!!!!

Nieuwsbrief!#2,!jaargang!6,!20!april!2011!!

Markt! en! Malieveld:! beloningsverschillen! en! @geschillen! in! de! (semi@)publieke!sector!!Mark%van%de%Velde!!Het! beloningsvraagstuk! heeft! liberale! denkers! erg! beziggehouden,! variërend! van! klassieke!economen! als! Adam! Smith! (1723@1790)! en! David! Ricardo! (1772@1823)! tot! twintigste@eeuwse!economen!als!Friedrich!Hayek!(1899@1992).!Zij!concentreerden!zich!in!hun!werk!bijna!uitsluitend!op! het! verklaren! van! verschillen! in! beloning! voor! mensen! die! in! de! private! sector! hun! brood!verdienen.! Aan! beloningsverschillen! in! de! publieke! sector! wijden! ze! nauwelijks! een! woord;!vermoedelijk!omdat!die!sector!tot!vroeg!in!de!twintigste!eeuw!van!verwaarloosbare!omvang!was,!misschien! ook! omdat! de! totstandkoming! van! lonen! in! de! publieke! sector! niet! zozeer! een!economische!als!wel!een!politieke!kwestie! is.!En! in!de!politiek!spelen!vraag,!aanbod,!evenwicht,!nuttigheid!en!andere!concepten!waar!economen!graag!mee!werken!op!hun!best!een!bescheiden!rol.!!Politiek!vraagstuk!Dat!loonvorming!in!de!publieke!sector!een!politieke!aangelegenheid!is,!lijkt!een!open!deur.!Maar!politici!lijken!soms!bang!te!zijn!om!te!erkennen!dat!zij,!als!volksvertegenwoordiger!of!als!minister,!vaak!het!laatste!woord!(kunnen)!hebben!in!beloningsgeschillen.!Minister!van!Binnenlandse!Zaken!en! Koninkrijksrelaties! Donner,! bijvoorbeeld,! diende! onlangs! de! Wet! normering! bezoldiging!topfunctionarissen!publieke!en!semipublieke!sector!(WNT)!in!bij!de!Tweede!Kamer.!In!de!Memorie!van!Toelichting!op!dat!wetsvoorstel!schrijft!hij!dat!“loonvorming!in!beginsel!het!primaat!is!van!de!sociale! partners”.! Daarmee! werkt! hij! de! indruk! dat! loonvorming! in! de! publieke! sector! zich! op!ruime!afstand!van!de!politiek!afspeelt,!ergens!in!het!maatschappelijk!middenveld.!Maar!zo!is!het!in!de!praktijk!natuurlijk!niet.!Het!ontevreden!middenveld!trekt!niets!voor!niets!om!de!zoveel!tijd!naar!het!Malieveld,!zoals!recent!de!ambtenaren.!Donner,!op!zijn!beurt,!bemoeit!zich!nadrukkelijk!met!de!cao!voor!de!rijksambtenaren!waarover!dezer!dagen!wordt!onderhandeld,!want!hij!wil!door!de! ambtenarensalarissen! voor! de! komende! twee! jaar! te! bevriezen! een! begin! maken! met! de!bezuinigen!op!het!ambtenarenapparaat!die!dit!kabinet!ons!heeft!beloofd.1!!De! genoemde! Wet! normering! bezoldiging! topfunctionarissen! publieke! en! semipublieke! sector!(WNT)! is! een! aanscherping! van! de! zogeheten! WOPT,! de! Wet! Openbaarmaking! uit! Publieke!

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1! Voorstellen!CAO!Rijk!2011@2012!(8!november!2010)!

