DOSTOJEWSKI

LEVENSANGST

LEVENSANGST

LEVENSANGST

Een fantastische vertelling

door

DOSTOJEWSKI

Uitgevers-Maatschappij „Prometheus"

Amsterdam

VAN DEN SCHRIJVER

Ik verzoek mijn lezers om verontschul-diging, dat ik dezen keer, in plaats van een„Dagboek" in den bekenden vorm, alleeneen novelle geef.

Over de novelle zelf het volgende : Ikheb die den titel gegeven van „fantastische"vertelling, hoewel ik haar voor realistischin den hoogsten graad houd. En toch iser ook iets fantastisch aan, juist in denvorm der vertelling, waarvan het mij noo-dig schijnt dien van te voren nader teverklaren.

Het gaat hier noch om een vertelling,noch om aanteekeningen. Men moet zicheerder een man voorstellen, wiens vrouw,een zelfmoordenares, die zich eenige urenvan te voren uit het venster heeft gegooid,op de tafel opgebaard ligt. Hij is ontzeten heeft nog geen tijd gehad zijn gedachten

5

te verzamelen. Hij loopt de kamers op enneer en doet moeite 't gebeurde te begrijpen,zijn gedachten op één punt te concen-treeren. Bovendien is het een geborenmelancholicus, een van die menschen, diemet zichzelf spreken. En zoo vertelt hij danzelf de toedracht, verklaart die voor zich-zelf. Daarbij spreekt hij zichzelf vaak tegen,in zijn logica, alsook in zijn gevoelens.Spoedig rechtvaardigt hij zich en beschul-digt haar en begeeft zich in bijkomstigeverklaringen. Hierbij komt zoowel eenruwheid van gedachten en van het hartvoor den dag, alsook diep gevoel. Meer enmeer wordt de zaak voor hem daadwer-kelijk hoe langer hoe duidelijker en hetlukt hem zijn gedachten ,,op één punt teconcentreeren." Een reeks herinneringen,die hem te binnen schieten, brengt hemtenslotte onafwendbaar tot de waarheid.Maar de waarheid verhoogt zijn verstand

6

en zijn hart. Tegen het slot verandertzelfs de toon der vertelling, vergeleken bijhet ongeordende begin. De waarheid ver-schijnt den ongelukkige tenslotte tamelijkduidelijk en eenvoudig --- tenminste hijgelooft die zoo te zien.

Dat is het thema. Natuurlijk duurt hetverloop der vertelling, met alle onder-brekingen, meerdere uren. De vorm is vaakverwarrend: nu eens spreekt hij tegenzichzelf, dan weer als het ware tegen eenonzichtbaren toeschouwer, als tegen zijnrechter. Wanneer een stenograaf hemhad kunnen beluisteren en alles woordge-trouw had kunnen opschrijven, dan wasde vertelling een beetje fragmentarischeruitgevallen, maar de psychologische volg-orde zou toch, naar het mij toeschijnt,wel dezelfde zijn. Deze veronderstellingvan een stenograaf, die had kunnen be-luisteren en opschrijven (en wiens rapport

7

ik dim bewerkt zou hebben), zou nu juistdatgene zijn wat ik bij deze vertelling„fantastisch" noemde. Maar een dergelijkprocédé is in de kunst meermalen aange-wend. Zoo heeft bijvoorbeeld Victor Hugoin zijn meesterwerk „De laatste dag vaneen ter dood veroordeelde" zich bijnahetzelfde veroorloofd, en zoo hij al nietjuist een stenograaf vermeldt, laat hij tocheen nog grootere onwaarschijnlijkheid toe :als hij aanneemt, dat een ter dood ver-oordeelde niet alleen op zijn laatsten dag,maar ook nog in zijn laatste uur, en zelfsin zijn laatste minuut zijn indrukken engedachten zou kunnen neerschrijven (ener den tijd voor heeft). Had hij echtergéén gebruik gemaakt van deze fantastischeveronderstelling, dan zou het heele werkniet tot stand zijn gekomen en toch ishet het meest reëele en ware van alzijn werken.

8

EERSTE HOOFDSTUK

I

WIE IK WAS EN WIE ZIJ WAS.

Zoolang zij hier ligt -- is alles tochnog goed; ieder oogenblik loop iknaar haar toe en bekijk ik haar ....

Maar morgen, wanneer men haar weg-draagt.. .. hoe .... hoe zal ik dan alleenblijven I Zij ligt nu in de logeerkamer optafel; daar heeft men twee kaarttafeltjesbij elkaar geschoven; de kist brengt menmorgen pas, een witte, overtrokken metgros de Naples. Trouwens, daarvan wou iknu niet .... Ik loop den heelen tijd op enneer en probeer mij dat alles te verklaren.Zes uur lang al houd ik mij daarmee bezig,

9

maar ik kan mijn gedachten nog steedsniet bij elkaar houden. Het is alleen maar,dat ik steeds weer hoop en daarheen ga. . . .Dat was namelijk záá. ik zal het een-voudig in de volgorde vertellen, In de volg-orde ! ik ben geen schrijver en dat zult Uzelf wel zien. Om het even; ik zal hetvertellen zooals ik het begrijp. Ja, daarin,juist daarin ligt immers mijn heele ont-steltenis, dat ik alles begrijp !

Het was, als U het weten wilt -- d.w.z.wanneer ik van het begin af moet ver-tellen :....zij kwam toen heel eenvoudignaar mij toe, om haar boel te beleenen endan in „de Stem" te kunnen annonceeren,nu ja, dat een gouvernante een betrekkingzoekt, voor haar part zelfs ook in de pro-vincie, maar dat zij ook buitenshuis lessengeeft, enz. enz. Dat was heel in 't beginen zij viel mij verder natuurlijk niet op.Zij kwam, zooals alle anderen eveneens

ID

kwamen — en dat was alles. Maar toenviel zij mij toch eens op : het was zoo eenslank, smal persoontje, van middelbaregrootte, met blond haar, en in den omgangmet mij altijd zoo onbeholpen, zoo terug-houdend, alsof zij zich in mijn tegenwoor-digheid gegeneerd voelde. (Ik geloof, datzij tegenover alle vreemden ook zoo geweestis en ik was natuurlijk even zoo onver-schillig als deze of gene, dat spreekt vanzelf,niet als pandnemer, maar als mensch). Zoogauw zij het geld gekregen had, draaidezij zich meteen om en ging. En steedszonder een woord te zeggen. Anderenvragen nog, willen meer hebben, maar zijniet, zij nam wat men haar gaf... . ikgeloof, dat mijn gedachten voortdurend inde war zitten..... Ja : eerst verbaasde ikmij over haar boeltje : kleine verguld zil-veren oorringen, een armetierig medailion-netje — dingen van twintig kopeken. Zij

II

wist het zelf ook, dat zij voor mij geenwaarde hadden, maar men kon aan haaroogen zien hoe waardevol voor haar dezedingen desondanks waren — en werkelijk,ik heb het later gehoord: dat was alleswat zij van haar ouders bezat. Slechts éénkeer veroorloofde ik mij over haar dingente glimlachen. Dat wil zeggen, kijkt Ueens, ik veroorloof mij nooit zoo iets, ikga met het publiek steeds tactvol om:weinig woorden, beleefd en streng. ,,Streng-heid, strengheid !" is mijn eerste stelregel.Toen zij het echter ééns werkelijk voormogelijk hield mij de overblijfselen -- ja,woordelijk --- de overblijfselen van eenoud jak van hazenvel te brengen, toenkon ik mij niet beheerschen en Zei haarplotseling iets, ja, iets als een opmerking.Heeremijntijd, wat kromp zij ineen enwat werd zij rood! Zij heeft blauwe oogen,groote, nadenkende oogen -- hoe die op-

I2

f likkesden ! Maar zij zei geen woord, namhaar „overblijfselen" en -- ging weg. Toenwas het dan, dat ik haar voor de eerstemaal bijzonder opmerkte en iets dergelijksvan haar dacht, ik wil zeggen, juist zooiets in een bepaalde richting .... Ja, ikherinner mij nog een indruk, zoo U wilt,den hoofdindruk -- de synthese van alles :dat zij vreeselijk jong was, zoo jong, datmen haar voor veertien jaar kon aanzien,terwijl zij toen toch al vijftien jaar en negenmaanden was .... Maar, dat wou ik nietzeggen, niet daarin lag de synthese. Denvolgenden dag kwam zij weer. Later hoordeik, dat zij ook bij Dobrowrawoff en bijMozer met deze overblijfselen van hethazenveljak geweest was, maar die nemenniets anders dan goud -- zij hebben haarniet eens aan het woord laten komen.Maar ik had van haar eens een steenaangenomen -- zoo een goedkoop ding

13

en toen ik, nadat het al gebeurd was, eensnadacht, verbaasde ik mij daar nog over:ik neem, behalve gotid en zilver, ook nietsaan, maar van haar had ik dezen steenaangenomen. Dat was -- ik weet het nogprecies -- de tweede gedachte, die ikover haar had.

Den volgenden keer, dus na Mozer,bracht zij een barnsteenen sigarenpijpje ----geen slecht dingetje, zoo een amateurs-voorwerp, voor mij echter waardeloos, wantwij nemen, zooals gezegd, alleen goud. Hetwas juist twee dagen na die kleine scènewaarover ik sprak. Ik ontving haar dusmet een streng gezicht. Mijn strengheidis --- droogheid. Maar toen ik haar de tweeroebel daarvoor gaf, kon ik mij niet weer-houden haar, in zeker opzicht alsof ik ge-prikkeld was, te zeggen : „Ik doe het alleenvoor U, Mozer zou zooiets heelemaal nietaannemen." De woorden ,,voor U" werden

14

door mij in het bijzonder betoond en juistzoo met een bepaalde bedoeling. Zij waswoedend. Zij vlamde weer op, toen zij dit„voor U" hoorde, zweeg echter, gooidehet geld niet terug, nam het.... Ja, ja --die armoede ! Maar wat bloosde zij ! Ikbegreep, dat ik haar beleedigd had. Toenzij weg was, vroeg ik mezelf af : is dezetriomf over dat kleine ding je dus werkelijktwee roebel waard e Hahaha! Ik weet: nogtweemaal stelde ik mij deze vraag: is hijhet waard t Ja? --- En lachend zei ik ja.ik was toen al te vroolijk. Maar dat wasgeen slecht gevoel: ik deed het toch metopzet, met opzet! Ik wilde haar op deproef stellen, want er waren ten opzichtevan haar plotseling eenige gedachten bij mijopgekomen. Dat was mijn derde bijzonderegedachte over haar.

