1

2

3

Voorwoord

Aantekeningen uit het ondergrondseHet thema duurzaamheid en duurzame ontwikkeling is midden in de maatschappij komen te staan. Wat niet lang geleden alleen was voorbehouden aan eko-activisten, “groenen”, hippies en dromers, heeft de laatste jaren aan populariteit gewonnen en is nu een algemeen credo. Politieke partijen strijden om wie de beste duurzaamheidsconcepten heeft, Brussel verplicht zijn lidstaten om in groene energie te investeren, hele industrieën zoals de autoindustrie hebben hun oude agenda’s “sneller, groter, luxueuzer” over boord gegooid en streven nu naar “kleiner, efficiënter, milieu-vriendelijker”. Bio-producten in de supermarkt zijn niet meer alleen voor hippies maar zijn hip, en wie kan heeft zonnepanelen op het dak. Een bijzonderheid daarbij is dat wij vooral geloven dat de technologie ons gaat redden. Dus stoppen wij in toenemende mate tijd, geld en energie in onderzoek en projecten om technieken te ontwikkelen die het milieu minder belasten. Zo ontwikkelen we windmolens, zuinige auto’s en natuurlijk afbreekbare materialen.Ook in de architectuur is het thema duurzame

ontwikkeling inmiddels een van de drijfveren. Gedeeltelijk gedwongen door de politiek door middel van wetgeving en gestimuleerd door subsidie. Zo zijn er inmiddels een hoop manieren ontwikkeld om de gebouwde omgeving duurzamer te maken. Inmiddels is daaruit een grote trend ontstaan, duurzaamheid wordt niet alleen maar vanuit de architect ingebracht als aspect van ontwerpen, maar wordt ook gevraagd door opdrachtgevers. Dus wie vandaag de dag succes wil hebben als architect, moet duurzame ontwikkeling op zijn visitekaartje schrijven en op de hoogte zijn.

Dit tijdschrift houdt u op de hoogte. Ons doel is het om innovatieve projecten binnen het kader duurzame ontwikkeling voor te stellen aan onze lezers. Daarbij zullen technische en maatschappelijke vragen op de voorgrond staan. Wij hopen zo een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van een betere omgeving, en zo het leven en vooral het leven van volgende generaties mogelijk te maken.Veel plezier bij het lezen,

de redactie

Aantekeningen uit het ondergrondse

4

Actoren

29

Verder

3 Voorwoord11 De nieuwe oude energei bron12 Warmte uit de aarde15 En anders?18 Vergelijking23 Onbekend terrein24 Het idee tot werkelijkheid25 Nagevraagd27 Spreek uur22 Actoren35 Overweging36 Kosten en baten37 Niels van der Salm41 Ruben Dahmen44 Christof Bellman48 Mick van der Steeg52 Nick van Assendelft56 Literatuur

De redactie“Later als architect kan ik dan waarschi-jnlijk een grotere bijdrage leveren”

6

Geothermie

Aardwarmte den haag zuidwest

Inhoud10

22

Discussie

34

5

Inhoud

6

NAAM: ruben dahmenLEEFTIJD: 21STUDIENUMMER: 4081110

WIE BEN IK EN WAT IS MIJN ERVARING MET DUURZAME ONTWIKKELING?:Ik ben een observerende jongen. Ik lach veel om dingen die ik zie. Ik denk hoe meer dingen je denkt te begrijpen hoe meer je kan lachen wat daar van afwijkt. Mijn ervaring met duurzame ontwikkeling is vooral met primitieve projecten zoals een moestuinen op een daken.

WAT BETEKENT DUURZAME ONTWIKKELING VOOR MIJ? Ik denk dat de makkelijkste manier duurzaam te zijn is om af te doen op de behoefden. Of mensen te leren dat minder nodig is dan ze denken. Dus besef is misschien wel een van de manieren om duurzaam te ontwikkelen.

WAT IS MIJN FAVORIETE DUURZAAMHEIDSPROJECT EN WAAROM? WAAROM IK DIT ZO LEUK VIND? Slave city van Atelier van Lieshout. Het laat op een absurde shockerende manier zien hoe mensen in elkaar zitten en wat hun behoeftes zijn om te overleven. En hoe aan deze behoeftes op een duurzame mannier wordt voorzien.

WAT IS OF WORDT JOUW (PROFESSIONELE) BIJDRAGE AAN DUURZAME ONTWIKKELING?Ik zou graag in mijn ontwerpen de kringlopen op aarde willen laten zien. En misschien veranderen. In de hoop dat dit effect heeft op het gedrag van mensen.

00OPDRACHT

Een nieuw magazine betekend ook een nieuwe redactie. En omdat wij niet stiekem erover willen doen wie wij zijn zullen wij ons in het vervolg kort voorstellen. Natuurlijk ligt daarbij – anders deden wij dit magazine niet – de focus op het thema duurzaamheid. En hoewel we als redactie er eens over zijn dat duurzaamheid een belangrijk thema is staan de persoonlijke standpunten en visies toch nog wat uit elkaar. Vijf portretten.

De Redactie

7

NAAM: Nick van AssendelftLEEFTIJD: 20STUDIENUMMER: 4019318

WIE BEN IK EN WAT IS MIJN ERVARING MET DUURZAME ONTWIKKELING?Ik ben een tweedejaars bouwkunde student die aan de TU in Delft studeert. Vooral tijdens de studie kreeg ik met duurzame ontwikkeling te maken. Ik vind het belangerijk omdat de mens nu zo snel door hun resources heengaat dat deze niet meer gebruikt zouden kunnen worden in de toekomst. Door middel van duurzame ontwikkeling kunnen wij vandaag de dag deze waardevolle resources gebruiken zonder dat toekomstige generaties er geen gebruik meer van zouden kunnen maken. WAT BETEKENT DUURZAME ONTWIKKELING VOOR MIJ?Duurzame ontwikkeling betekent voor mij het duurzaam omgaan met de resources die wij voor handen hebben. En tevens manieren ontwikkelen voor alternatieve of andere methodes van gebruik. Ik vind het belangrijk dat deze ook nog te gebruiken moeten zijn in de toekomst.

WAT IS MIJN FAVORIETE DUURZAAMHEIDSPROJECT EN WAAROM?Groene gevangenis in België. Dit omdat je bij dit soort gebouwen niet verwacht dat ze gebruik gaan maken van duurzame ontwikkelingen. De duurzame ontwikkeling komt voort uit de materialen die ze gebruiken bij de bouw, de zonnepanelen en ook bijvoorbeeld een groot geintegreert rietveld voor waterzuivering.WAAROM IK DIT ZO LEUK VIND?Het interesante aan dit project is dat je dit niet verwacht bij een gevangenis. Dit project laat dan maar zien dat elk gebouw of gebouw type op een of andere manier gebruik kan maken van duurzame ontwikkeling.

WAT IS OF WORDT MIJN (PROFESSIONELE) BIJDRAGE AAN DUURZAME ONTWIKKELING?Proffesioneel heb ik nog niet veel bijgedragen aan duurzame ontwikkeling. Op persoonlijk gebied doe ik kleine dingen als recyclen, zo vaak mogelijk met de fiets en afval scheiden

NAAM: Niels van der SalmLEEFTIJD: 21STUDIENUMMER: 4020642

WIE BEN IK EN WAT IS MIJN ERVARING MET DUURZAME ONTWIKKELING?Momenteel ben ik 2de jaars student Bouwkunde aan de TU Delft, hiervoor heb ik nog een jaar HBO bouwkunde gedaan in Den Haag. Ik ben al lange tijd geïnteresseerd in duurzaamheid en innovatie op dat gebied. Naar mijn mening is duurzaamheid de toekomst. Ik probeer mezelf op de hoogte te houden van ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid via internet en tv. Hiernaast heb ik in de afgelopen twee jaar bouwkunde al meerdere projecten gedaan met duurzaamheid als hoofddoel.

WAT BETEKENT DUURZAME ONTWIKKELING VOOR MIJ?Innovatieve oplossingen bedenken om de gebouwde omgeving voor te bereiden op de toekomst waar veel efficiënter moet worden omgegaan met energie en grondstoffen. Gebouwen verbruiken ongeveer een derde van alle energie dus hierin is nog genoeg te bereiken. Hierbij zijn nieuwe technieken belangrijk, maar de oplossing kan ook liggen in slim ontwerpen. Daarnaast is het huisvesten van een steeds grotere wereldbevolking een probleem waar een goede oplossing voor gevonden moet worden.

WAT IS JOUW FAVORIETE DUURZAAMHEIDSPROJECT EN WAAROM?Bank of America Tower in New York, omdat het gebouw een voorloper is op het gebied van duurzame wolkenkrabbers, het heeft diverse maatregelen genomen, waarvan een duurzaam luchtfilterings/ ventilatie systeem het meest bijzonder is, er wordt vuile lucht uit de stad aangezogen, vervolgens wordt het gefilterd en komt er schonere lucht uit het gebouw dan dat er in is gegaan, iets dat in steden zoals NY belangrijk is vanwege de vaak slechte lucht kwaliteit. Het laat zien dat duurzaamheid niet saai hoeft te zijn en dat zelfs een grote wolkenkrabber al heel duurzaam gebouwd kan worden, als er maar genoeg wil is om het te bouwen.

WAT IS OF WORDT JOUW (PROFESSIONELE) BIJDRAGE AAN DUURZAME ONTWIKKELING?

Ik wil duurzame gebouwen gaan ontwerpen die kunnen concurreren met de huidige gebouwen.

De Redactie

8

NAAM: Christoph BellmannLEEFTIJD: 23STUDIENUMMER: 4129652

WIE BEN IK EN WAT IS MIJN ERVARING MET DUURZAME ONTWIKKELING?Ik ben tweedejaars bouwkunde student aan de TU Delft, kom oorspronkelijk uit Duitsland en heb voor dat ik in delft ben begonnen al in Duitsland en Spanje gestudeerd. Met het thema duurzame ontwikkeling ben ik pas echt in aanraking gekomen door mijn studie hier in Delft waar het dit thema altijd onderdeel uitmaakt van het onderweis. Daardoor heb ik inmiddels een andere kijk op het thema duurzame ontwikkeling gekregen, mij vallen nu vooral de soms grote verschillen tussen de landen op.

WAT BETEKENT DUURZAME ONTWIKKELING VOOR MIJ?Voor mij betekend duurzame ontwikkeling technische en maatschappelijke vooruitgang die als doel heeft om onze natuurlijke omgeving niet verder te beschadigen. De verhouding van mens en natuur is door de bevolkingsgoei uit het evenwicht gekomen. Dit evenwicht kan hersteld worden door de aanpassing van het menselijke gedrag en technologische vooruitgang (utopie/ ideologie)

WAT IS JOUW FAVORIETE DUURZAAMHEIDSPROJECT EN WAAROM?Het bicing in Barcelona. Iedere inwoner kan (als hij een chipcard ervoor heeft) gratis publieke fietsen gebruiken. Er zijn overal in de stad ophaalpunten voor de fietsen waardoor deze een echt alternatief worden voor de auto of OV.WAAROM IK DIT ZO LEUK VIND? Barcelona is sowieso een drukke stad dus is er een hoge CO2 uitstoot door autos. Bicing helpt dus twee problemen op een klap: de verkeerssituatie wordt beter en het milieu word minder belast. Het bicing wordt trouwens inmiddels heel veel gecopieerd, het best in Mexico-City waar hele rijstroken worden afgesloten voor autos en alleen maar voor fietsers open staan.

WAT IS OF WORDT JOUW (PROFESSIONELE) BIJDRAGE AAN DUURZAME ONTWIKKELING?Altijd fietsen. En als ik een verder weg moet (gebeurd vaak) gebruik ik de OV. Later als architect kan ik dan waarschijnlijk een grotere bijdrage leveren

NAAM: Mick van der SteegLEEFTIJD: 20STUDIENUMMER: 4095863

WIE BEN IK EN WAT IS MIJN ERVARING MET DUURZAME ONTWIKKELING?Ik ben inmiddels 2e jaars bouwkunde student in Delft. Als inwoner van Texel, kom ik regelmatig in aanraking met duurzame energie: Texel wordt vaak als proefgebied gebruikt op het gebied van duurzame energieopwekking en het bouwen van energie-neutrale woningen. Verder is het als bouwkunde studenten onmogelijk om je nog af te sluiten voor problemen als klimaatverandering, omdat wij als toekomstige architecten een belangrijke rol gaan spelen in het oplossen van zulke problemen.

WAT BETEKENT DUURZAME ONTWIKKELING VOOR MIJ?Zorgen dat het voldoen van jou behoefte, jou gedrag, geen negatieve invloed heeft op anderen, nu en in de toekomst. Dat is duurzame ontwikkeling voor mij.Wat is jouw favoriete duurzaamheidsproject en waarom.Texel energieneutraal in 2020. Op een klein, en enigzins bekrompen eiland als Texel, is het vaak moeilijk om dingen te ontwikkelen als bijvoorbeeld een vergistingsinstallatie of een windmolen park.WAAROM IK DIT ZO LEUK VIND?Het is erg ambitieus om Texel energie-neutraal te laten worden. Vooral de steun die Texel krijgt vanuit de overheid d.m.v. subsidies vind ik erg bemoedigend. Ook het veelal experimentele karakter van sommige projecten (getijden-energie, een “energie-eiland”) vind ik erg intressant.

WAT IS OF WORD JOUW (PROFESSIONELE) BIJDRAGE AAN DUURZAME ONTWIKKELING?Ik heb er deels voor gezorgd dat ons +400 jaar oude huis, beter geïsoleerd zal worden. Ook probeer ik mijn ouders te overtuigen van het nut van zonne-energie. Tot slot plant ik regelmatig bomen.

9

De kleurcode:Ruben DahmenChristoph BellmannNick van AssendelftNiels van der SalmMick van der Steeg

10

11

Eigenlijk is geothermie zo oud als onze cultuur zelf. Ook de Grieken en Romeinen wisten al van de aarde als warmtebron en maakten er waar mogelijk gebruik van. Zo werden op plekken waar warme bronnen aanwezig waren badhuizen en geneescentra opgericht die voor de burgers ter recreatie dienden(33). En dat zijn niet eens de oudste voorbeelden van het gebruik van aardwarmte door de mens. Als we buiten ons cultuurgebied kijken zijn er nog oudere voorbeelden. In de VS bijvoorbeeld zijn archeologische bewijzen gevonden dat Indianen warmte bronnen al tienduizenden jaren gebruiken(34).Alleen, in al deze gevallen kwam het warme water zonder verdere moeite van de mensen uit de grond. Het gebruik van aardwarmte was dus gebonden aan de locatie van een bron, op die manier bepaalde de natuur waar er gebruik gemaakt kon worden van aardwarmte en niet de mens. De technologische vooruitgang heeft het mogelijk gemaakt om geothermie in grotere mate te gebruiken.Zo werd in de 14e eeuw in Aigues in Frankrijk het eerste warmtenet ter wereld aangelegd waardoor warm water van een warme bron ook op enige afstand nog gebruikt kon worden om te koken, te verwarmen of om een bad te kunnen nemen (34). Hiermee was het probleem dat het gebruik van aardwarmte plaatsgebonden was overwonnen. Het zou lang duren tot de volgende stap werd genomen. Dit gebeurde in 1827 toen in het Italiaanse plekje Larderello in de Toscana een koepel werd opgericht boven een warme bron. Door deze koepel werd waterdamp opgevangen die een turbine in gang kon zetten - de eerste op damp gebaseerde geothermie centrale ter wereld was gebouwd(35). Deze kleine energiecentrale kon elektrische energie opwekken die vervolgens in het hele land gebruikt kon worden.Het gebruik van aardwarmte voor de opwekking van elektrische energie werd verder ontwikkeld.Een van de grote pioniers op dit gebied was de

Italiaanse edele Ginori Conti die in 1904/05 in Larderello grote onderzoeksprojecten uitvoerde en een energiecentrale ontwikkelde die deels natuurlijke, deels geboorde bronnen gebruikte. Deze energiecentrale – de eerste geothermische energiecentrale ter wereld – werd 1913 in Larderello geopend en draagt tot op de dag vandaag met 1,6 procent bij aan de energiemarkt van Italië(36). Verdere projecten volgden, hoewel allemaal op kleine schaal, en ook in andere landen werden de eerste kleine geothermische energiecentrales geopend, bijvoorbeeld 1922 in de VS(37). In 1961 vond in Rome de eerste internationale vergadering over het gebruik van geothermie plaats, de UN Conference on New Sources of Energie, maar de bijdrage van geothermie aan de energieproductie bleef beperkt. Zo werd in 1980 maar 2.000 MW aan energie door het gebruik van geothermie geproduceerd, terwijl het warmte vermogen van de aarde op 60 GW wordt ingeschat(36).Een andere ontwikkeling die in de jaren 80 plaats vond, is het toepassen van geothermie voor de verwarming van woonruimte. Voor de olie crisis in de jaren 70 werd geothermie vooral gezien als een bron voor de opwekking van elektrische energie in grote industriële energiecentrales36. Door de prijsverhoging voor gas en olie werd in de jaren 80 decentrale warmteopwekking door niet op olie of gas gebaseerde systemen aantrekkelijker. Voor de toepassing van geothermie betekende dit vooral dat de nodige boringen en de daaruit resulterende relatief hoge startkosten op eens economisch aantrekkelijker werden(37). Zo werden in de jaren 80 in Europa de eerste pilot projecten voor het gebruik van geothermie voor de verwarming van woningen doorgevoerd(36).Vandaag wordt geothermie zowel voor de opwekking van elektrische energie als voor warmtewinning gebruikt. Voor beide toepassingen zijn inmiddels verschillende systemen en technieken ontwikkeld(38). Toch is de bijdrage van geothermie aan de totale energieopwekking niet meer dan een procent (2009)(37). Er valt

16OPDRACHT

De nieuwe oudeenergiebron

Warmte uit de grond- een thema dat heden weer hoog staat op de agen-da, net als alle andere alternatieve energiebronnen. Geothermie is een milieuvriendelijke manier van energieopwekking en een kans om minder afhankelijk te worden van olie en gas producerende landen en het spel van de markt. Maar om gebruik te maken van warmte uit de grond is helemaal geen nieuw idee. Het inzicht dat wij letterlijk op een gewel-dig reservoir van energie zitten is al eeuwenoud. De mogelijkheden om eruit te putten niet. Een historisch overzicht.

12

Kohle und Staal ausging waarin hij verteld hoe de industriestaten vechten om de laatste restjes kool en staal. In Ross verhaaltje komt er uiteindelijk een ingenieur langs die een diep gat graaft en de wereld leert om hun problemen op te lossen door de energie uit de grond te gebruiken(39). Alleen wacht de wereld bijna honderd jaar later nog steeds op het gat dat gegraven zal worden.

te verwachten dat dit meer zal worden, omdat geothermie als milieuvriendelijke energiebron inmiddels gestimuleerd wordt met als doel minder CO2 uit te stoten en klimaatveranderingen te voorkomen. Zo wordt verwacht dat tot 2050 tien tot twintig procent van de totale energieopwekking uit geothermie zal komen(37).Maar het blijft afwachten wat er daadwerkelijk gaat komen. In 1913 schreef de Amerikaanse auteur Collin Ross het verhaaltje Als der Welt

1922 (VS): eerste kleine geothermische energi-ecentrales buiten Italie wordt geopend

1913 (Larderello, Italie): de eerste geothermische energiecentrale ter wereld wordt geopend

1904/05 (Larderello, Italie): Ginori Conti ontwikkelt een energiecentrale die deels natuurlijke, deels geboorde bronnen gebruikte

1827: (Larderello, Italie): door een koepel werd waterdamp opgevangen die een turbine in gang kon zetten - de eerste op damp gebaseerde geothermie centrale ter wereld produceerd elektrische energie

1958: Nieuw-Zeeland wordt tweede grote producent van geo-thermische elektric-iteit

1961 (Rome, Italie):eerste internationale vergadering gebruik van geothermie

14e eeuw (Aigues, Frank-rijk): het eerste warmtenet ter wereld wordt opgericht

1980: maar 2.000 MW aan energie door het ge-bruik van geothermie ge-produceerdjaren 80 (Europa): de eerste pilot projecten voor het gebruik van geothermie voor de ver-warming van woningen

2009- Aanleg Ditributienetwerk

2009 September- Eerste projecten opgeleverd

2006- Bereken haalbaarheid

2007- start bussines case

2008 september 17 - Oprichting Aardwarmte Den Haag v.o.f. 2013- Plannen voor uit-

breiding naar bestaande woningen

2011- Oplevering Aard-warmtecentrale

2013- Plannen voor uitbreiding naar bestaande woningen

2010 September 23- Boring blijkt succesvol

2010 Augustus 16- Start bouw Aard-warmte Centrale

2010 Maart 1- Start boring

2017- Aansluiting 4000 woningen en 20.000 m2 bedrijfsruimte

2004- partijen voor het eerst bij elkaar

13 12OPDRACHT

Warmte die aanwezig is in de grond maakt een woonkamer nog niet gezellig warm. Verwarmen met warmte uit de grond, wat op zich makkelijk klinkt, is dan ook een moeilijke opgave. Generaties van ingenieurs hebben er inmiddels over nagedacht en verschillende mogelijkheden bedacht om aardwarmte te gebruiken. Wij hebben uitgezocht wat er allemaal mogelijk is. Een overzicht.

Warmte uit de aarde

Er zijn een aantal keuzes die je kan maken als je geothermie wilt gebruiken voor warmtewinning. De meest belangrijke vraag daarbij is de beoogde capaciteit. Als geothermie toegepast zal worden voor een enkel gebouw zal men iets anders kiezen dan dat men een hele stad of wijk met aardwarmte moet verwarmen.

Voor projecten waar de warmtebron een kleine capaciteit moet hebben heeft men de keuze tussen drie systemen: Er is de mogelijkheid om door een horizontaal systeem warmte uit de grond te onttrekken, met zogenaamde horizontale grondwarmtewisselaars. Dit systeem werkt niet met grondwater, maar met een warmtedragendvloeistof. De andere optie is om een verticaal systeem aan te leggen. Deze zijn meestal gebaseerd op het gebruik van grondwater, maar op een verschillende manier: Of men gebruikt de in het grondwater aanwezige warmte die voortkomt uit de warmte van de grond (geothermie), of men gebruikt het grondwater als opslag voor warmte die men boven het aardoppervlak wint (warmte koude opslag).

Voor grote projecten, waar de warmtebron een grote capaciteit moet hebben, wordt diepe geothermie toegepast. Daarbij bestaan nog verschillen hoe diep men gaat boren. De wettelijke definitie van diepe geothermie gaat uit van een boor diepte van minimaal 500 meter. In de praktijk zal de bron echter altijd minstens 1500 meter diep zijn(40). Uiteindelijk kan er worden vastgesteld dat er verschillende warmteniveaus beoogd worden (minder dan 90 geraden, 90 tot 120 geraden en meer dan 120 graden) waaraan verschillende boordieptes zijn verbonden.In het vervolg zullen de horizontale grondwarmtewisselaar, warmte koude opslag, de ondiepe geothermie (bron tot 500 meter), diepe geothermie lager dan 90 graden, diepe geothermie 80 tot 100 graden en diepe geothermie vanaf 100 graden kort worden toegelicht.

Horizontale grondwarmtewisselaars

Horizontale grondwarmtewisselaars zijn toepasbaar voor kleine projecten met een beperkt aantal te verwarmen vierkante meter. Bij een horizontale grondwarmtewissleaar worden leidingen tussen één en twee meter diep horizontaal in de grond gelegd. Op deze diepte ligt de temperatuur tussen de 4 en de 17 geraden.(41)Door (meestal met antivries bijgemengd) water door de leidingen te pompen wordt warmte van de grond onttrokken. Door de zeer lage temperatuur is een warmtepomp nodig die de temperatuur tot een bruikbaar niveau verhoogt(42).Voor de toepassing van een horizontale grondwarmtewisselaar is een groot grondoppervlak nodig. Voor een gemiddelde woning ligt dat tussen de 200 en 500 m2 (41). Daarom is een horizontale warmtewisselaar vaak alleen een noodoplossing als verticale geothermie niet mogelijk is, door bijvoorbeeld slechte grondeigenschappen.