middelen! gefinancierde! Topinkomens.! De! bestaande! WOPT! verplicht! publieke! en! semipublieke!instellingen! ertoe! om! in! hun! jaarrekeningen! salarissen! te! vermelden! die! hoger! zijn! dan! 130!procent!van!een!ministerssalaris,!want!neerkomt!op!188.000!euro.!!!Zelfregulering!–!de!hand!in!andermans!knip!Uit! een! evaluatie! van! de! WOPT! kunnen! we! afleiden! dat! de! zelfregulering! die! publieke! en!semipublieke! instellingen! zouden! betrachten! een! wassen! neus! is.! Naming! and! shaming! werkt!alleen! als! bestuurders! over! voldoende! schaamtegevoel! beschikken.!Het! is!mij! altijd! een! raadsel!geweest! waarom! Nederlandse! liberalen! –! althans:! liberale! politici! –! zulke! hoge! verwachtingen!hadden!van!zelfregulering.! In!de!markteconomie!vertrouwen!we!erop!dat!concurrentie!een!rem!zet!op!ongewenst!ondernemersgedrag,!maar!in!de!publieke!sector!zouden!bestuurders!zichzelf!in!de! hand! houden,! hoewel! zij! meestal! geen! enkele! concurrentie! te! duchten! hebben! en! geen!verantwoording!schuldig!zijn!aan!de!burger.!Daarom!mogen!politici,!zeker!van!liberale!huize,!wel!wat! actiever! zijn! in! het! aanpakken! van! excessieve! beloningen! in! de! publieke! sector.! Het! gaat!tenslotte!om!belastinggeld.!!Het! voorbeeld! van! de! gemeente! Den! Haag! verdient! daarom! navolging.! De! gemeente! heeft!voorgesteld! om! een! limiet! te! zetten! op! het! salaris! van! bestuurders! van! gesubsidieerde!instellingen.!Als!instellingen!in!de!toekomst!subsidie!willen!ontvangen!van!de!gemeente!Den!Haag,!zijn! zij! verplicht! zich! te! houden! aan! de! zogeheten! WNT@norm.! Als! een! Haagse! gesubsidieerde!instelling!haar!bestuurders!meer!dan!188.00!euro!betaalt,!wordt!de! subsidie!met!het!meerdere!verminderd.!!!Den!Haag!loopt!met!dat!plan!dus!vooruit!op!het!wetsvoorstel!van!minister!Donner.!De!oude!WOPT!stelt! namelijk! géén! bovengrens! aan! salarissen! in! de! publieke! sector.! Er! was! alleen! een!meldingsplicht!voor!salarissen!hoger!dan!het!normbedrag!van!188.000!euro.!De!nieuwe!WNT!wil!van!het!normbedrag!daadwerkelijk!een!salarisplafond!maken.!Een!noodzakelijk!stap,!mijns!inziens,!want! wie! dacht! dat! alleen! een! meldingsplicht! publieke! instellingen! ervan! zou! weerhouden! de!norm!te!overschrijven!komt!bedrogen!uit.!Immers,!1!op!de!5!bestuurders!in!de!zorg!verdiende!in!2008! meer! dan! 130! procent! van! het! ministerssalaris,! en! 1! op! de! 8! bestuurders! van!woningcorporaties.!!Uit! een! evaluatie! over! het! jaar! 2009! blijkt! dat! in! totaal! 2.232! functionarissen! de! norm!overschreden.2!Ook!blijkt!dat!in!tien!jaar!tijd!het!aantal!topinkomens!explosief!is!gestegen.!Let!wel:!het! aantal! werknemers! in! de! publieke! sector! dat! meer! dan! de! norm! verdient! kan! vele! malen!groter!zijn!dan!die!2.232!functionarissen.!De!meldingsplicht!geldt!namelijk!alleen!voor!bestuurders!en!de!hoogst!leidinggevende.!Jammer!genoeg!verandert!de!nieuwe!wet!daar!niets!aan.!Met!opzet!laat! dit! kabinet! werknemers! die! lager! staan! in! de! bestuurlijke! hiërarchie! ongemoeid,! ook! al!verdienen!zij!een!hoger!salaris!dan!hun!leidinggevende.!De!redenen!daarvoor!kunnen!zijn!dat!de!

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!2! Wopt<rapportage!2010,!17!december!2010!

