Adventsoratorium

Magnificat, BWV 243

Johann Sebastian Bach (1685-1750)

2/12

Het is een vrij jonge Bach die we in het Magnificat horen. Dit is het

eerste muziekstuk dat hij aan het publiek aflevert als

muziekdirecteur en organist van de Sint-Thomaskerk in Leipzig. Hij

wordt er benoemd in 1723 en blijft er de rest van zijn leven. Het

wordt zijn muzikaal thuisfront. Bach wil zichzelf op een zondag kort

voor Kerstmis voorstellen met een werk dat zijn vaardigheid en

creativiteit samenvat. Hij wil een nieuw geluid laten klinken.

Bach kent de afknappers: te lang, te somber, te pathetisch. Hij zal

de aandacht van de toehoorders trekken en vasthouden. Met

Kerstmis in het vooruitzicht kiest hij voor het verhaal van de maagd

Maria die zwanger is en haar vreugde met haar nicht Elisabeth

deelt. Hij deelt het Magnificat op in twaalf korte segmenten van

telkens een drietal minuten: 12 beknopte, behapbare taferelen die

mekaar opvolgen in een muzikale galerij van 30 minuten.

De 18e-eeuwse luisteraars in de vrij kille kerk in Leipzig in

november 1723 kennen de Latijnse tekst van het Magnificat en de

betekenis van deze lofzang van Maria, die in het eerste hoofdstuk

van het Lucasevangelie gesitueerd is. Ze zijn ook gewend aan de

muzikale uitwerking van religieuze teksten om dichter bij de

betekenis te komen. De gemiddelde luisteraar zal bij de aanvang

van het muziekstuk een zeer opgewekt en flamboyant geluid

ontdekken, een nieuwe en uitbundige klank van een breed orkest,

orgel en vijfdelig koor. Met het Magnificat zal Bach het maximum

uit zijn bezetting halen, maar tegelijk ook het contrast met

tederheid en kleinheid in de verf zetten. Het voltallig ensemble

klinkt alleen in het begin, in het midden en aan het eind. In de

tussenliggende delen worden steeds wisselende vocale en

instrumentale combinaties aangesproken.

We laten de korte muzikale taferelen van Bachs Magnificat één na

één binnenkomen.

3/12

I. Magnificat

Een dramatisch effect wordt in muziek vaak gecreëerd door het

ritme te benadrukken en het slagwerk een belangrijke plaats te

geven in het werk. Een andere mogelijkheid is een groots,

bombastisch geluid te ontwikkelen. Bach combineert de beide in

het begin van het Magnificat. Een koninklijk geluid, met bijna

militaire toon door opzwepend trompetgeschal, zet het Magnificat

in. Het ensemble speelt voluit, het koor wisselt decoratieve

zwevende vocalisaties af met krachtige bevestigingen van het

woord “Magnificat” (verhogen, prijzen, loven).

Dit is wellicht het meest indrukwekkend geluid dat Bach met zijn

middelen kan creëren, een bijzonder virtuoze rijkdom van

stemmen en instrumenten met een korte tekst, op barokke wijze

verpakt in drie minuten uitvoering. Bach haalt alles uit de kast in

dit bruisend concertant drieluik van twee instrumentale tutti die

het middelste koorgedeelte omsluiten.

Magnificat – koor en orkest

Magnificat anima mea Dominum: “Mijn ziel prijst en looft de Heer.”

II. Et exsultavit

Na deze vorstelijke opening, wordt de klemtoon gelegd op het

persoonlijk karakter van de lofzang van Maria. Dit is geen

volksfeest maar Maria’s lied van blijdschap dat ze tot Elizabeth

richt. Bach manoeuvreert in één beweging naar ingetogen blijheid.

Het Latijnse “exsultavit” biedt de opening naar “opspringen” van

geluk, dansen van geluk. Een tweeëndertigsten-huppeltje, eerst in

de bas en later ook bij de eerste violen, is een karakteristiek

4/12

vreugdemotief dat Bach in veel opgewekte stukken zal toepassen.

Bach houdt de maat van 3 aan van het Magnificat: de beweging

gaat verder, maar veel kleiner, meer ingetogen.

Een gelegenheid tot dans is er niet door een snelle figuratieve

Spielerei in de bassen. Het is niet sierlijk, niet dansbaar, maar wel

heel energiek, met een kleine sprong op elke toon.

Et exsultavit – mezzosopraan, strijkers, orgel-continuo

Et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo: “Mijn hart juicht

om God, mijn Redder.”