In de toekomst zullen horizontale grondwarmtewisselaars waarschijnlijk alleen voor woningen gebruikt worden. De relatief lage temperaturen kunnen in de toekomst wellicht voldoende zijn om huizen volledig mee te verwarmen zonder bij te stoken. Vanwege de steeds hogere energie-prestaties van nieuwbouwhuizen en door betere isolatie5 zal er met een lagere temperatuur al voldoende verwarmd kunnen worden. Een probleem kan het ruimtegebruik in de grond worden, want hoe meer deze techniek wordt toegepast des te groter wordt het gevaar dat verschillende systemen door elkaar lopen of dat systemen door te weinig afstand elkaar gaan beïnvloeden. Verder zal het vervangen van deze systemen in de toekomst veel overlast kunnen veroorzaken.Het effect op de ruimte is te danken aan de vele leidingen die zich bij dit systeem bevinden in de ondergrond. Zoals eerder beschreven ligt het gemiddelde oppervlakte voor het systeem per woning op 200 en 500 m2 (41) Dit is een groot grondoppervlakte en zal daarom veel effect hebben op de ondergrond. Zo kunnen er geen bomen boven de leidingen geplaatst worden. Als verschillende leidingen door elkaar lopen kan het onoverzichtelijk worden en een groot probleem

17OPDRACHT18OPDRACHT

14

veroorzaken bij toekomstige bouwwerken. Het grote positieve effect op het milieu is de reductie van CO2 uitstoot. Het effect per woning is misschien klein, maar bij grootschalig gebruik zal het algehele effect toenemen.

Warmte koude opslagWarmte koude opslag (WKO) wordt toegepast bij kleine en middel grote projecten. Het idee hierachter is om warmte die je in de zomer over hebt, in de grond op te slaan voor gebruik in de winter. In de zomer situatie wordt het koude uit de grond voor koeling gebruikt. In de wintersituatie is het andersom, de in de zomer ontstane warmte uit de bron word gebruikt om te verwarmen43. De warmte kan daarbij op twee manieren omhoog gehaald worden: Door grondwater op te pompen en weer terug te injecteren of door een gesloten systeem waar een warmte dragende vloeistof wordt ingespoten die warmte uitwisselt met het grondwater en dan weer opgepompt wordt. Verder zijn er nog variaties wat betreft de manier van opslag, zo zijn er systemen die met een bron, en andere die met twee bronnen werken(44). De bronnen worden aangelegd tot op een diepte van ongeveer 250 meter.In de toekomst kan de toepassing van WKO voor woongebouwen en kantoren een goede techniek zijn om te verwarmen. De relatief lage temperaturen kunnen in de toekomst wellicht voldoende zijn om mee te verwarmen vanwege de steeds hogere energie-prestaties van de nieuwbouw door betere isolatie. Op deze manier kan veel energie worden bespaard en CO2 uitstoot worden voorkomen. Den Haag heeft bijvoorbeeld plannen om in de toekomst in het centrum een groot centraal WKO systemen te realiseren waar een grote groep kantoorgebouwen zich op kan aansluiten(63)Problematisch is het intensieve bodemgebruik, de hoeveelheid buizen in de grond zou door de toepassing van WKO sterk toenemen waardoor aanpassingen moeilijk worden. Ook zal er een ruimtegebrek in de ondergrond gaan ontstaan. (27) Bovendien zal het vervangen van deze systemen in de toekomst veel overlast kunnen veroorzaken. Een ander mogelijk effect die nog niet genoeg is onderzocht is de invloed van WKO op de grondwaterkwaliteit. (27, Br65)

Ondiepe geothermie (bron tot 500 meter)Ondiepe geothermie maakt gebruik van bronnen met een diepte tussen de 20 en 300 meter en wordt bij kleine projecten toegepast(44). Ook bij dit systeem kan de warmte via twee methodes verkregen worden: Door grondwater op te pompen en weer terug te injecteren of er wordt een warmte dragende vloeistof door een gesloten systeem gepompt waarbij de vloeistof warmte ophaalt uit de grond en daarna aflevert aan de woning(47). Bij de toepassing van ondiepe geothermie heb je door de relatief lage temperatuur van de bron altijd een warmtepomp

nodig. De warmtepomp maakt gebruik van een vloeistof die bij een relatief lage temperatuur verdampt, dit zorgt ervoor dat het volume van de vloeistof vergroot en de druk toeneemt. Door de hoge druk ontstaat tenslotte warmte. De zo gewonnen hogere temperatuur kan over worden gedragen aan het verwarmingssysteem(48).Ondiepe geothermie is inmiddels een veel toegepast manier om decentraal warmte op te wekken. Een groot voordeel van ondiepe geothermie is dat de geologische eigenschappen van de grond op veel plekken geschikt zijn. Dit in tegenoverstelling met diepere geothermie. Ook door ondiepe geothermie zal in de toekomst voor een toename van leidingen in de grond zorgen. Hiernaast kunnen moeilijke aanpasbaarheid en interferenties tussen systemen voor problemen zorgen in de toekomst. Bovendien zouden bronnen kunnen afkoelen waardoor boorputten niet langer bruikbaar zijn. Ook zal onderhoud en vervanging van het systeem moeilijk zijn. Daarnaast is het gebruik van het water zodanig intensief dat bronnen na geleidelijke tijd kunnen afkoelen. Voor zover we weten is dit geen schadelijk effect, maar je kan nooit helemaal zeker weten wat dit voor effect heeft op bijvoorbeeld de grond samenstelling of de organismen die op die diepte leven. Deze duurzame techniek verminderd de CO2 uitstoot door een gedeelte van de complete warmte behoefte in een huis duurzaam op te wekken.

Diepe geothermie minder dan 90 gradenDit type geothermie maakt gebruik van bronnen van 500 tot ongeveer 2000 meter. Dit is een soort tussenvorm van de ondiepe en de diepere geothermie. Dit principe kan toegepast worden op middelgrote en grotere projecten, dit vanwege de hogere kosten en de diepere ligging. Vanaf 2002 is dit principe steeds meer gebruikt. Vooral door de verschillende stijgingen van de olieprijs is het de laatste tijd meer rendabel om dit principe toe te passen.49 Het principe van deze techniek bestaat uit het gebruik van 2 bronnen. Er is zowel een aanvoer als een afvoer put. Het water word opgepompt in de aanvoerput en door de warmtewisselaar. Op enige afstand van deze aanvoer put ligt de afvoer put, waar het water weer terug gepompt word in de aquifer. Een aquifer is een watervoerende laag in de ondergrond.58 Diepe geothermie vereist dus niet alleen een hoge temperatuur, maar ook een aquifer met een relatief hoge doorlaarbaarheid. Hier zijn vooral de zendstenen Noord-Nederland, de Triaszandstenen in Zuid-Holland, Noord-Brabant en Oost-Nederland en het Onder-Krijtzandsteen in Zuid-Holland en Zuidoost-Drenthe geschikt.49 Voor alle varianten van diepe geothermie geldt dat zij weinig effecten in de tijd hebben, het is namelijk een behoorlijk veilige techniek die weinig vervuiling geeft en onuitputtelijk is.De kans dat de boringen die gedaan worden voor verzakkingen gaan zorgen in de bodem is dan ook

15

zeer klein. (Br12)De toepassing van diepe geothermie zal leiden tot een afname van het CO2 uitstoot, alleen de pompen die nodig zijn om het water omhoog te krijgen verbruiken energie. Als die van een duurzame bron afkomt, vervuilt het niet.De mogelijke risico’s zijn verstoring van de waterhuishouding (Br12) en de kans dat de bron gaat afkoelen, zodat die op den duur onbruikbaar wordt. Omdat deze techniek echter nog niet zo lang wordt toegepast is het nog niet zeker of dit daadwerkelijk kan gebeuren, onderzoekers schatten dat dit eventueel pas na een periode van 40 á 50 jaar kan gebeuren. (Br5) (Br12)Het effect op de ruimte wordt behandelt voor alle varianten van diepe geothermie, omdat ze allemaal op dezelfde principes werken. Er is weer veel effect op de ondergrond door de bronnen en leidingen. Ook is het effect op het milieu goed te merken. Door deze techniek word het gebruik van fossiele brandstoffen verminderd en dus ook de CO2 uitstoot. Deze CO2 verlaging is een effect op het milieu dat wij werkelijk proberen te verminderen.

diepe geothermie 80 tot 140 gradenDiepe geothermie met bronnen die tussen de 3000 en 4000 meter diep zijn is toepasbaar voor grotere projecten. Op deze diepte kan de temperatuur van het grondwater oplopen van 90 tot 140 graden Celsius. Hierdoor is het geschikt voor aansluiting op het stadsverwarmingsnet. Op deze manier kan dus duurzame warmte aan de stadsverwarming worden toegevoegd. (45)De benodigde techniek voor het gebruik van warmte uit zulke diepte is echter nog niet volledig ontwikkeld en onderzoek naar de

haalbaarheid is nog in volle gang. Wanneer de haalbaarheidsstudies een positieve uitkomst hebben zal diepe geothermie tot 4000 meter echter wel toepasbaar zijn bij bestaande woningen. Noodzakelijk daarvoor is bovendien de aanpassing en uitbreiding van bestaande of de nieuwbouw van infrastructuur zoals de uitbreiding van het warmtenet in de stad. (46) Dit resulteert in grote investeringen maar heeft ook voor de toepassing van andere energiebronnen voordelen, op warmtenetwerken bijvoorbeeld kunnen vervolgens ook andere warmtebronnen aangesloten worden.

Diepe geothermie vanaf 100 gradenGeothermie van meer dan 4000 meter wordt in principe niet primair voor de warmtewinning maar voor energieopwekking toegepast. Warmte blijft daarbij als een soort afvalproduct over.Bij een diepte van 4000 meter of meer wordt een geothermische warmte van 100 graden of hoger bereikt en is het mogelijk om elektriciteit op te wekken. De energie wordt opgewekt met het Organic Rankine Cycle (OCR) systeem (11), met een relatief laag rendement van 8 tot 14% afhankelijk van de temperatuur. Na de opwekking van de elektriciteit is het geothermische water afgekoeld tot ongeveer 75 graden. Daarmee is nog steeds een temperatuur zoals bij minder diepe boringen aanwezig die in een warmtenet ingevoerd kan worden. Op deze manier wordt de warmte gebruikt voor de verwarming van woningen en andere gebouwen. In Duitsland en IJsland zijn al geothermische centrales met bronnen die dieper zijn dan 4000 meter actief, in Nederland is deze techniek nog niet toegepast.(5)

16

Om tot een beoordeling van een techniek te kunnen komen is het nodig om ook een keer over alternatieven na te denken. In het vervolg zijn daarom vijf alternatieve manieren om op milieuvriendelijke manier warmte op te wekken kort toegelicht. Daarbij zal worden ingegaan op het passiefhuis, zonnecollectoren, het gebruik van restwarmte, van warmte uit zeewater en van warmte uit biomassa.

PassiefhuisEen huis mag passiefhuis worden genoemd als het in de zomer, maar vooral in de winter zonder extra voorzieningen voor klimaatbeheer een aangenaam woonklimaat mogelijk maakt. De jaarlijkse primaire energiebehoefte van een passiefhuis, inclusief elektrische energie en energie voor warm water, moet beneden de 120 kWh/m2 liggen. Het energieverbruik ligt daardoor ongeveer 90 procent lager dan bij een gewoon woonhuis. (50)Passiefhuizen zijn in eerste instantie heel goed geïsoleerd, wat te maken heeft met het toepassen van 20 tot 40 centimeter isolatie, isolatieglas en zorgvuldige detaillering (50). Warmte verkrijgt men enkel uit zonne-energie waardoor passiefhuizen goed aan moeten sluiten bij de natuurlijke omstandigheden van de omgeving. (51) Hoewel isolatie en passieve zonne-energie voor het merendeel van de energiebesparing zorgen is dit niet genoeg om aan de lage energie eisen te voldoen. Daarom is het noodzakelijk om waar nodig zo weinig mogelijk energie te gebruiken en waar mogelijk energie terug te winnen. In passiefhuizen worden daarom alleen energiezuinige installaties en technische voorzieningen ingezet, en elektriciteit word door zonne-panelen opgewekt. Belangrijker dan de energiezuinigheid is de energie terugwinning. Dit wordt vooral gedaan bij het ventilatiesysteem en het afvalwatersysteem. (50)

Voor onder meer de warmte terugwinning zijn veel installaties nodig in een passief huis, meer dan bij een regulier huis (59). Het nadeel is dat deze installaties vaak een kortere levensduur

hebben dan het huis zelf, waardoor er in de toekomst voortdurend installaties vervangen en onderhouden moeten worden, wat de nodige kosten met zich mee brengt. Deze kosten kunnen echter wel weer terugverdiend worden met de besparing die gemaakt wordt door de lagere stookkosten. In de toekomst zal de prijs voor energie waarschijnlijk sterk stijgen. Door de hoge isolatiewaarde en het lage energieverbruik zijn passieve huizen heel goed op de toekomst voorbereid, dit zal in de toekomst steeds meer een meerwaarde geven aan de woning.De grote effecten op de omgeving en de ruimte is dat er geen gas meer nodig is om de woning te verwarmen. Dit maakt alle gas pijpen en gaswin installaties overbodig. Een nadeel van het passief huis is dat er veel meer isolatie wordt gebruikt wat vervoerd en geproduceerd moet worden. Dit zorgt voor een zeer grote milieu belasting tijdens de bouw. Per isolatiemateriaal kan de milieubelasting erg verschillen, daar dit afhankelijk is van de productiewijze

zonnecellenOm zonnecellen voor de verwarming te kunnen gebruiken is het noodzakelijk een systeem toe te passen dat werkt met een lage temperatuur. Meest gebruikelijk zijn vloerverwarming of muurverwarming.In de cellen op het dak word een vloeistof door zonnestraling verwarmt. De warmte wordt vervolgens overgedragen aan water uit het verwarmingssysteem en opgeslagen in een geïsoleerde tank. Vervolgens kan de warmte worden ingezet voor het verwarmen.Zonnecellen zijn vaak vacuüm zodat zij onafhankelijk van de buitentemperatuur constant energie op kunnen wekken. Voor alle gebouwen behalve passiefhuizen zijn zonnecellen eigenlijk alleen een aanvulling op een andere verwarming

En anders?Geothermie is een manier om milieuvriendelijk warmte op te wekken, maar zeker niet de enige. Aangezien er hoge doelen zijn gedefinieerd wat betreft de beperking van het CO2 uitstoot worden er ook nog steeds meer technieken bedacht om op een “schone” manier warmte te winnen. Wij hebben om ons heen gekeken en hebben vijf alternatieven gevonden. Het resultaat is zeker geen volledig compendium van de groene techniek op dit mo-ment, maar wel een goede eerste indruk.

12OPDRACHT 17OPDRACHT18OPDRACHT

17

techniek. Een groot nadeel aan de zonnecellen is dat in de winter er minder zon is en je de verwarming dan het hardst nodig hebt (31) (32).De effecten op de toekomst zijn bijna enkel positief bij het gebruik van zonnecollectoren, ze produceren immers warmte zonder bijkomende afvalstoffen. Een nadeel op dit moment is dat het rendement nog vrij laag is, waardoor de meeste huizen nog niet volledig verwarmd kunnen worden met zonnewarmte en bijstoken noodzakelijk is. In de toekomst zal het rendement echter steeds hoger worden.Het effect op de ruimte is af te schuiven op het milieu. Meestal in goede zin, want zonnecellen dragen natuurlijk bij aan het verminderen van het CO2 gebruik en helpen dus mee aan een beter milieu. Daarnaast komt er bij de productie van zonnecellen ook veel afval vrij.(60) Het is een intensief bewerkingsproces dat niet alleen veel energie kost, maar waarbij ook afvalstoffen vrijkomen.

RestwarmteRestwarmte is warmte die vrijkomt door energieomzetting en daarbij een bijproduct is. Restwarmte is dus een afvalproduct wat in grote mate voorkomt bij industriële processen of energieopwekking (53). Deze warmte wordt vaak of gewoon in de lucht afgevoerd of door middel van koelwater en koeltorens gekoeld (54). Aangezien de Nederlandse industrie per jaar een warmtebehoefte van 250 PJ (petajoule) heeft en daarvan een behoorlijk deel als restwarmte over blijft zou restwarmte een bijdrage kunnen leveren aan de warmteverzorging van woon- en bedrijfsruimte (55).Restwarmte wordt bruikbaar gemaakt door deze warmte door middel van warmtewisselaars over te dragen aan een warmtenet wat deze warmte vervolgens naar verwarmingssystemen in huizen leidt (54). Bij het gebruik van restwarmte en vooral het rendement ervan is de afstand dus cruciaal. Des te korter de weg van de warmte van het industrieterrein naar de woning des te beter. Grote afstanden hebben veel warmteverlies tot gevolg (53). Een nadeel van restwarmte zijn de hoge investeringen die nodig zijn om dit soort systemen op te starten. Het makkelijke gedeelte is daarbij nog de publieke bijdragen, met name investeringen in de nodige infrastructuur en een warmtenet. Moeilijker wordt het bij de organisatie van de warmteoverdracht, want deze zal in grote mate bij en door industrieën gedaan moeten worden. Hier kan de publieke sector dus uit zichzelf vrij weinig doen behalve het meedoen voor bedrijven (financieel) interessant te maken. (45/46) De afhankelijkheid van bedrijven voor dit systeem brengt het risico met zich mee dat wanneer in de toekomst het bedrijf stopt met zijn werkzaamheden, ook de (rest)warmte-toevoer stopt en er weer een ander systeem moet worden aangelegd. Dit risico kan weliswaar

worden ingeperkt met samenwerkingscontracten, maar toch blijft er een risico dat een bedrijf failliet gaat of dat het bedrijf het contract niet verlengd wanneer het van plan is de fabriek te slopen (56/73). Restwarmte biedt ondanks dit veel mogelijkheden voor de toekomst, vooral wanneer er grote warmtenetten aangelegd worden waar ieder bedrijf (rest)warmte aan kan leveren. (42)Het effect op de ruimte is te merken aan de ondergrond. Er zal een restwarmte systeem moeten worden aangelegd vanaf de industriegebieden naar het warmte net. Het effect kan verontreiniging zijn en een onoverzichtelijk systeem van leidingen. Daarnaast komt de rest warmte vrij bij het industriële proces. Hierbij komen meestal veel afvalstoffen voor die schadelijk zijn voor het milieu. Zo koppel je ook de warmte winst aan het productieproces, als het economisch minder zou zijn en veel producenten hun productie zouden staken is er dus minder warmte. Daarnaast is het gebruik van restwarmte weer beter voor het milieu door de CO2 vermindering.

warmte uit zeewaterDoor zijn hogere thermisch traagheid zijn de temperatuurschommelingen in zeewater minder groot dan in de lucht (43). Dit feit maakt de zee interessant als energiebron en er zijn dus ook projecten waar wijken met uit de zee gewonnen energie verwarmd en gekoeld worden(52).De techniek is alleen toepasbaar voor gebieden dicht bij zee en er is een back-up systeem nodig voor de piek momenten. In de warmtecentrale wordt met behulp van warmtepompen warmte uit het zeewater gehaald en op een warmtenet over gedragen. Het warmtenet werkt meestal met een lage temperatuur waardoor een tweede warmtepomp in het te verwarmen gebouw nodig is (42). De warmte kan vervolgens gebruikt worden voor het verwarmen van ruimtes en water. In de zomer kan de techniek ook voor koeling gebruikt worden. De techniek heeft bij een proefproject voor 50% minder CO2 uitstoot gezorgd per woning per jaar. (52) Het effect op de ruimte bedraagt de aan en afvoer van warm en koud water. Er kan een effect komen op het grootschalige gebruik van warm zeewater en het terugvoeren van koud zeewater. Al zijn die effecten op deze schaal waarschijnlijk niet merkbaar, en tevens is de laatste jaren de temperatuur van de zee gestegen. Dit vind men een probleem. Dus al zou deze techniek de temperatuur van de zee iets verlagen zou dat geen grote effecten hebben. Voordat de warmte van het zeewater aan het warmte net toegevoegd kan worden, moet het eerst verwarmd worden door middel van een warmte pomp die veel elektriciteit nodig heeft. Er zal dus een grotere vraag naar elektriciteit zijn die ook ergens vandaan moet komen. Daarnaast is het weer goed voor het milieu. Er was al te lezen dat er 50% minder uitstaat van CO2 per woning per jaar was.Deze techniek heeft bijna geen effecten op de

18

Vergelijking

Of bepaalde eigenschappen van een techniek een voor- of nadeel zijn of zelfs niet verder van belang zijn is vaak niet objectief te beoordelen maar een kwestie van het perspectief. Zo zullen bijvoorbeeld de kosten voor diegene die verantwoordelijk zijn voor de exploitatie van een project een van de meest belangrijke aspecten zijn. Een onderzoeksbureau dat sowieso nauwelijks bij een

project is betrokken en alleen een inschatting moet geven of het technisch mogelijk is of niet zullen de kosten van het hele project vrij weinig uitmaken. Bij de uitleg van de criteria zal daarom ook even toe worden gelicht wie er belang bij heeft. Aan de hand daarvan kunnen de posities van verschillende partijen bepaald worden.

Groene technologien hebben een groot gezamenlijk voordeel: zij sparen het milieu. Maar daarnaast heeft iedere techniek zijn eigen sterke en zwakke punten. Deze zijn van techniek tot techniek verschillend waardoor deze in bepaalde situaties wel of niet toepasbaar zijn. Aan de hand van acht criteria hebben wij geprobeerd om de boven voorgestelde technieken te vergelijken.

toekomst. Deze techniek heeft als nadeel dat bestaande gebouwen moeten worden voorzien van lage temperatuur verwarming (42). Wanneer in de toekomst steeds meer huizen over deze lage temperatuur verwarming gaan beschikken en de energieprestatie van de huizen verbeterd is zal er wellicht steeds minder bijgestookt hoeven worden tijdens de piek momenten. Ook zal het makkelijker zijn om dan de bestaande bouw aan te sluiten op dit systeem.

warmte uit biomassaBij warmteopwekking uit biomassa worden organische stoffen gebruikt, vaak dierlijk of plantaardig afval. Net als conventionele technieken om energie op te produceren werkt energieopwekking met biomassa door verbranding. Er komt weliswaar CO2 vrij, maar Biomassa is toch klimaatneutraal omdat alleen CO2 vrijkomt dat recent is opgeslagen en die in de natuurlijke situatie ook zou zijn vrijgekomen (42). Bij de energieproductie door biogas wordt in eerste instantie door vergisting en vergassing biogas gemaakt. Het gas en de overige biomassa kunnen vervolgens verbrand worden waardoor in eerste instantie elektriciteit, maar meestal ook warmte word geproduceerd (57). Nadelig aan het gebruik van biomassa is dat ervoor een goede infrastructuur nodig is. Net als bij ander restwarmte gebruik is een warmte net nodig wat hoge investeringen als gevolg heeft.Nadelige effecten in de toekomst liggen onder meer in gebruik van landbouwgrond voor biomassa en het transport ervan. Speciaal geteelde biomassa voor brandstof is slecht voor de toekomstige voedselvoorziening. De landbouwgrond die gebruikt wordt kan dan niet

voor voedselproductie gebruikt worden ook bestaat er dan een grotere kans op ontbossing om nieuwe landbouwgrond vrij te maken. In de toekomst zal de wereldbevolking verder stijgen, waardoor de voedselschaarste toeneemt, daarom zal alleen het gebruiken van afval als biomassa duurzaam zijn. Hiernaast komt er alsnog CO2 vrij bij het transporteren van biomassa en belast dat ook weer ons wegennet. Vanwege de vele soorten manieren om biomassa om te zetten in warmte, elektriciteit of gas zijn er veel mogelijkheden in de toekomst, veel natuurlijk afval kan worden omgezet naar energie. De kans is echter groot dat de prijs van biomassa gaat stijgen (42). Nu wordt biomassa nog vaak als afval beschouwd, maar in de toekomst (als de vraag en het gebruik van biomassa toeneemt) zal het steeds meer als brandstof worden gezien en daardoor duurder worden.(5)

De effect op de ruimte heeft weer als eerste te maken met de ondergrond. Net als bij restwarmte is er een warmtenet nodig, die zorgt voor bijvoorbeeld verontreiniging in de ondergrond. Ook is het bij de verbranding CO2 neutraal, doordat deze in natuurlijke situatie ook zou zijn vrijgekomen. Er komen wel giftige rookgassen vrij bij verbranding. Deze worden zoveel mogelijk afggevangen, maar het is natuurlijk onmogelijk om dit volledig te kunnen doen.In Nederland is er weinig biomassa, als Den Haag groots zou inzetten op biomassa zou er veel geïmporteerd moeten worden wat veel uitstoot kan veroorzaken. Het importeren is goed voor de werkgelegenheid in andere streken dan Nederland.