werknemer! beschikt! over! specialistische! kennis,! buitengewoon! talent! of! (internationale)!marktwaarde.!!Dat!klinkt!best!redelijk,!maar!betekent!in!de!praktijk!dat!de!omroepvoorzitters!gebonden!zijn!aan!een!maximumsalaris!terwijl!de!presentatoren!vanwege!hun!zogenaamde!marktwaarde!veel!meer!kunnen!verdienen.!Dat! is!hoogst!ergerlijk.!De!televisiestudio’s! in!Hilversum!zitten!vol!met!vooral!linkse!mensen!die!zich!op!de!borst!slaan!omdat!zij!de! lokroep!van!het!grote!geld!weerstaan.!“Ik!zou! bij! de! commerciëlen!minstens! het! dubbele! kunnen! verdienen,!maar! ik! blijf! bij! de! publieke!omroep,”!hoor! je!nogal!eens.! Ik!denk!dan!altijd:!“Jammer!dat! je!niet!vertrekt,!zodat!we!een!half!miljoen!extra!hebben!voor!programma’s!waarvoor!de!publieke!omroep!eigenlijk!bedoeld!is.”!Er!is!weliswaar!afgesproken!om!het!aantal!veelverdieners!te!beperken!tot!5!televisiepresentatoren!en!3!radiomakers,!maar!dat!is!natuurlijk!geen!principiële!oplossing.3!!Overbetaalde! presentatoren! zijn! niet! zozeer! de! kern! van! het! beloningsprobleem! in! de! publieke!sector!maar!een!symptoom!van!de!obesitas!waaraan!de!sector!lijdt.!De!overheid!staat!toe!dat!de!publieke! sector! de! concurrentieverhoudingen! verziekt!met! belastinggeld:! of! het! nu! gaat! om!de!tientallen!websites!van!de!publieke!omroep!die!regelrecht!concurreren!met!de!kranten!of!om!de!NOS!die!met!belastinggeld!de!commerciële!omroepen!tracht!af!te!troeven!in!het!biedingsproces!op!de!uitzendrechten!van!voetbalwedstrijden.!Aan!zulke!concurrentievervalsing!en!taakvervuiling!zou! door! liberalen! paal! en! perk! aan! gesteld! moeten! worden.! En! dat! kan! ook,! want! de!taakomschrijving! van! de! publieke! omroep! is! een! politiek! vraagstuk,! ondanks! politiek@correcte!uitspraken!dat!de!overheid!zich!niet!met!de!media!dient!te!bemoeien.!!Marktconformiteit!–!als!het!goed!uitkomt!Dat!sommige!televisiepersoonlijkheden!zich!erop!beroemen!dat!ze!in!de!markt!veel!meer!zouden!kunnen!verdienen! is!ongepast,!maar!misschien!hebben!ze!gelijk.!Pas!echt!vreemd!wordt!het!als!mensen!die! in!de!markt!vermoedelijk!geen!droge!boterham!zouden!kunnen!verdienen!toch!een!marktconform!salaris!eisen.!Tot!die!categorie!behoren!de!meeste!van!de!tienduizend!ambtenaren!die!vorige!maand!demonstreerden!op!het!Malieveld!tegen!de!bezuinigingen!in!de!publieke!sector.!Hun! eis! om! marktconforme! loonontwikkeling! is! een! typisch! voorbeeld! van! schaamteloze!selectiviteit.!Ze!bedoelen!natuurlijk!dat!als!de!gemiddelde!lonen!in!de!marktsector!stijgen!de!lonen!in!de!publieke!sector!moeten!meestijgen,!maar!niet!andersom.!Want!waar!waren!de!ambtenaren!de! afgelopen! jaren! toen! veel! bedrijven! het!moeilijk! hadden! en! personeel!moesten! ontslaan! of!korten! op! hun! loon?! En! zijn! de! ambtenaren! ook! bereid! om! hun! riante! secundaire!arbeidsvoorwaarden! marktconform! te! maken?! Om! maar! één! voorbeeld! te! noemen:! bijna! 80!procent!van!de!werknemers!in!de!publieke!sector!krijg!ouderschapsverlof!doorbetaald!tegen!maar!25!procent!in!de!marktsector.4!We!mogen!van!ambtenaren!wel!wat!meer!solidariteit!verwachten!met!de!bakker!en!de!slager!die!geen!loonzekerheid!en!zelfs!geen!baanzekerheid!genieten.!!