III. Quia respexit – Omnes generationes

Bach beschikt over een aantal voortreffelijke solozangers die lang

hun adem kunnen vasthouden en een lang spoor van “coloratura”

creëren: een lange reeks opeenvolgende noten met aanlopen en

sprongen, zonder ruimte voor enige ademhaling erbinnen. Dit

biedt hem de kans om met dit stuk zijn zangers op hun kundigheid

te testen en tegelijk te kunnen pronken met hun technische

vaardigheden.

Vervoering, zo weten we allemaal, is nooit eindeloos. Ook in het

Magnificat blijkt de vreugde vluchtig van aard. Na twee gesloten

bewegingen volgt een aria waarin Maria zichzelf een dienares

noemt, geen vorstin. Er klinkt een kwetsbaar geluid. De bezetting

is bijna te sober: een blaasinstrument, een continuo en een

mezzosopraanstem. Het geluid is niet van de gewone hobo, maar

de oboe d’amore, met een lagere, diepere klank. De melodie gaat

pas omhoog bij het woord “ecce” (zie, aanschouw). De aria is een

gesloten dialoog tussen één enkele stem enerzijds en een getrouw

imiterende hobo, ondersteund door een continuo.

5/12

De woordvolgorde van het Latijn biedt Bach een opening voor een

totale verrassing. Aan het eind van de tweede zin barst de aria uit

in een vloedgolf van koorzang. Niet alleen het effect van deze

menigte, maar vooral de bijna filmische orkestratie van

opeenvolgende inbrengen van stemmen met de tekst “omnes

generationes” (alle geslachten) geeft de indruk van eindeloosheid,

terwijl elke inbreng toch zelf een punt wil maken, zoals elk van ons

een eigen inbreng wil doen binnen de opeenvolging van tijden.

Bedwelmd zou men wensen dat er “omnessen” blijven bijkomen,

maar het salvo van stemmen komt abrupt tot stilstand op een

triomfaal, maar onafgewerkt akkoord. Het koor hervat gezamenlijk

tot het einde van de beweging.

Laat jezelf verrassen door de uitbarsting van “omnes

generationes”, maar wees toch voorbereid. “Ecce” telt als

waarschuwing.

Qui respexit humilitatem – sopraan, oboe d’amore en

orgel-continuo / Omnes generationes – koor en orkest

Quia respexit humilitatem ancillæ suæ: ecce enim ex hoc beatam

me dicent omnes generationes: “Hij heeft oog gehad voor Mij, zijn

minste dienares, (zie:) alle geslachten zullen Mij voortaan gelukkig

prijzen.”

IV. Quia fecit mihi magna

De aarzeling vóór het einde wil de luisteraar in de maling nemen.

De indruk wordt gewekt dat de “omnessen” uitgeput zijn, om dan

toch in volheid opnieuw te weerklinken. Het wil een glimlach op je

gezicht brengen.

6/12

Dat is ook het geval bij de volgende muzikale frase. Kleine duwtjes,

en verrassende tierlantijntjes, dooreen geweven op de achter-

grond, zijn een muzikale knipoog voor wie het wil opmerken. Het

stuk is opnieuw ingesteld op minimale krachten: één zanger, deze

keer een bas, omdat de tekst naar God verwijst, en een ostinato-

orgel. De orgel-continuo is niet erg lang uitgewerkt. Opvallend zijn

de grote sext-sprongen die op Gods almacht wijzen. De bas zingt

over de macht van God en de heiligheid van zijn naam. De continuo

van het orgel illustreert de onwrikbare kant van God. De bas roept

in het bijzonder de kracht van de Allerhoogste op in de

majestueuze vocalisaties op “potens” (machtig) en “magna”

(groot).

Quia fecit mihi magna – bas en orgel-continuo

Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen eius:

“Want grote dingen heeft de Machtige voor Mij gedaan, heilig is

zijn naam.”

V. Et misericordia

Nu moet Bach een heel andere boodschap doen weerklinken: God

is barmhartig van geslacht op geslacht. We hebben deze “gene-

raties” al horen klinken. Logisch dat ze hier niet meer worden

benadrukt.

In de tekst ontstaat de eerste mogelijkheid voor een duet. Een

duet kan verschillende functies hebben. Eén daarvan is stabiliteit

suggereren. Een solostem kan overal heen gaan en hoeft geen

rekenschap te geven. Twee stemmen, vooral wanneer ze elkaar

overlappen, zijn een teken van stabiliteit en geruststelling: er is

iets van tevoren uitgewerkt. Het is een veilig deken, omgeven door

7/12

traditionele barokmuziek die troost en veiligheid oproept. Bach

kiest voor een zacht ritme, strijkers met dempers en voor fluiten,

waardoor een romantisch, landelijk en rustig geluid ontstaat.