19

startkostenElk duurzaam project heeft startkosten: materialen moet worden aangeschaft, er ontstaan bouwkosten, de ontwerpers willen betaald worden, er is onderzoek nodig naar de haalbaarheid van het project, misschien ontstaan er nog ontwikkelingskosten voor technische inventies etc.Een belangrijke kwestie is wie deze kosten allemaal moet dragen. Bij grote projecten zullen dit meestal energiebedrijven, woningbouwcorporaties en de overheid – of door directe medewerking of door financiële ondersteuning – zijn. Deze instituties hebben een relatief groot financieel vermogen, en zowel de energiebedrijven als de woningbouwcorperaties hebben daarnaast ook nog een winstoogmerk. De te verwachten opbrengsten van een project bepalen dan uiteindelijk of het wel of niet doorgaat.Bij kleinere projecten zal de consument zelf de startkosten moeten dragenn Het kan zo zijn dat de overheid er nog in de vorm van subsidies aan meedoet. In dit geval kunnen er helemaal andere overwegingen spelen dan bij grote projecten. Particulieren zijn uiteindelijk alleen tegenover zichzelf verantwoordelijk. Iemand die dus veel waarde hecht aan duurzame ontwikkeling, en daar ook de financiën voor heeft, zal misschien niet voor de goekoopste optie kiezen, maar voor een iets duurdere, duurzamere versie. Aan de andere kant weten particulieren vaak minder af van een thema dan professionals, dus zonder advies zal er vaak voor een standaard oplossing worden gekozen.

exploitatiekostenExploitatiekosten zijn de kosten die nodig zijn om de installaties te laten draaien. Deze zijn van techniek tot techniek vaak heel verschillend en moeten voor een economische evaluatie in verhouding worden gezien met de startkosten. Want wat goedkoop aan te schaffen is, is vaak duur in onderhoud. Daarbij veroorzaakt een pilot-project vaak extra kosten door zijn experimentele status.Voor de exploitatiekosten geldt hetzelfde als voor de startkosten: het is altijd een kwestie van wie deze moet dragen. Grotere en vooral professionele actoren hebben er vaak een puur economische kijk op, particulieren kunnen dit misschien anders zien. Vaak zal het ook het geval zijn dat de primair verantwoordelijke voor de exploitatiekosten deze door kan rekenen naar de gebruiker. In dit geval staat dan de gebruiker voor de keuze om of wel te betalen of de consequenties te dragen als hij dit niet wil. Dit zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat iemand moet verhuizen. De beslissing van energiebedrijven of woningbouwcorporaties om meer uit te geven is daarom vaak makkelijker dan de beslissing voor de consument of hij daarmee akkoord gaat of niet.

haalbaarheidDe haalbaarheid van een project is in sterke mate afhankelijk van specifieke omstandigheden. Een haalbaarheidsstudie kan opgesplitst worden in verschillende onderdelen. Zo valt er bijvoorbeeld te beoordelen of een project financieel haalbaar is, of het technisch haalbaar is, of de geologische omstandigheden goed genoeg zijn, etc. Of een project in zijn geheel haalbaar is is uiteindelijk aan de beoordeling van alle betrokken actoren. Niemand wil geld of moeite in een project stoppen dat niet doorgaat, om welke reden dan ook.In detail zijn er wel verschillen tussen de interesses van de betrokken partijen. De economische haalbaarheid bijvoorbeeld is vooral interessant voor de financier van een project, dus bedrijven of particulieren. De technische haalbaarheid aan de andere kant is meer een relevante kwestie voor onderzoekers en aannemers want deze partijen zijn vooral verantwoordelijk voor dat soort kwesties. Een bijzonder interesse kan hier de overheid hebben als het om de toepassing van nieuwe technieken gaat. Dan is vooral de vraag van belang of een project gerealiseerd kan worden en of daarmee de verdere toepassing die om politieke redenen wenselijk- of mogelijk is.

nadelige aspectenZowel aan de bouw als aan het gebruik van voorzieningen voor de opwekking van warmte kunnen nadelige aspecten verbonden zijn. Dit kunnen bijvoorbeeld stank, geluidshinder, overlast van verkeer na de bouwlocatie etc. zijn.Over het algemeen zullen alle betrokken partijen er in beperkte mate belang bij hebben om nadelige aspecten te voorkomen. Met name als nadelige aspecten een dimensie bereiken waardoor het project in zijn geheel in gevaar komt zouden alle actoren iets ertegen willen doen.Als we het over minder erge situaties hebben zijn er deels tegenstrijdige aanzichten. Zo zal een bouwbedrijf het hinder vinden als er beperkingen worden opgelegd over hoe veel geluidshinder, stank etc. zij mogen veroorzaken. Aan de andere kant staan de overheid, de wetgever en de bewoners. De overheid en de wetgever hebben er belang bij om de bewoners te beschermen. Vandaar dat zij maatregelen zullen treffen om overlast voor burgers te voorkomen. De bewoners zelf zijn meestal de directe slachtoffers van overlast en hebben er dus het meest belang bij dat dat soort situaties wordt voorkomen of opgelost. Moeilijk is in deze context dat de bewoners meestal de actor is met de minste invloed en middelen.

CO2 uitstootCO2 uitstoot is in het publieke debat een van de hoofdpunten als het over duurzaamheid gaat. De beperking van CO2 uitstoot is dan ook een doel dat een breed 14OPDRACHT

13OPDRACHT

20

varianten startkosten exploitatie kosten haalbaarheid

geothermie in den haag 0 0 0geothermie 150-300m ++ - +Warmte koude opslag + + ++Horizontale warmte collectoren ++ - -Diepe geothermie 3-4 km + - +Diepe geothermie 4 km> ++ +- -alternatievenpassiefhuis ++ + +-zonneenergie -- +- -gebruik van restwarmte + ++ +warmte uit zeewater ++ ++ +warmte uit biomassa - +- +

draagvlak heeft. Alleen, er zijn wat problemen om bij projecten altijd precies te zeggen of daarbij nu veel of weinig CO2 vrijkomt. De vraag is daarbij altijd wat je allemaal meeneemt in je redenering: als een techniek toe wordt gepast die heel energie zuinig is dan word tijdens het gebruik zeer waarschijnlijk weinig CO2 uitgestoten. Maar dat betekent niet dat de bouw van de nodige voorzieningen de balans niet kan ruïneren. Als voor de bouw van gebouwen grote machines nodig zijn is de CO2 balans misschien al wat minder goed. En daarbij hebben we het nog niet gehad over het CO2 dat vrij komt tijdens de productie van het materiaal. En tijdens het vervoer...De overheid heeft er veel belang bij dat er minder CO2 word uitgestoten. De meeste landen hebben zich door de ondertekening van het Kyoto-protocol verplicht om bepaalde milieu doelen te bereiken, waaronder de reductie van het uitstoot van CO2.Andere actoren hebben vaak weinig interesse om uit zich zelf voor CO2 reductie te gaan.Vooral grote bedrijven vinden het vaak onnodig om te investeren in duurzaamheid. Daarom maakt de wetgever meer en meer gebruik van verschillende trucjes om CO2 besparing ook voor andere actoren interessant te maken. Het belangrijkste middel is hierbij de introductie van de emissiehandel in Europa die bedrijven die weinig CO2 produceren financiële voordelen brengt.

flexibiliteit in de toekomst/ aanpasbaarheidOnder het oogpunt van duurzaamheid is ook het lange termijn van belang. Want een goede redenering wat betreft de duurzaamheid van een product kijkt niet alleen naar het product zelf maa naar het hele proces, dus van de materiaalwinning tot de afvalverwerking na het gebruik.Een interessante kwestie in dit kader is hoe een voorziening in de toekomst op veranderingen van de situatie aangepast kan worden. Zo zou bijvoorbeeld bij het gebruik van geothermie erover nagedacht moeten worden wat de opties zijn als de bron koeler wordt.Overwegingen met een langer perspectief zijn vaak lastig omdat vooral bedrijven zich moeten rechtvaardigen hoe zij nu presteren en niet over hoe het over tien of twintig jaar zou kunnen zijn. Daarom heeft het lange perspectief een zwakke lobby.Als het over aanpasbaarheid binnen de exploitatiefase tot einde afbetaling van de startkosten gaat, hebben ook de voor de exploitatie verantwoordelijke partijen er belang bij dat voorzieningen aanpasbaar zijn op veranderingen van de situatie en dat deze aanpassingen betaalbaar zijn. Als het moment bereikt is dat aan de economische verwachtingen voldaan is zal dit interesse echter minder worden. Het grootste belang hebben dan ook indirect betrokken partijen als de overheid. Wie niet direct financieel betrokken is van een project zal

21

toepasbaar nadelige aspecten CO2 uitstoot flexibiliteit/ in de toe-komst aanpasbaar

levensduur afval-verwerking

0 0 0 0 0+- - - + -+ - + ++ -++ -- - +- +- - + -- ++- -- ++ -- +

- - -- ++ +- - - ++ +--- -- +- + +-+ - ++ + -+ -- + +- +

minder afhankelijk zijn van berekeningen op een kort termijn. Bedrijven en bewoner, die vaak geld uitgeven als ze het hebben, zulllen misschien voor een optie kiezen die nu goedkoop is in plaats van voor een optie die nu duur is maar daardoor later makkelijk en goedkoop aangepast kan worden.

levensduur/ afval verwerkingEen ander punt als het over overwegingen op lange termijn gaat is de levensduur en afval verwerking. De levensduur heeft weer te maken met het probleem van interesses op dit moment vs. overwegingen op lange termijn. Afvalverwerking betreft de vraag wat er gaat gebeuren met alle nu benodigde voorzieningen op het moment dat deze of niet meer bruikbaar zijn, of niet meer noodzakelijk zijn. Deze vraag zal bijvoorbeeld bij zonnepanelen over enkele decennia aan de bod komen.Net als bij de flexibiliteit zijn ook de levensduur en de afvalverwerking vaak iets wat actoren die nu financieel direct betrokken zijn buiten beschouwing laten. Bedrijven en particulieren zullen vaak voor een optie kiezen die nu goedkoop of goed toepasbaar is en zich nog niet bezig houden met de vraag wat er ooit mee gaat gebeuren als dat alles niet meer nodig is. In het voor hun beste geval zijn zij op dat moment namelijk niet eens meer verantwoordelijk.Dus komen hier weer indirect betrokken actoren in beeld, met name de wetgever en de overheid.

Deze kunnen de vraag hoe lang voorzieningen mee gaan en hoe je de afval daarna kwijt kan beter in hun overwegingen opnemen.

De vergelijking van de varianten en alternatieven.Was er geen andere haalbare en goede variant/alternatief dan het dure geothermie project?Het is lastig om zo’n keuze te maken, het komt al snel aan op politiek. Het gaat er dan namelijk om welke criteria belangrijker gevonden worden dan andere.Als nuloptie nemen we geothermie in den haag en toetsen ook alles naar de situatie van Den Haag. Door de grote hoeveelheid warmte die er nodig is zijn er al veel projecten erg duur of onhaalbaar. Zo heb je voor horizontale warmte collectoren veel grond nodig om de zelfde hoeveelheid warmte te krijgen.Een ander criteria dat van groot belang is is hoe de variant of alternatief gebonden is aan de behoefte van dat moment. Zo hebben zonnecollectoren het probleem dat deze het best bruikbaar zijn als er veel zon is. Dit is in de zomer wanneer mensen hun huis vaak liever koelen dan verwarmen.

22

23 10OPDRACHT

Onbekend terreinEr zijn veel manieren hoe je woon- en bedrijfsruimte kan verwarmen die regelmatig worden toegepast in Nederland. Maar deze keuze was niet groot genoeg voor de gemeente Den Haag. Ze wilde een stap vooruit zetten. Wat eerst het idee van een wethouder was is vandaag werkelijkheid: Aardwarmte Den Haag Zuidwest.

Nederland wil tot 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 30 procent verlagen ten opzichte van 1990. het aandeel duurzame energie zal groeien tot 20 procent en de jaarlijkse energiebesparing moet stijgen van 1 naar 2 procent. Zo staat het ten minste in het Programma Schoon en Zuinig, de nota waarin de regering zijn klimaatbeleid definieert. (br 61) Voor de gemeentes betekend dat een grote uitdaging, zij zijn uiteindelijk diegene die deze visie in regionaal beleid en vooral concrete projecten waar moeten maken.Een van de uitblinkers op dit gebied is het aardwarmte project in Den Haag Zuidwest. Den Haag wil tot 2050 een CO2 neutrale stad zijn wat een vrij ambitieuze doelstelling is. Daarom is Den Haag ook de eerste stad in Nederland die een poging doet om diepe aardwarmte op grote schaal.Voor dit project werd een brede coöperatie van de gemeente met energieleveranciers en woningcorporaties aangestreeft. Er werd een V.o.f - Aardwarmte Den Haag V.o.f. - opgericht met zes vennoten: de gemeente Den Haag, de energiebedrijven Eneco, E.ON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen. Omdat het project wat betreft technische aspecten uitdagend genoeg is werd er grote waarde gehecht aan de gelijkwaardigheid van de partners. Dit moet de continuïteit in de samenwerking waarborgen. Iedere vennoot participeert daarom voor een zesde, dat beteken

dat de risico’s, kosten en baten van het project in gelijke delen worden gedragen. Zo investeert dan ook ieder vennoot 2,5 miljoen euros in het project.Aardwarmte Den Haag V.o.f. wil een pilot-project voor de toepassing van aardwarmte op grote schaal - voor een hele wijk - realiseren. De bedoeling is om in een warmtecentrale grondwater van 2000 meter diepte op te pompen die een temperatuur heeft van ongeveer 75 graden. Daarvoor is een bron nodig die uit een productie- een injectieput bestaat. In de productieput word het warme water omhoog gepompt, warmtewisselaars dragen de warmte over aan het warmtenetwerk en via de injectieput word het afgekoelde water weer afgevoerd. Voor koude periodes en tijdens onderhoud zijn er hulpketels die voor de nodige warmte zorgen. Het warmtenet gaat via het hooftverdeelnet naar kleiner deelgebieden. Vanuit daar word het weer verdeelt in kleinere leidingen die naar de huizen en bedrijven gaan. Deze warmte word gebruikt in de vloerverwarming die in alle nieuwe huizen zal worden aangelegd. (2)In totaal zullen op deze manier 4000 woningen en 20.000 m2 bedrijfsruimte met warmte worden voorzien. Inmiddels zijn de eerste nieuwbouw opgeleverd en verhuurt of verkocht. De eerste bewoners zijn er, nu is het wachten tot de eerste huizen worden aangesloten aan het warmtenetwerk.

24

Het idee tot de werkelijkheid

Wie grote dingen wil bereiken moet een lange adem heb-ben. Het project Aardwarmte Den Haag is een ambitieuze onderneming en houdt de betrokken actoren dan ook meer dan een decennium bezig: van het eerste meeting lang terug in 2004 zal het volgens de planning op dit moment nog tot 2017 duren tot het project is voltooid. Verleden en toekomst.

Het initiatief om aan een pilot project voor het gebruik van diepe geothermie te beginnen kwam van een wethouder van de gemeente Den Haag: Hij was na een presentatie over aardwarmte dermate overtuigd van de voorgestelde techniek en dat Den Haag een goede locatie voor een aardwarmteproject zou zijn dat hij het initiatief nam om zijn visie te verwerkelijke. (74). Dat hij gelijk had wat betreft zijn inschatting dat Den Haag een goede locatie zou zijn voor diepe geothermie bleek ook na onderzoek, dat werd gedaan door TNO. In de beginfase werd dus een coöperatie opgericht van onderzoekers, energieleveranciers en tevens de gemeente Den Haag. Om het draagvlak voor het verder ontwikkelen en uitvoeren van de plannen te vergroten kwamen later ook de woningcoöperaties bij de groep wat uiteindelijk leidde tot de oprichting van Aardwarmte Den Haag V.o.F. in 2008. De leden van deze vennootschap zijn de gemeente den Haag, de energieleveranciers Eneco en EON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen.De belangrijkste actoren waren vanaf het begin dus al verenigd in de v.o.f en hebben vanaf het begin van het project meegedaan aan de vorderingen ervan. De gemeente Den Haag wil in 2050 CO2 neutraal zijn, dus dat is ook hun

uiteindelijke doel. Daarom geven ze veel steun aan duurzaamheids projecten, waaronder het aardwarmte project. De andere actoren zoals de woningcoöperaties en energie leveranciers hebben natuurlijk ook de profijt in het achterhoofd, maar vinden ook gewoon duurzaamheid een belangrijk punt. De energieleveranciers willen ook dat een groter gedeelte van hun stroomvoorziening groener wordt. Daarom investeren zij in dit project.Tijdens het project zijn er natuurlijk een aantal mijlpalen geweest. Bijvoorbeeld de start van de boring op 1 maart 2010.(20) Dit is het begin van de bron, die het mogelijk maakt om het warme water op te pompen en af te voeren. Een andere maar net zo belangrijk mijlpaal is 23 september 2010. (20) Na onderzoek bleek dat de boring zeer succesvol was verlopen, wat natuurlijk een flinke opsteker was voor het gehele project. De begin van de bouw van de Aardwarmte centrale, op 16 augustus was ook belangrijk.(28) Deze zal opgeleverd worden in het najaar van dit jaar.Maar ook daarna is het project nog lang niet afgesloten en zijn er nog een aantal mijlpalen te behalen, zoals de planning om in 2013 bestaande woningen erop aan te sluiten of de totale aansluiting van alle 4000 huishoudens en 20.000 m2 bedrijfsruimte in 2017. (29)

15OPDRACHT

25

NagevraagdHij is een van de directieleden van Aardwarmte Den Haag en ontfermt zich over de financiën en de or-ganisatie: Eric Muller. Op zoek naar informatie heb-ben wij Eric Muller mogen interviewen en konden op deze manier vragen stellen waarop andere infor-matiebronnen geen inlichting gaven.

Het is maandag morgen half negen als wij aankomen op station Den Haag Centraal. Schuin tegenover het station zien we een jaren ’70, blokkerig gebouw, dat kennelijk van Staedion is. Volgens de beschrijving moeten we daar zijn. Nadat de vriendelijke receptioniste even snel naar boven belt om te vragen of Eric Muller één van detwee directeuren van het project Aardwarmte Den Haag- beschikbaar is, krijgen we een badge en mogen we naar de derde etage. Daar worden we begroet door Eric Muller, een man van middelbare leeftijd, strak gekleed in een pak, en met een brede snor. Hij biedt ons een kop koffie aan, waarna we door een gang worden begeleid die in tegenstelling tot het uiterlijk van het gebouw, fris en nieuw aandoet. Eenmaal aangekomen beginnen we al gauw met onze vragen.

Van wie kwam het initiatief om Aardwarmte Den Haag op te richten?

Dat was in eerste instantie demeente Den Haag. Een wethouder van de gemeente ging op bezoek bij een presentatie over diepe aardwarmte, terwijl hij eigenlijk had verwacht dat het over Warmte/koude opslag zou gaan. Vervolgens was de wethouder erg enthousiast geworden en zag kansen in Den Haag. Na wat onderzoeken bleek dat dit in Den Haag ook mogelijk was. Hierna werden er partijen bij elkaar gezocht die wilde participeren. Eerst waren dat energiebedrijven, de gemeente, TNO en enkele andere bedrijven die onderzoek deden naar de mogelijkheden. Uit dat onderzoek bleek dat het rendabel werd als het op voldoende grote schaal werd toepast. Er moesten ongeveer 4.000 woningen worden aangesloten. Toen pas werd de vennootschap gevormd waarbij ook de woningcoöperaties zich bij de groep voegde. Er kwam toevallig een groot stuk grond vrij voor nieuwbouw, waardoor men kansen zag om hier het project uit te voeren. Eén en ander is echter wel beïnvloed door de recessie, waardoor het allemaal minder snel is gegaan dan aanvankelijk de bedoeling was.

Er zijn onlangs enkele proefboringen geweest. Deze zijn succesvol gebleken. Wanneer zullen de eerste huizen daadwerkelijk verwarmd worden door middel van geothermie?

Er zijn nu 250 huizen aangesloten op het warmtenet, dat worden er stapsgewijs steeds meer. In februari zijn de huizen officieel volledig op aardwarmte aangesloten. Nu wordt de stadsverwarming nog gebruikt. Eerst moeten er nog wat laatste werkzaamheden gedaan worden. In 2013 willen we volledig operationeel zijn.

Is er een mogelijkheid dat dit project wordt uitgebreid naar andere delen van Den Haag?

Het kan niet zomaar worden uitgebreid. Dat zou er op neerkomen dat er opnieuw geboord moet worden, maar daarvoor zijn grote investeringen nodig en veel voorbereiding. Nieuwe vergunningen moeten worden aangevraagd, daar gaat veel tijd in zitten. Wel zijn er plannen om in 2013 ook bestaande woningen aan te sluiten op de aardwarmtebron. Een groot gedeelte van de woningen in Den Haag zijn in het bezit van woningcorporaties, Bij sommige geplande renovatieprojecten kunnen dan meteen voorzieningen in de huizen geïnstalleerd worden, waardoor ze geschikt zijn voor het aardwarmtenet. Er is een project gepland waar ongeveer 140 verouderde kleine woningen worden omgebouwd naar ongeveer 65 grotere woningen. Hier worden de voorzieningen direct ingebouwd.

Makkelijker is het echter als een wijk volledig opnieuw opgebouwd word. Men kan dan bij het creëren van een aardwarmtenet optrekken met andere bedrijven, die ook leidingen moeten leggen. Op die manier ligt de straat maar één keer open en worden de kosten minder. Ook hoef je niet intensief met bewoners te communiceren, omdat die er simpelweg niet zijn.

Tegen welke problemen bent u aangelopen tijdens

26

het project? Aangezien het de eerste keer is dat deze techniek wordt gebruikt in NL?Uiteraard is er het probleem dat boren in de grond hinder oplevert. Zo zaten we 150 meter van een ziekenhuis, 20 meter van een dokterspost en anderhalve meter van de Randstadrail. Daar zijn een hele berg vergunningen voor nodig. Ook zaten we op twintig meter afstand van woningen.

De communicatie met de buurtbewoners was wel goed? Waren er nog klachten van bewoners?Ja, elke zes weken zat ik om de tafel met de groep, met bewoners. Die waren niet altijd enthousiast. Er is nou eenmaal overlast bij een dergelijk project, punt. Niet alleen voor de mensen die rondom de boorinstallatie wonen, maar ook voor de mensen die in de wijk wonen. Want de straat moet open en dicht voor het plaatsen van buizen. Daardoor konden mensen vier weken hun auto niet kwijt. De eerste keer dwe leidingen gingen aanleggen, ging het niet helemaal goed. We hebben daarvan geleerd. Sindsdien is het helemaal goed gegaan. Wel was er een constante dreun van de boor. Dit hebben we proberen op te lossen door een grote wand te maken van containers, om het geluid af te weren. Uiteindelijk hebben we drie klachten gekregen. Eén van die klachten was dat het licht van de bouwlamp bij de bewoners recht naar binnen scheen. Dit hebben we dus gemakkelijk opgelost door de lamp te draaien. De andere twee klachten gingen over geluidsoverlast en die waren wat minder makkelijk op te lossen. Dat soort dingen zijn onvermijdelijk.