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!3! Rapportage!Beloningskader!Presentatoren!Publieke!Omroep!(BPPO),!21!september!2010!4! CBS!Webmagazine,!woensdag!15!december!2010!!

Sowieso!is!het!woord!marktconformiteit!niet!op!zijn!plaats!in!onderhandelingen!over!beloningen!in! de! publieke! sector.! Hoeveel! ambtenaren! werken! er! eigenlijk! in! de! markt?! Of! zouden! zij!werkelijk!vinden!dat!als!kassières,!loodgieters,!softwareontwikkelaars!of!wie!dan!ook!in!de!markt!wat!meer!gaat!verdienen!ook!zij!automatisch!recht!hebben!op!meer!loon?!Vragen!om!een!groter!stuk! van! een! taart! die! door! anderen! is! gebakken! is! erg! onbeleefd.! Trouwens:! niemand! is! bij!voorbaat! veroordeeld! tot! een! onderbetaald! bestaan! in! de! publieke! sector.! Niemand! zal! een!ambtenaar! ook! maar! een! strobreed! in! de! weg! leggen! als! hij! zijn! bureau! leeg! ruimt! en! in! het!bedrijfsleven!aan!de!slag!gaat.!Dat!dat!niet!op!grote!schaal!gebeurt,!bewijst!dat!het!geflirt!van!de!vakbonden!met!marktconformiteit!niets!meer!is!dan!een!ordinaire!eis!tot!loonsverhoging.!!De!ambtenarenbonden!beweren!ook!dat!Nederland!in!vergelijking!met!andere!OESO@landen!een!kleine!overheid!heeft.!Dat! is!onzin.!Van!de!29!OESO@landen!zijn!er!maar!9!waarvan!de!overheid!een!groter!deel!van!het!BBP!opslurpt.!Bovendien:!zelfs!als!het!aandeel!van!de!publieke!sector!in!de!economie! gelijk! blijft,! betekent! dat! bij! normale! economische! groei! nog! altijd! een! toename! van!overheidspersoneel!in!absolute!aantallen.!Maar!waarom!zou!de!overheid!moeten!meegroeien!met!de!omvang!van!de!economie?!Waarom!hebben!we!meer!ambtenaren!nodig!omdat!onze!bedrijven!meer!verkopen!in!het!buitenland!of!omdat!onze!arbeiders!productiever!zijn!geworden?!!Halfslachtige!liberalisering!en!privatisering!De!eerlijkheid!gebiedt!te!zeggen!dat!het!onderscheid!tussen!markt!en!overheid!vaak!onduidelijk!is,!niet! in! de! laatste! plaats! als! gevolg! van! halfslachtige! liberalisering! en! privatisering.! Nederland!wemelt!van!de!organisaties!die!publieke!taken!vervullen,!die!vaak!ook!met!publiek!geld!worden!betaald,! maar! die! op! afstand! van! de! politiek! zijn! geplaatst.! Juist! in! die! publiek@private!schemerzone!steken!voortdurend!beloningsvraagstukken!de!kop!op.!Vorige!maand,!bijvoorbeeld,!ontstond! voor! de! zoveelste! keer! discussie! over! de! salarissen! van! de! top! van! de! Nederlandse!Spoorwegen.!Die!salarissen!zijn!vele!tonnen!hoger!dan!de!ministersnorm,!ondanks!de!belabberde!prestatie!van!de!NS!afgelopen!winter.!De!Tweede!Kamer,!inclusief!de!VVD@fractie,!eist!daarom!een!salarisplafond! van! ongeveer! een! half! miljoen! euro,! een! ton! minder! dan! het! huidige!maximumsalaris.!!Als!er!sprake!is!van!publieke!verontwaardiging!over!hoge!beloningen!in!de!markt!zeggen!liberalen!vaak! –! en! terecht! –! dat! klanten! en! aandeelhouders! maar! van! zich! moeten! laten! horen.! In!semipublieke! sector! ligt! dat! een! stuk! ingewikkelder.!De! reiziger! heeft! nauwelijks!mogelijkheden!om!zijn!onvrede!te!laten!blijken,!want!de!NS!is!in!feite!een!monopolist.!Juist!daarom!is!het!jammer!dat!dit!kabinet!opnieuw!aan!de!NS!het!exclusieve!gebruiksrecht!van!het!hoofdspoornetwerk!wil!verlenen.! Diverse! regionale! vervoerders! staan! te! springen! om! diensten! aan! te! bieden! op! het!hoofdnet!en!hebben!zichzelf!in!de!regio!bewezen.!De!president@directeur!van!de!NS!–!die!van!zes!ton!–!verzet!zich!daar!heftig!tegen!omdat!concurrentie!op!het!hoofdnet!niet!in!het!belang!van!de!reiziger!zou!zijn.!Monopolistische!bedrijven!die!zich!bekommeren!om!de!consument;!daar!word!ik!altijd!heel!argwanend!van.!En!hoe!zit!het!trouwens!met!de!activiteiten!van!de!NS!in!bijvoorbeeld!Londen?!Zijn!die!soms!ook!niet!in!het!belang!van!de!Britse!treinreiziger?!

