donker,�directeurMondriaan�Fonds

Robert�van�Leer,�directeurThe�John�F.�Kennedy

Center�for�the�PerformingArts�in�Washington

Ruth�Mackenzie,�directeurHolland�Festival

Nicolas�Mansfield,directeur�Nederlandse

Re�i�s�o�p�e�ra

Rick�van�der�Ploeg,hoogleraar�in�Amsterdam

en�Oxford

Leon�Ramakers,�oud-direc-teur�Mojo�Concerts

Klassieke�muziek�meest�vertegenwoordigd

Jonge�dj’s�en�oude�componisten

Beeld

ende

Theater

Fotografie

Literatuur

Des

ign

Film

Da

ns

Architectuur

Pop/Rock

Klassiek

Dance

kun

st

7

4

12

6

5

1515

7

6

7

16

Vrouwen doen het beter dan vorig jaar

Jazz

20 jaar

21

24

28

28

28

28

29

32

34

Martin Garrix

Oliver Heldens

Harriet Krijgh

Afrojack

Mea Dols de Jong

Jacco Gardner

Hardwell

Dotan

Iris van Herpen

Michiel Huisman

Dick Bruna

Bernard Haitink

herman de vries

Hans van Manen

Cees Nooteboom

Louis Andriessen

Paul Verhoeven

Han Bennink

Piet Oudolf

Ton Koopman

88 jaar

87

84

83

82

77

77

74

71

71

De jongste: Martin Garrix De oudste: Dick Bruna

1

2

34

56

7

8

910

11

12

13

14

151617

18

1920

Top-20 van 2016Top-20 van 2015

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1011

121314

1516

17

1819

20

Ivo van Hove

Rem Koolhaas/OMA

Marlene Dumas Rijksmuseum

Irma Boom Anton Corbijn

Jaap van Zweden

Tiësto

Hella Jongerius KCO

Hans van Manen

André Rieu

Johan Simons

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Lotte de Beer Martin Garrix

MVRDV

Rineke Dijkstra Francine Houben

Rem Koolhaas/OMA

Rijksmuseum

Anton Corbijn

KCO

Ivo van Hove

Tiësto

Hans van Manen

André Rieu

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Dick Bruna

Marlene Dumas Carice van Houten Johan Simons

Hella Jongerius Daan Roosegaarde

Afrojack

Irma Boom World Press Photo

Hardwell

NRC 230621 / EvG / Bron: NRC

Beeld

ende

Theater

Fotografie

Literatuur

Des

ign

Film

Da

ns

Architectuur

Pop/Rock

Klassiek

Dance

kun

st

7

4

12

6

5

1515

7

6

7

16

Vrouwen doen het beter dan vorig jaar

Jazz

20 jaar

21

24

28

28

28

28

29

32

34

Martin Garrix

Oliver Heldens

Harriet Krijgh

Afrojack

Mea Dols de Jong

Jacco Gardner

Hardwell

Dotan

Iris van Herpen

Michiel Huisman

Dick Bruna

Bernard Haitink

herman de vries

Hans van Manen

Cees Nooteboom

Louis Andriessen

Paul Verhoeven

Han Bennink

Piet Oudolf

Ton Koopman

88 jaar

87

84

83

82

77

77

74

71

71

De jongste: Martin Garrix De oudste: Dick Bruna

1

2

34

56

7

8

910

11

12

13

14

151617

18

1920

Top-20 van 2016Top-20 van 2015

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1011

121314

1516

17

1819

20

Ivo van Hove

Rem Koolhaas/OMA

Marlene Dumas Rijksmuseum

Irma Boom Anton Corbijn

Jaap van Zweden

Tiësto

Hella Jongerius KCO

Hans van Manen

André Rieu

Johan Simons

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Lotte de Beer Martin Garrix

MVRDV

Rineke Dijkstra Francine Houben

Rem Koolhaas/OMA

Rijksmuseum

Anton Corbijn

KCO

Ivo van Hove

Tiësto

Hans van Manen

André Rieu

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Dick Bruna

Marlene Dumas Carice van Houten Johan Simons

Hella Jongerius Daan Roosegaarde

Afrojack

Irma Boom World Press Photo

Hardwell

NRC 230621 / EvG / Bron: NRC

Beeld

ende

Theater

Fotografie

Literatuur

Des

ign

Film

Da

ns

Architectuur

Pop/Rock

Klassiek

Dance

kun

st

7

4

12

6

5

1515

7

6

7

16

Vrouwen doen het beter dan vorig jaar