....Nu, en in dien tijd is alles danbegonnen. Natuurlijk : ik probeerde dadelijk

15

langs omwegen iets naders over haar teweten te komen en verwachtte haar komstmet zeer bijzonder ongeduld. Ik had erimmers een idee van, dat zij spoedig komenzou. Toen zij kwam, knoopte ik een vrien-delijk gesprek met haar aan, natuurlijkbuitengewoon beleefd. Ik ben. toch goedopgevoed, ik heb goede manieren....Hm! -- Toen raadde ik, dat zij goed enzachtmoedig was. Goede en zachtmoedigemenschen verzetten zich niet lang, en ookal zijn zij niet meteen zeer mededeelzaam,verstaan zij toch niet de kunst, het gesprekte ontwij ken ; zij antwoorden kort, maarzij antwoorden hoe langer hoe meer,alleen men moet zelf niet moede worden,wanneer U iets aan het gesprek gelegen is.Natuurlijk heeft zij mij toen niets gezegd.Ook dat van de annonce's in „de Stem" enal het overige werd ik eerst later gewaar.Toen annonceerde zij nog voor haar laatste

16

kopeken, eerst vanzelfsprekend heel trotsch :„Gouvernante zoekt betrekking -- ookbuiten -- Verzoeke condities in geslotenenvelop —" enz. enz. Maar toen : „--- totalles bereid -- tot onderwijs als gezel-schapsdame -- in de huishouding — voorziekenverpleging — kan ook naaien .. " enz.,zooals men dat gewoonlijk annonceert, datkennen wij ! Dat werd natuurlijk hoe langerhoe pretentieloozer. Maar tenslotte, toende vertwijfeling kwam, zelfs : „zondersalaris, alleen voor kost en inwoning".Neen, zij vond geen betrekking! Toen be-sloot ik haar ook eens op de proef te stellen.Plotseling neem ik het laatste nummer van„de Stem" en toonde haar een annonce :„jong persoon, heele wees, zoekt plaats alsgouvernante bij kleine kinderen, bij voor-keur bij ouderen weduwnaar. Hulp in dehuishouding."

,,Ziet U", zei ik, „die heeft vanochtend

een advertentie geplaatst en vanavondvindtzij beslist een betrekking. Ziet U, zoomoet U annonceeren!"

Weer werd zij vuurrood en weer flik-kerden haar oogen op. Zij draaide zichmeteen om en ging weg. Dat beviel mijzeer. Overigens had ik toen al zekerheiden vreesde niets meer: sigarettenpijpjes zalniemand aannemen. Maar zij bezat diezelfs niet meer. Zoo was het dan ook.Den derden dag kwam zij weer, heelemailbleek en opgewonden -- ik begreep meteen,dat het bij haar thuis tot iets ergs gekomenmoest zijn en zoo was het ook inderdaad.Ik zal later vertellen waartoe het gekomenwas, maar nu wil ik mij eerst herinneren,hoe ik haar toen opeens imponeerde,groeide in haar oogen. En dit besluit namik heel plotseling.... Juist, zoo was het :zij bracht dit heiligen beeldje hadbesloten dit te brengen. --- Ja, , juist, nu,

18

nu valt mij alles in, wacht, wacht, daarnet

was ik nog heelemaal in de war..... Maarnu wil ik alles nagaan, iedere kleinebijzonderheid, ieder haaltje. Ik wil mijngedachten den heelen tijd op één puntconcentreeren. Maar nog steeds lukt hetmij niet. Zal ik het wel kunnen 2 Maardie haaltjes, die haaltjes ... .

Het beeld van de Moeder Gods. DeMaagd met het kind, een familieheiligen-beeldje, een oud, met versiering van verguldzilver, waarde -- nu, zes roebel. Ik zie,zij heeft het heiligenbeeld lief, beleent hetheelemaal -- zonder de zilveren bekleedingweg te nemen. Ik zeg tegen haar : „Het isbeter het zilver eraf te nemen, dan kun -tU het beeld weer meenemen. Anders — eenheiligenbeeld beleenen, dat is toch altijd...'

,,Mag U het niet nemen T Is het Udan verboden V"

„Nerf, niet dat het verboden is, ik

Ig

dacht alleen, dat het misschien voorUzelf...."

„Nu goed, neemt U het eraf".,,Weet U wat, ik zal het er liever niet

afnemen. Ik zal het daar in mijn heiligen-kastje zetten", zei ik, nadat ik even hadnagedacht. „Bij de andere heiligenbeelden,onder het lampje. (Sinds ik mijn pandjes-huis geopend had, brandde het lampje bijmij dag en nacht). Neemt U dan eenvoudigtien roebel."

„Tien heb ik niet noodig, geeft U mijmaar vijf, ik kom het beslist lossen."

„Wilt U geen tien °I Zooveel is hetwaard", voegde ik er nog aan toe, toen ikmerkte, dat haar oogen weer donkerderwerden.

Daarop zweeg zij. ik bracht haar vijfroebel.

„Veracht U niemand -- ik ben zelf inverlegenheid geweest, ja zelfs nog erger,

20

en als U mij nu in deze zaak ziet....dan is dat toch, na alles wat ik doorstaanheb...."

„U wilt U wreken op de samenleving IJa ?" onderbrak zij plotseling met bitterenspot, waarin echter veel onwillekeurigs lag(d.w.z. onpersoonlijks, want toen onder-scheidde zij mij beslist nog niet van deanderen, zoodat zij het bijna argeloos zei).

„Haha I" dacht ik, „dus zoo ben jij !Het karakter komt door, hm, behoort totde nieuwe richting."

„ziet U", merkte ik dadelijk halfschertsend, half geheimzinnig op: „Ik —ik ben een deel van die kracht, die steeds hetbooze wil, maar steeds het goede doe .... "

zij keek snel en met groote belangstellingnaar mij op -- er lag veel kinderlijks in.„Wacht U eens -- wat is dat voor eengedachte ? Van wien is deze uitspraak ? Ikheb die eens ergens gehoord...."

21

„O, breekt U Uw hoofd maar nietdaarover. Met deze woorden beveelt Me-phistopheles zich bij Faust aan. Hebt Uden Faust gelezen ?”

„Niet — met aandacht. —"

,,Dat beteekent dan zooveel, dat U hemheelemaal niet gelezen hebt. Toch, dat moetU doen. Maar overigens merk ik op, datU weer spottend gelieft te lachen. Gelooft Uasjeblieft niet, dat ik zoo smakeloos ben mijnrol als pandnemer door de aanbevelingvan Mephisto te willen verschoonen. Eenpandjesbaas blijft een pandjesbaas ! — Datweten wij !"

„Wat, wat eigenaardig bent U I — Ik hebU zoo iets heelemaal niet willen zeggen..."

Zij had willen zeggen : „Ik had niet ge-dacht, dat U een ontwikkeld mensch was,"maar dat zei ze niet. Maar daardoor wistik, dat zij het gedacht had. In ieder gevalbeviel haar mijn opmerking zeer.

22

„ziet U", zei ik, „op eik gebied karimen goed doen. Ik praat natuurlijk nietvan mijzelf. Ik doe, laten wij zeggen,behalve kwaads, heelemaal niets, maar .... "

„Natuurlijk, vanzelfsprekend kan menoveral goed doen,” onderbrak zij mijhaastig, en keek mij daarbij zoo oprechtaan. „Juist op elk gebied," voegde zijer plotseling nog aan toe.

0, ik weet nog, ik herinner mij nogduidelijk deze oogenblikken 1 Wanneer dezejeugd, onze dierbare jeugd iets zoo ver-standigs en doordachts wil zeggen, dan kanmen het op haar naïef, eerlijk gezicht preciesaflezen, wat zij daarbij denkt --: „zie je, nuzeg ik je iets verstandigs, iets doordachts !"

En niet, dat zij het wellicht uit eerzuchtdeed, zooals wij, bijvoorbeeld ! Men ziethet, dat deze jeugd het zelf zeer hoogaanslaat, en eraan gelooft, en het eerbiedigt,en dat zij denkt, dat men het eveneens

23

eerbiedigt, net als zij. 0, die eerlijkheid !Dat is het, waarmee deze jeugd overwint !--- En hoe heerlijk was dat toch bij haar!

....Ik weet het nog, ik heb niets ver-geten! Toen zij vertrokken was, nam ikmeteen mijn besluit. Denzelfden dag nogging ik uit om het laatste over haar, haaromgeving en haar omstandigheden, te ver-nemen. Het meeste wist ik al van Lukerja,haar keukenmeid, die ik al een paardagen uitgevraagd had. Wat ik hoorde, waszoo verschrikkelijk, dat ik niet begreep,hoe men nog, zooals zij, kon lachen en zichinteresseeren voor de woorden van Mephis-topheles -- wanneer men zelf onder zulkevreeselijke omstandigheden leefde !

Maar -- dat is juist de jeugd ! Juist datbedacht ik toen trotsch en vreugdevol overhaar, zelf staat zij aan den rand vanden afgrond, maar desniettemin worden dewoorden van Goethe met vereering aan-

24

genomen. De jeugd is altijd hooghartig --al is het maar een beetje, en al is het ook opde verkeerde plaats. Dat wil zeggen, ikspreek alleen van haar, van haar alleen. Envóór alles, toen beschouwde ik haar als demijne en twijfelde niet meer aan mijn machtover haar .... Weet U, wonderlijk, wonder-lijk is deze gedachte, wanneer men al nietmeer twijfelt ... .

Maar wat is er met mij ! Wanneer ik zoodóbrga, wanneer zal ik dan alles op één puntsamenvatten I Vlugger, vlugger, het gaattoch niet om deze bijzaken ! -- 0 God !

II

HET HUWELIJKSAANZOEK.

Alles wat ik over haar vernam is, in 'tkort gezegd, het volgende

Haar ouders waren al dood, drie jaar ge-

25

leden gestorven en zij was hij slordige tantes,achtergebleven. Het is eigenlijk veel te zachtuitgedrukt, deze tantes alleen maar slordigte noemen. De eene was weduwe, had zeskinderen; de andere was een afschuwelijkeoude vrijster. Haar vader was een kleineambtenaar geweest. In één woord: alles wasgunstig voor mij. Ik kwam als uit eenhoogere wereld : immers was ik kapitein vaneen schitterend regiment, hoewel buitendienst ; was edelman, onafhankelijk enz., enwat mijn pandjeszaak betreft, nu, daarkonden de tantes alleen maar respect voorhebben. Bij die tantes was zij drie jaar inslavernij geweest; maar ondanks dat had zijergens examen afgelegd, had zij het klaargespeeld haar diploma te behalen, dentijd daarvoor uitgezuinigd van haar dage-lijkschen onbarmhartigen arbeid. Dat hadtoch iets te beteekenen, zoo een streven naariets hoogers en edelers! Waarom wou ik dan

4

met haar trouwen 7 Och, naar den duivel metmij, daarover later .... En gaat het daar danom, — De kinderen van de tante moestzij lesgeven, het linnengoed naaien en tenslotte zelfs (zij met haar smalle borst !) devloeren dweilen ! ! En als loon daarvoorhebben zij haar nog haar dagelijksch stukbrood verweten en haar zelfs geslagen. Heteindigde daarmede, dat zij besloten haareenvoudig te verkoopen. Duivels! Deviezigheid der bijzonderheden bespaar ikU liever .... Nadien heeft zij mij allesuitvoerig verteld.