!Minister! De! Jager,! sprekend! namens! de! overheid! als! enige! aandeelhouder,! beweerde! dat!marktconforme! salarissen! voor!de!NS@top!nodig! zijn!om!goede!bestuurders! aan! te! trekken.!Dus!wel! de! lusten! maar! niet! de! lasten! van! de! markt.! Daar! zouden! liberalen! geen! genoegen! mee!moeten! nemen.! Bovendien! overtuigt! het! argument! van! De! Jager! niet.! Nederland! kan! meestal!capabele! ministers! van! Financiën! vinden! die! zich! een! slag! in! de! rondte! werken! voor! een! naar!verhouding!hongerloon!van!minder!dan!twee!ton,!dus!waarom!kan!dat!niet!bij!een!spoorbedrijf!dat!honderd!procent!staatseigendom!is?!!De!waarde!van!werk!Maar!belangrijker!nog:!de!hoge! lonen!wekken!wrevel!omdat!het!verband!zoek! is!tussen! loon!en!prestatie.! Ze!worden! ervaren! als! oneerlijk.! Daarmee! zijn!we! beland! bij! het! thema! dat! eigenlijk!centraal!staat!in!het!geschrift!van!de!Teldersstichting:!eerlijkheid!en!liberalisme.!De!vraag!‘wat!is!een! eerlijk! loon’! verschilt! in! wezen! niet! van! de! vraag! ‘wat! is! een! eerlijke! prijs’,! want! loon! is!natuurlijk! niets! meer! of! minder! dan! de! prijs! van! arbeid.! Al! in! de! vijftiende! eeuw! kwamen!zogeheten!scholastici,!een!filosofische!stroming!die!nadruk!legde!op!rationaliteit!en!wetenschap,!tot!de!conclusie!dat!ook!de!arbeidsmarkt,!net!als!de!goederenmarkt,!wordt!geregeerd!door!de!wet!van!vraag!en!aanbod.!Toch!bleven!veel!economen!en!filosofen,!waaronder!uiteenlopende!figuren!als! Adam! Smith! en! Karl!Marx,! proberen! om! in! de! prijs! van! een! product!meer! te! lezen! dan! het!resultaat!van!vraag!en!aanbod,!waarbij!zij!een!verband!legden!met!de!waarde!van!de!arbeid!in!het!productieproces.! Pas! in! het! laatste! kwart! van!de!negentiende!eeuw!kon!de! zoektocht!naar! een!objectieve! waardemaatstaf! worden! gestaakt.! Een! groep! Oostenrijkse! economen! draaide! de!benadering! van! het! waardevraagstuk! namelijk! om:! niet! langer! beredeneerden! zij! de! prijs! of!waarde!van!een!product!vanuit!het!productieproces,!maar!zij!stelden!de!vraag:!wat!betekent!een!product!of!dienst!voor!een!individu,!voor!een!consument?!Zo!werd!waarde!een!subjectief!begrip.!!De! vraag! naar! arbeid! is! een! afgeleide! van! de! vraag! naar! goederen,! die! op! haar! beurt! een!uitdrukking! is! van! de! relatieve! waardeoordelen! van! consumenten.! Nicolaas! Gerard! Pierson,!econoom!en!een!zeer!succesvol! liberaal!premier!van!1897!tot!1901,!gaf!een!fraaie!samenvatting!van!dat!inzicht.!Hij!schreef:!‘De!dingen!hebben!geen!waarde,!omdat!zij!arbeid!kosten,!maar!arbeid!wordt!er!aan!ten!koste!gelegd,!omdat!zij!waarde!hebben.’