De sectie eindigt met de regel: "voor al wie Hem vereert." De tekst

impliceert dat Gods genade niet zomaar gratuit kan zijn, maar

verdiend moet worden door het goede te doen. Behalve

rustgevend en landelijk moet het stuk dus ook een element van

respect en gehoorzaamheid bevatten. De lange rij herhalingen van

“timentibus” (vereren, vrezen) aan het einde roepen deze waar-

schuwing op.

Et misericordia – alt, tenor, strijkers, orgel-continuo

Et misericordia eius a progenie in progenies timentibus eum:

“Barmhartig is Hij, van geslacht op geslacht, voor al wie Hem

vereert.”

VI. Fecit potentiam

Het is een geweldig idee om de twee zangers nauwelijks van elkaar

te laten scheiden. Ze zingen als het ware arm in arm, hun

melodieën zijn verstrengeld doorheen het stuk dat we zojuist

hoorden. De verbondenheid is des te sterker voelbaar in het

centrale refrein van Magnificat, dat het “Fecit potentiam” is. Het

heeft identiek dezelfde ingesteldheid als de opening, zowel qua

ritme als qua grandeur. Onnavolgbaar in zijn tijd, schrijft Bach een

zesstemmige koorfuga met als thema een complexe zestienden-

figuur die zich over vier maten uitstrekt en anderhalve octaaf

inneemt.

Het forse ritme, de lange reeks insteken en de vele octaafsprongen

geven Gods kracht weer. Bach drijft het woord “dispersit” (uiteen

8/12

drijven) letterlijk uiteen en de dynamiek valt neer. Dan volgt de

wervelende lijn, “wie zich verheven wanen”, die wordt herhaald.

Het is een opvallend kort coda met vreemde en onvolledige maar

tegelijk prachtige harmonieën. Het koor wordt gevolgd door het

volledige orkest, dat al een tijdje niet is gehoord. De trompettisten

wachten om hun klanken uit te stoten. In enkele scherpe

akkoorden speelt iedereen een onvolledige harmonie, met de

trompetten die de hoogste beschikbare noot uitstoten. Trom-

petten, die verwijzen naar koningen, naar adellijke middens. Een

muzikaal vleugje maatschappijkritiek.

Fecit potentiam – koor en orkest

Fecit potentiam in bracchio suo, dispersit superbos mente cordis

sui: “Hij toont zijn macht en de kracht van zijn arm en drijft uiteen

wie zich verheven wanen.”

VII. Deposuit

In de volgende aria spelen de violen op en neer: wie gering is,

wordt verhoogd. Ze groeien samen met de tenor naar de ver-

hoging toe. Tegelijk klinken de tenor, de violen en de continuo

virtuoos samen, in contrast met de heersers die van hun troon

worden gestoten. De langzaam opkrabbelende zestiendennoten

symboliseren de geringen die opgericht worden.

Deposuit – tenor, strijkers en continuo

Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles: “Heersers stoot Hij van hun troon en wie gering is, geeft Hij aanzien.”

9/12

VIII. Esurientes

De zachtste klanken van dit Magnificat komen van de twee fluiten

tijdens “Esurientes”. De blokfluiten openen met een glimlachend

melodietje, als van een hongerige die net rijkelijk mocht eten. De

ondersteunende baslijn wordt dit keer niet door het orgel verzorgd,

maar wordt door de cello getokkeld. Dit is “pizzicato”, het meest

lege geluid. Het einde van dit stuk is een pizzicatonoot, op de

cadans. Je kan niet lediger worden weggestuurd.

Op weg naar die cadans wordt van de altstem bijna het

onmogelijke gevraagd in termen van ademkracht. De alt krijgt een

eindeloze reeks zestiendennoten te zingen, wat heel veel

longkracht en uithouding vergt. Je hoort de langste notentros aan

één lettergreep verbonden, vrij beangstigend in zijn lengte,

waarbij de zangeres erin moet slagen om geen adem te halen

middenin. Tot haar longen leeg zijn, leeg als de handen van de

rijken. De melodielijn stijgt op “implevit” (overladen) en daalt

vanaf “dimisit” (wegsturen). Een pareltje.

Esurientes – alt, blokfluiten, cello-continuo

Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes: “Wie honger heeft overlaadt Hij met gaven, maar rijken stuurt Hij weg met lege handen.”