Dit alles werd een heel jaar lang doorhaar buurman waargenomen, een dikkenkoopman, een weliswaar geen gewonen,maar een die twee zaken in kolonialewaren bezat.

Hij had al twee vrouwen onder de aardegebracht en zocht nu naar de derde: endaar Was dan zijn keus op hazr gevallen.

27

Hm -- : „zij is stil en zacht, in armoedeopgegroeid, maar ik trouw alleen om mijnkinderen een moeder te geven" — en der-gelijke schoone woorden–.-dat kent men....Hij had inderdaad kinderen van debeide eerste ten doode toe gekwelde vrou-wen. Toen dong hij dan naar haar hand,had al met de tantes gesproken. Hij wasvijftig jaar. Zij in angst, ontzet d En het wasdan juist in dezen tijd, dat zij zoo vaakbij mij kwam, om te kunnen annonceeren in„de Stem". Tenslotte verzocht zij de tantes,dat haar toch nog even tijd zou worden ge-laten om na te denken. Nu, dien gaf menhaar dan tenslotte, maar een beetje, menliet haar geen rust : „Wij weten ook zonderjouw overtolligen mond niet, wat wij zelfzullen bijten." -- Dat wist ik allemaal alen zoo besloot ik dan, zooals gezegd, tothandelen. Dat was dien dag na het gesprek's morgens. Dien avond was juist de koop-

28

man gekomen en had uit zijn zaak een pondlekkers —voor 5o kopeken -- meegebracht.Zij zat met hem in de logeerkamer, maarik riep Lukerja uit de keuken en zei tothaar, dat zij naar hen toe zou gaan en haarzou toefluisteren, dat ik aan de poortstond en haar iets zeer belangrijks wouzeggen.

Ik was over mijzelf tevreden. Over hetalgemeen was ik dien heelen dag zeertevreden over mijzelf.

En daar aan de poort verklaarde ik haar —die alleen al daarom verwonderd was, datik, een haar totaal vreemd mensch, haarhad laten roepen -- in tegenwoordigheidvan Lukerja, dat ik mij gelukkig zou prijzenen het mij als een eer zou aanrekenen methaar te trouwen.... Ten tweede: zij moestzich over mijn optreden niet verwonderenen dat ik aan de poort, enz. Hm! -- „Ikben een eerlijk mensch, houd rekening met

29

de omstandigheden —" En ik 'oog niet,toen ik zei, dat ik eerlijk was. --- Nu, naarden duivel daarmee! Niet alleen, dat iksprak zooals het behoort, als een welopge-voed mensch, maar ook „origineel"; datis immers de hoofdzaak. -- Wat ? Is het danmisschien zonde dat te bekennen I Ik wilmijn eigen rechter zijn : ik moet dus pro encontra spreken, en dat doe ik dan ook. Ooklater heb ik mij dat altijd met voldoeningherinnerd, ook al was het dom. Ik ver-klaarde haar toen onomwonden, zondereenige verwarring, dat ik, ten eerste, geenbijzonderen aanleg had, niet bijzonder ver-standig, misschien zelfs niet eens bijzondergoed was, mij een tamelijk ordinairen egoistvond (ik heb de uitdrukking nog onthouden,want ik heb die op weg daarheen uitge-dacht en was er voldaan over) en dat hetzeer, zeer goed mogelijk kon zijn, dat ik ookin andere opzichten zeer veel onaangenaams

30

had. Dat werd allemaal met een zekeren trotsgezegd, -- wij weten immers hoe zoo ietsgezegd wordt. Vanzelfsprekend was ik nietzoo smakeloos, dat ik, na edelmoedig mijnfouten opgesomd te hebben, nu ook begonmijn goede zijden naar voren te brengen,zooals bijvoorbeeld: „maar daarvoor ben ikook zoo en zoo". Ik merkte zeer goed, datzij nog vreeselijk bang was, maar ik liet mijtoch niet bewegen. Integendeel, ik maaktehet opzettelijk erger: zei haar ronduit, datzij altijd behoorlijk te eten zou hebben,maar theater, bals, toiletten „daar kwamniets van, -- misschien later eens, wanneerik mijn doel bereikt had." Deze strenge toonbetooverde mijzelf. Ik voegde er nog aantoe, eveneens zooveel mogelijk als bijzaak,dat ik, wanneer ik ook zoo een beroepgekozen had, ik het juist alleen gedaan hebmet een bijzonder oogmerk, hm -- zoo omeen heel bijzondere reden .... Gelooft U

mij, ik heb toch zelf mijn leven lang ditpandjeshuis gehaat, maar in werkelijkheid-- al is het ook belachelijk tegen jezelfgeheimzinnige phrasen te zeggen, maar --ik wou mij toch „op de samenleving wre-ken"! Ja, ja, werkelijk, werkelijk ! Zoodathaar vinnige opmerking 's morgens daar-over, dat ik mij wreekte, toch niet zooonjuist geweest was. Dat wil zeggen, kijktU eens : zou ik haar eenvoudig gezegd heb-ben : „Ja, ik wreek mij op de samenleving,"dan zou zij mij uitgelachen hebben, zooalsdaarvoor 's morgens, en het zou ook werke-lijk belachelijk geweest zijn. Maar nu, meteen indirecte toespeling, zoo met een ge-heimzinnige phrase — daarmee kon men,zooals bleek, gemakkelijk de verbeeldingprikkelen. Bovendien vreesde ik toen alniets meer. ik wist toch, dat de dikke koop-man haar meer tegenstond dan ik en dat ikhaar, toen ik aan de poort stond, als een

32

bevrijder verscheen. Dat begreep ik toch.0, de gemeenheid begrijpt de mensch uit-stekend ! Maar -- was het dan werkelijkgemeenheid I Hoe zal men over den menschrichten 1 Was ik dan toen al niet verliefd ?

....Wacht U even : van een weldaad zeiik haar toen natuurlijk geen woord. Integen-deel, o, heelemaal integendeel: „ik ben hetwien een weldaad bewezen wordt, niet U!"-- wat ik zelfs met woorden uitsprak. Ikkon mij niet beheerschen en het kwam ermisschien dom uit, want ik merkte eenvluchtigen glimlach op haar lippen. Maarzoo in het algemeen won ik zonder twijfel.Wacht — wanneer men zich al eens dezeheele schandelijkheid in gedachten terug-roept, wil ik mij ook de laatste schandelijk-heid herinneren ... , toen ik voor haarstond.... sloop het plotseling heel zachtjesdoor mijn gedachten : „Je ziet er goed uit,slank, goed opgevoed en tenslotte, heele-

3 L. 33

maal . zonder opschepperij gezegd, je bentniet leelijk." Dat was het, dat was het, watop dat oogenblik door mijn hersenen speel-de ! Het spreekt vanzelf, dat zij mij daarbeneden aan de poort nog „ja" zei. Maar....maar ik moet eraan toevoegen: daar aan depoort dacht zij nog lang na voordat zij „ja"zei. Zij dacht záó diep na, zóó diep, dat ikal bijna vragen wou: „En 41" -- Ja, dat deedik ook, ik kon mij niet inhouden. „Nu, watdan ?" vroeg ik, ja, juist met „dan", datweet ik nog heel precies !

....Wacht, ik zal nadenken ... .

....En zij trok zoo een ernstig gezichtje,zoo een.... -- dat ik toen had kunnen be-grijpen ! Maar ik voelde mij gekrenkt. „zouzij werkelijk," dacht ik, „nog kiezen tus-schen mij en den marskramer ?" 0, toenbegreep ik nog niets ! Niets, niets begreepik toen! Tot op den huidigen dag heb ikniets begrepen! Ik weet nog : Lukerja kwam

34

mij achterop, hield mij midden op straatstaande en zei buiten adem : „God zal het Uloonen, mijnheer, dat U ons lief juffertjewil nemen ! Zegt U het haar maar niet, zeis zoo trotsch....

Nu --M trotsch! Lieve, dacht ik, die kleinetrotsheden. Dat is heel mooi, wanneer....nu, wanneer men niet meer twijfelt aan zijnmacht over haar -- wat ? 0, nederig, onbe-kwaam mensch ! En zoo tevreden was ik !Weet U, toen zij daar aan de poort stond ennadacht, of zij „ja" zou zeggen of niet en ikmij verbaasde over dit nadenken — weet Uook, dat zij toen zelfs al zoo een gedachtehad kunnen hebben als : „Als ik toch hetongeluk tegemoet ga, hier of daar, zou hetdan niet beter zijn het grootere ongeluk tekiezen, dus den dikken koopman ? Die kanmij vlugger in zijn dronkenschap doodran-selen 1" --- Wat ? Wat denkt U, had zijzoo een gedachte kunnen hebben ?

35

Maar ook nu begrijp ik niet — zelfsnu begrijp ik niets. Daarnet zei ik, datzij deze gedachte had kunnen hebben:het grootere ongeluk te kiezen, dat zouzijn -- de dikke koopman misschien ? —Maar wie stond haar toen meer tegen:ik of de dikke koopman? De koopmanof de pandjesbaas, die Goethe citeert ?Dat is nog de vraag ! Wat voor een vraag?En dat begrijp je niet ? -- Het antwoordis toch zonneklaar, maar jij zegt, dathet nog een vraag is ! Ach, laat ik naarden duivel loopen. Niet om mij gaathet nu.... Maar, tusschen haakjes: wat isdan nu belangrijk voor mij : gaat het ommij of niet? Ach, deze vraag, die kan ikheelemaal niet beantwoorden .... Hetis beter, dat ik ga slapen. Mijn hoofddoet pijn.

36

III

IK WAS DE NOBELSTE MENSCH.... MAAR IK

GELOOF HET ZELF NIET.