Hoe ging die communicatie in zijn werk?We hebben stukken gepubliceerd in de krant, zodat mensen wisten waarmee we bezig waren. Ook hebben we de vertegenwoordigers van de wijk meegenomen naar de boorinstallatie. Ook hebben we de wijkbewoners uitgenodigd voor een informatieavond en ze daar te laten horen hoe stil 33 dB is, het maximale geluid wat ‘s nachts op de gevel mag staan. Toen haalden we de geluidsdeskundige erbij die daar apparatuur had opgehangen. Mensen bij elkaar, praten alsof je in de kroeg staat: 71dB. Toen lieten we iedereen stil zijn, niets laten vallen etc. Iedereen vond het stil. 45 dB. Zo krijgen mensen het idee wat 33 dB op de gevel betekent.

Er word uiteraard door de overheid en bedrijven geïnvesteerd in het duurzaam maken van de wijk. Levert dat uiteindelijk geld op?Nu is het eigenlijk nog heel oneerlijk geregeld. Er word geïnvesteerd in het huis van een bewoner, waardoor die per jaar minder geld kwijt is aan stookkosten. Dat is heel leuk voor die bewoner. Maar de investeerder, die dat dus mogelijk heeft gemaakt, ziet daar niets van terug. Het zou veel eerlijker zijn als de bewoner een deel van de winst moet afdragen aan de investeerder. Er zijn wel plannen om dit op den duur te wijzigen.

Hoeveel subsidie heeft dit project gekregen vanuit de overheid? Was het voor de overheid niet interessanter om andere oplossingen subsidiëren?

nog geen antwoord.

Worden jullie ook door andere partijen en gebieden benaderd om uitleg te geven over de techniek?Ja, we worden regelmatig benaderd. Zo moet ik 13 oktober een presentatie geven in Utrecht. Ook in Groningen, Delft, koekoekspolder in Zwolle, (met kassen), ouwenlaan en Duivenstein in Bleiswijk. Al deze projecten zijn echter wel op eigen terrein, en hebben geen woningbouw die op deze aardwarmte word aangesloten.

Eneco en vooral E-on hebben veel specialisatie in huis wat betreft geothermie. Zij worden bij andere projecten weer gevraagd om mee te doen, zodat ze hun kennis over bepaalde zaken daar kunnen toepassen. Ook bedrijven als DWA kunnen hun expertise overbrengen bij verdere projecten.

Is er al onderzoek gedaan naar toepassing van aardwarmte op de bestaande bouw? Zo ja, wat zijn de belangrijkste uitkomsten van dat onderzoek?

Er is al veel onderzoek gedaan, niet specifiek door Aardwarmte Den Haag, maar wel door betrokken partijen die daar in gespecialiseerd zijn. Ook is het zo dat de techniek aan het verbeteren is. Zo heeft men ook op Europees niveau gekeken naar vergelijkbare projecten. De techniek bestaat in andere landen al veel langer, en daar worden dus ook al vele huizen verwarmd met behulp van aardwarmte. In Duitsland zijn er bijvoorbeeld 100 jaar oude huizen die met vloerverwarming en stralingswarmte worden verwarmd. Er stond een kolom in het huis met twee buizen, waar het warme water doorheen ging. In combinatie met een speciale pasta gaf dat voldoende warmte, en waren er geen radiatoren meer nodig.

Zijn er plannen voor diepere boringen?Er zijn voor het project Aardwarmte Den Haag geen plannen om dieper te boren. Het voordeel van dieper boren is dat je elektriciteit kan opwekken. Maar één van de nadelen is dat, los van alle problemen die dat zou opleveren met vergunningen, Staatstoezicht op de Mijnen dan meer bezwaar maakt. Daarnaast weet je niet of het water van die diepte wel omhoog wil komen. Nu is er op ongeveer 600 meter een pomp, omdat

de natuurlijke druk tot die hoogte het water omhoog kan brengen. Warmer water kan dus weer andere eisen stellen aan je installatie.09OPDRACHT

27

07OPDRACHT

spreekuurBij grote projecten zijn veel actoren betrokken. En waar veel actoren zijn zijn ook veel verschillende interesses en meningen. Zo is het ook in het geval van het project Geothermie Den Haag Zuidwest: alleen al de vennotschap Aardwarmte Den Haag V.o.F. heeft zes vennoten met verschillende kijk op het project en er omheen zijn nog meer verschillende groepen en actoren die iets te zeggen willen hebben over wat er gebeurd. Dat leid tot stevig debat.

Het initiatief voor Aardwarmte Den Haag Zuidwest kwam van de gemeente Den Haag. De toepassing van diepe geothermie maakt deel uit van het plan om tot het jaar 2050 de uitstoot aan CO2 in vergelijking met het niveau van 1990 halveren. Dus had de gemeente een puur groene visie toen ze aan het project begon.Maar helaas waren voor een dermate groot en nieuw project partners nodig en dus was de groene eendracht al over voor dat het project begon: Er moesten minstens energielevernanciers en woningbouwcorporaties betrokken worden bij het project en die zijn in eerste instantie niet geinteresseerd in milieuvriendelijkheid maar in financieel profijt en de bouw van woonruimte.Om het project een breed draagvlak te geven probeerde de gemeente vervolgens om partners te vinden. Gezocht waren woningbouwcorporaties en energieleveranciers die het op zich wouden nemen om in een project te investeren dat niet alleen op profijt maar ook op duurzame aspecten is gericht. Daarbij werd vooral op de meerwaarde gewezen en de ervaring en kennis die op zou worden gewekt tijdens het project. Uiteindelijk werd in de energiebedrijven Eneco, E.ON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen de gezochte partners gevonden, maar daarmee was het debat nog lang niet afgelopen. Het merendeel zou juist nog komen.Want hoewel er overeenstemming was wat betreft de hoofdlijnen van het project waren er nog genoeg punten die aandacht vraagden. Er waren bijvoorbeeld nog een hoop technische vragen zoals de kwestie hoe diep men zou boren, hoe het warmtenet uit zou gaan zien en en in hoeverre de huizen alleen door aardwarmte verwarmt konden worden. Verder waren er nog vragen betreffend het milieu, want wat voor vooral de gemeente van belang was - de bouw van een zo energiezuinig en dus zo milieuvriendelijke wijk mogelijk - leek de woningbouwcorporaties en energieleveranciers erg duur.(20)Er werd uiteindelijk gekozen voor het oprichten van een vennootschap waarin iedere partner gelijke rechten heeft. Het vennootschap zou

vervolgens het project van planning tot exploitatie uit gaan voeren. Binnen de vennootschap moet altijd een overeenkomst worden gevonden waar iedereen mee kan leven. Omdat de partners per contract aan de vennootschap waren gebonden werd er dus hevig gediscussieerd, maar altijd wel een oplossing gevonden. Doordat ook de exploitatie door de vennoten wordt uitgevoerd was er ruimte voor onderhandeling: als de gemeente bepaalde regelingen wou treffen om milieueisen te halen of de inwoners te beschermen kon zij de woningcorporaties en energieleveranciers rechten toestaan wat betreft de exploitatie.Maar er was niet alleen debat binnen de vennootschap. Aardwarmte Den Haag moest ondanks alle interne discussie ook het gesprek zoeken met andere actoren die met het project te maken hadden, in eerste instantie de bewoners in de omgeving van de bouwlocatie. Deze hebben al vroeg hun zorgen duidelijk gemaakt wat betreft de veiligheid van het project en negatieve uitwerkingen op hun woningen en wooncomfort.De eerste vraag was of er schade zou kunnen ontstaan aan de bestaande bebouwing door de voor het project nodige boringen. De bewoners waren bang dat er zakkingen zouden kunnen ontstaan die tot scheurvormingen aan hun huizen en woningen zouden leiden. En zij wouden graag weten in hoeverre er later overlast zou kunnen ontstaan door de warmtecentrale.(15) Aardwarmte Den Haag heeft op deze angsten gereageerd door de bewoners te betrekken bij het project. Voorstanders van de bewoners mochten deelnemen aan vergaderingen en hun standpunten duidelijk maken.Het debat wat vervolgens ontstond was vooral gericht op de vraag waar de warmtecentrale moest komen te staan. De bewoners hadden een voorkeur voor een locatie waar weinig woonhuizen aanwezig waren omdat daardoor de gevaar van scheurvorming en overlast zou kunnen worden voorkomen.(20) De energieleveranciers aan de andere kant hadden een voorkeur voor een locatie die handig was voor de in te richten infrastructuur.

28

De warmtecentrale moest vooral zo dicht mogelijk bij het warmtenet komen te staan, anders zouden warmteverliesen door te lange leidingen kunnen ontstaan. De woningbouwcorporaties wouden graag zien dat de centrale op een plek kwam te staan waar zij de woonwaarde van omstaande bebouwing niet zou aantasten. En de onderzoekers pleitten voor de locatie met de beste geologische omstandigheden. Dat deze interesses moeilijk combineerbaar zijn ligt voor de hand en zo werd er ook een aantal vergaderingen en voorstellen op versleten om tot een locatie te komen die iedereen kon accepteren.Het tweede punt van belang was het voorkomen van overlast tijdens de bouw. De bewoners waren bang om jaarenlang overlast te hebben van stof, stank en geluid afkomstig van de bouwlocaties. De woningbouwcorporaties en energieleveranciers wouden graag voor zichzelf en de aannemers zo veel mogelijk vrijheden om snel aan de slag te kunnen. Zo kosten verplichtingen zoals bepaalde routes voor de bouwverkeer en geluidsmaxima extra tijd en moeite en daardoor uiteindelijk veel geld. Dit debat werd uiteindelijk opgelost door maatregelen te bepalen over hoe overlast kon

worden voorkomen. De gemeente heeft daarbij een modererende rol ingenomen omdat zij beide interesses ook zelf belangrijk vond. Uiteindelijk is de communicatie met de bewoners behoorlijk geslaagd, websites en nieuwsbrieven verzorgen de bewoners met informatie en dragen op die manier bij aan een goede relatie tussen Aardwarmte Den Haag en diegene die last hebben van de uitwerkingen van het project.Voor het project Aardwarmte Den Haag Zuidwest werden uiteindelijk twee ideeën gevolg om interesses in evenwicht te brengen: aan de ene kant werden zo veel mogelijk actoren direct betrokken bij het project, dat zien we terug in de keuze voor een vennootschap en het consulteren van externe onderzoekers en de bewoners. Aan de andere kant werd geprobeerd om duidelijk te communiceren, dit is vooral te zien aan de website en nieuwsbrieven. Het valt te zeggen dat deze twee aanzetten aardig zijn geslaagd. Zo werd er wel stevig gediscussieerd, maar uiteindelijk konden problemen door dialoog en niet door strijd worden opgelost.

29

De producent, oftewel de opdrachtgever van dit project, is Aardwarmte Den Haag VOF. Een VOF is een vennootschap onder firma, en houdt dus in dat de partijen samen beslissingen nemen en samen aansprakelijk zijn. Deze vennoten zijn de gemeente Den Haag, de energiebedrijven Eneco, E.ON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen. Deze VOF is opgericht in 2008, nadat in 2007 de haalbaarheid was vastgesteld.

De producentDe producent, oftewel de opdrachtgever van dit project, is Aardwarmte Den Haag VOF. Een VOF is een vennootschap onder firma, en houdt dus in dat de partijen samen beslissingen nemen en samen aansprakelijk zijn. Deze vennoten zijn de gemeente Den Haag, de energiebedrijven Eneco, E.ON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen. Deze VOF is opgericht in 2008, nadat in 2007 de haalbaarheid was vastgesteld.

De Gemeente Den Haag is rond 1248 opgericht (25), De gemeente investeert en neemt deel aan zulke initiatieven omdat het in 2040 CO2 neutraal wil zijn. Ze helpen door middel van het beschikbaar stellen van financiële middelen, het faciliteren van partijen en samenwerken met energiemaatschappijen en woningbouwcorporaties. Tevens was de gemeente initiatiefnemer van het eerste haalbaarheidsonderzoek naar geothermie in Den Haag.

Belangen: voldoen op deze manier aan milieu eisen/ gunstig imago door duurzaamheidDoelen: wil CO2 neutraal zijn in 2040/ Den Haag nationaal en internationaal promoten als duurzame stad/ bedrijven aantrekken/ concurrentiepositie Den Haag verbeterenMiddelen: investeren in duurzame projecten/ subsidiëren/ samenwerken/ beleid maken/ partijen bij elkaar brengen/ projecten initiëren

Eneco is opgericht op 1 januari 1995. Dit gebeurde onder de naam ENECO, als een fusie van de energiebedrijven van Den Haag, Dordrecht en Rotterdam (16). Dit project past goed bij Eneco, omdat zij rond 2012 ongeveer 20 procent van hun energielevering duurzaam willen realiseren en in 2030 dit verhogen naar 100 procent. Eneco kan dit niet alleen. Daarom participeert het samen met andere bedrijven om dit te kunnen realiseren. Omdat Eneco ervan overtuigt is dat alleen in duurzame energie een rendabele toekomst ligt, hebben zij besloten hier in te investeren. Ook stimuleren ze het gebruik, door de kosten van het gebruik gelijk te stellen met het gebruik van reguliere aardgasverwarming. (9)

Belangen: meer kennis van deze duurzame techniek/ groter gedeelte energielevering groen/ betere naambekendheid door duurzame projectenDoelen: winst/ grote markt beheersenMiddelen: investeren/ advies/ kosten gebruik gelijkstellen aan reguliere aardgasverwarmings kosten

2/6OPDRACHT

Actoren

30

E.ON AG is een Duits energiebedrijf dat is ontstaan door een fusie van VEBA en VIAG in 2000 (18) E.ON is al lang actief in de productie van energie en warmte op grote schaal. Daarnaast zijn ze betrokken bij de verduurzaming van energie- en warmte opwekking. E.ON vind het belangrijk om deel te nemen aan projecten, die gebruik maken van de natuurlijke energie van de aarde. Daarom investeren zij in dit project. (9)

Belangen: meer kennis van deze duurzame techniek/ groter gedeelte energielevering groen/ betere naambekendheid door duurzame projectenDoelen: winst/ afhankelijkheid van gas verminderenMiddelen: investeren/ advies/ kosten gebruik geluikstellen aan reguliere aardgasverwarmings kosten

Vestia werd opgericht op 1 januari 1999 na de fusie tussen Vestia Delft, Vestia Zoetermeer en het Gemeentelijke Woningbedrijf Den Haag (19). Vestia heeft als doelstelling de woonlasten beheersbaar te maken. Ook vinden ze dat we minder afhankelijk moeten worden van fossiele brandstoffen. Het duurzaamheidsbeleid van Vestia legt de nadruk op energiebesparing en het gebruik van duurzame bronnen (9).

Belangen: bijdrage aan energiebesparing en behoud van duurzame bronnen/ groener karakter bedrijfDoelen: investeringsgeld vergaren/ goede woonvoorziening aanbiedenMiddelen: investeren/ advies/ kennis/ nadruk op de woningbouw

Staedion ontstond toen in 1999 de woningcorporaties de Algemene Woningbouwvereniging, De Goede Woning en Patrimonium fuseerden (56). Ze zien het als een van hun taken om bij te dragen aan een beter milieu. Daarnaast willen ze graag investeren in duurzame energie vormen. (9)

Belangen: investeren in duurzame energie vormen/ groener karakter bedrijfDoelen: investeringsgeld vergaren/ goede woonvoorziening aanbiedenMiddelen: investeren/ advies/ kennis/ nadruk op de woningbouw

Haag Wonen is een woning coöperatie die is opgericht in 1915 (24). Haag wonen wil bijdragen aan het feit dat de gemeente Den Haag in 2050 een CO2 neutrale stad wil zijn. Ook ontwikkelen ze veel nieuwbouw projecten op een duurzame manier en maken ze reeds bestaande woningen duurzamer. (9)

Belangen: duurzaamheid/ groener karakter bedrijfDoelen: investeringsgeld vergaren/ goede woonvoorziening aanbiedenMiddelen: investeren/ advies/ kennis/ nadruk op de woningbouw

regelgevers

Het Agentschap NL, ministerie van Economische zaken, landbouw en innovatie (ontstaan in 2010 d.m.v. samenvoeging van min. v. economische zaken en min. v. landbouw, natuur en voedselveiligheid (12)) is de belangrijkste (en eigenlijk enige) partij qua regelgeving betreffend boringen voor aardwarmte. Oa. de mijnbouwwet is van belang, omdat men tot grote diepte moet boren om het warme water te winnen (21).

Belangen: belang bij veilig verloop van het project, ivm aansprakelijkheidMiddelen: regelgeving/ controles/ informatie van andere instantiesDoelen: het project veilig operationeel is/ er geen slachtoffers vallen door fouten in de techniek

31

De Europese Unie (opgericht in 1958 (22)) is indirect een regelgever, omdat de Nederlandse staat zich moet houden aan de regels die door de EU worden opgesteld, wat betreft veiligheid van projecten, duurzaamheidseisen en eventuele overige eisen. Ook op het gebied van geothermie zijn er bepaalde afspraken

Belangen: minder CO2 uitstoot/ veiligheid in eigen contreienMiddelen: Europese regelgevingDoelen: CO2 neutraal/ onafhankelijk van andere landen als het om fossiele brandstoffen gaat

De Gemeente Den Haag heeft een kleine rol m.b.t. de regelgeving, namelijk dat zij de beleidsplannen voor de ruimtelijke ordening, zo wel boven als onder de grond, maken (21). Haar doel is om op een efficiënte manier omgaan met de beschikbare middelen en de beschikbare ruimte. Verder zal zij uiteraard in de eerste plaats om de veiligheid van haar inwoners denken als het op regelgeving aan komt

Belangen: extra bouwen door goed bouwen, Doelen: zoveel mogelijk ruimte benutten.Middelen: regelgeving

Bewoners:

De Overlegcommissie Aardwarmte Leyenburg is een commissie opgericht door Aardwarmte Den Haag ter communicatie met de omwonenden die vertegenwoordigd worden door de Wijkberaad Leyenburg en de bewoners van het Florence Nightingale Park (20). Het overleg vindt eens in de twee tot drie maanden plaats en dient ter bespreking van de voortgang van het aardwarmte project. Ook kunnen de omwonenden hun vragen en bezwaren kwijt.Aardwarmte Den Haag is vooral geïnteresseerd in het voorkomen van conflicten. Omdat de boringen in een buurt worden uitgevoerd waar al mensen leven moet Aardwarmte Den Haag proberen om acceptatie van de omwonenden te krijgen. Daarvoor heeft Aardwarmte Den Haag bovendien een nieuwsbrief, een buurtkrant en een website opgericht (www.aardwarmtedenhaag.nl)(20). Via deze media kan doelgericht worden gecommuniceerd.

De Wijkberaad Leyenburg is de bewonersorganisatie van de bewoners van de Leyenburg wijk in Den Haag. De taak van de Wijkberaad Leyenburg is om problemen van de inwoners in verbinding met het aardwarmte project te voorkomen en op te lossen(15). De Wijkberaad Leyenburg informeert de omwonenden door middel van een regelmatig verschijnende krant en hun website

De Bewoners van het het Florence Nightingale Park zijn niet georganiseerd in een organisatie. Dit zijn deelnemers aan het overleg, om de problemen van de inwoners met het aardwarmte project te voorkomen en op te lossen.

Belangen: beschermen van hun huizen en woningen van beschadigingen door de boringen/ overlast door de bouw draagt negatief bij aan de woonomgeving/ nieuwbouw verandert de fysieke woonomgevingDoelen: afspraken om overlast door bouw te beperken/ onderzoek en maatregelen om veiligheid voor hun huizen te garanderen/ inspraak bij veranderingen van hun woonomgevingMiddelen: deelname aan vergaderingen/ petities

32

onderzoekers

IF technology is opgericht in 1989 en is gespecialiseerd in het ontwikkelen, toepassen en beheren van milieuvriendelijke en efficiënte oplossingen voor energie en water vraagstukken, waarbij het bedrijf zich vooral richt op oplossingen in de bodem. Het adviseert over duurzame energiesystemen in de ondergrond. IF Technolgy is bijna volledig in handen van het personeel zelf. IF technology was mede initiatiefnemer en participant van het haalbaarheidsonderszoek. Tijdens de verdere ontwikkeling van het project heeft IF Technonolgy zich bezig gehouden met onder meer: geologisch onderzoek, reservoir engineering, ontwerpen van geothermische putten, tendering van de booraannemers, levering van materialen, input leveren bij vergunning aanvragen en voerde directie tijdens de boorwerkzaamheden. (7,13)

Belangen: meer orders/ naamsbekendheid/ duurzame aardwarmte promoten/ meer ervaring & kennis op het gebied van GeothermieDoelen: Kennis, winstMiddelen: adviezen aan de overheid/ adviezen bij vergunningaanvragen/ kennis over geothermie en ander bodemtechnieken/ onderzoek en haalbaarheidstudies/ energie systemen ontwikkelen

Platform geothermie is in 2002 opgericht door Senter Novum ( nu Agentschap NL), een organisatie van het ministerie van Economische zaken, landbouw en innovatie. Het is een non-profit organisatie die zich richt op het bevorderen van toepassing van geothermie en aardwarmte in Nederland. Het platform doet dat door kennisoverdracht over (diepe) geothermie. Verder houdt het zich bezig met het opzetten van een nationaalbeleid, initiëren en begeleiden van projecten, het behartigen van belangen in de bedrijfstak en het participeert in studies op het gebied van geothermie. Het Platform ondersteunt Aardwarmte Den Haag en adviseert over beleid en prioriteiten. Het Platform is aangesloten bij de internationale associaties en koepels als EGEC (European Geothermal Energy Council) en IGA (International Geothermal Association). (6) (9)

Belangen: promoten en stimuleren van geothermie/ klimaatneutraal Nederland in 2050Doelen: Kennis mogelijk maken.Middelen: opzetten nationaal beleid voor geothermie/ kennisoverdracht/ initiëren van projecten/ onderzoek publicaties over geothermie

De Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek(TNO) is opgericht in 1932. Het onderzoeksinstituut heeft onder meer als doelstelling het toepassen van wettenschappelijke kennis in de praktijk (8). Hiervoor werkt TNO nauw samen met universiteiten, het bedrijfsleven en de overheid om innovatie mogelijk te maken. De organisatie is opgedeeld in drie expertisegebieden: Earth, enviromental and life sciences, behavioural and societal sciences en technical sciences. TNO was mede initiatiefnemer en participant bij het eerste haalbaarheidonderzoek in 2002 en deed later vervolgstudies voor het aardwarmteproject. (1) (2)

Belangen: wetenschap toepassen in de praktijk/ innovatie stimuleren

33

kleurcode:rood: bewonersgeel: woningcorporatiesblauw: energieleveranciersoranje: onderzoekersgroen: gemeentepaars: ministerie economische zaken, landbouw en innovatie

08OPDRACHT

Doelen: Advies geven.Middelen: onderzoek/ advies/ publiceren onderzoeksresultaten/ kennis/ samenwerken met Universiteiten, Overheid en bedrijfsleven

DWA installatie- en energieadvies B.V. is opgericht in 1986. Het adviesbureau heeft de ambitie om de kwaliteit van de werk-, productie- en woonomgeving te verhogen en gelijktijdig het energiegebruik en de milieudruk te verlagen. Het bedrijf is dan ook vaak betrokken bij innovatieve en duurzame projecten. Het bedrijf houd zich bezig op de volgende vakgebieden: installatieadvies, energieadvies, research, management-advies, Kennisforum en Energiebeheeradviezen. Bij het project aardwarmte Den Haag is het bedrijf betrokken geweest bij: Het haalbaarheidsonderzoek, het opstellen van een convenant, het opstellen van een benchmark, energieanalyses, het voorontwerp van het bovengrondse deel van de geothermiecentrale en bij financierings en het subsidieadvies (subsidie van SenterNovum). (11)(3)(4) (5)

Belangen: winst/ meer orders/ innoveren/ duurzame technieken ontwikkelenDoelen: advies gevenMiddelen: onderzoek naar duurzame technieken/ ervaring en Kennis opdoen bij projecten/ publiceren wetenschappelijke onderzoeken

34

35

overwegingNieuwe concepten leiden tot discussie. Zo is dat ook het geval bij Aard-warmte Den Haag Zuidwest. Daarom hebben wij de vraag onderzocht of het wenselijk is dat het gebruik van diepe geothermie op grote schaal gestimuleerd wordt terwijl dit zeer moeilijk toepasbaar is op de bestaande bebouwing in Nederland. Het bleek snel dat ieder redactielid een ander mening heeft over deze kwestie. Maar eerst een toelichting waarover het gaat. Uitleg.