Jazz

20 jaar

21

24

28

28

28

28

29

32

34

Martin Garrix

Oliver Heldens

Harriet Krijgh

Afrojack

Mea Dols de Jong

Jacco Gardner

Hardwell

Dotan

Iris van Herpen

Michiel Huisman

Dick Bruna

Bernard Haitink

herman de vries

Hans van Manen

Cees Nooteboom

Louis Andriessen

Paul Verhoeven

Han Bennink

Piet Oudolf

Ton Koopman

88 jaar

87

84

83

82

77

77

74

71

71

De jongste: Martin Garrix De oudste: Dick Bruna

1

2

34

56

7

8

910

11

12

13

14

151617

18

1920

Top-20 van 2016Top-20 van 2015

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1011

121314

1516

17

1819

20

Ivo van Hove

Rem Koolhaas/OMA

Marlene Dumas Rijksmuseum

Irma Boom Anton Corbijn

Jaap van Zweden

Tiësto

Hella Jongerius KCO

Hans van Manen

André Rieu

Johan Simons

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Lotte de Beer Martin Garrix

MVRDV

Rineke Dijkstra Francine Houben

Rem Koolhaas/OMA

Rijksmuseum

Anton Corbijn

KCO

Ivo van Hove

Tiësto

Hans van Manen

André Rieu

Van Gogh Museum

Iris van Herpen Dick Bruna

Marlene Dumas Carice van Houten Johan Simons

Hella Jongerius Daan Roosegaarde

Afrojack

Irma Boom World Press Photo

Hardwell

NRC 230621 / EvG / Bron: NRC

DONDERDAG�23�JUNI�2�0�16 C3N RC HANDELSBLAD CULTUREEL SUPPLEMENT

VS�belangrijkste�exportland�voor�Nederlandse�cultuurDutchCulture�verzamelt�in�de�databank�Buitengaats�gegevens�over�Nederlandse�culturele�activiteiten�in�het�buitenland.�In�2015�werden�meer�dan�15.000�concerten,�exposities,�vertoningen,�lezingen�et�cetera�ge-registreerd.�De�Verenigde�Staten�is�exportland�nummer�1,�vooral�dankzij�1.200�optredens�van�Nederlandse�dj’s.�Ruim�de�helft�van�alle�cultuurexport�gaat�naar�West-Europa,�met�Duitsland�als�exportland�nummer�2.

Vrouwen doen het goed in decultuursector. In de Top 10 staandrie vrouwen: Irma Boom, HellaJongerius en Marlene Dumas

West-Europa

53%

Azië

12%

Noord-A

merika20%

Am

erik

a

Zu

id-

5%

0,7% Afrika

Oceanië 1,2%

Oo

st-Eu

rop

a8%

Japan

China

Rusland

Du

its

lan

d

Ve

ren

igd

Ko

nin

krijk

Spanje

Frankrijk

Italië

België

Verenigde Staten

Canada

Polen

Tsjechië

Hongarije

Turkije

Australië

India

Oostenrijk

Zw

itserla

nd

Noorwegen

Finland

Mexico

Brazilië

Be

eld

en

de

Theater

Fotografie

Me

dia

Literatuur

Erfgoed

De

sig

n

Film

Da

ns

Arc

hit

ec

tuu

r

Ove

rig

We

reld

Dan

ce&

Po

pR

ock

Improvisatie

Klassiek

Pop & Rock

Dance

kun

st

1

910

11

21

18

13

15

16

20

14

17

22

24

12

19

8

2

5

6

7

4

3

Muziek

Tachtig stedenWerk van beeldende kunstenaarsin tachtig Chinese steden

Jazz populair in JapanEn niet alleen Hans enCandy Dulfer

André Rieu31 optredensin Duitsland

Geen taalbarrièreVeel theatervoorstellingenin Vlaanderen

IbizaIbiza nog altijd populair bij dj’s: 172 optredens

Vliegende koeDe Stilte danst ‘Vliegende koe’ 27 keer

Dancegrootste culturele

exportproduct

Dans

Film

Erfgoed

Literatuur

Fotografie

Theater

Beeldende kunst

Design

Architectuur

Media

Plaats in landenlijst

Dance

Pop & rock

Klassiek

Improvisatie

Dance/Pop&Rock

Wereld

Overig

NRC 230621 / EvG / Bron: Buitengaats van DutchCulture, zie: dutchculture.nl

Disciplines Muziekdisciplines

Van de 15.000 buitenlandse concerten, exposities en vertoningen van Nederlandse cultuurmakers

in 2015 kwam bijna de helft voor rekening

van muzikanten.

x

Top 5

Top 6 - 25

FOTO

'S:�A

NP,�M

ERLIJN

�DOOMERNIK