Ik kan niet slapen. Hoe zou ik ook : denheden tijd klopt er iets in mijn hoofd, ikwil alles overzien, de heele schandelijkheid.0, uit wat een vuil kwam ik toen! Dat moestzij toch begrijpen en mijn heele optredenwaardeeren ! ... Ook bevielen mij verschil-lende gedachten, zooals bijvoorbeeld, dat ikeen en veertig was, en zij pas zestien. Hetbetooverde mij zelfs, dit gevoel van onge-lijkheid.... het is zoet, zoo zoet. --

Ik wilde bijvoorbeeld, dat het trouwen àl'anglaise gebeurde, wat hoogstens twee ge-tuigen vergde,Lukerja en nog iemand, en dandirect in den trein en zoo voor twee wekennaar Moskou in eenhotel (ik had daar juistzaken te regelen). Maar zij verzette zich daar-

37

tegen en ik was gedwongen naar de tantes tegaan om haar als verwanten, van wie ik haarkreeg, mijn opwachting te maken. Goed, ikgaf toe en aan de tantes werd de noodigeeerbied bewezen, zooals het hoort. Ik gafdeze schepsels zelfs tweehonderd roebel,elk honderd, en beloofde nog meer. Natuur-lijk zonder haar iets ervan te zeggen, omhaar niet te krenken door de nederigheidvan haar omgeving. De tantes werden na-tuurlijk meteen suikerzoet. Er was ookstrijd over den uitzet: zij had niets, bijna •letterlijk niets, maar zij wilde ook niets.Ondertusschen lukte het mij echter haarduidelijk te maken, dat het zonder iets nietging en zoo kocht ik Guus den uitzet, wantwie had het anders voor haar moeten doen ?Nu, och, voor den duivel.... Intusschenvond ik nog tijd haar sommige van mijngedachten uiteen te zetten, opdat zij ze ten-minste leerde kennen. Ik maakte zelfs haast

38

met de uiteenzettingen. Het belangrijkstewas echter, dat zij mij al meteen bij het be-gin, hoezeer zij zich ook trachtte te beheer-schen, haar heele liefde bracht. Als ik's avonds kwam aangereden, ontving zij mijaltijd zeer geestdriftig, vertelde mij dan ophaar kinderlijk stamelende manier -,--- watheerlijk was dat aan haar ! — haar heeleeerste jeugd, vertelde van haar ouderlijkhuis, van vader en moeder. Maar ik overgootdeze heele extase dadelijk met koud water,juist daarin lag mijn heele plan. Op dezevervoeringen antwoordde ik met zwijgen,met welwillend zwijgen natuurlijk..., maarzij begreep toch spoedig, dat wij verschil-lende types waren en ik-- een raadsel. Maardat wilde ik toch juist, dat beoogde ik juist,een raadsel te schijnen ! Om haar dit raadselter oplossing te geven — heb ik misschiendeze heele domheid uitgedacht! In de eersteplaats : Strengheid -- daarmee leidde ik

39

haar ook mijn huis binnen. Kortom, toen- ,mams verzon ik een heel systeem. Och, dat`ontstond eigenlijk zonder eenige inspan-ning, heelemaal vanzelf. En het was tochanders heelemaal niet mogelijk, ik moest ditsysteem toch scheppen -- gedwongen dooreen onaanwijsbaar feit.... Ik weet werkelijkniet, waarom ik mij altijd nog zelf beschul-dig! Het was een werkelijk doorleefdsysteem. Neen, hoort U eens, wanneer mentoch eenmaal een mensch beoordeelt, moetmen dit alleen doen met kennisneming vanalle omstandigheden.... Hoort U:

....Hoe zal men eigenlijk beginnen?...Dat is nog niet zoo gemakkelijk te vertellen.Zoodra men begint zichzelf te verantwoor-den, wordt het dadelijk moeilijk. Ziet U:de jeugd veracht bijvoorbeeld — het geld.Maar ik legde dadelijk nadruk op het geld,steeds weer, zoodat zij steeds meer ver-stomde. Zij zette groote verbaasde oogen

40

op, hoorde, zag en --- verstomde.... Ziet Ueens : de jeugd is hooghartig, maar bewo-gen ; heeft weinig lijdzaamheid. Is iets ooknog zoo weinig anders, dan wordt het dade-lijk veracht. Maar ik wilde haar het „allesverstaan" meteen in het hart enten, recht-streeks in haar gemoedsleven -- nietwaar ?Laten wij nil een banaal voorbeeld nemen :hoe zou ik dit karakter, laten wij zeggen,mijn vrijwillig gekozen beroep moeten ver-klaren ? Ik begon natuurlijk niet meteendaarover te spreken; anders zou het ge-schenen hebben, dat ik haar om vergiffenisvroeg, maar ik handelde trots, sprak doorzwijgen. 0, daarin ben ik een meester ! Ikheb mijn heele leven lang zwijgend gespro-ken, ik heb met mezelf heele drama's zwij-gend doorleefd. 0; ook ik was ongelukkig!Ik werd door iedereen verstooten, verstootenen .... vergeten, en niemand, niemand wistdat! En plotseling ving deze zestienjarige

41

van gewone menschen roddelpraatjes overmijn leven op en dacht, dat zij alles al wist,terwijl toch het kostbare, de schat, alleen inde borst van dezen mensch zelf opgeslotenbleef ! Ik zweeg den heelen tijd en in 'tbijzonder, wanneer ik met haar samenwas, zweeg ik -- tot den dag van gisteren!— Waarom ik zweeg ? Omdat ik juist eentrotsch mensch was. ik wilde, dat zij datzelf begreep, zonder mijn toedoen, enniet door de verhalen van gewone klets-kousen, maar door dezen mensch zelf teraden en hem te begrijpen ! Toen ik haar inmijn huis nam, verlangde ik van haar volleneerbied tegenover mijn persoon. Ik wou, datzij mij zou aanbidden voor mijn lijden ---en ik was het waard. 0, ik ben altijd trotschgeweest, ik heb altijd 6f alles -- 6f nietsgekozen ! En juist omdat ik geen armzaligstukjë geluk, maar een groot, heel gelukwilde hebben -- juist daarom was ik

42

gedwongen zoo te handelen. -- „Raad hetzelf en schat dan !" Want, nietwaar, U moettoch toegeven, wanneer ik zelf begonnenwas haar te verklaren en vóór te zeggen,praatjes te maken en achting af te smeeken-- dan was dat toch hetzelfde geweest als-- een aalmoes vragen --i overigens —overigens — waarom praat ik daarvan?

Dom, dom, dom en nog eens dom ! - Ikverklaarde haar toen in twee woorden, zon-der omwegen, onbarmhartig (ik leg er dennadruk op, dat het onbarmhartig was), datde hooghartigheid der jeugd op zichzelfwaarlijk wonderlijk mooi, maar -- geenkopeke waard is. Waarom niet ? -- Omdatzij die goedkoop krijgt, omdat die haar tendeel valt nog voordat zij geleefd heeft. Datalles zijn, zooals men pleegt te zeggen, „deeerste indrukken van het zijn". Laten wijmaar eerst eens afwachten, hoe jullie je ge-draagt in den nood ! Goedkoope hooghar-

43

tigheid is altijd gemakkelijk, goedkoopegrootmoedigheid altijd vlak. Zelfs het levendóórgeven — en dat is dan goedkoop, wantdaar kookt nu het jonge bloed en schuimende krachten van den overvloed. Schoonheid,schoonheid verlangt men hartstochtelijk.Neen, neem een andere heldendaad derhooghartigheid, de zware, stille, onhoor-bare, zonder schittering, die, welke vele,vele offers verlangt en geen druppeltje roemoplevert -- wel echter bittere lasterpraat;-- wanneer de belangrijkste mensch alsschurk wordt voorgesteld, terwijl hij tocheerlijker is dan alle mannen van eer bijelkaar.— Nu, probeer eens zoo een helden-daad te volbrengen! — Neen, daarvoor zouU bedanken.... Maar ik -- ik heb mijnheele leven niet anders gedaan dan dezeheldendaad -- gedragen.

Eerst sprak zij tegen. Ach God, hoe zijma mij streed! Maar dan werd zij hoe

44

langer hoe stiller, tenslotte zelfs heelemail.Alleen haar oogen opende zij vreeselijkwijd, wanneer zij naar mij luisterde; zoogroot, groot waren deze oogen, zoo aan-dachtig. En -- en plotseling merkte ik eenglimlach, een wantrouwenden, zwijgzamen,geen goeden.... En met dezen, met dezenzelfden glimlach was het, dat ik haar inmijn huis bracht. Trouwens, zij had andersniemand bij wien zij kon gaan....

IV

ALLEEN PLANNEN EN PLANNEN.

Wie van ons begon toen het eerst °Niemand, Het begon vanzelf, bij den

eersten stap. Ik heb verteld, dat ik haar metstrengheid in huis bracht, ondertusschenverzachtte ik die toch al op den eersten dag.

45

Nog vóór het trouwen had ik haar gezegd, datzij de panden in ontvangst zou nemen en hetgeld uitgeven -- en zij had toen niet tegen-gesproken (verzoeke dat niet te vergeten).Ja, zij ging zelfs met ijver aan het werk. Nu,natuurlijk, de woning, de inrichting --- allesbleef zooals het was. Twee kamers --- deeene, een groote -- de voorkamer, waarvoor de kas één helft was afgescheiden; deandere, ook groot, onze slaapkamer. Mijnmeubels zijn armelijk, zelfs de tantes had-den ze beter. Mijn heiligenkast met hetlampje hangt in de eerste kamer, waar dekas is. Maar bij mij, in mijn kamer, staatmijn kast, waar ook eenige boeken in liggen,en mijn koffer; de sleutels draag ik bij mij.Nu, en dan natuurlijk nog het bed, de tafels,stoelen. Vóár het trouwen al had ik haargezegd, dat er voor ons onderhoud, d.w.z.voor de kost voor mi j, voor haar en Lukerja,die ik bij ons had genomen, dagelijks een

46

roebel en niet meer uitgegeven zou worden :„Ik moet in drie jaar dertig duizend verdiendhebben, anders komt men niet tot geld." Zijsprak niet tegen, maar ik legde er zelf nogdertig kopeken bij. Verder: de schouwburg.Ik had haar gezegd, dat wij niet naar denschouwburg zouden gaan, maar besloot dantoch één keer per maand met haar te gaan,en netjes -- parket. Wij gingen samen,waren er tweemaal, zagen, geloof ik, „DeJacht naar het geluk" en „zangvogels". ---- 0,naar den duivel, naar den duivel daarmee !zwijgend gingen wij erheen en zwijgendkwamen wij naar huis. Waarom, waarom wijons van het begin af aan voorgenomen had-den te zwijgen 7 Eerst waren er toch noggeen twistpunten tusschen ons — alleenzwijgen. Ik weet ook, toen keek zij mij altijdheimelijk aan. Maar toen ik dat merkte,toen zweeg ik pas goed. Het is echter waar :ik was ,het, die volhardde in het zwijgen,

47

niet zij. Harerzijds waren er zelfs een oftwee keer hartstochtelijke uitbarstingen. Zijstormde op mij af, omhelsde mij. Daar dezeuitbarstingen echter ziekelijk waren, hyste-risch, maar ik toch een sterk geluk noodighad, en als eerste geluk haar volle achting,bleef ik natuurlijk koel. Had ook gelijk.Iederen keer na deze uitbarstingen was erden volgenden dag strijd.