De technologische ontwikkeling en daadwerkelijke toepassing van geothermie is een kostbare zaak. Het ministerie van Economische zaken, landbouw & Innovatie heeft er voor gekozen deze groene verwarmingstechniek te stimuleren. Dit is te lezen in het Actieplan Aardwarmte. Het ministerie ondersteunt het project Aardwarmte Den Haag Zuidwest door middelen van financiële subsidies, en de gemeente Den Haag is tevens vennoot van Aardwarmte Den Haag V.o.F. Er is dus veel inzet en hulp vanuit de overheid voor dit eerste grootschalige gebruik van aardwarmte.Uit de boringen in Den Haag komt warm water van maar 70 tot 75 graden. Dit kan wel in verbinding met vloer- of wandverwarming maar is onvoldoende voor de op dit moment nog het meest gebruikte verwarmingssystemen. Zo heb je voor radiatoren een temperatuur nodig van 90 a 120 graden. Het is dus ingewikkeld om bestaande panden zonder vloerverwarming aan te sluiten op aardwarmte. Aangezien de verwachte krimp

van de bevolking, is er maar weinig behoefde aan nieuwe woningen, maar juist het (her-) gebruik van de bestaande bebouwing gaat de komenden jaren een centrale rol spelen.Dus valt het te betwisten of het gerechtvaardigd is om de toepassing van geothermie te stimuleren. Zou men deze op grotere schaal en vooral in de bestaande bebouwing willen toepassen, zou men of dieper moeten boren om warmer water te kunnen gebruiken, of voor veel geld oude huizen verbouwen. Dit is niet altijd mogelijk en het is de vraag of de verwarmingstechnieken verder kunnen worden ontwikkelt zodat zij met lagere temperaturen werken. Door te investeren in geothermie maak je dus in ieder geval nog veel meer investeringen noodzakelijk.Daarmee staat het concept van Aardwarmte Den Haag Zuidwest om met diepe geothermie centraal warmte op te wekken voor een wijk in een ambigue licht. Het is de vraag of dit de juiste manier is op weg naar een duurzaam Den Haag.

05OPDRACHT 10OPDRACHT04OPDRACHT

36 11OPDRACHT

Kosten en batenHet project Aardwarmte Den Haag Zuidwest brengt grote kos-ten en risico’s met zich mee maar biedt ook veel kansen. Iedere betrokken actor moet daarbij verschillende risico’s en kosten op zich nemen maar krijgt daarvoor later ook het recht om te delen in de winst. Een overzicht.

Als het gaat over kosten en baten van een project kan je het hebben over verschillende aspecten. Natuurlijk is een groot thema daarbij de financiële kant. Zo zijn er partijen die investringen moeten doen voor de planning, uitvoering en exploitatie. Aan de andere kant zijn er ook partijen die profiteren van de financiële voordelen die vooral te verwachten zijn tijdens de exploitatie.Maar financiële aspecten zijn niet het hele verhaal. Juist een pilot project zoals Aardwarmte Den Haag heeft ook andere doelstellingen. Deze kunnen bijvoorbeeld het opwekken van kennis of politieke onafhankelijkheid zijn.Als we het over financiële aspecten hebben zijn er in eerste instantie de kosten voor de uitvoering van het project. Deze kosten ontstaan voor de planning, nodig voor onderzoek en de bouw. De totale kosten voor het project Aardwarmte Den Haag Zuidwest worden geschat rond de 50 miljoen. Hiervan investeert elke vennoot van Aardwarmte Den Haag V.o.F. – dat zijn met name de energieleveranciers Eneco en EON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen – 2,5 miljoen euro. Verder ontvangt Aardwarmte Den Haag 4 miljoen euro subsidie van SenterNovem, dit is een agentschap van het ministerie van economische zaken. Dus stroomt er ook geld uit belastingen in het project. Door deze middelen kunnen vooral de kosten voor de nodige investeringen in de infrastructuur worden gedekt. Dat zijn dus het aanleg van het nodige warmtenet in de wijk en de warmtecentrale. De investeringen voor de nieuwbouw worden later door externe investeerders gedaan en woningcorporaties doen een extra investering per aangesloten huis. (20)Vooral onderzoekers, ontwerpers, planners en aannemers zullen financiële voordelen hebben tijdens de planning en uitvoering. Later zijn de profiteurs dan vooral de woningcorporaties en energieleveranciers die voor de exploitatie van het project verantwoordelijk zijn. Maar ook de toekomstige bewoners hebben voordelen bij het

project door bijvoorbeeld belastingvoordelen, zoals de Energie Investerings Aftrek en vooral in de toekomst lagere energierekeningen. (23)De niet financiële risico’s van het project dragen vooral mensen die eigenlijk niet eens direct bij het project betrokken zijn: de huidige bewoners in de buurt van het project. Er zouden verzakkingen kunnen optreden door de boringen waardoor er schade aan huizen zou kunnen ontstaan. Verder zal er tijdens de ruim tien jaar van de uitvoering van het project overlast kunnen ontstaan door de bouw. Daarbij is te denken aan bijvoorbeeld geluidsoverlast of overlast door bouwverkeer.Maar het project Aardwarmte Den Haag Zuidwest heeft ook grote niet direct financiële voordelen. Dat is in eerste instantie het opdoen van kennis. Alle betrokken actoren zullen tijdens het project waardevolle ervaring e n kennis opdoen over geothermische projecten, die zij vervolgens in kunnen zetten voor nieuwe projecten die dan waarschijnlijk makkelijker kunnen verlopen en tevens goedkoper kunnen uitvallen.Maar ook op grotere schaal is de opgedane kennis veel waard. Nederland is als kenniseconomie juist afhankelijk van ervaring met nieuwe technieken. Daardoor kan je de concurrentiepositie verbeteren en economische voordelen realiseren bijvoorbeeld door het creëren van werkplekken of export van deze techniek. Daarnaast maakt het gebruik van geothermie voor de verwarming politiek minder afhankelijk. Dit omdat je minder afhankelijk bent van landen die olie en gas leveren, zoals bijvoorbeeld Noorwegen of Rusland. Ook wordt je minder afhankelijk van de olieprijs die sterk kan wisselen in tijden dat het economisch slecht gaat of bij incidentele gebeurtenissen.En, last but not least is er het milieu. Door toepassing van milieuvriendelijke technieken wordt het milieu bespaart en dat is niet alleen gunstig voor het milieu, maar ook voor komende generaties, voor wie wij een wereld willen achterlaten waarin zij goed kunnen leven.

37 19OPDRACHT 20OPDRACHT

De persoonlijke stelling:

De Gemeenteraad van Den Haag moet het toepassen van lage tempratuur verwarming begin 2012 verplichten bij nieuwbouw en grote renovatieprojecten, zodat in de komende jaren steeds meer huizen in Den Haag een geschikt verwarmingssysteem hebben voor aansluiting op een duurzame verwarmingsbron.

Toelichting persoonlijke stelling:

De Gemeente Den Haag heeft de ambitie om in 2040 klimaatneutraal te zijn. In een onderzoek van de gemeente worden vele manieren van duurzaam verwarmen aangeraden. Opvallende is dat al deze duurzame verwarmingstechnieken alleen (optimaal) kunnen werken als de huizen lage tempratuur verwarming (LTV) hebben. In de toekomst wil de gemeente steeds meer duurzame verwarming gaan toepassen, de huizen moeten daar dan alleen wel op voorbereid zijn. Als dit niet het geval is zullen huizen verbouwd moeten worden wat weer veel overlast, geld en tijd kost. Door het toepassen van LTV alvast te verplichten bij nieuwbouw en renovatieprojecten zal het toepassen van duurzame verwarmingsbronnen in de toekomst makkelijker en goedkoper zijn. Om alle (duurzame)warmte te distribueren wil de gemeente de warmtenetten gaan uitbreiden door heel Den Haag, voor aansluiting hierop zullen huizen met LTV het meest geschikt zijn. Verder is LTV fors zuiniger dan de huidige vormen van verwarmen en zorgt het voor een beter wooncomfort, ook als het systeem niet wordt aangesloten op een duurzame bron. Deze verplichting kan misschien navolging krijgen in het nationale beleid, in landen als Zweden, Denemarken en Zwitserland is het zelfs al verplicht. Den Haag zal een voorbeeldfunctie kunnen krijgen wat betreft duurzaam verwarmen in Nederland.

Pro- en contra-argumenten:

Argumenten voor:

Bij bijna alle vormen van duurzame verwarming (alle varianten en alternatieven die wij onderzocht hebben) is lage tempratuur verwarming noodzakelijk.Als huizen voorzien zijn van LTV is het in de

toekomst goedkoper en makkelijker om een duurzame verwarmingsbron toe te passen. De huizen hoeven dan niet verbouwd te worden. Dit bespaart veel geld, tijd, moeite en overlast.Ook als de huizen uiteindelijk niet worden aangesloten op een duurzame verwarmingsbron zal LTV een zuinigere manier van verwarmen zijn. Hiernaast heeft LTV nog andere voordelen qua wooncomfort. Wanneer Den Haag in de toekomst meer gebruik wil gaan maken van geothermie als verwarmingsbron en de warmtenetten wil gaan uitbreiden is het noodzakelijk als er al zoveel mogelijk huizen LTV hebben, omdat er LTV in de huizen aanwezig moet zijn wil het goed werken.Dit beleid kan navolging krijgen op nationaal niveau, wanneer het goed blijkt te werken. Den Haag zal een voorbeeldfunctie kunnen krijgen wat betreft duurzaam verwarmen in Nederland.Den haag wil duurzaam verwarmen door in de hele stad het warmtenet uit te breiden, voor aansluiting op dit warmtenet is LTV nodig, anders werkt het niet optimaal.

Planet: LTV is zuiniger dan normale verwarmingssystemen, minder CO2 uitstoot Het systeem is geschikt voor aansluiting op een duurzame energiebron

Profit: Huizen kunnen goedkoper aangesloten woorden op een duurzame energiebron > er zijn geen aanpassingen meer nodig in het huis. Wanneer de Gemeente Den Haag op grote schaal duurzame verwarming wil gaan toepassen, zijn er minder huizen die aangepast moeten worden hiervoor. Dit bespaart geld, tijd en overlast De gebruiker bespaart geld door een lagere energie rekening.

People:

Minder afhankelijk van duur gas, lagere energie rekening voor de mensen.LTV geeft een beter wooncomfort dan normale verwarmingssystemen, minder tocht, betere verdeling van de warmte etc.

Niels van der Salm

38

Steeds meer gemeentes en overheden stellen doelen ten aanzien van duurzaamheid, zo ook de gemeente Den Haag. De gemeente heeft namelijk de ambitie om in 2040 klimaatneutraal te zijn (Gemeente Den Haag, 2011). Een ambitie waar nog veel geld, tijd en moeite ingestoken moet worden, want momenteel wordt slechts 4% van alle verbruikte energie op duurzame wijze verkregen(CBS,2010). Energie wordt voor verschillende doeleinden gebruikt, waaronder ook voor ruimteverwarming. Van alle verbruikte energie gaat een groot gedeelte op aan het verwarmen van huizen en gebouwen. Het is dus van groot belang dat er op een schone manier verwarmd kan worden. Uit onderzoek van de Gemeente Den Haag blijkt dat er tal van manieren zijn om duurzaam warmte te produceren.(Gemeente Den Haag, 2011)

Opvallend is dat bij al van deze duurzame warmtebronnen de resulterende watertemperatuur een stuk lager is dan bij de huidige manier van verwarmen, waarbij tempraturen van 90 graden nodig zijn. Hiernaast wordt de warmte in veel gevallen niet meer in huis geproduceerd zoals nu het geval is, maar in centrales die op wijkniveau warmte produceren. De warmte moet dan vervolgens nog van de centrale naar de huizen gedistribueerd worden, de Gemeente Den Haag wil daarvoor de huidige warmtenetten van de stadverwarming gaan uitbreiden over de gehele stad, zodat door heel Den Haag warmte gedistribueerd kan worden. Verschillende duurzame bronnen kunnen dan vervolgens warmte gaan leveren aan het warmtenet(Gemeente Den Haag, 2011). Om er uiteindelijk voor te zorgen dat er optimaal verwarmd kan worden, moeten de woningen en gebouwen beschikken over een verwarmingssysteem met lage temperatuurverwarming (LTV)(Novem,2001). Om deze reden ben ik voor de stelling: De Gemeenteraad van Den Haag moet het toepassen van lage tempratuur verwarming (LTV) begin 2012 verplichten bij nieuwbouw en grote renovatieprojecten, zodat in de komende jaren steeds meer huizen in Den Haag een geschikt verwarmingssysteem hebben voor aansluiting op een duurzame verwarmingsbron.

Ten eerste moet LTV verplicht worden omdat het noodzakelijk is voor het behalen van een

klimaatneutraal Den Haag. Het verplichten van LTV bij nieuwbouw en grote renovatieprojecten zal er namelijk voor gaan zorgen dat steeds meer huizen in Den Haag een verwarmingssysteem hebben die is voorbereid op de toekomst. De gemeente zal richting 2040 steeds vaker duurzame verwarmingsbronnen gaan toepassen, die allemaal hun warmte gaan leveren aan het warmtenet(Gemeente Den Haag, 2011). Uit onderzoek is gebleken dat bij alle duurzame verwarmingsbronnen lagere watertemperaturen geproduceerd worden. Zoals eerder beschreven kan het systeem dan alleen optimaal werken als huizen LTV hebben. Het is dus noodzakelijk dat er zo snel mogelijk begonnen wordt met installeren van LTV in alle gebouwen, te beginnen bij nieuwbouw en grote renovatieprojecten, zodat in 2040 uiteindelijk het grootste gedeelte van de gebouwen duurzaam kan verwarmen. Bij oudere verwarmingssystemen zal de lagere watertemperatuur niet voldoende zijn om het huis goed te verwarmen, zodat er alsnog bij gestookt moeten worden met gasketels. Iets dat niet gewenst is aangezien verwarmen met gas geen duurzame manier van verwarmen is en dat kan worden aangenomen dat richting 2040 de gasprijzen steeds meer zullen stijgen (Gemeente Den Haag, 2011).

Ten tweede zal het verplichten van LTV tot grote kostenbesparingen leiden in de nabije toekomst voor zowel de gebruiker zelf als voor de Gemeente Den Haag. Elk huis dat nu gebouwd wordt zonder LTV zal namelijk weer aangepast moeten worden in de nabije toekomst, wanneer er overgestapt gaat worden op duurzame verwarming. Iets dat zeker niet wenselijk is, aangezien het feit dat dit gepaard gaat met veel kosten, tijd en moeite. Het zal bijvoorbeeld moeilijk zijn om huiseigenaren te verplichten een dergelijk systeem zelf te laten in bouwen. Huiseigenaren moeten dat dan zelf gaan bekostigen of subsidies moeten verstrekt gaan worden door de gemeente. Feit is ook dat veel mensen simpelweg niet bekend zijn met de voordelen en het bestaan van LTV waardoor er nog steeds te vaak wordt gekozen voor de traditionele verwarmingssystemen (Novem,2001). Zolang LTV niet verplicht is zullen er dus alsmaar gebouwen bijgebouwd worden met een verkeerd en oud verwarmingssysteem. Een grote kans bestaat dan dat er in 2040 nog steeds veel woningen niet geschikt zijn voor duurzame

Lage temperatuur verwarming; essentieel voor een duurzame warmtevoorziening

39

verwarming en aansluiting op het warmtenet. Hoe eerder LTV verplicht wordt, hoe meer huizen er bij komen die het juiste verwarmingssysteem hebben.

Hiernaast heeft het LTV ook al een aantal voordelen van zichzelf. Ook wanneer LTV niet wordt aangesloten op het warmtenet of een andere vorm van duurzame verwarming, zoals een zonneboiler, is LTV al een stuk zuiniger dan de huidige manier van verwarmen. Huidige verwarmingssystemen werken met tempraturen van 90 graden terwijl LTV werkt met watertemperaturen lager dan 55 graden of zelfs nog lager, er zijn verschillende tempraturen mogelijk. Het water hoeft dus minder verwarmd te worden, waarbij minder energie verbruikt wordt. Ook heeft LTV een aantal voordelen ten aanzien van wooncomfort. Ruimtes worden gelijkmatiger verwarmd, zodat er minder temperatuurverschillen zijn binnen ruimtes. Het binnenklimaat verbeterd minder tocht en stof in ruimtes en een betere luchtvochtigheid (Novem,2001). Bewoners hebben er dus zelf ook veel profijt van. Bewoners zullen een lagere energierekening hebben en het wooncomfort in huis verbeterd. Hiernaast heeft het systeem verschillende toepassingsmogelijkheden, zodat in verschillende situaties altijd wel een geschikte oplossing is. Naast vloerverwarming kan LTV ook worden doormiddel van wandverwarming, radiatoren, convectoren en luchtverwarming. Deze systemen worden steeds beter en ook goedkoper(Novem,2001).

Een veel gebruikt tegenargument voor het toepassen van LTV zijn de hogere investeringskosten ten aanzien van gebruikelijke verwarmingssystemen. Toch valt deze meerinvestering erg mee. Wanneer meteen in de ontwerpfases van nieuwbouw en renovatiebouw wordt mee ontworpen, zal de meerinvestering relatief meevallen. De meerinvestering bedraagt afhankelijk van het soort systeem tussen de 500 en 1600 euro, een bedrag dat in vergelijking met de totale woningprijs erg klein is, ook gaat een LTV systeem veel langer mee dan een HR-ketel. (Novem, 2001). Voor deze meerinvestering krijgt de gebruiker dan ook wel wat voor terug, een besparing op het energieverbruik, een beter wooncomfort en een veiliger systeem. Naar schatting bespaart de gebruiker ongeveer tussen de 5 en 25 euro per jaar op de energierekening, dit bedrag kan echter oplopen tot rond de 100 euro per jaar, wanneer dit gecombineerd wordt met duurzame warmtebronnen, zoals de gemeente Den Haag voor ogen heeft

(Novem,2001). Daarnaast zullen de gasprijzen naar alle waarschijnlijkheid gaan stijgen en zullen de investeringskosten voor LTV wat gaan dalen, wanneer de techniek op grotere schaal toegepast gaat worden. Een ander financieel voordeel is een hogere waarde van het huis of gebouw, omdat het over LTV beschikt. Kortom kan er geconcludeerd worden dat de vele voordelen de kleine meerinvestering zeker goed maakt, daarnaast zal de terugverdientijd sterk kleiner worden wanneer duurzame bronnen gebruikt worden, iets dat gemeente Den Haag ook van plan is.

Het verplichten van LTV bij grote renovatieprojecten zal in eerste instantie misschien een minder goed idee lijken, toch is dat niet het geval. Problemen die mensen wellicht zien in het verplichten bij renovatieprojecten zullen waarschijnlijk te maken hebben met de slechte isolatie en houten vloeren die niet geschikt zijn voor vloerverwarming in oudere huizen. LTV werkt namelijk alleen goed in combinatie met een goed geïsoleerde ruimte. Wanneer er gerenoveerd wordt zal slechte isolatie echter geen probleem gaan vormen, omdat bij renovatiebouw het bouwbesluit gehandhaafd moet worden. Omdat het huidige bouwbesluit al dergelijk hoge eisen stelt aan isolatie zal dat dit geen probleem gaan vormen voor de werking van het verwarmingssysteem(Bouwbesluit, 2010). Een andere beer op de weg kan gevonden worden in de houten vloeren die veel renovatiepanden hebben. Bij LTV wordt vaak alleen gedacht aan vloerverwarming, iets dat inderdaad niet zo goed werkt in combinatie met houten vloeren. Maar LTV kent meerdere toepassingsvormen, zo zijn er ook radiatoren, convectoren en luchtverwarmingsystemen die geschikt zijn voor LTV en zo prima toegepast kunnen worden in huizen met een houten vloer. Uit onderzoek is gebleken dat ook bij renovatiebouw LTV gemakkelijk geïnstalleerd kan worden, vooral wanneer het gaat om grootschalige renovatieprojecten waarbij ook isolatie wordt aangebracht (Novem,2001). Vaak gaan renovatieprojecten ook samen met het vervangen van het verwarmingssysteem, dus is het een geschikt moment om van verwarmingssysteem te veranderen (Novem,2001).

Tenslotte is het wel duidelijk geworden dat het verplichten van LTV in Den Haag een essentiële schakel is voor het behalen van een klimaatneutraal Den Haag in 2040 en dat er eigenlijk geen nadelen aan vastzitten. Zonder verplichting zullen er simpelweg nog te veel

40

Ruben Dahmenhuizen bijgebouwd worden die niet duurzaam verwarmd kunnen worden, terwijl dat in 2040 wel mogelijk moet zijn. Veel investeringen van de gemeente en de huiseigenaren zullen dan nodig zijn om alsnog alle huizen geschikt te maken voor duurzame verwarming, iets dat niet wenselijk is. Alleen wanneer de gemeente LTV verplicht zullen de investeringen in de uitbreiding van het warmtenet nut hebben en rendabel zijn. Als de huizen geen LTV hebben kunnen ze immers ook niet aangesloten worden op het warmtenet. Hiernaast heeft het systeem zelf veel voordelen in verband met wooncomfort en binnenklimaat. De voordelen wegen sterk op tegen het nadeel van een kleine meerinvestering, die erg klein is in vergelijking met de totale investering die gedaan moet worden voor het bouwen van woning of gebouw. De meerinvestering wordt door een lagere energierekening en een hogere waarde van de woning al snel voor een groot gedeelte terugverdiend. Vervolgens heeft het systeem verschillende toepassingsmogelijkheden zodat in verschillende situaties, zoals renovatie, er altijd wel een oplossing geschikt is. Kortom, zonder een verplichting van LTV geen klimaatneutraal Den Haag in 2040. De Gemeente Den Haag zal dit moeten verplichten bij nieuwbouw en renovatiebouw.

Literatuurlijst

Bouwbesluit (2010), http://www.vromtotaal.nl/nieuws2010/oktober/epc-in-het-bouwbesluit-afgekondigd.7072.lynkx?tid=1205&stid=0CBS (2010), Aandeel duurzame energie naar 4 procent, http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2010/2010-3105-wm.htm, (28-10-2011 bezocht)Gemeente Den Haag (2011), Energievisie Den Haag 2040Novem(2001), LTV voor nieuwbouw en renovatie, Méér comfort met minder energie.

41

Ruben DahmenWanneer het geothermie project in Den Haag met succes in gebruik wordt genomen moeten Nederlandse gemeenen geothermie mogelijk toepassen in nieuwbouwwijken als wartmtebron om zo duurzaam te verwarmen.

3 X pro

- Geothermie is duurzaam en geheel onafhankelijk van externen factoren. Zo is er afgezien van een metalen buis in de grond geen restproduct. Dit is heel anders dan bij het gebruik van andere duurzame warmtebronnen als zonnecellen. Waar bij het afval van de grote hoeveelheid zonnecellen een probleem vormt, waardoor het duurzame aspect verloren gaat.Vergeleken met andere duurzame warmte bronnen is er betrekkelijk weinig CO2 uitstoot. De enige CO2 uitstoot afgezien van de productie is wellicht door de elektriciteit die de pomp verbruikt om het warme water rond te pompen. Ook is de bron constant. De bron is niet afhankelijk van het weer of de seizoenen. Dit is wel het geval bij zonnecollectoren, verwarmen met zeewater en horizontale warmtecollectoren onder de grond. Wanneer de grootste vraag naar warmte is (in de winter) leveren deze het minste warmte op. Zo is er de behoefte om geen warmte op te wekken doormiddel van de zon, waar er in de voorbeelden wel spraken van is(6). Het alternatief is geothermie.