IX. Suscepit Israel

Bach gebruikt een melig trio van stemmen en een duidelijk gezang,

het oude Magnificat-gezang dat op de Tonus Peregrinus werd

gezongen. De melodie wordt de dwalende toon genoemd. Het is

een samenhangend gezang dat als enige in zijn soort eindigt in

een andere toonaard. Het beeld van de Israëlieten die in de

10/12

woestijn ronddwalen, linkt Bach aan de dwalende toon. De Tonus

Peregrinus is in de tijd van de compositie heel vertrouwd en zal

zeker gekend zijn bij de eerste toehoorders. Tegelijk wordt de

Magnificat-traditie door Bach op geniale wijze verbonden met zijn

nieuw werk.

Suscepit Israel – sopraan, mezzosopraan, alt, strijkers

en hobo

Suscepit Israel puerum suum recordatus misericordiæ suæ: “Hij

trekt zich het lot aan van Israël, zijn dienaar.”

X. Sicut locutus est

De hobo speelde een weinig creatieve lijn, weliswaar omringd door

een prachtige melodie: Bach geeft een klein zetje naar het

volgende deel. Hij vergelijkt de voorvaders met zijn voorgangers,

die hij karikaturiseert als saai en voorspelbaar. Vier maten volgen

op vier maten, elke stem komt voorspelbaar en op tijd binnen,

allemaal volgens het boekje.

Opnieuw krijgt het verleden een plaats in Bachs werk. Bach schrijft

geen karikatuur maar een kundig, streng vijfstemmig canon met

uitsluitend continuo-begeleiding, in de pre-barokke motetvorm. De

koorstemmen volgen elkaar telkens na vier maten op, van laag

(bassen) tot hoog (sopranen) met een melodie van dertien maten

die de gehele tekst omvat. Stemmen die klaar zijn met het thema

herhalen er fragmenten van. Als de sopranen het thema afgewerkt

hebben, klinkt een drievoudig synchroon Abraham, waarna de

sopranen – enigszins onverwachts – een dalende reeks lange

noten aanheffen waarin de laatste regel van het kerstkoraal “Vom

Himmel hoch da komm ich her” verwerkt is.

11/12

Sicut locutus est – koor en orgel-continuo

Sicut locutus est ad patres nostros, Abraham et semini eius in

sæcula: “zoals Hij aan onze voorouders heeft beloofd: Hij herinnert

zich zijn barmhartigheid jegens Abraham en zijn nageslacht, tot in

eeuwigheid.”

XI. Gloria Patri

Zoals gebruikelijk wordt het Magnificat besloten met de doxologie

die uit twee delen bestaat: “Gloria Patri” en “Sicut erat”. Op

monumentale wijze bouwt het koor na elke massieve Gloria-

uitroep met triolenbewegingen een harmonische spanning op voor

elk van de Personen van de Drie-eenheid. De triniteit wordt nog

verder in geluid omgezet door triolen, groepjes van 3 noten die uit

het ritme van de maat springen.

Voor de eerste "gloria", voor God de Vader, begint het koor vanuit

de diepte: de bassen, dan de tenoren, dan de alten, dan de twee

sopranen. Aan het einde, voor de heilige Geest, wordt de

omgekeerde weg gevolgd. In het midden, voor de Zoon, zijn hun

insteken gemengd.

Gloria Patri – koor en orkest

Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto: “Eer aan de Vader en de Zoon

en de heilige Geest.”

XII. Sicut erat in principio

Je hoort dadelijk precies dezelfde muziek die je hebt gehoord bij

de aanvang van het “Magnificat”. Alles wordt afgerond. Voor het

12/12

publiek in Leipzig moet het een voortreffelijke kennismaking met

het potentieel van Bach zijn geweest. Het hernemen van het

openingsstuk in een verkorte vorm is niet toevallig en wordt ook

door tijdgenoten van Bach toegepast: het illustreert het eeuwige

karakter van God.

Sicut erat in principio – koor en orkest

Sicut erat in principio, et nunc et semper et in saecula

saeculorum. Amen: “Zoals het was in het begin en nu en altijd en

in de eeuwen der eeuwen. Amen.”

Met een bevestigend “Amen”, ondersteund door het volledige

orkest, komen we aan het einde van het Magnificat van Johann

Sebastian Bach. In de advent wordt met Maria mee verlangd naar

de komst van de Zoon van God. Het is een nieuwe stap in het heilig

Verbond tussen God en zijn Volk, dat Hij niet in de steek laat. Die

boodschap brengt Bach als geen ander over in het Magnificat.

Sven Vannecke, advent 2020

in honorem Eric Vanden Berghe (1948-2006)

Bronvermelding:

Christopher Hogwood, in: https://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/keep-it-short

Eduard van Hengel, in: https://eduardvh.home.xs4all.nl/MAGN-prt.pdf

Naamloze analyse, in: http://www.haubergier.fr

Bijbeltekst: Nieuwe Bijbelvertaling.

https://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/keep-it-short