Dat wil zeggen: strijd was er eigenlijkniet, maar er was zwijgen en — een steedsdriester, brutaler uiterlijk van haar. „Verzeten onafhankelijkheid"— dat was het, alleenverstond zij het niet. Ja, dit zachte gezichtnam een steeds afgemetener uitdrukkingaan. Gelooft U mij, ik ging haar eenvoudigtegenstaan; — ik ken dat, heb het toch zelfbeleefd. In ieder geval: dat zij soms buitenzichzelf geraakte — daar was niet aan tetwijfelen. Nu, hoe kon men, bijvoorbeeld,nadat men uit zulk vuil, uit zulk een

48

armoede is gekomen, hoe kon men dan plot-seling voor onze armoede den neus optrek-ken ? Kijkt U eens : het was geen armoede,maar het was economie en daar, waar hetpaste, zelfs luxe -- bij de wasch, bijvoor-beeld, bij de helderheid. Ik heb altijd ge-dacht, dat de helderheid van de mannen denvrouwen aangenaam moet zijn. Overigensdeed zij het niet om de armoede, maar ommijn, naar zij meende, smerige gierigheid -- :„Hij beweert, dat hij een doel nastreeft, hijwil karakter toonen!" Voor den schouwburgbedankte zij plotseling zelf. En steeds spot-tender, steeds spottender werd de trek omhaar mond.. . . maar ik versterkte hetzwijgen, ik versterkte nog het zwijgen.

Ik kon toch niet beginnen mij te verant-woorden? De hoofdrol speelde daarbij na-tuurlijk de uitleenkas. Ziet U: ik wist, dateen vrouw, en daarbij een zestienjarige, hetniet kan voorkomen zich heelemaal te

4 L. 49

schikken naar den man. Het is geen oor-spronkelijkheid in de vrouw, het is --- het iseen axioma, zelfs nu nog, zelfs nu nog eenaxioma voor mijl Wat is het dan, dat daar inde zaal op tafel ligt : waarheid blijft waar-heid, daar kon zelfs Mill niets aan veran-derend Maar de liefhebbende vrouw o, deliefhebbende vrouw die aanbidt zelfs denlaster, zelfs een misdaad van den geliefde.Hij zal voor zijn misdaden nooit zulke ex-cuses kunnen vinden, zooals zij ze voor hemzal uitdenken. Dat is grootmoedig, maarniet origineel. Alleen het gebrek aan origi-naliteit heeft de vrouwen in het verderf ge-stort. En waarom nu, herhaal ik, wijst U dandaarheen op de tafel ? Ja, is dat dan misschienoriginaliteit wat daar op de tafel ligt g 0 —0!

Hoort U eens : van haar liefde was ik toenovertuigd. Zij wierp zich toch stormachtigaan mijn hals. Dus zij beminde toch, juister— zij wilde toch beminnen. Ja, ja, zoo was

50

het ook: zij wilde liefhebben, zij zocht lief-de. Maar de hoofdzaak zat juist daarin, datik heelemaal niet zulke misdaden begaanhad, waarvoor zij verontschuldigingen hadmoeten verzinnen. U zegt: „een pandjes-baas!" --- Ja, en iedereen zegt dat. Maar watzegt dat dan -- „pandjesbaas"? Dus moe-ten er toch motieven zijn geweest, wanneerde grootmoedigste mensch tot --- pandjes-baas geworden is? Ziet U: er zijn ideeën,d.w.z. kijkt U eens, er zijn vele ideeën, die,wanneer men ze wil uitdrukken, in woor-den wil uitspreken, vreeselijk dom schijnen.En hoe komt dat? --•- Eenvoudig hierdoor.Omdat wij allemaal vodden zijn en de waar-heid niet kunnen verdragen, of. ... ik weetwerkelijk niet. --- Ik zei daarnet: „de groot-moedigste mensch". Dat is belachelijk.Maar intusschen was het toch werkelijk zoo.Dat is toch waarheid, wat ik zeg, de aller-waarachtigste waarheid! Ja, ik had toen het

51

recht, mij geldelijk in veiligheid te willenstellen en dit pandjeshuis te openen. „Julliehebt mij verstooten, jullie (jullie menschennatuurlijk) hebt mij met verachtelijk zwijgenweggejaagd. Op mijn hartstochtelijken drangnaar jullie hebben jullie ;mij met een belee-diging voor mijn heele leven geantwoord. Ikwas dus gerechtigd daartoe, toen ik mij vanjullie afscheidde, een muur optrok tusschenjullie en mij. Ik heb het recht ertoe, wan-neer ik deze dertig duizend roe bel sparenen ergens in de Krim, aan de Zwarte Zee,tusschen bergen en wijngaarden, op mijnvoor deze dertig duizend roebel gekochtlandgoed, mijn leven wil besluiten. En vóóralles : ik wil zonder wrok tegen jullie, alleenmaar ver van jullie vandaan leven, levenmet het ideaal in de ziel, samen met mijngeliefde vrouw en mijn kinderen, wanneerGod ons die schenken wil. En voor buren envrienden in den nood zou ik een „helpende

52

hand" zijn. Goed, wanneer ik dat nu alleentegen mijzelf zeg, wat zou er dommer zijngeweest dan wanneer ik dat toen aan haarhad voorgespiegeld en uitgeteekend 6/ Datwas het immers waarom ik trotsch zweeg,waarom wij zwijgend tegenover elkaarzaten. Wat zou zij dan daarvan begrepenhebben ? Zestien jaar -- dat is tochnog de eerste jeugd! En wat had zij dankunnen begrijpen van mijn excuses, vanmijn leed I Openhartigheid, onbekendheidmet het leven, jeugdige, goedkoope over-tuigingen, echte kippenblindheid van de„prachtige gemoederen", maar vóór alles --daar was de uitleenkas en dat was voldoende!--Was ik dan misschien een roover, had zijdan zelf niet gezien hoe ik was en dat ikniets onrechtmatigs nam ? 0, hoe vreeselijkis de waarheid op aarde ! Dat verrukkelijkewezen, deze zachte kleine, deze hemel —was mijn tyran, was de ondragelijke folteraar

53

van mijn ziel! ik zou mezelf toch zwart ma-ken, wanneer ik dat niet zei ! U denkt mis-schien, dat ik haar niet bemind hebt Wiekan rnij zeggen, dat ik haar niet bemind heb tZiet U: hieruit kwam boosaardige ironievan het lot en van de natuur voort ! Wij zijnvervloekt, het leven der menschen is ver-vloekt! -- dat van mij nog in het bijzonder !-- Ik begrijp nu, dat ik daarbij iets overzienhad! Hierbij mislukte iets. Alles was tochzoo duidelijk, zoo helder als de hemel wasmijn plan : „Hard, trotsch, heeft moreeletroost van niemand noodig, jammer genoegzwijgend". Zoo was het toch ook, ik loogtoch niet, ik boog toch waarachtig niet ! ,,Zijzal dan zelf de hooghartigheid ontdekken,alleen weet zij die voorloopig nog niet op temerken. Maar wanneer zij het eens raadt,dan zal zij het tienvoudig weten te waardee-

ren en in het stof voor mij neerknielen, metbiddende, gevouwen handen." -- Dat was

54

het plan! Maar hierbij moet ik iets vergetenof uit het oog verloren hebben. Iets heb iktoch niet juist weten te doen. Maar genoeg,genoeg! En wien moet ik nu om vergiffenisvragen 1 Als het uit is, is het uit. Weesmoediger, mensch, en wees trotsch ! Nietjij draagt de schuld.

Neen, ik zeg de waarheid. Ik ben niet bangvoor het aangezicht der waarheid te verschij-nen : zij heeft schuld, zij draagt de schuld !...

V

ZIj WORDT OPSTANDIG.

De oneenigheid begon daarmee, dat hethaar plotseling inviel het geld uit te gevenzooals haar goed dacht, de panden bovenhun waarde te taxeeren en tweemaal ver-waardigde zij zich zelfs over dit onderwerp

55

met mij te debattetren. ik verklaarde hetdaarmee niet eens te zijn. En toen kruistenog die officiersweduwe onzen weg.

Er kwam een oude vrouw, weduwe vaneen kapitein, met een medaillon -- een ge-schenk van haar overleden echtgenoot. Nu,men weet het : een herinnering. Ik gaf haardertig roebel. Toen begon het huilen •men moest het ding goed bewaren. — Na-tuurlijk bewaar ik het goed. Nu, kort engoed, plotseling, na vijf dagen, komt zijterug om het ding in te ruilen tegen een arm-band, die nog niet eens acht roebel waardwas. Ik weigerde natuurlijk. Waarschijn lijkheeft zij toen al iets in de ooggin van mijnvrouw geraden, want toen zij voor de tweedemaal kwam in mijn afwezigheid, ruilde diehet daadwerkelijk tegen haar medaillon in.

Toen ik dat denzelfden dag nog hoorde,sprak ik zacht, maar beslist en verstandigmet haar. Zij zat op het bed, keek naar den

56

grond en liet haar rechtervoet bungelen —een karakteristieke gewoonte -- waarbij zijmet haar teenen steeds boven de bedspreikwam. Een leelijk lachje lag op haar lippen.Toen verklaarde ik haar rustig, zonder zelfsde stem te verheffen, dat het geld mij toebe-hoort, dat ik het recht heb het leven metmijn oogera te bekijken en -- dat ik, toenik om haar hand vroeg, haar toch nietsverborgen had.

Zij sprong op, beefde over haar heelelichaam en -- wat denkt U wel — stampteplotseling als waanzinnig op den grond!Het was eenvoudig een dier, het was eenaanval, het was een stuiptrekkend dier ! Ikwas stom van verbazing: zoo een uitval hadik nooit of te nimmer verwacht. ik verloorhet hoofd echter niet, gaf geen krimp enverklaarde alleen, weer op denzelfden rus-tigen toon, dat ik haar van nu af aan haaraandeel aan mijn werkzaamheden zou ont-

57

houden. Zij lachte mij in mijn gezicht uiten ging — ging de woning uit.

De zaak was echter, dat zij niet het rechthad de woning te verlaten, zonder mijn wiluit te gaan --- dat was tusschen ons nog inden bruidstijd overeengekomen. 's Avondskeerde zij terug; ik sprak geen woord.