- De kosten zijn laag als je ze bekijkt over de lengte waar geothermie kan gebruiken. Een boring kan je een wijk met warmte voorzien. De kosten zijn hiervoor vallen meer als je bedenkt dat je een keer een investering doet en daarna minimaal 50 jaar lang duurzame warmte hebt. Je investeert is dus feitelijk alleen eenmalig. De enigste kosten die je hebt tijdens het gebruikt van het systeem zijn aan het onderhoud en de elektriciteit die de pomp gebruikt. In feite komt 70% van de kosten neer op de start investering(2). Dit staat in een schril contrast met de elektriciteit die een warmtepomp verbruikt voor het verwarmen in combinatie met warm water van een lagere temperatuur, zoals je ziet bij horizontale warmte collectoren of verwarmen met zeewater.

De prijzen die in denhaag zijn betaald voor het geothermie project zijn aan

de hoge kant. Dit ook omdat het een pilotproject is. Er waren nog veel onzekerheden over de slagingskans van de boringen(2). In de toekomst zal deze onzekerheid steeds kleiner worden, door de ervaringen die ze bij vele projecten hebben op gedaan.

Het warmtenet dat moet worden aangelegd bij het gebruik van geothermie geeft veel mogelijkheden. Het warmtenet bied veel mogelijkheden met het toepassen van andere warmtebronnen. Als er overtollig warmte overschot uit een fabriek is zou deze gebruikt kunnen worden in het warmtenet. Met dit warmte net kan er bijvoorbeeld ook in de zomer gekoeld worden met zeewater. Het zal in de toekomst ook steeds warmer worden volgens KNMI(4). Dit betekent dat de vraag naar het koelen van de woningen zal toenemen. Door dat het warmtenet ook kan koelen scheelt dit in de kosten. Zo hoeft er geen oplossing meer gezocht worden om de woningen te koelen.

3XContra

De startkosten zijn te hoog nu we in de crisis zitten. Om de crisis door te komen moeten we overal op bezuinigen. zo zal er ook geen geld zijn voor iets wat je zou kunnen uitstellen tot over 5 jaar.

Geotehermie is neit overal in Nederland toepasbaar. Door dat de bodem in nederland nog al verschillend is per regeo is geothermie niet overal toepasbaar. het is daarom een slechte zaak om te investeren in een een techniek die niet overal gebruikt kan worden.

Geothermie is nog niet bruikbaar, en veilig genoeg. door dat geothermie nog neit vaak gebruikt is weten we niet goed wat de consequenties zijn. door het afkoelen van de bodem kunnen er mischien wel onverwachte problemen opspelen.

19OPDRACHT 20OPDRACHT

42

In Nederland ontstaat er een rijzend besef dat het niet goed gaat met de wereld zoals het nu gaat. Er moet iets gebeuren aan opwarming van de aarde. Het steeds warmer worden van de aarde is het gevolg van de uitstoot van broeikasgassen, die voor het grootste deel afkomstig zijn uit het gebruik van fossiele brandstoffen(7). De meest gehoorde manier om de opwarming tegen te gaan is door de uitstoot van broeikasgassen te verkleinen, en dan met name de grootste factor, de CO2 uitstoot. Dit houdt in dat we los van de fossiele brandstof moeten gaan leven, iets wat een verandering vraagt in producten en leefwijze. Zo moeten ook de gebouwen op een duurzame manier verwarmd worden. De conventionele manier van verwarmen met aardgas moet vervangen worden door een CO2 neutrale manier. In de huidige situatie in Nederland wordt het grootste gedeelte van de van de verwarming die in de Nederlandse huishoudens plaatsvindt, opgewekt door de verbranding van aardgas in een cv ketel. Dit is een slechte aangelegenheid aangezien er door gasverbranding grote hoeveelheden co2 in de lucht vrijkomen(3). Het is een lastige keuze om een duurzaam alternatief te kiezen. Dit omdat duurzaamheid over vele factoren gaat. Zo worden al snel effecten die een duurzame oplossing hebben over het hoofd gezien. Door zorgvuldig onderzoek zoals in het “Green book” gedaan is, ben ik tot een conclusie gekomen: de beste duurzame oplossing om nieuwbouwwijken van warmte te voorzien is door gebruik te maken van geothermie. Het verwarmen met geothermie is een vrij simpel proces. In Nederland bevinden zich grote hoeveelheden warm water op een diepte van 2000 meter. Om hiermee te verwarmen boor je een gat in de grond waarna je het warme water er uit kan pompen. Dit water kan via een warmtewisselaar door een geïsoleerd warmtenet naar de woningen toe getransporteerd worden waar het middels vloerverwarming of betonkernactivatie de woningen verwarmt(1). Vervolgens wordt het afgekoelde water weer terug gepompt tot de zelfde diepte(2). (www.platformgeothermie.nl)

In Den Haag zuid west is er nu een nieuwbouwwijk die gebruik maakt van deze techniek. De eerste woningen worden rond deze tijd aangesloten op het warmtenet. Als dit project succesvol wordt afgerond kan er gesteld worden dat de techniek bruikbaar is. Daarom stel ik:Wanneer het geothermie project in Den Haag met succes in gebruik wordt genomen, moeten Nederlandse gemeenten geothermie indien mogelijk toepassen in nieuwbouwwijken als warmtebron om zo duurzaam te verwarmen.

De gemeenten in Nederland hebben invloed op het plan van de nieuwbouwwijken. Zo geven de gemeenten de vergunningen uit en zijn ze verantwoordelijk voor de openbare ruimte. Door deze controlerende en dwingende taak zijn de gemeenten de actoren die invloed hebben op welke energiebron er gebruikt kan worden. Zo staan zij dus ook voor de keuze om geothermie toe te passen.In nieuwbouwwijken is geothermie makkelijk toe te passen doordat er ruimte is om een warmtenet aan te leggen. Iets wat bij de bestaande bouw veel lastiger is door de overlast van het openbreken van de straat. Daarom richt ik mij in dit betoog op de nieuwbouwwijken.

Drie redenen waarom geothermie gebruikt moet worden:- Geothermie is duurzaam en geheel onafhankelijk van externen factoren. Zo is er afgezien van een metalen buis in de grond geen restproduct. Dit is heel anders dan bij het gebruik van andere duurzame warmtebronnen zoals zonnecellen. Waarbij het afval van de grote hoeveelheid zonnecellen een probleem vormt. Daardoor gaat het duurzame aspect verloren.Vergeleken met andere duurzame warmtebronnen is er betrekkelijk weinig CO2 uitstoot. De enige CO2 uitstoot, afgezien van de productie, is de elektriciteit die de pomp verbruikt om het warme water rond te pompen. Ook is de bron constant. De bron is niet afhankelijk van het weer of de seizoenen. Dit is wel het geval bij zonnecollectoren, het verwarmen met zeewater en bij horizontale warmtecollectoren onder de grond. Wanneer de grootste vraag naar warmte is, namelijk in de wintermaanden, leveren deze energiebronnen het minste warmte op. Zo is er de behoefte om geen warmte op te wekken doormiddel van de zon, waar er in de voorbeelden wel spraken van is(6). Het alternatief is geothermie.

- De kosten zijn laag als je ze bekijkt over de tijd waarin geothermie gebruikt kan worden. Door middel van een boring kan je een wijk

Geothermie voor nieuwbouw: de meest geschikte warmtebron.

43

van warmte voorzien. De kosten hiervoor vallen mee als je bedenkt dat je één keer een investering doet en daarna minimaal vijftig jaar lang duurzame warmte hebt. Je investeert dus feitelijk alleen eenmalig. De enigste kosten die je hebt tijdens het gebruikt van het systeem zijn aan het onderhoud en de elektriciteit die de pomp gebruikt. In feite komt 70% van de kosten neer op de start investering(2). Dit staat in schril contrast met de elektriciteit die een warmtepomp verbruikt voor het verwarmen in combinatie met warm water van een lagere temperatuur, zoals je ziet bij horizontale warmte collectoren of verwarmen met zeewater. De prijzen die in Den Haag zijn betaald voor het geothermie project zijn aan de hoge kant. Dit ook omdat het een pilotproject is. Er waren nog veel onzekerheden over de slagingskans van de boringen(2). In de toekomst zal deze onzekerheid steeds kleiner worden, door de ervaringen die ze bij vele projecten hebben op gedaan.

Het warmtenet dat moet worden aangelegd bij het gebruik van geothermie geeft veel mogelijkheden. Het warmtenet biedt veel mogelijkheden bij het toepassen van andere warmtebronnen. Als er overtollig warmte overschot van een fabriek is, zou deze gebruikt kunnen worden in het warmtenet. Met dit warmtenet kan er bijvoorbeeld ook in de zomer gekoeld worden met zeewater. Het zal in de toekomst ook steeds warmer worden volgens KNMI(4). Zo verwacht het KNMI in 2050 een gemiddelde stijging in temperatuur van 0,9 tot 2,3 graden. Dit betekent dat de vraag naar het koelen van woningen zal toenemen. Doordat het warmtenet ook kan koelen scheelt dit in de kosten. Zo hoeft er geen oplossing meer gezocht te worden om de woningen te koelen dan wanneer er voor een andere duurzame methoden gekozen zou worden.

Een vaak gehoord kritiekpunt is dat de startinvesteringen te hoog zijn nu we in de crisis zitten. Dit is een begrijpelijke zorg, maar investeren in geothermie zie ik alleen als een middel om uit de crisis te komen. Door onafhankelijk te zijn van het steeds schaarser wordende aardgas krijgt Nederland een constante warmte prijs. Doordat de gasprijs in de toekomst steeds harder zal stijgen, zal het veel voordelen hebben hier niet meer afhankelijk van te zijn(2). Een ander bijkomend voordeel tijdens de crisis is dat er veel werkgelegenheid zal ontstaan. Door het toepassen van geothermie zal er vraag zijn naar kennis en zullen er hierdoor banen ontstaan. Deze vergaarde kennis zal ook weer toegepast kunnen worden in andere landen, waar ook vraag is naar duurzaam verwarmen. Doordat het een vrij nieuwe techniek is valt er nog veel in te ontwikkelen. Den Haag zuidwest is een van de eerste wijken die verwarmd wordt met geothermie(5). Zo kunnen Nederlandse bedrijven een marktpositie winnen in de geothermie

branche. Een andere gehoorde onzekerheid is dat geothermie niet overal in Nederland toepasbaar is. Dit is inderdaad het geval, maar op alle plekken waar een grote bevolkingsgroei wordt verwacht is geothermie mogelijk. Dus op de meeste plekken waar nieuwbouwwijken gepland staan, is geothermie mogelijk(2).

ConclusieNu de techniek van geothermie toepasbaar is voor het verwarmen van huizen, is de prijs nog de enige angst van gemeenten. Geotermie is een dure investering die pas op de langere termijn zijn vruchten afwerpt. Doordat het grootste deel van de investeringen aan het begin gedaan zal moeten worden, zijn veel gemeentes nog huiverig voor deze methode van verwarmen. Ik heb hier betoogd dat het juist de zekerheid en kansen biedt waar we nu aan toe zijn. Als gemeentes nu niet inzetten op geothermie voor nieuwbouwwijken zullen we de voordelen nooit kunnen ervaren.

Literatuur:1) http://www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/warmtelevering geraadpleegd op 31-10-2011 2) Platform geothermie, factsheet diepe geothermie, 20113) http://www.groene-energie-info.nl/aardgas/ geraadpleegd op 31-10-20114) www.knmi.nl geraadpleegd op 31-10-20115) url: http://www.aardwarmtedenhaag.nl/aardwarmte_den_haag/ geraadpleegd op 31-10-2011

6) I.J. Giling, Het ideé fixe van zonnecellen en windmolens, 2010,

7) http://www.milieucentraal.nl/themas/thema-1/klimaat-en-milieuproblemen/klimaatverandering/broeikaseffect geraadpleegd op 31-10-11

8) R. Dahmen, M. v d Steeg, C. Bellmann, N v d Salm, N. v Assendelft. Green book,2011

44

Christoph Bellmann

Onze maatschappij moet door middel van financiële steun (subsidies) de toepassing van diepe geothermie tot 2000 meter vanaf nu waar mogelijk stimuleren. Anders kan niet aan de eisen en verplichtingen van de milieubescherming worden voldaan.

contra:– Diepe geothermie is moeilijk toepasbaar bij bestaande bebouwing: Dit is een sterk argument dat gerelateerd is aan de stelling dat de bevolking in Nederland niet verder gaat groeien en dat daarom geen behoefte is aan nieuwbouw. Het probleem is gedeeltelijk te compenseren door technologische vooruitgang. Zo zijn inmiddels bijvoorbeeld warmtekolommen ontwikkeld. Bovendien betekent het feit dat de bevolking niet meer gaat groeien of zelfs minder gaat worden niet dat er geen behoefte is aan nieuwbouw. Door migratie gaan bepaalde regio’s (onder meer Den Haag – Rotterdam) flink groeien. Voor nieuwbouw is diepe geothermie tot 2000 meter een goede optie.

– Toepassing van diepe geothermie tot 2000 meter is duur: De startprijs is inderdaad relatief hoog. Warmte uit gebruikelijke bronnen zoals kool, olie en gas lijken duidelijk goedkoper. (aangezien de prijs die energieleveranciers vragen) In deze prijs zijn echter kosten die op langer termijn ontstaan en indirecte kosten niet opgenomen. Zo moet de belastingbetaler opkomen voor economisch schade die ontstaat door klimaatveranderingen. Deze worden gedeeltelijk veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen bij de warmteopwekking door midel van kool, olie en gas. Bovendien ontstaat bij warmteopwekking uit kool, olie en gas na de exploitatiefase afval. Ook deze kost geld.

– Diepe geothermie tot 2000 meter is niet overal toepasbaar: Om geothermie toe te kunnen passen moeten de geologische omstandigheden goed zijn. Dit leidt ertoe dat diepe geothermie niet overal toepasbaar is. In Nederland zijn de omstandigheden echter vooral in regio’s die gaan groeien en waar dus behoefte is aan nieuwbouw woningen goed.

pro:– Diepe geothermie is schoon en

veilig: Diepe geothermie belast het milieu relatief weinig. Bij diepe geothermie komen alleen bij het opwekken van energie voor de warmtepomp broeikasgassen vrij. Dit is echter heel weinig. Voor de toepassing van geothermie zijn wel relatief veel leidingen nodig (voor het warmtenet) maar deze zij ook voor andere schone technieken voordelig. (zie argument 3) Diepe geothermie is veilig. Er zouden alleen zakkingen kunnen ontstaan door boringen. Door geologisch onderzoek kan dit voorkomen worden. Zelfs als er zakkingen optreden is het gevaar voor mensen en bebouwing klein.

– Diepe geothermie heeft weinig boringen voor veel huizen nodig en gaat lang mee: In vergelijking met andere mogelijkheden om warmte uit de grond te gebruiken zijn voor diepe geothermie relatief weinig boringen nodig gerelateerd aan de hoeveelheid huizen die erop aangesloten kunnen worden. Daardoor zijn de startkosten per huis relatief laag. Bronnen voor diepe geothermie gaan heel lang mee. De kans dat de bronnen afkoelen is klein.

– De toepassing van diepe geothermie leidt tot de aanleg van een moderne infrastructuur voor schone energie: Hier valt vooral te denken aan de aanleg van een warmtenet. Dit kan niet alleen gebruikt worden voor warmte uit geothermie maar ook voor restwarmte. Dus kunnen deze technieken goed in verband met elkaar toegepast worden. Dit bespaart kosten.Bovendien veroorzaakt diepe geothermie geen afval die slecht is voor het milieu, zoals het bijvoorbeeld bij zonnecellen het geval is.

19OPDRACHT 20OPDRACHT

45

Christoph BellmannOnze maatschappij moet door middel van financiële steun (subsidies) de toepassing van diepe geothermie tot 2000 meter vanaf nu waar mogelijk stimuleren. Anders kan niet aan de eisen en verplichtingen van de milieubescherming worden voldaan.

Sinds een aantal jaren staat het beschermen van het milieu, in verband met klimaatveranderingen, boven aan de politieke agenda van vele landen ter wereld. De eerste negatieve uitwerkingen van milieuveranderingen zijn inmiddels dan ook duidelijk voelbaar: laag liggende landen moeten zich tegen de stijgende zeespiegel beschermen, woestijnvorming leidt tot migratie die vaak vooral grote humanitaire problemen veroorzaakt en rampen laten grote menselijke en economische schade achter. De verwachting is dat de komende 50 jaar door klimaatveranderingen een wereldwijde economische schade van $64 biljoen zal ontstaan. (1) De internationale politiek heeft hier inmiddels op gereageerd. Zo worden in internationale overeenkomsten afspraken gemaakt over klimaatdoelen. Het meest prominente voorbeeld hiervan is het Kyotoprotocol dat inmiddels 192 staten geratificeerd hebben. (2) Nationale regeringen zetten deze internationale verplichtingen vervolgens om in nationaal beleid en formuleren ook eigen klimaatdoeleinden. Zo wil Nederland bijvoorbeeld de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 30% gereduceerd hebben ten opzichte van 1990. Het aandeel duurzame energie zal verhoogd worden tot 20% van het totale energieverbruik. (3) Om deze doeleinden te kunnen bereiken is het vooral van belang om na te denken over alternatieven voor de energieopwekking uit fossiele brandstoffen. Twee grote alternatieve energiebronnen zijn de zon en de aarde. Door de zon wordt per jaar circa 5000 keer zo veel energie aan de aarde afgegeven dan het energieverbruik van de hele mensheid.(4) In de buitenste zes kilometer van de aardkorst zit 50.000 keer meer energie in de vorm van warmte dan in de vorm van olie of gas. (5) De uitdaging is om deze bronnen om te zetten in elektrische stroom en verwarmingsenergie. Een mogelijkheid om warmte uit de grond te gebruiken voor de verwarming is diepe geothermie uit bronnen van 500 tot 2000 meter diep. Deze techniek maakt gebruik van warm grondwater met een temperatuur van rond de 75 graden. De warmte wordt via een warmtewisselaar overgedragen aan een warmtenet en kan vervolgens gebruikt worden om woon- of bedrijfsruimte door middel van lage

temperatuur systemen te verwarmen. In dit artikel zal ik beargumenteren dat de toepassing van deze techniek geschikt en belangrijk is om bestaande milieudoeleinden te bereiken. De toepassing moet daarom gestimuleerd worden door middel van subsidies.

Critici van de diepe geothermie baseren hun mening vooral op drie argumenten: de toepassing van diepe geothermie zou te duur zijn; diepe geothermie zou niet toepasbaar zijn op bestaande bebouwing; en diepe geothermie zou niet overal toepasbaar zijn. Ik ben van mening dat deze argumenten alleen gedeeltelijk valide zijn en vooral vaak niet alles omvattend zijn. Dit zal ik hieronder nader toelichten. Als het gaat om de prijs van diepe geothermie wordt vaak verwezen naar de relatief hoge startkosten. Zo werden voor het aardwarmte project Aardwarmte Den Haag Zuidwest investeringen van €12 miljoen plus meer dan €4 miljoen aan subsidies ingezet. In totaal zijn er rond de €20 miljoen nodig om 4.000 woningen en 20.000 m2 bedrijfsruimte met aardwarmte te kunnen verwarmen. (6) De hoge startkosten worden vaak verder gegeven aan de consumenten door middel van een hogere energierekening. Hieruit wordt geconcludeerd dat energie uit diepe geothermie een duur alternatief is voor energie uit kool, olie en gas. Alleen, deze argumentatie houdt alleen rekening met kosten die op korte termijn ontstaan. Kosten die op langere termijn en vooraal indirect ontstaan zijn niet terug te vinden in deze bewering. Ik ben van mening dat voor een eerlijke vergelijking ook rekening gehouden moet worden met kosten die na de exploitatie door afval ontstaan en met indirecte kosten zoals schade door klimaatveranderingen. Vooral de schade door klimaatveranderingen zal in de toekomst behoorlijke afmetingen bereiken. (1) Uiteindelijk draagt meestal de belastingbetaler deze kosten. Als door de inzet van milieuvriendelijke technieken het milieu bespaard kan worden zal de belastingbetaler er financieel profijt van hebben. De toepasbaarheid van diepe geothermie op de bestaande bebouwing is inderdaad een probleem. Dit heeft ermee te maken dat diepe geothermie alleen werkt in verbinding met lage temperatuur verwarming, zoals vloer- en wandverwarming.(6) Oudere gebouwen zijn vaak alleen uitgerust met radiatoren. Zouden oude gebouwen allemaal vloer- of wandverwarmingen moeten krijgen dan zou dit alleen al zoveel afval veroorzaken dat de duurzaamheid van diepe geothermie in deze gevallen twijfelachtig zou zijn. Een ander probleem is dat gebouwen voor de

In ieder geval doen!

46

toepassing van vloer- of wandverwarming naad- en kierdicht moeten zijn. Dit is bij oude gebouwen meestal niet het geval. Deze argumenten vind ik echter niet sterk genoeg om van de toepassing van diepe geothermie af te zien. Aan de ene kant kan technische vooruitgang deze problemen oplossen. Zo zijn er bijvoorbeeld voor bestaande bebouwing warmtekolommen ontwikkeld. Deze maken de toepassing van diepe geothermie op de bestaande bebouwing ten minste technisch mogelijk.(interview) Aan de andere kant ben ik van mening dat diepe geothermie niet alle milieuproblemen op kan lossen maar vooral uitermate geschikt is om nieuwe problemen te voorkomen. Zo wordt binnen Nederland de komende jaren migratie verwacht naar stedelijke centra zoals de regio Den Haag/ Rotterdam waardoor behoefte aan nieuwbouw ontstaat.(7) Juist bij deze projecten moet volgens mij diepe geothermie toegepast worden. Ik ben het eens met de critici op het punt dat er problemen zijn bij de toepassing van diepe geothermie op bestaande bebouwing. Aan de andere kant vind ik het een grote vooruitgang als wel alle nieuwbouw CO2 neutraal gerealiseerd wordt en bovendien de bestaande bebouwing waar mogelijk aangepast wordt. Het laatste argument waar ik hier op in ga, is dat diepe geothermie alleen in bepaalde regio’s toepasbaar zou zijn. Volgens voor de rijksoverheid uitgevoerd onderzoek is diepe geothermie echter vooral daar waar grote stedelijke regio’s zijn bijna overal mogelijk. (8) De techniek daarvoor, zoals diepe boringen en warmtepompen, zijn inmiddels goed bekend en makkelijk toepasbaar. Het zijn vooral deze regio’s waar veel broeikasgassen vrij komen. Ook hier geldt dus wat eerder werd gezegd: diepe geothermie gaat niet al onze problemen oplossen. Dit alleen is echter geen argument om tegen de toepassing van diepe geothermie te zijn, want diepe geothermie kan wel een grote bijdrage leveren.