!Diamanten!zijn!dus!niet!duur!omdat!het!graven!ernaar!tijdrovend!en!gevaarlijk!is,!maar!het!is!de!hoge!prijs!die!sommigen!voor!diamanten!willen!betalen!die!het!graven!tot!een!lonende!bezigheid!maakt.!!!Dat!sommig!werk!beter!wordt!betaald!dan!ander!werk!heeft!dus!weinig!te!maken!met!de!waarde!van!dat!werk!op!zich,!maar!vooral!met!de!waarde!die!anderen!toekennen!aan!de!resultaten!van!dat!werk.!Daarom!is!de!markteconomie!bij!uitstek!een!sociaal!fenomeen.!!Van!vermarkting!naar!vermaatschappelijking!In!de!publieke!sector! speelt!het!mechanisme!van!vraag!en!aanbod!slechts!een!kleine! rol!bij!het!bepalen! van! salarisniveaus.! Waar! mogelijk! kan! die! rol! worden! vergroot.! Waarom! verdienen!

leraren! in!het!onderwijs!allemaal!hetzelfde!salaris,!ook!al!doceren!ze!heel!verschillende!vakken?!Het!bestrijden!van!lerarentekorten!kan!effectiever!door!de!salarissen!afhankelijker!te!maken!van!de! behoefte! aan! een! bepaald! vak.! Voetballers! in! hetzelfde! team! of! chirurgen! in! hetzelfde!ziekenhuis! verdienen! ook! niet! allemaal! hetzelfde! salaris.! Waarom! zou! dat! op! een! school! wel!moeten?!!Elders!in!de!publieke!sector!is!zelfs!‘behoefte’!nauwelijks!te!meten.!Waardoor!wordt!bijvoorbeeld!de!vraag!naar!beleidsmedewerkers!op!Provinciehuizen!bepaald?!Niet!door!de!vraag!naar!beleid!–!zo!die!er!al!is!–!maar!eerder!door!een!budget!dat!nu!eenmaal!besteed!moet!worden.!En!waarom!verdient! een! beleidsveldmanager! tot! tweemaal! zoveel! als! een! beleidsondersteunend!medewerker?! Ik! geloof! dat! een! eventueel! antwoord! kan!worden! gevonden! in! de! behoefte! aan!hiërarchie!in!de!bureaucratie,!en!in!het!feit!dat!de!gemiddelde!beleidsveldmanager!een!stuk!ouder!is! dan! de! gemiddelde! beleidsmedewerker,! maar! niet! in! een! meetbaar! verschil! aan!‘maatschappelijk!belang’!tussen!de!twee!functies.!Het!mag!tegenstrijdig!klinken,!maar!juist! in!de!markt! bepaalt! ‘maatschappelijk! belang’! de! hoogte! van! de! beloningen! in! de! markt.! Het! is! de!geaggregeerde! waardering! van! consumenten! die! uiteindelijk! bepaalt! waarom! de! ene! zangeres!schatrijk!wordt! en!de! andere!niet.! Consumenten! kiezen!en!besteden! in! vrijheid! en! vrijwillig,! en!daarom!kunnen!we!de!daaruit!volgende!beloningen!eerlijk!noemen.!!Als! we! die! eigenschap! van! de! markteconomie! beter! over! het! voetlicht! brengen,! kunnen! we!afrekenen!met!de! socialistische! retoriek!die!mensen!angst! aanpraat! voor!de!markt.!We!kunnen!het! afstoten! van! overbodige! overheidstaken! namelijk! herdefiniëren! in! sociale! termen.! We!‘vermarkten’!dan!geen!mensen!en!diensten,!we!‘vermaatschappelijken’!ze.!!Mark%van%de%Velde!