Den volgenden dag ging zij weer meteen's morgens uit, den daaropvolgenden weer.Ik sloot de kas en begaf mij naar de tantes.Met haar had ik meteen na het trouwen derelatie verbroken. Zij kwamen noch bij ons,noch gingen wij naar haar toe. Het bleek, datmijn vrouw niet bij haar geweest was. Zijhoorden mij nieuwsgierig aan, lachten mijuit en zeiden : „Komt U toe". Maar ik hadniet anders verwacht. Bij dezelfde gelegen-heid won ik de jongere tante, de onge-huwde, kocht haar om met honderd roebel,waarvan ik haar vijf en twintig meteen over-handigde. Twee dagen later kwam zij bij mij.

58

„Er is een officier", zei zij, ,,een zekereluitenant Jefimowitch,. Uw vroegere regi-mentskameraad, in het spel."

Ik was zeer verwonderd. Van dezen Jeu-mowitch had ik in het regiment de meestekwaadaardigheid moeten slikken. Eenmaand geleden echter was hij, schaamteloosals hij steeds was geweest, tweemaal bij onsgeweest, onder het voorwendsel iets te willenbeleenen. Ik weet nog, dat hij toen gepro-beerd had met mijn vrouw te schertsen. Toenben ik naar hem toe gegaan en heb hem ge-zegd, dat hij het niet moest wagen terug tekomen -- zooals onze relaties nu eenmaalstonden. Maar geen gedachte aan zoo ietswas bij mij opgekomen. Ik dacht eenvoudig,dat hij niet anders dan brutaal en opdrin-gerig was. En nu zei mij plotseling dat wijfvan een tante, dat zij een afspraak gaanmaken en dat de heele geschiedenis door eenvroegere kennis van de oudere tante, een

%I

zekere Julia Sjamsonowna, die bovendiennog weduwe moest zijn van een overste,gesteund werd. -- „En naar deze weduwegaat Uw vrouw toe".

Ik zal korter zijn. In totaal kwam de zaakmij op ongeveer driehonderd roebel testaan. Daarvoor had ik na ' tweemaal vieren twintig uur afgesproken, dat ik in de zij-kamer achter de deur zou staan en op dezewijze het eerste tête-à-tête van mijn vrouwmet Jefimowitch zou bijwonen. Maar toenkwam het nog den avond tevoren tot eenkorte, maar al te belangrijke kleine scènetusschen haar en mij.

Zij kwam kort voor het vallen van denavond terug, ging op het bed zitten, keekmij spottend aan en liet haar beentje weerboven de sprei bungelen. Toen, toen ik haarzoo zag, viel het mij plotseling op, dat zij inde heele afgeloopen maand of ten minste inde laatste twee weken --- eigenlijk heelemaal

6o

niet meer zichzelf geweest was. Het was

plotseling een wild, wanordelijk schepselgeworden, dat bereid was zich in het ver-derf te storten, dat den maaistroom juistzocht. Zoo een wezen kan met haar verstanden haar schaamtegevoel, wanneer zij een-maal de grenzen overschreden heeft, nietmeer den rechten weg vinden, Zij raakt opeen bepaalde wijze uit het spoor, zooalsmen nooit voor mogelijk gehouden zouhebben. Daarentegen zal een ontaarde zielaltijd weten te matigen, zal misschien hetgemeenste doen, maar daarbij toch altijdorde en fatsoen in acht nemen en bovendienzoo mogelijk nog de aanmatiging bezittenboven een ander tG staan.

„Is het waar, dat men U uit het regimentweggejaagd heeft, omdat U uit vrees eenduel afgeslagen hebt?" vroeg zij plotseling,en haar oogen schitterden.

„Ja, dat is waar. Men verzocht mij, na

61

de uitspraak der officieren, het regimentte verlaten, ofschoon ik overigens al eerderzelf mijn ontslag had aangevraagd."

„Als lafaard weggejaagd?"„Ja, ik werd als lafaard veroordeeld.

Maar ik had het duel niet uit vrees afge-slagen, maar omdat ik mij niet voegen wildenaar hun tyrannieke uitspraak : tot een dueluitdagen, wanneer ik zelf een beleedigingniet kon inzien .... Weet U", zei ik plotse-ling, want ik kon mij niet inhouden, „dathet veel meer mannelijkheid bewijst zich teverzetten tegen zulk een tyrannie en alle ge-volgen van deze handeling op zich te nemen,dan iemand tot een duel uit te dagen?"

Ik had mij niet kunnen beheerschen enwas met deze woorden intusschen begon-nen mij te verantwoorden. Maar dat wildezij toch alleen, deze nieuwe vernederingvan mij ! Zij lachte boosaardig.

„Efi is het waar, dat U toen drie jaar

62

lang in de straten van Petersburg als eenlandlooper hebt rondgezworven, den men-schen om tien kopeken hebt gebedeld enovernacht hebt onder de biij ards I"

„Ik heb zelfs overnacht in de Sennaja,in het huis van Wjesemski. Ja, dat is waar;in mijn leven was later, na de uitsluitinguit het regiment, veel nood en kommer,maar geen moreele t kommer, want ik wastoch zelf de eerste, die mij zelf en mijndaden jiaatte. Dat was alleen een verlam-ming van mijn wil, die opgeroepen werddoor mijn vertwijfelden toestand. ....Maardat is nu voorbij, dat is geweest. . . . "

,,Och, natuurlijk. Nu bent U een belang-rijke persoonlijkheid: een financier !"

Dat was natuurlijk een toespeling ophet pandjeshuis. Maar ik beheerschte mijal weer. ik zei tot mijzelf, dat zij het tochalleen maar voorzien had op verklaringenmijnerzijds, die mij moesten vernederen

63

eil — Ik zweeg. tovendien belde er juistiemand en zoo ging ik dan uit de slaap-kamer naar de kassa. Daarop, na eenuur ongeveer, toen zij zich aangekleed hadom weer uit te gaan, bleef zij plotselingnog voor mij staan en zei:

„Vóór de bruiloft hebt U mij daaroverniets gezegd."

Ik antwoordde niet en zij ging weerheen.

En zoo was het dan den volgenden dag,dat ik daar in die kamer achter de deur stonden luisterde hoe mijn lot zich voltrok --maar in mijn zak had ik een revolver.Zij was zorgvuldig gekleed, zat achter detafel op de sofa en Jefimowitch gaf zichalle moeite. Nu, en —: er geschieddedatgene (ik zeg het tot mijn eer), preciesdatgene wat ik vooruit gevoeld had, watik aangenomen had, dat gebeuren zou....ook al was ik mij niet bewust, dat ik

64

het deed.... Ik weet niet of ik mijbehoorlijk uitdruk.

Er geschiedde n.l. het volgende: Ikhoorde een uur lang toe, een heel uur langluisterde ik naar den tweestrijd van eenvrouw, van de meest nobele en meestkuische vrouw, met een stompzinnigen,verdorven bon-vivant. En hoe -- vroeg ikmij verbaasd af --- hoe kon deze naieve,deze kuische, deze onervaren jonge zieldat allemaal wetens Zelfs de geestigsteauteur van een mondain tooneelstuk hadzoo een scène niet kunnen bedenken, zooeen spot, zoo een buitengewoon nalevenlach, met deze heilige verachting, die dereine mensch heeft voor den laster. Enhoeveel geest lag er in haar woorden enwoordjes, wat een scherpzinnigheid inhaar snelle antwoorden en wat een zeker-heid en waarheid in haar oordeelvellingen.En tegelijk hoeveel -- ik zou willen zeg-

gen, -- meisjesachtige goedmoedigheid!Zijn liefdesverklaringen beantwoordde zijeenvoudig met gelach. Hij, die met zijnruwe plannen was gekomen, zat daar plot-seling kleintjes en wist niet wat hemoverkwam. Eerst had ik kunnen denken,dat het harerzijds alleen maar koketteriewas, -- ,,koketterie van een, zij het ookbedorven, maar dan toch geestige vrouw,om zich aantrekkelijker te maken". —Maar neen, de waarheid was zoo glashelder,dat twijfel hierover heelemaal niet konbestaan. Alleen uit haat jegens mij, van-zelf ontsproten, ingebeelde plotselinge haatjegens mij, had zij, dat onervaren ding,kunnen besluiten tot dit rendez-vous. Maarzoodra het tot de daad kwam, ontwaaktezij meteen. Zij sloofde zich uit om mij opeen andere wijze, doet er niet toe waar-door, te beleedigen, maar het is toch al tebegrijpelijk, dat zij, die tot zoo iets

66

afschuwelijks scheen te hebben besloten,dadelijk op dezen weg bleef staan en om-keerde toen zij ervoor stond. Zij verdroeghet niet. En zij, deze zondenlooze, kuischeziel, die haar ideaal bezat, zou door eenJefimowitch of wien ook van deze bon-vivants verleid kunnen worden ? Hij ver-wachtte alleen gelach bij haar. De hellewaarheid verhief zich in haar ziel en deonwil riep alleen spot in haar hart op. Ikherhaal: deze gek zat ten slotte heelemaalbeduusd op zijn stoel, keek mokkend enantwoordde ternauwernood, zoodat ik albang was, dat hij misschien uit lage wraak-zucht zou probeeren haar te beleedigen. Enik herhaal nog eens, het zij tot mijn eergezegd — : ik hoorde het heele gesprekzoo goed als zonder eenige verbazing aan.Het was of ik iets bekends terugvond. Ikwas intusschen er alleen daarom heen ge-gaan om dit bekende weer te vinden. Ik

67

ging er heen zonder aan eenigerlei beschul-diging geloof te hechten, hoewet ik derevolver in mijn zak had gestoken — datis de heele waarheid. En hoe had ik mijhaar dan ook anders kunnen denken? Waar-om hield ik dan van haar, waarom achtte ikhaar dan zoo hoog, waarom was ik danmet haar getrouwd ? 0, natuurlijk werdhet mij duidelijk, hoezeer zij mij haatte,maar het werd mij ook duidelijk hoe onbe-dorven, hoe rein zij was. Ik maakte plotse-ling een eind aan de scène, doordat ik dedeur opende. Jefimowitch sprong op; ikbood haar mijn arm aan en verzocht haarmet mij het huis te verlaten. Jefimowitchherstelde zich tamelijk vlug en lachtegeamuseerd.

„O, tegen de heilige huwelijksrechtenheb ik natuurlijk niets in te brengen!Neemt U haar mee, asjeblieft! En weet U"riep hij mij nog na, „hoewel een fat-

68

soenlijk mensch zich eigenlijk met Uniet meten kan, ben ik toch, uit achtingvoor Uw vrouw, tot Uw beschikking....wanneer U echter den moed daartoehebt...."

„Hoort U het 7 " vroeg ik haar en hieldhaar nog een oogenblik op den drempelvan de deur terug.