Om dit te verduidelijk zal ik vervolgens de naar mijn mening belangrijkste argumenten voor de toepassing van diepe geothermie nader toelichten. Dit zijn met name de milieuvriendelijkheid, de opbouw van een milieuvriendelijke energie-infrastructuur en economische voordelen. Diepe geothermie is milieuvriendelijk omdat daarbij weinig broeikasgassen vrij komen. Zo kunnen door de inzet van diepe geothermie bij woningen besparingen van 70 tot 80 procent op primaire energie gerealiseerd worden.(7) Dit is echter niet het enige voordeel. De toepassing van diepe geothermie bespaart bovendien ook het landschap. Zo zijn er alleen twee boringen voor de bronnen nodig en wordt de warmte in dichte nabijheid van zijn bestemmingsplek opgewekt. (7) Het is niet noodzakelijk om pijpleiding aan te leggen zoals voor het gebruik van gas. Ook worden er geen grote stukken afgegraven zoals

bij de winning van kool. En er hoeven geen bomen gekapt te worden of natuur in akkerland getransformeerd te worden zoals bij het gebruik van hout of biomassa. Bovendien laat diepe geothermie ook na de exploitatie geen schade aan het landschap achter. Als de bronnen niet meer gebruikt worden kunnen deze makkelijk verwijderd worden.(7) Al deze argumenten maken duidelijk dat diepe geothermie weinig belastend is voor het milieu en het landschap. Het tweede argument voor het stimuleren van diepe geothermie is de aanleg van een infrastructuur voor schone energie. Om met warmte uit diepe geothermie te kunnen verwarmen is een warmtenet nodig.(6) Op dit warmtenet kunnen ook andere warmtebronnen worden aangesloten. Vooral restwarmte die ontstaat door industriële productie staat op dit moment in de focus. Er zijn meerdere projecten in Nederland waar restwarmte ingezet zal worden voor het verwarmen van woon- en bedrijfsruimte. (11) Door de toepassing van diepe geothermie te stimuleren kan de aanleg van warmtenetwerken gestimuleerd worden. Andersom kunnen door geothermie ook nieuwe bronnen op bestaande warmtenetwerken worden aangesloten waardoor de capaciteit van deze netwerken stijgt. Op deze manier kan Nederland voorzien worden van een moderne infrastructuur voor duurzaam energiegebruik. Dit kan leiden tot een structurele verandering op de Nederlandse energiemarkt richting de inzet van milieuvriendelijke energie. Verder boven heb ik al uitgelegd waarom ik van mening ben dat warmte uit diepe geothermie niet duur is. Ook al zijn de startkosten hoog, de kosten op lange termijn en de indirecte kosten zijn echter veel lager dan bij andere technieken.(1) Bovendien maakt de inzet van diepe geothermie minder afhankelijk van gas, kool en olie. Deze fossiele brandstoffen worden grotendeels geïmporteerd uit andere landen en zijn onderworpen aan marktwerking. De verwachting is dat de prijzen voor gas, kool en olie de komende jaren verder gaan stijgen.(9) Bij diepe geothermie wordt de warmte in dichte nabijheid van zijn bestemmingsplek opgewekt. Huizen of bedrijfsruimte worden op het warmtenet van de bron aangesloten en onttrekken voortaan hun warmte altijd uit dezelfde bron. Hierdoor blijft de energieprijs stabiel.(6) Dit is zowel micro-economisch, voor de consumenten, als macro-economisch, voor de landelijke economie, van grote voordeel. (7) Een ander economisch voordeel is dat door de stimulatie van de toepassing van diepe geothermie werkgelegenheid kan ontstaan. Diepe geothermie wordt op dit moment nog weinig toegepast in Nederland, maar het potentieel van deze techniek is groot.(7) Zou diepe geothermie meer toegepast worden dan zou er vraag ontstaan naar bedrijven die de noodzakelijke kennis daarvoor hebben. Door diepe geothermie door middel van subsidies te stimuleren zou een

47

nieuwe branche kunnen ontstaan. Andere landen hebben op deze manier succesvolle branches ontwikkeld. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de zonne-energie branche in Duitsland. (10) Bijna alle Europese landen hebben overeenstemming bereikt over bepaalde milieudoelen. Een daarvan is om de uitstoot van broeikasgassen tot 2020 met 20 procent te reduceren ten opzichte van 1990.(3) Alle leden van de Europese Unie moeten dus de komenden jaren gaan nadenken over hoe zij deze doelen kunnen bereiken. Diepe geothermie is in heel Europa toepasbaar en daarom ook voor heel Europa een optie om milieudoeleinden waar te maken.(7) Als Nederland een innovatieve geothermie branche opbouwt kan de Nederlandse economie daar profijt van hebben en een vooruitstrevende rol in heel Europa innemen.

In dit artikel zijn verschillende argumenten uitgelegd die voor of tegen het stimuleren van de toepassing van diepe geothermie door middel van subsidies spreken. Mijn persoonlijke conclusie is dat onze maatschappij dit wel moet doen omdat diepe geothermie een belangrijke bijdrage kan leveren om bestaande milieudoelstellingen te bereiken. Dat diepe geothermie op dit moment nog niet vaker wordt toegepast heeft er vooral mee te maken dat de argumenten die voor diepe geothermie pleiten pas effect hebben op de langer termijn. Door marktwerking wordt echter vaak de voorkeur gegeven aan voordelen op korte termijn. Daarom moet juist de maatschappij de verantwoordelijkheid overnemen en door middel van subsidies ervoor zorgen dat vaker technieken ingezet worden, die niet alleen op dit moment maar ook in de toekomst nog goed voor onze leefomgeving zijn. Diepe geothermie is een van deze technieken. Ook al zal diepe geothermie niet al onze problemen op kunnen lossen, toch kan zij veel aan de oplossing bijdragen. En bovendien kan zij vanaf nu ingezet worden, de nodige techniek is er al. Om de klimaatveranderingen, die al begonnen zijn, te beperken is het belangrijk dat er nu actie ondernomen wordt. Diepe geothermie is al toepasbaar en kan dus helpen om problemen nu aan te pakken. Daarom moet diepe geothermie gestimuleerd worden.

Literatuur

1: http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,463928,00.html (geraadpleegd op 27/10/2011)

2: http://unfccc.int/kyoto_protocol/status_of_

ratification/items/2613.php (geraadpleegd op 27/10/2011)

3: VROM (2007). Nieuwe energie voor het klimaat

4: Desertec foundation (2007). Clean power from deserts

5: http://www.buch-der-synergie.de/c_neu_html/c_02_01_geothermie_allg.htm (geraadpleegd op 28/10/2011)

6: www.aardwarmtedenhaag.nl (geraadpleegd op 28/10/2011)

7: Berendse, H. (2002). Klantgroepen in Beeld. Diagnose van de Haagse Woningmarkt.

8: Stichting Platform Geothermie (2010) Factsheet Dieoe Geothermie

9: http://www.handelsblatt.com/finanzen/rohstoffe-devisen/rohstoffe/usa-senken-oelpreisprognose- ueberraschend/3236280.html (geraadpleegd op 29/10/2011)

10: http://www.ftd.de/unternehmen/industrie/:verlustserie-die-sorgen-der-solarbranche/60090386.html (geraadpleegd op 29/10/2011)

11: http://www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/warmtelevering (geraadpleegd op 30/10/2011)

48

Mick van der Steeg

“De gemeente Den Haag (wie) kan de stad Den Haag (waar) al voor 2040 (wanneer) CO2 neutraal laten zijn als men ook investeert in zonne-energie (wat) omdat deze techniek breed ingezet kan worden en erg duurzaam is (waarom).”

Toelichting:De gemeente Den Haag investeert veel geld en tijd in het ontwikkelen van een aardwarmte net wat op den duur een hele hoop huizen moet gaan verwarmen. Er is echter al bekend dat de gehele stad niet alleen op aardwarmte alleen verwarmd kan worden. Daarnaast is het zo dat dit systeem overlast bezorgd voor omwonenden van het project doordat hun straat opengebroken moet worden: in Den Haag is eigenlijk alleen maar sprake van het bestaande bebouwing die opgeknapt dient te worden, dus een nieuwbouw wijk gelijk in het begin voorzien van een aardwarmte net gaat in Den Haag niet op. Tot slot denk ik dat het inzetten van een relatief onbekende techniek ervoor zorgt dat het CO2 neutraal worden alleen maar vertraagd. Het toepassen van zonne-panelen word al erg veel gedaan, en kan op zeer korte termijn al een oplossing zijn, niet alleen in Den Haag, maar door heel Nederland.

PRO- Zonne-energie is breder inzetbaar dan aardwarmte. Zolang het paneel (enigzins) op het zuiden gericht kan worden, kan er al elektriciteit worden gewonnen of warm water worden geproduceerd. Het is dus een zeer betrouwbare manier van energieopwekking, omdat een zonnepaneel het ook doet als erg weinig tot geen zon is. Tot slot kan er vrijwel elk bedenkbare plek in Den Haag een paneel geplaatst worden, op daken van huizen, loodsen, flatgebouwen, op een stuk braakliggende grond, op een mast van een lantarenpaal, etc.

- De zon is sowieso de komende 4 miljard jaar nog volop aanwezig om ons van energie te voorzien, terwijl de aardwarmtebron in Nederland best wel eens last zou kunnen hebben van rendementverlies. Een zonne-paneel zal zelfs in bewolkt weer en met laagstaande zon elektriciteit opwekken. Ook als het paneel niet optimaal geplaatst is, word er nog behoorlijk veel

elektriciteit opgewekt. Het is dus een zeer betrouwbare (en duurzame)

manier van energieopwekking.

- Als er gekozen word voor een paneel dat elektriciteit oplevert, kan de elektriciteit meerdere functies verzorgen. Zo kan er ook voor verkoeling worden gezorgd doordat de airconditioning werkt op elektriciteit, maar bijvoorbeeld ook de TV, de wasmachine, de koelkast, etc. Het is dus, in tegenstelling tot aardwarmte, veel multi-functioneler: aardwarmte, de naam zegt het al, levert alleen warmte, en is dus in bijvoorbeeld de zomer alleen goed voor een lekker warm bad op een regenachtige dag. Dat betekent dat het systeem dan dus niet optimaal benut word.

CONTRA- een zonnepaneel levert minder warmte en elektriciteit in de winter, als er juist meer vraag is naar warmte. De zon is dan vaker afwezig en het is langer donker. Aardwarmte is vooral in de winter een goede oplossing, omdat deze manier van verwarmen dan net zoveel aanwezig is als alle andere dagen van het jaar, het is niet seizoensgebonden.

- zonne-energie levert veel minder elektriciteit en kennis op dan een grote installatie. Met name de grote schaal van die project maakt het onvergelijkbaar met een klein, relatief simpel, zonne-paneel. Ook het feit dat er voor aardwarmte-water geen speciale installatie in huis gebouwd hoeft te worden maakt het een aantrekkelijke manier van verwarmen: bij zonne-panelen is er sprake van een vrij forse installatie in huis, waarop de opbrengst en het verbruik af te lezen is. In oudere huizen is veelal geen ruimte voor een dergelijke installatie.

- zonne-panelen worden nu vaak in China gemaakt en andere opkomende ontwikkelingslanden gemaakt. De lonen zijn daar erg laag, en de arbeidsomstandigheiden zijn erg slecht. Ook worden er veelal kinderen gebruikt in de fabrieken,.Dit is dus op sociaal gebied gezien absoluut niet duurzaam. De materialen voor aardwarmte worden veelal hier geproduceerd, dus is er geen sprake van ruimtelijke afwikkeling. En als er al producten voor het aardwarmtenet worden geproduceerd, is het op een veel kleinere schaal: er zijn veel meer zonne-panelen nodig dan buizen voor een aardwarmtenet.

19OPDRACHT 20OPDRACHT

49

De gemeente Den Haag moet de stad in 2025 CO2 neutraal laten zijn door te investeren in zonne-energie, omdat deze ruimer inzetbaar is dan aardwarmte.

Investeer meer in zonne-energie, niet in aard-warmte!

Heeft u dat wel eens gehad, dat u na een lange, warme zomerdag terugkwam van het strand en dat thuis bleek dat de koelkast het had begeven door een stroomstoring? Nee? Heeft u nooit gehad dat u puffend en steunend verkoeling zocht in een hittegolf en dat toen bleek dat de airconditioning het niet deed? Nooit gehad?! Dat zal in de nabije toekomst weleens kunnen veranderen. Doordat de zomers in Nederland steeds warmer worden (de volkskrant, 2010), kan het in de toekomst wel eens zijn dat er door de te grote energiebehoefte een stroomstoring optreed die een groot deel van Nederland treft.

In Amerika, waar (zeer) warme zomers geen uitzondering zijn, is het zo dat ongeveer 30% van de energie naar de airconditioning gaat (trouw, 2003). Ook in Nederland, waar airconditioning eerst alleen in hotels en bedrijven werd geïnstal-leerd, is er sprake van een toename van aircon-ditioningsystemen in gewone woningen, doordat de zomers vaak steeds warmer worden (won-ingweetjes.nl, n.d.). Ondanks dat de systemen steeds zuiniger worden, is het dus goed mogelijk dat we in de toekomst vaker last gaan krijgen van stroomstoringen. Nieuwe vormen van energieop-wekking zijn dus van cruciaal belang bij het vol-doen aan de toenemende vraag naar elektriciteit.

In Den Haag wordt momenteel hard gewerkt aan een aardwarmtenetwerk waarbij huizen ver-warmd worden door geothermie. Inmiddels zijn de eerste huizen aangesloten op het netwerk. In de toekomst zullen er nog vele huizen volgen. Uiteindelijk zullen er 4000 woningen op dit aard-warmtenetwerk zijn aangesloten, evenals enkele duizenden vierkante meter bedrijfsruimte (As-sendelft et al, 2011). Dit ambitieuze, in Nederland unieke, project moet ervoor zorgen dat Den Haag in 2040 CO2 neutraal is.

Het is echter zo dat aardwarmte niet geheel Den Haag kan verwarmen, wat betekent dat er andere manieren van CO2 besparing gevonden moeten worden. De vraag is echter of er niet beter geïn-vesteerd kan worden in een duurzame manier van energie opwekking die ervoor zorgt dat een huis

niet verwarmd, maar juist gekoeld word. Op die manier wordt pas echt veel CO2 bespaard. Een redelijk goedkope manier om CO2 te besparen is het toepassen van zonnepanelen. Deze pan-elen kunnen op grote schaal toegepast worden in vrijwel elke situatie: op daken, lantarenpalen, op zelfstandige palen. De mogelijkheden zijn vrijwel eindeloos, net als de energiebron die voor de en-ergie zorgt.

Er zijn veel voordelen aan het gebruik van zon-nepanelen, die het een geschiktere vorm van energieopwekking maken dan het gebruik van aardwarmte. Dit artikel zal proberen duidelijk te maken waarom het verstandiger is voor de ge-meente Den Haag om meer te investeren in de zonne-energie dan te investeren in aardwarmte.

Zonne-energie is in de eerste plaats erg nut-tig omdat het grootschalig ingezet kan worden, in tegenstelling tot aardwarmte. Aardwarmte is namelijk erg locatie gebonden, wat inhoudt dat er, op landelijke schaal, maar beperkt gebruik van gemaakt kan worden. Op het plaatje hiernaast is duidelijk te

(TNO, n.d.)zien dat er maar enkele gebieden geschikt zijn voor geothermie, waarvan een deel slechts voor ondiepe geothermie. Het voordeel van zonne-en-ergie is dat in geheel Nederland de zon schijnt, en dan vooral langs de gehele Noordzeekust, zoals te

Zon 1 - 0 Aarde

50

zien is op de afbeelding hiernaast. Er worden dus geen enkele geologische eisen gesteld aan deze manier van duurzame energieopwekking.

Een ander voordeel van zonne-energie is dat de opbrengst inmiddels redelijk hoog is. Zo leverde een systeem van 2 KWc (=potentiële kilowatts) 1700 kWh per jaar, met 16m² aan zonnepanelen (Waals weekblad, 2008). Door de grote vooruit-gang die wordt geboekt bij het onderzoek naar betere, goedkopere technieken voor zonnepan-elen, is het inmiddels zo dat een paneel al 901 kWh/m2 aan energie kan opwekken. De verwacht-ingen voor zonne-energie zijn hoog gespannen, omdat er nog steeds nieuwe uitvindingen worden gedaan, zoals bijvoorbeeld een printbaar zon-nepaneel (min. v. ELI, 2011).

Tot slot is een belangrijk voordeel van zonne-energie dat er vrijwel geen overlast is door geluid, verkeer of het openbreken van de straat. Bij het aardwarmte project in Den Haag is het zo dat de straat 4 weken gestremd is door werkzaamheden (interview Eric Muller, 2011). Daarnaast is het zo dat de installatie zelf ook enige overlast kan veroorzaken. Zonnepanelen worden daarentegen eenvoudig geplaatst en kunnen met minimale aanpassingen aan de woning al in gebruik worden genomen. De overlast is daardoor tot een mini-mum beperkt. Hooguit de omvormer van een zon-nepaneel zal een brom kunnen geven, maar die zal meestal onhoorbaar zijn (zonnepanelen, n.d.). Dit is in tegenstelling tot veel andere duurzame manieren van opwekking die stank overlast geven (vergistingsinstallatie), horizonvervuiling (wind-molens) en bouw overlast (aardwarmte).

Een nadeel van zonne-energie is dat de ener-gie nog niet (goed) opgeslagen kan worden voor tijden dat er minder energie opgewekt word. Dat betekent dat er ’s nachts geen stroom geleverd word, waardoor het paneel in feite nutteloos is. Het is echter zo dat veel soorten van duurzame energieopwekking een periode kennen waarin er geen of nauwelijks energie wordt geleverd. Zo zijn er in Nederland een aantal dagen per jaar waarop windmolens te weinig of te veel wind hebben, waardoor ze (al dan niet gedwongen) stil staan. Daarnaast is het zo dat, zeker in de zomer, de periodes met daglicht erg lang zijn.

Hoewel bijvoorbeeld aardwarmte wel een con-stante toevoer van warmte garandeert, is het zo dat deze warmte in de zomer niet nodig is. Dat betekent dus dat het netwerk overbodig is, en dus heel nutteloos. Het is dus de vraag of de “stille perioden” van zonne-energie en aardwarmte echt een groot verschil maken op het uiteindelijke ren-dement.

Een ander nadeel van zonnepanelen is dat er vrij veel ruimte nodig is wil het een aanzienlijk verschil gaan maken. Dat is absoluut waar: een

(knmi, 2008) aardwarmte installatie heeft een kleine installatie waar de warmte wordt gewonnen voor een hele-boel huizen. Bij nieuwe zonnepanelen is het zo dat 1 gezin zo’n 10 m² aan zonnepanelen nodig heeft (DuurzameEnergieTHUIS, 2011). Er word echter vanuit gegaan dat deze zonnepanelen dan een

zeer hoge opbrengst hebben, het gehele jaar door. Dit is echter meestal niet het geval, waardoor het aantal werkelijke vierkante meters al gauw hoger zal worden. In Den Haag zijn er zo’n 239.686 woningen (CBS, 2011). De gemiddelde dakop-pervlakte is in Nederland zo’n 60m² (permacul-tuurNederland, 2011), waarvan meestal 50% tot 60% bedekt kan worden met zonnepanelen. Er zal dus een aanzienlijke hoeveelheid woningen moe-

51

ten worden uitgerust met zonnepanelen wil de gemeente Den Haag zijn doelstelling halen.

Er kan geconcludeerd worden dat zonne-energie een hoop voordelen biedt ten opzichte van een aardwarmtenet. Het zou voor de gemeente Den Haag dan ook verstandig zijn om in de eerste plaats te investeren in een techniek die breder inzetbaar is dan aardwarmte en die ook nog eens goedkoper is: in de huidige economische tijd is het voor een gemeente als Den Haag erg onver-standig om veel geld uit te geven aan een instal-latie waarvan maar een relatief klein deel van de stad profiteert. Het is echter wel begrijpelijk dat de gemeente investeert in deze techniek. Het ha-len van de doelstelling om Den Haag in 2040 CO2 neutraal te laten zijn kan niet behaald worden door slechts te investeren in een enkele manier van CO2 reductie. Uiteindelijk zal een bepaalde combinatie van manieren, zowel aardwarmte en zonne-energie als vele andere manieren, ervoor kunnen zorgen dat iedereen in Den Haag met een gerust hart thuis kan komen na een lekker zomers dagje Scheveningen, zonder dat bij thuiskomst blijkt dat de melk en sla helemaal bedorven zijn.

Literatuurlijst:

Asssendelft, N., Bellmann, C., Dahmen, R., van der Salm, N., & van der Steeg, M., 2011, Green-book, De nieuwe oude energiebron

CBS, 2011, woningvoorraad per 1/1/2011: Ge-meente Den Haag

De volkskrant, 2010, Nederland wordt steeds warmer én natter

DuurzameEnergieTHUIS, 2011, Grote Zonne-ener-gie centrale in Brusselse haven [online]. Beschik-baar van http://www.duurzameenergiethuis.nl/energie/zonne-energie/grote-zonne-energie-cen-trale-in-brusselse-haven-7320.html (31 oktober 2011)

Inteview met Eric Muller, directeur van aard-warmte Den Haag VOF. (september 2011)

Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (min. v. ELI), 2011, Nieuwe ontwikke-lingen voor zonne-energie [online]. Beschikbaar van http://www.agentschapnl.nl/nieuws/nieuwe-ontwikkelingen-voor-zonne-energie (31 oktober 2011)

PermacultuurNederland, 2011, Permacultuur in de huizenbouw

Redactie Energievastgoed, 2011, Onderzoek naar integratie zonnecellen in bouwmaterialen [online]. Beschikbaar van http://www.energievastgoed.nl/2011/01/onderzoek-naar-integratie-zonnecel-len-in-bouwmaterialen/ (31 oktober 2011)

TNO, n.d., ThermoGIS [online]. Beschikbaar van http://www.thermogis.nl/thermogis.html (31 ok-tober 2011)

Trouw, 2003, Amerika wacht warm en donker weekeinde

Waals Weekblad, 2008, Voorbeeld kosten zon-nepaneel (2008) [online]. Beschikbaar van http://www.waalsweekblad.be/zonnepanelen.shtm (31 oktober 2011)

Woningweetjes.nl, n.d., 15 misverstanden over airco [online]. Beschikbaar van http://www.won-ingweetjes.nl/artikel/15+misverstanden+over+airco.html (31 oktober 2011)

Zonnepanelen, n.d., Zonnepanelen Geluid [on-line]. Beschikbaar van http://www.zonnepanelen-nieuws.be/zonnepanelen-plaatsen/zonnepanelen-geluid/ (31 oktober 2011)

52

Nick van Assendelft

De stelling:De energieleveranciers Eon en Eneco moeten meer investeren in geothermische projecten, op plaatsen waar dit mogelijk is in Nederland, om voor 2020 een Co2 neutraler aanbod te kunnen leveren

Wie: Energieleveranciers Eon en EnecoWat: Meer investeren in geothermische projectenWaar: NederlandWanneer: Voor 2020Waarom: Om een CO2 neutraler aanbod te leveren

Toelichting: Er zijn een hele hoop verschillende manieren om bij te dragen aan een beter milieu. Vooral geothermie springt hieruit door de onuitputtelijke bron en dat er nagenoeg geen afvalstoffen zijn. Vooral de energieleveranciers kunnen hun aanbod groener maken door in deze schone techniek te investeren en er in een later stadium een winstgevende techniek van maken.

Voordelen:• Het milieu: Een van de meest voor de hand liggende voordelen is dat het grotere gebruik van geothermie voor een betere milieu zorgt. Geothermie is een hele schone alternatieve energiebron. Dit betekent dat de uitstoot van CO2 verlaagd wordt. Deze CO2 verlaging is een punt waar we wereldwijd aan willen werken en ervoor zorgen dat onze latere generaties op een zelfde manier gebruik kunnen maken van de wereld als ons. Daarom is de toepassing van geothermie op grotere schaal een goede manier om de CO2 uitstoot te verlagen. • Beter imago: Door een groener aanbod, wordt het imago van de energieleveranciers beter. Dit omdat ze nu een groter gedeelte van hun aanbod in groene energie willen gaan leveren. Tegenwoordig gaan mensen steeds groener denken. Dit betekent ook dat ze groenere energie gaan verkiezen boven standaard vormen van energie levering. Als je aanbod dan voor een groter gedeelte bestaat uit groene energie, zullen deze mensen hier eerder voor kiezen. Een beter imago zorgt dus voor een groter klantenbestand. • Techniek: De technische toepassing van deze technieken is vrij nieuw. Als je in het begin

van zulke technieken er voor kiest om te investeren zul je veel kennis

opdoen van de toepassing van deze technieken. Dit zorgt ervoor dat je deze techniek in de toekomst wellicht voordeliger kan toepassen, door de ervaring die is opgelopen in het verleden. Ook zorgt het ervoor dat je een betere concurrentie positie hebt in de markt, als je een nieuwe techniek aanbiedt. Wellicht is de technische kennis te verkopen aan andere partijen of zal meer investeerder kunnen aantrekken.