Toen, den heelen weg naar huis geenwoord. Ik leidde haar aan de hand en zijverzette zich niet. — Integendeel, zij waszeer onder den indruk en dat niet alleen opden weg naar onze woning. Toen wij bij onsthuis gekomen waren, ging zij op een stoelzitten en richtte stijf den blik op mij. Zijwas ongewoon bleek : ook al vertrokken haarlippen meteen weer spotzuchtig, keek zij mijtoch aan met een blik vol trotsche uitdagingen was zij, geloof ik, er vast van overtuigd,tenminste de eerste oogenblikken, dat ik haarnu meteen zou neerschieten. Maar ik trok

69

zwijgend mijn revolver uit mijn zak enlegde die op tafel. Zij keek van mij naar derevolver, van de revolver naar mij. (NeemtU er nota van : deze revolver was haar albekend. Ik had haar gekocht omdat ik geenzin had er groote honden of een sterken huis-knecht op na te houden, zooals bijvoorbeeldMozer. Bij mij maakt de meid de deur open.Maar anderzijds kunnen wij toch niet heele-maal zonder zelfverdediging -- wanneer demenschen nu eenmaal weten, dat men altijdgeld in huis heeft. En daarom had ik dusdeze revolver gekocht. Toen ze nu bij mij inhuis kwam, interesseerde zij zich de eerstedagen in 't bijzonder voor dat ding en iklegde haar toen het heele systeem uit enoverreedde haar zelfs een keer op een doelte schieten. Let daar wel op).

Zonder verder te letten op haar ver-schrikten blik, lei ik mij half ontkleed opbed. Ik was niet weinig uitgeput. Het was al

70

elf uur. Zij bleef op haar plaats zittenzonder zich te verroeren, wel een uur langongeveer. Toen doofde zij het licht uit enging, eveneens gekleed, tegen den muurop den divan liggen. Voor den eersten keerging zij niet naast mij liggen. -- OnthoudtU dat ook.

VI

EEN VERSCHRIKKELIJKE HERINNERING.

Nu komt een vreeselijke herinnering.'s Morgens werd ik wakker, om acht uur

ongeveer. De kamer was al bijna heele-maal licht. Ik werd plotseling wakker bij volbewustzijn en sloeg de oogen op : zijstond aan de tafel en hield de revolver in dehand. Zij merkte niet, dat ik ontwaakt wasen haar gadesloeg. En plotseling zie ik : zij

71

gaat op mij af met de revolver in dehand .... Ik sloot dadelijk de oogen enhield mij slapende.

Zij kwam tot aan het bed en boog zich overmij. — Ik hoorde alles... ook al was het dood-stil, ik hoorde deze stilte toch.... Toen—eenkrampachtige beweging -- : ik sloeg plotse-ling, tegen mijn wil de oogen op -- en derevolver was al dicht bij mijn slaap. Onzeblikken ontmoetten elkaar. Wij keken elkaarniet langer dan een seconde aan. Met in-spanning van al mijn krachten sloot ik deoogen weer en op hetzelfde oogenblik namik ook met alle energie die in mij was hetbesluit niet meer te bewegen en de oogenniet meer te openen, ongeacht wat mijook te wachten stond.

Het komt inderdaad soms voor, dat ookeen mensch in diepen slaap plotseling deoogen opent, zelfs het hoofd opheft en in dekamer omkijkt, en dan, na een seconde, het

72

hoofd weer op het kussen legt en inslaaptzonder zich zijn beweging bewust te zijn ofzich die later nog te herinneren. Toen ik,nadat onze blikken elkander hadden ont-moet en ik de revolver heel dicht bij mijnslapen had gezien, plotseling de oogen weersloot en mij roerloos hield, als iemand dievast slaapt -- toen kon U beslist gelooven,dat ik daadwerkelijk sliep en niets gezienhad, des te meer daar het toch zeer onwaar-schijnlijk moest zijn, dat ik, na te hebbengezien wat ik zag, op zoo een oogenblik deoogen weer had kunnen sluiten.

In ieder geval was het onwaarschijnlijk.Maar ondanks dat had zij toch de waarheidkunnen raden -- dat was het, wat mij plot-seling op dit zelfde oogenblik door hethoofd spookte. Wat een wervelwind van ge-dachten en gevoelens ging daar in minderdan een seconde door mijn wezen heen !0, electriciteit der menschelijke gedachten!

73

De stilte duurde voort en -- plotselingvoelde ik aan mijn slaap, dicht bij mijn haarde koude aanraking met het ijzer.... U zultmij vragen of ik nog steeds op reddinghoopte? Ik zal U antwoorden als aan mijnGod: ik had niet de minste hoop, misschienéén op de honderd, dat ik niet neergescho-ten zou worden. Waarom—vraagt U mij —nam ik dan den dood van haar aan? Maar ikvraag: wat was het leven dan nog voor mij,nademaal het door mij verafgode wezende revolver op mij gericht had? Bovendienvoelde ik met mijn heele ik, dat op ditoogenblik tusschen ons een strijd gestredenwerd, een vreeselijke strijd op leven endood, de strijd met dezen zelfden „lafaard"van vroeger, die door de kameraden wegenslafheid was weggejaagd! Ik wist dat en zijwist het ook, wanneer zij alleen maar dewaarheid geraden had -- dat ik niet sliep !

Misschien is het ook zoo niet geweest,

74

misschien heb ik dat alles op dat oogenblikook niet gedacht, maar dat had toch alleszoo moeten zijn, zij het ook zonder gedach-ten. Ik heb immers daarna anders nietsmeer gedaan dan op dat uur van mijnleven daaraan te denken.

Maar U kunt ook nog een andere vraagstellen : waarom behoedde ik haar niet voorde misdaad? 0, ik heb mijzelf daarna welduizendmaal deze vraag gesteld -- iederenkeer wanneer ik met een huivering ditoogenblik probeerde te realiseeren. Maarmijn ziel was toen in duistere vertwijfeling :ik ging onder, ik ging zelf onder, wien hadik dan nog kunnen redden`? En hoe weet U,of ik in 't algemeen nog iemand had willenredden ? Hoe kan men weten, wat ik toenheb kunnen voelen ?

Intusschen was mijn bewustzijn klaar wak-ker, en kookte en ziedde het in mij .... Deseconden kwamen en gingen, het was dood-

75

stil.... zij stond nog altijd over mij gebogen-- en plotseling voer er een hoop door mijheen ! ik sloeg snel de oogen op: zij wasniet meer in . de kamer. Ik richtte mij opin bed. -- Ik, ik had overwonnen ! --- enzij was voor eeuwig overwonnen !

Ik ging naar de voorkamer voor het ont-bijt. De samovar werd bij ons altijd in deeerste kamer opgesteld en thee schonk zijaltijd in. Ik ging zwijgend aan tafel zittenen nam mijn glas van haar in ontvangst.Zoo, na vijf minuten, keek ik voor het eerstnaar haar tegenover mij. Zij was ontzettendbleek, nog bleeker dan een dag daarvoor enkeek mij aan. En plotseling -- plotseling,toen zij merkte dat ik haar gadesloeg, ver-trok zij haar bleeke lippen tot een bleeklachje met een schuwe vraag in de oogen..... Zoo, twijfelt zij nog steeds ? is de vraag.Weet hij het of weet hij het niet; heeft hijgezien of heeft hij niet gezien ? Onver-

76

schillig wendde ik den blik van haar af.Na de thee sloot ik de kas, ginglnaar

de markt en kocht een ijzeren bed en eengroot bedscherm. Naar huis teruggekeerd,liet ik het bed in de eerste kamer opzettenen met het scherm de kamer afdeelen. Datwas een bed voor haar, maar ik zei ergeen woord van. Ook zonder woordenbegreep zij door dit bed, dat ik „allesgezien heb en alles weet." Voor den nachtlegde ik de revolver als steeds op tafel.'s Avonds laat ging zij in dit nieuwe bedliggen: het huwelijk was ontbonden. —Zij was overwonnen, maar haar was nogniet vergeven. In den nacht begon zij teijlen en den volgenden ochtend hadzij hooge koorts. Zes weken lag zij in bed.

77

TWEEDE HOOFDSTUK

I

EEN TROTSCHE DROOM.

Lukerja heeft mij zooeven verklaard, datzij niet meer bij mij blijven wil en wegwil gaan, noodra mevrouw begraven is.

Heb knielend vijf minuten gebeden, ik wildeeerst een heel uur lang bidden, maar ik denk,ik denk den heelen tijd -- louter ziekelijkegedachten en een ziek hoofd. — Wat bidden !-- zou toch zonde zijn.... Eigenaardig dat ikniet slapen wil. In groot verdriet, al te grootverdriet wil men toch na de eerste, sterksteuitbarstingen altijd slapen. Ter dood ver-oordeelden moeten, zoo men zegt, den laat-sten nacht ongewoon vast slapen. Ja, dat

78

moet ook wel -- dat verlangt de natuur,anders zouden de krachten niet toereiken.....1kk ging op den divan liggen, maar konniet inslapen....

-- Zes weken hebben wij haar dag ennacht verpleegd : ik, Lukerja en de zuster uithet ziekenhuis. ik spaarde geen geld, ik hadzelfs behoefte eraan veel voor haar uit tegeven. Van de doktoren riep ik ook Schroderbij haar en betaalde hem tien roebel vooriedere visite. Toen zij geleidelijk het bewust-zijn terugkreeg, ging ik minder vaak naarhaar toe. Toen zij tenslotte opstond, het bedverliet, ging zij zachtjes en zwijgend in mijnkamer zitten bij de kleine tafel, die ik intus-schen eveneens voor haar gekocht had... .Ja, het is waar, wij zwegen heelernaal; laterbegonnen wij soms ook over een of anderonderwerp te spreken — maar altijd overiets onbelangrijks. ik was natuurlijk opzette-

79

lijk niet spraakzaam, maar ik merkte zeergoed, dat ook zij blij was geen overbodigwoord te hoeven te zeggen. Dat scheen mijharerzijds heel natuurlijk toe: „zij is veel tegeschokt, veel te sterk overwonnen," dachtik, „en men moet haar tijd geven te vergetenen zich weer in te leven." Zoo zwegen wijdan beiden, maar ik bereidde mij in mijnhart ieder oogenblik voor op de toekomst.ik meende, dat ook zij hetzelfde deed en deedvoortdurend moeite te raden waar zij eigen-lijk bij zichzelf nu aan zou kunnen denken.