Nadelen:• Grote investeringen noodzakelijk: Voor dit soort projecten zijn grote investeringen nodig. De techniek moet verder verbeterd worden en er zullen voor alle projecten faciliteiten moeten worden aangelegd, zoals warmtecentrales en een warmtenetwerk. Ook zal er een compensatie moeten zijn voor energielasten, zodat huishoudens niet veel meer gaan betalen voor deze vorm van energielevering, zodat hij ineens een stuk minder aantrekkelijk word. Deze investering zal vooral moeten worden gedaan in partnervorm. • Moeilijke aansluiting op oudere huizen: Er zijn een aantal verschillende typen van geothermie. Niet elk type is toe te passen op de reeds bestaande bebouwing. Vooral in deze tijd is de verwachting dat het de nieuwbouw zal verminderen en dat men zich vooral gaat richten op de reeds bestaande bouw. Daarom is het een nadeel om te investeren in een techniek die niet van toepassing kan zijn of moeilijk toe te passen is op bestaande bebouwing. • Alleen op grote schaal toe te passen: Deze techniek is alleen rendabel voor grote bedrijven, plantenkassen en grote nieuwbouw wijken. De investeringen zullen dus alleen rendabel zijn als deze op grote schaal zullen worden gebruikt. En zal dus niet van toepassing zijn op reeds bestaande en kleinere wijken. Dit sluit weer aan bij nadeel 2, dat het moeilijk is om deze techniek aan te sluiten op de reeds bestaande bebouwing.

19OPDRACHT 20OPDRACHT

53

Nick van AssendelftNederland kent een flink aantal energieleveranciers. Deze energieleveranciers zorgen ervoor dat wij beschikken over gas, warmte en stroom. Zonder deze leveranciers zouden we dus niet kunnen koken, ons huis niet kunnen verwarmen of bijvoorbeeld geen televisie kunnen kijken. Een groot deel van onze samenleving rust inmiddels op het gebruik en de normalisering van deze behoeftes.

Steeds meer van deze leveranciers gaan over op groene energie ten opzichte van grijze energie. Grijze energie is de energie die we al jaren kennen. De energie die geleverd wordt door het verbranden van fossiele brandstoffen. Groene energie wordt opgeleverd uit schone en meestal onuitputtelijke bronnen. Een voorbeeld daarvan is windenergie. Maar ook bijvoorbeeld het door Nederland veel geïmporteerde waterkracht energie is een vorm van duurzame energie. (Gaslicht,2011) De energieleveranciers nemen deze groene energie steeds meer in hun energie levering pakket. Dit niet alleen omdat het beter is voor het milieu, maar ook omdat de vraag naar duurzame energie omhoog gaat. Misschien omdat de Nederlandse overheid bepaalde eisen stelt en subsidies aanbied voor bepaalde alternatieven, of misschien is het een complete verandering in de denkwijze en onze houding tegenover het milieu en de toekomt daarvan. Al met al gaan steeds meer mensen groener denken en willen een (klein) steentje bijdragen aan een beter milieu voor hun en voor hun (toekomstige) kinderen. (Dbc,2011) De gehele duurzame industrie is een groeiende industrie. Deze industrie groeit met 30% per jaar en landen als de VS, China en Duitsland investeren tientallen miljarden dollars per jaar in schone en duurzame technologie. Nederland blijft hierin wat achter met een investering van circa 1 miljard euro per jaar. (Rotmans,2011) Voor Nederland is er nog een gigantische groeimarkt die kan opbloeien. Er zit toekomst in de nieuwe economische sectoren zoals elektrisch vervoer, duurzaam bouwen en biochemie. Dit zijn nu nog niche sectoren, maar kunnen uitgroeien tot belangrijke sectoren voor een nieuwe en schone economie. (Rotmans,2011)

Bij het project aardwarmte Den Haag waren een aantal actoren betrokken. De gemeente Den Haag, woningcorporaties en energieleveranciers. Samen hebben zij een v.o.f. opgericht en zijn begonnen aan het project. Mijn mening is dat vooral de energieleveranciers baat hebben bij het leveren en uitbreiden van deze techniek. Daarom is de stelling van dit onderzoek dat de energieleveranciers E.ON en Eneco meer moeten investeren in geothermische projecten, op

plaatsen waar dit mogelijk is in Nederland, om voor 2030 een CO2 neutraler aanbod te kunnen leveren.

Het onderzoek wordt ingedeeld in een korte terugblik op de casus, waar het begrip geothermie wordt verhelderd en waar de energieleveranciers worden uitgelicht. Daarna volgt een uitwerking met voor en tegen argumenten op de stelling en zal uiteindelijk leidden tot een conclusie.

Geothermie in het algemeen

Geothermie is een duurzame vorm van energie opwekking. Er wordt gebruik gemaakt van aardwarmte. Deze warmte komt uit de kern van de aarde en stroomt naar de aardkorst. De buitenste 6 kilometer van de aardkorst bevat energie die overeenkomt met 50.000 keer de energie van alle olie- en gasvoorraden ter wereld. Met behulp van bronnen kan met water dat verwarmd wordt door deze aardwarmte oppompen, en omzetten in energie. Het afgekoelde water wordt weer terug gepompt om weer verwarmd te worden. (Aardwarmtedenhaag,2011)

De actoren

De energieleveranciers die deel namen aan het project Aardwarmte Den Haag zijn EON en Eneco. Zij hebben allebei een bepaald beleid over het gebruik en aanbieden van duurzame energie. E.ON vind het belangrijk om aan projecten deel te nemen die gebruik maken van natuurlijke energie van de aarde. E.ON heeft vertrouwen in

Aardwarmte het nieuwe goud?

54

de techniek en de toepassing van geothermie, en is bereid erin te investeren. Eneco heeft ook een eigen doelstelling. Eneco wil in 2012 20% van hun energielevering duurzaam realiseren. Eneco is van plan dit uit te breiden en door te zetten, zodat ze in 2030, 100% duurzame energie kunnen leveren.

Deze actoren zijn gekozen omdat ze al bezig zijn met investeren in deze techniek en dus bereid zijn om dit te doen. De andere actoren die meededen aan Aardwarmte Den Haag waren de gemeente Den Haag zelf en woningcorporaties. De gemeente Den Haag investeert alleen met het duurzame doel voor handen en niet om enige winst te maken. De woningcorporaties deden mee om wist te behalen uit de bouw van een groot aantal woningen, en zullen dus geen baat hebben bij deze techniek. Daarom zijn de energieleveranciers, E.ON en Eneco, juist een goede keus om deze techniek te gebruiken en verder te ontwikkelen.

De pro en contra argumenten

Bij bijna alle soorten projecten en technieken zijn voor en nadelen op te noemen. Dit geld natuurlijk ook voor het opwekken van duurzame energie en natuurlijk ook bij geothermie. Hieronder worden een aantal pro argumenten en contra argumenten genoemd die te maken hebben met de energieleveranciers en hun investering in geothermie.

Het eerste argument betreft het milieu. Een van de meest voor de hand liggende voordelen is dat het grotere gebruik van geothermie voor een beter milieu zorgt. Geothermie is een hele schone alternatieve energiebron. Er worden geen fossiele brandstoffen gebruikt bij de opwekking van deze energie en dus ook geen restafval of negatieve effecten die het met zich meebrengt. Dit betekent dat de uitstoot van CO2 verlaagd wordt. Deze CO2 verlaging is een punt waar we wereldwijd aan willen werken en ervoor zorgen dat onze latere generaties op een zelfde manier gebruik kunnen maken van de wereld als wij dat nu doen. Europa wil dat er een verlaging van 20% in 2020 ten opzichte van 1990 als het gaat om CO2 uitstoot. (klimaatnieuws,2007) Daarom is de toepassing van geothermie op grotere schaal een goede manier om de CO2 uitstoot te verlagen.

Het tweede argument heeft te maken met het betere imago dat de energieleveranciers kunnen krijgen door deze techniek en doelstelling toe te passen. Door een groener aanbod, wordt het imago van de energieleveranciers beter. Dit omdat ze nu een groter gedeelte van hun aanbod in groene energie willen gaan leveren. Zoals al naar voren kwam in de inleiding gaan mensen tegenwoordig steeds groener denken. (Dbc,2011) Dit betekent ook dat ze groene energie gaan verkiezen boven standaard vormen van energie

levering. Eneco wil rond 2012, 20% van hun aanbod groen hebben en zelfs in 2030 hun totale aanbod uit groene energie leveren. (Eneco,2011) Als je aanbod uit een groter gedeelte uit groene energie bestaat, zullen mensen hier eerder voor kiezen dan een leverancier die nog grijze stroom levert. Een beter imago zorgt er dus voor dat je klantenbestand op den duur wordt uitgebreid, en meer klanten betekent over het algemeen meer winst. E.ON en Eneco zijn particuliere bedrijven die baat hebben bij winst. Daarom is een verbetering van het imago een goede manier om meer winst te behalen.

Het derde argument bestaat uit het gebruik en het verder ontwikkelen van de techniek. De technische toepassing van deze technieken is nog vrij nieuw. Aardwarmte Den Haag was een van de eerste projecten waar aardwarmte op grote schaal werd toegepast. (Aardwarmtedenhaag,2011) Als je in het begin stadium van deze techniek er voor kiest om te investeren, zal je veel kennis opdoen van de toepassing en de ontwikkeling van deze techniek. Dit zorgt ervoor dat je deze techniek in de toekomst wellicht voordeliger kan toepassen, door de ervaring die is opgelopen in het verleden. Ook zorgt het ervoor dat je een betere concurrentie positie hebt in de markt, als je een nieuwe techniek

aanbiedt. Als de technische mogelijkheden worden uitgebreid en geothermische techniek nog rendabeler is gemaakt, kan je de techniek verkopen aan andere aanbieders, of zelfs optreden als hoofdleverancier van deze andere aanbieders zodat er geen energie meer geïmporteerd hoeft te worden. (Gaslicht,2011)

Naast een aantal pro argumenten zijn er ook een aantal contra argumenten te beredeneren over het feit dat de energieleveranciers moeten investeren in geothermie.

Het eerste contra argument is het feit dat grote investeringen noodzakelijk zijn. Voor dit soort projecten zijn grote investeringen nodig. De techniek moet verder verbeterd worden en er zullen voor alle projecten faciliteiten moeten worden aangelegd, zoals warmtecentrales en een warmtenetwerk. Ook zal er een compensatie moeten zijn voor energielasten, zodat huishoudens niet veel meer gaan betalen voor deze vorm van energielevering, zodat de techniek ineens een stuk minder aantrekkelijk wordt. De investeringen zijn dus hoog te noemen. Een bron van 2 km kan al gauw oplopen tot 5 miljoen euro.(Groenkracht,2011) Hier komen natuurlijk aansluitingskosten en onderhoudskosten bij. Een gemiddelde aardgas rekening van NUON kost €1626, - per jaar (Energierekening,2011) Een groot deel van hiervan wordt gebruikt voor het verwarmen van het huis. Als je dit op grote schaal toepast, van bijvoorbeeld 5000 huizen,

55

dan heb de investeringskosten binnen de eerste 2 jaar al terug verdiend. Als je nagaat dat een bron gemiddeld 60 tot 70 jaar meegaat, heb je een groene energie voorziening die lang meegaat. En als je meerdere bronnen aansluit op een warmtekrachtcentrale bespaar je ook meer kosten.

Het tweede contra argument heeft te maken met het punt dat de reeds bestaande bebouwing moeilijk is aan te sluiten op geothermie. Er zijn een aantal verschillende typen van geothermie. Niet elk type is toe te passen op de reeds bestaande bebouwing. Vooral in deze tijd is de verwachting dat de nieuwbouw zal verminderen en dat men zich vooral gaat richten op de reeds bestaande bouw. Daarom is het een nadeel om te investeren in een techniek die niet van toepassing kan zijn of moeilijk toe te passen is op bestaande bebouwing. In het magazine dat over geothermie gaat staat ook een interview met de heer Eric Muller. Hij is een van de leiding gevende van het Aardwarmte Den Haag project. Hij stelt dat reeds bestaande bebouwing wel op geothermie kan worden aangesloten door middel van aanpassingen in de woning en betere isolatie. Aardwarmte Den Haag zal zelf vanaf 2013 reeds bestaande bebouwing aansluiten op het netwerk. Het is dus wel mogelijk om de bestaande bebouwing erop aan te sluiten.

Het derde en laatste contra argument heeft te maken dat de techniek geothermie alleen op grote schaal is toe te passen. Deze techniek is alleen rendabel voor grote bedrijven, plantenkassen en grote nieuwbouw wijken. De investeringen zullen dus alleen rendabel zijn als deze op grote schaal zullen worden gebruikt. En zal dus niet van toepassing zijn op reeds bestaande en kleinere wijken. Dit is natuurlijk ook de bedoeling van de energieleveranciers E.ON en Eneco. Zij willen een zo groot mogelijk groen aanbod leveren dus zullen ook van plan zijn deze techniek op grote schaal toe te passen.

Conclusie

Aardwarmte is het nieuwe goud. Door de nieuwe mogelijkheden die de duurzame sector met zich meebrengt en de groeimogelijkheden die te behalen zijn in deze sector is het goed om te investeren in dit gebied. Aardwarmte is een schone energiebron die geen afvalstoffen levert en gebruik maakt van een onuitputtelijke bron. De energieleveranciers E.ON en Eneco doen er goed aan om in het begin van deze techniek intensief mee te doen en te investeren. Aardwarmte kan zorgen voor een groener aanbod, wat vooral Eneco wil behalen. Het kan zorgen voor meer winst, door het veranderen van het imago van het bedrijf, de verkoop van de techniek of gewoon het aanbieden van geothermie zelf. Het is niet mogelijk om het gehele aanbod te leveren in aardwarmte. Daarvoor is de vaag te hoog en

de capaciteit te laag. Maar als aardwarmte een gedeelte draagt van dit aanbod en bijgestaan wordt door andere technieken zullen de energieleveranciers in 2020 al een veel groener aanbod kunnen leveren. En ik ben ervan overtuig dat ze in 2030 voor de volle 100% aan duurzame energie kunnen gaan leveren!

Literatuurlijst

Aardwarmtedenhaag, (2011) Geraadpleegd op 31 Oktober 2011 url: http://www.aardwarmtedenhaag.nl/aardwarmte_den_haag/

Dbc, (2011) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011 url: http://www.dbc-solutions.nl/hst/d20b05c/dbc_solutions.nsf/Main/Over%20ons~Wie%20zijn%20wij?open

Eneco, (2011) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011 url: http://thuis.eneco.nl/

Energierekening, (2011) Geraadpleegd op 31 Oktober 2011

url: http://www.energierekeningen.nl/

E.ON, (2011) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011

url: http://www.eon.nl/

Gaslicht, (2011) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011 url: http://www.gaslicht.com/energie-informatie/groene-energie.aspx

Geothermie,(2011)Ministerie van ELI, Actieplan aardwarmte, url:http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/documents/bestanden/wetgeving_en_beleid/actieplan_aardwarmte_EL_I.pdf

Groenkracht, (2011) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011

url: http://www.groenkracht.nl/?q=node/8

Klimaatnieuws, (2007) Geraadpleegd op 30 Oktober 2011 url:http://www.klimaatnieuws.nl/200701/europese_commisie_energiestrategie_uitstoot_broeikasgas.php

Rotmans, J. (2011) hoogleraar duurzaamheid en transities, Erasmus Universiteit Rotterdam. url: http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/2438056/2011/05/27/Nederland-mist-de-boot-in-groeisector-nummer-1.dhtml

56

Internetsites met datum van raadpleging

1) http://www.tno.nl/downloads/case_warmteaarde.pdf Bezocht 12 september 2011

2) http://www.tno.nl/content.cfm?context=overtno&content=overtno&item_id=32 Bezocht 11 septem-ber 2011

3) http://www.dwa.nl/index.php/geothermie-den-haag Bezocht 11 september 2011

4) http://www.dwa.nl/index.php/bureau-met-een-missie Bezocht 19 september 2011

5) http://www.onri.nl/cms/showpage.aspx?id=1323 Bezocht 12 September 2011

6) http://geothermie.nl/het-platform/geschiedenis/ Bezocht 3 oktober 2011

7) http://www.iftechnology.nl/wm.cgi?id=15 Bezocht 19 oktober 2011

8) http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Organisatie_voor_toegepast-natuurwetenschappelijk_onderzoek Bezocht 19 Oktober 2011

9) http://www.aardwarmtedenhaag.nl/aardwarmte_den_haag/partners/ Bezocht 3 Oktober 2011

10) http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Geothermie-1.htm Bezocht 3 oktober 2011

11) http://www.dwa.nl/uploads/File/artikelen/2010/Uniek%20geothermieproject%20in%20Den%20Haag%20Zuidwest.pdf Bezocht 3 Oktober 2011

12) http://www.inoverheid.nl/artikel/nieuws/1982818/akkoord-over-samenvoegen-ministeries.html [online]. Bezocht 12 september 2011

13) http://www.iftechnology.com/wm.cgi?keywords=;ws=1;id=211 Bezocht op11 september 2011

14) http://www.inoverheid.nl/artikel/nieuws/1982818/akkoord-over-samenvoegen-ministeries.html Bezocht 20 september 201115) http://www.wijkberaad-leyenburg.nl Bezocht op 19 september 2011

16) http://www.thuis.eneco.nl/ bezocht op 12 september 2011

17) http://www.agentschapnl.nl/nieuws/gebied-beeld-aardwarmte-den-haag Bezocht 26 september 2011

18) http://www.eon.nl [online]. Bezocht op 11 september 2011

19) http://www.vestia.nl Bezocht op 11 september 2011

20) http://aardwarmtedenhaag.nl/faqs/ Bezocht op 19 september 2011

21)http://zakelijk.eneco.nl/SiteCollectionDocuments/warmte%20en%20koude/Eneco-Aardwarmte-DenHaag.pdf Bezocht 19 september 2011

Literatuur03OPDRACHT

57

22)http://www.vestia.nl/DenHaagZuidWest/OverVestia/ActiviteitenEnProjecten/Pages/AardwarmteDen-Haag.aspx Bezocht 19 september 2011

23) http://www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/energie-investeringsaftrek-eia bezocht 19 september 2011

24) http://haagwonen.nl/smartsite.dws?id=1317 Bezocht op 3 oktober

25) http://www.gemeentearchief.denhaag.nl/websitehga/geschiedenis/body_faq.htm#Onstaan%20van%20den%20haag bezocht 3 oktober 2011

26) http://www.dwa.nl/index.php/ltv-bestaande-woningen-ten-behoeve-van-geothermie, bezocht12-09-2011, DWA Bezocht 26 september 2011

27) http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2008/2008-2374-wm.htm Bezocht 26 september 2011

28)http://www.aardwarmtedenhaag.nl/uploads/tx_aardwarmtedata/20100806_Nieuwsbrief_start_bouw_aardwarmtecentrale.pdf bezocht 26 september 2011

29)http://www.aardwarmtedenhaag.nl/uploads/tx_aardwarmtedata/091007_Presentatie_Aard-warmte_7_oktober.pdf Bezocht op 28 september 2011

30) http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/documents/bestanden/NOPG/2011.01.26-NOPG-3_waarom_geothermie.pdf Bezocht op 26 september 2011

31) http://www.muroflex.be/woningverwarming.aspx Bezocht 26 september 2011

32) http://www.zonne-paneel.net/zonnepaneel/thermisch-zonnepaneel Bezocht 26 september 2011

33) http://www.steckdose.de/strom/geothermie/ Bezocht 30 september 2011

34) http://energyprofi.eu/Geothermie-und-Erdwaerme-Laenderinformationen/geschichte-der-geother-mischen-energie.html bezocht op 3 oktober 2011

35) http://infogeothermie.ch/index.php?id=99 bezocht op 18 september 2011

36) http://www.buch-der-synergie.de/c_neu_html/c_02_01_geothermie_allg.htm bezocht op 18 sep-tember 2011

37) http://www.conserve-energy-future.com/GeothermalEnergyHistory.php bezocht op 21 september 2011

38) http://energyprofi.eu/Geothermie-und-Erdwaerme-Laenderinformationen/geothermalenergie.html

39) Päch, S. (red), 1980 Als der Welt Kohle und Eisen ausging. Klassische Science Fiction-Erzählungen, München. Bezocht 26 september 2011

40) http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/documents/bestanden/factsheet_geothermie_maart_2011.pdf bezocht 26 september 2011

41) http://www.energy-technics.be/Warmtepompen%20Types.htm bezocht op 26 september 2011

42) Supervisie Den Haag 2040 klimaatneutraal, 2011 bezocht op 3 oktober 2011

43) http://www.wellcontrol.nl/warmte-koude-opslag.html bezocht op 15 september 2011

44) http://www.agentschapnl.nl/onderwerp/wat-wko bezocht op 24 september 2011

45) E.V. van Heekeren, Den Haag, 2011, Platform Geothermie, factsheet diepe geothermie bezocht op 3 oktober 2011

58

46) ir. JJ Buitenhuis, 2008, Diepe geothermie, een onontgonnen warmtebron, DWA installatie en ener-gieadvies, Bodegraven bezocht op 2 oktober 2011

47) http://www.waermepumpen-portal.de/funktionsweise_waermepumpe.html bezocht op 29 septem-ber 201148) http://www.heizung-waermepumpe.de/so-funktioniert-die-waermepumpe/prinzip-waermepumpe/funktionsweise.html bezocht op 3 oktober

49) http://www.geologievannederland.nl/ondergrond/afzettingen-en-delfstoffen/aardwarmte bezocht op 30 september 2011

50) http://www.passiv.de/ bezocht op 3 oktober 2011

51) http://www.passivhaus.de/passivhaus-informationen/passivhaus-grundlagen/passivhaus-anforder-ungen/ bezocht op 24 september 2011

52) http://www.detechnologiekrant.nl/00/tk/nl/0/nieuws/4356/Warmte_uit_zeewater.html bezochtop 3 oktober 2011

53) http://www.essent.nl/content/particulier/producten/warmte/warmtetechniek/restwarmte.html be-zocht op 30 september 2011

54) http://www.restwarmte.nl/ bezocht op 18 september 2011

55) http://www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/restwarmte bezocht op 24 september 2011

56) http://www.staedion.nl/over_staedion/nieuws.aspx?id=6224 bezocht op 30 september 2011

57) http://www.essent.nl/content/particulier/producten/warmte/warmtetechniek/biomassa.html be-zocht op 3 oktober 2011

58) http://nl.wikipedia.org/wiki/Aquifer bezocht op 2 oktober 2011

59) http://www.mijnpassiefhuis.nl/index.php?paginaid=11 bezocht op 3 oktober 2011

60) http://www.lowtechmagazine.be/2008/03/de-donkere-kant.html bezocht op 3 oktober 2011

Boeken en rapporten:

Br61) Hanschke, C.B., 2008, Monitor Schoon en zuinig,

Br62) AgentschapNL ministerie van Economische zaken, landbouw & Innovatie, maart 2011, de kunst van duurzame energietransitie

Br63) Platform Geothermie, 2005, Samenvatting Rapportage Geothermie voor Den Haag

Br64) Aardwarmte Den Haag, +/- 2009, Een stap naar duurzaam Den Haag,

Br65) Gemeente Den Haag, 2011, Energievisie Den Haag 2040,

Br66) Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie, 2011, actieplan aardwarmte

Br67) EU, 2009, Geothermal regulation framework.

Br68) (CBS, Bevolkingsprognose 2010–2060: sterkere vergrijzing, langere levensduur,Coen van Duin en Joop Garssen, 2010)

Br69) DWA & IF Technology, november 2010, “Uniek geothermie project in Den Haag”, Bas de Zwart, Peter Heijboer

Br70) E.V. van Heekeren, Den Haag, 2011, Platform Geothermie, factsheet diepe geothermie

59

Br71): ir. JJ Buitenhuis, 2008, Diepe geothermie, een onontgonnen warmtebron, DWA installatie en energieadvies, Bodegraven

Br72): Eric Messen,(2008) Geothermische elektriciteitsproductie, België en zijn natuurlijke rijkdom-men?

Br73): Ir. S.J. Willemsen, ir. R.M.M. van der Loos, ir. H.J. van Twillert (2008) “Keuzes omtrent rest-warmte Schiedam”, Gemeente Schiedam, p3-7

Br 74): Interview met Eric Muller, 26 september 2011

60