Natuurlijk heeft niemand er een idee vanhoezeer ik heb geleden, toen ik tijdens haarziekte bij haar waakte. Zelfs voor Lukerjaverborg ik het. Ik kon het mij niet voorstel-len, kon zelfs de veronderstelling niet aan-nemen, dat zij zou kunnen sterven voordatzij alles had vernomen. Maar toen zij hetgevaar te boven was en haar gezondheid ge-leidelijk weer terugkreeg, toen, dat weet ik

8o

nog heel precies, werd ik spoedig en welheelemaal gerustgesteld. Ik besloot zelfsonze „toekomst" zoo ver mogelijk op te schui-ven en voorloopig alles te laten loopen zoohet liep. Inderdaad, er gebeurde toen metmij iets wonderbaarlijks en bijzonders, —anders kan ik het niet opvatten: ik had over-wonnen en alleen de bloote erkenning daar-van bleek voor mij volkomen voldoende tezijn. En zoo verliep dan de heele winter. 0,wat mij betrof, ik was zóó tevreden als nooittevoren -- en dat was ik den heelen winter.

Ziet U: in mijn leven was er een vreese-lijk, uiterlijk noodlot, dat tot aan den tijd,d.w.z. tot aan den dag der catastrophe metmijn vrouw, mij Tederen dag, ieder uur be-zwaarde : dat was het verlies van mijn repu-tatie en die uitsluiting uit het regiment,kortom: een tirannieke onrechtvaardigheidhad mij bezocht. Het is waar, mijn kame-raden hielden niet van mij wegens mijn

6 L. Bi

zwaartillend karakter en, misschien ook,wegens mijn eigenaardig karakter, hoewelhet toch vaak voorkomt, dat datgene wat deéén hoog houdt, acht en waardeert, tegelijkom een of andere reden den ander belache-lijk toeschijnt. Ook op school heeft mennooit van mij gehouden. Altijd en overalhield men niet van mij. Ook Lukerja magmij niet. Het voorval in het regiment, ook alis dat in den grond van 'de zaak het gevolgvan mijn impopulariteit, was toch in iedergeval toevallig. Ik zeg dat alleen, omdat erniets is dat meer krenkend en ondragelijk isdan door een toeval te gronde te gaan, dooreen toeval, dat evengoed ook niet had kun-nen bestaan, door het ongelukkige samen-treffen van omstandigheden, die andersmisschien als een wolk voorbij gedrevenwaren. Voor een intelligent mensch is datbijna vernederend.

De zaak was als volgt:

82

In de pauze in den schouwburg ging iknaar buiten, naar het buffet. Toen trad deluitenant der huzaren A—ff plotseling even-eens binnen en vertelde aan twee anderehuzaren uit zijn regiment met tamelijk luidestem -- tenminste zoo, dat alle aanwezigeofficieren en het publiek het konden hooren-- dat een kapitein van ons regiment, Be-surnzeff in den corridor schandaal gemaakthad en — „waarschijnlijk dronken was." Erontspon zich verder daarover geen gespreken bovendien was het ook nog een vergis-sing, want de kapitein Besumzeff was nochdronken geweest, noch had hij bijzonderschandaal gemaakt. De huzaren gingen opeen ander onderwerp over en daarmee washet afgedaan. Den volgenden dag echterwerd de geschiedenis in ons regiment bekenden dadelijk wist men ook, dat van de offi-cieren van ons regiment ik alleen erbij ge-weest was en niet naar luitenant A—ff toe-

83

gegaan was, toen hij zich op ongepaste wijzeover kapitein Besumzeff had uitgelaten, omhem althans met een opmerking tot de ordete roepen. Maar — waarom zou ik dat heb-ben moeten doen 7 Wanneer hij iets tegenonzen kapitein Besumzeff had, was dat tocheen persoonlijke aangelegenheid, om welkereden had ik mij daarmee moeten bemoeien IMaar mijn kameraden vonden, dat de zaakgeen persoonlijker kant had, maar het heeleregiment aanging: ik had door mijn houdingaan alle bij het buffet aanwezige officierenen aan het publiek getoond, dat er in onsregiment ook officieren zijn, die ten op-zichte van hun eer en die van het regimentniet bijzonder gevoelig zijn.

Met deze opvatting kon ik het niet eenszijn. Men gaf mij te verstaan, dat ik nog alleskon goedmaken, wanneer ik alsnog A—ffopheldering gaf. Dat wilde ik echter niet endaar ik geprikkeld was, weigerde ik trotsch.

84

Meteen diende ik mijn ontslagaanvrage in.Dat is de heele geschiedenis. Uiterlijktrotsch, maar innerlijk gebroken ging ikheen : krank van wil, krachteloos in den geest.Daar kwam dan nog bij, dat mijn zwager inMoskou ons klein kapitaal verloor en daar-mee ook mijn aandeel verloren ging. En zoobleef ik dan zonder één kopeke op de keienstaan. Ik had een burgerbetrekking kunnenaannemen, maar ik deed het niet: na deschitterende wapenrok, wou ik geen eenvou-dige uniform dragen, ergens bij de spoor-wegen dienen. Moest er eenmaal schande inmijn leven zijn, nu dan maar schande, hoeerger hoe beter --- dat was het waaraan ikde voorkeur gaf. Toen volgden drie jarenvan duistere herinneringen en daarbij ookdie uit het huis van Wjaseinski. -- Ander-half jaar geleden stierf in Moskou een rijkeoude vrouw,mijn peettante, en liet mij,even-als aan al haar petekinderen, geheel onver-

85

wachts drie duizend roebel achter. Dat gafmij aanleiding na te denken en ik bepaaldemijn lot. Ik koos de pandjeskas, zonder mijverder om de menschen te bekommeren:eerst geld krijgen, dan een winkel en -- eennieuw leven, ver van oude herinneringen : --dat was mijn plan.... Niettemin kwelde mijhet duistere verleden en de eer die ik ver-loren had ieder uur, iedere minuut vanmijn leven. Toen trouwde ik.

Of het toeval was of niet -- ik weet hetniet. -- In elk geval dacht ik, toen ik haarin mijn huis bracht, dat ik een vriendin bin-nenbracht, want een vriend had ik maar alte noodig. Maar ik zag duidelijk in, dat dezevriend eerst voorbereid, opgevoed, zelfsoverwonnen moest worden. En hoe zou ikdeze zestienjarige, die vooroordeelen - had,zoo ineens iets hebben kunnen uitleggen 4Bijvoorbeeld, hoe zou ik haar zonder de toe-vallige hulp der vreeselijke catastrophe met

86

de revolver ervan kunnen overtuigen, datik geen lafaard ben en dat men mij inhet regiment ten onrechte als een lafaardhad veroordeeld '1

Maar de catastrophe kwam op tijd. Toenik standhield tegenover de revolver, wreekteik mij op mijn heele duistere verleden. En ookal vernam niemand dat, zoo vernam zij hettoch, want dat was alles voor mij, want zij -zelf was mij alles, was in mijn gedachten deheele hoop van mijn toekomst ! Zij was deeenige mensch, die ik heelemaal voor mij-zelf bestemde, een anderen had ik niet meernoodig -- en daar had zij dan alles begre-pen. Zij had tenminste begrepen, dat hetvan haar onrecht geweest was zich bij mijnvijanden aan te sluiten. De gedachte aanmijn overwinning stelde mij gerust. In haaroogen kon ik bijgevolg niet meer gemeenzijn, misschien hoogstens nog een bijzondermensch, maar ook dat was mij, na alles wat

87

er gebeurd was, heelemaal niet zoo onaan-genaam. Eigenaardigheid is geen laster, in-tegendeel, bevalt soms zelfs het vrouwelijkekarakter. Kortom, ik stelde opzettelijk deoplossing van de zaak uit: het gebeurde wasvoorloopig voor mijn geruststelling meerdan genoeg en hield zoo een massa beeldenen materiaal in voor mijn droomen ! Dat isjuist de gemeenheid, dat ik juist een droomerben: mij waren de droomerf genoeg, vanhaar echter dacht ik, dat zij wachten zou.

Zoo verliep de heele winter, als het warein de verwachting van een of andere gebeur-tenis. Ik hield ervan haar heimelijk gade teslaan, wanneer zij zoo aan haar tafeltje zat.Zij was bezig met een handwerkje, naaidehet linnengoed, maar 's avonds las zij boe-ken, die zij dan uit mijn kast nam. De keuzeder boeken, die ik bezat, moest op haarwijze te mijnen gunste uitvallen. Zij gingbijna nergens heen VQQr de schemering, na

88

het eten, ging ik lederen dag met haar wan-delen, en wij namen beweging, maar datgebeurde steeds volkomen zwijgend, preciesals vroeger. Ik streefde er steeds naar zoo tedoen alsof wij niet zwegen en het in alleszonder woorden eens waren, maar wij ver-meden, zooals gezegd, allebei overbodigewoorden. Ik deed het met opzet en menmoest haar, dacht ik, „tijd laten". -- Eending is in elk geval eigenaardig : het kwamgeen enkele maal bij mij op, dat ik ervanhield haar heimelijk te observeeren, terwijlik anderzijds gedurende den heelen wintergeen enkele maal had gemerkt, dat ook haarblik op mij rustte. Ik dacht, dat dat haarschuchterheid was. En bovendien was zijvan zoo een schuwe zachtmoedigheid, zagzij er zóó slap uit na haar ziekte. ,,Neen,wacht liever af en — en zij zal plotselingvanzelf tot je komen.... "

Deze gedachte betooverde mij op onweer-

89

.

staanbare wijze. Voeg daar nog aan toe : hetgebeurde soms, dat ik mij zelf in zekeren zinophitste en mijn geest en mijn verstand zoover bracht, dat ik haar haatte. En dat duur-de dan zoo geruimen tijd. Toch kon dezehaat zich nooit zoo goed in mijn ziel nes-telen. En toch voelde ik ook zelfs in hetgeheim, dat het eigenlijk slechts een spelwas. En zelfs toen heb ik, al was ik het ook,die ons huwelijk verscheurde, doordat ik hetbed en het scherm gekocht had, —zelfs toenheb ik nooit, nooit in haar een misdadigsterkunnen zien. En niet omdat ik haar mis-daad lichtvaardig had beoordeeld, neen,omdat ik mij had voorgenomen haar heele-maal te vergeven, van den eersten dag afaan al, zelfs al vóórdat ik het bed kocht! Inéén woord, dat was een eigenaardigheidmijnerzijds, want in moreel opzicht ben ikstreng. -- Integendeel, in mijn oogen waszij dermate overwonnen, zóó vernederd, zóó

9©

verpletterd, dat zij mij in mijn hart verdrietdeed, hoewel mij anderzijds bij dit alles degedachte aan haar vernedering beslist aan-genaam was. Ja, ja, de gedachte aan dezeonze ongelijkheid beviel mij ... .

Dezen winter deed ik opzettelijk veelgoeds. Gaf onder andere aan twee debi-teuren uitstel van betaling en gaf een armevrouw geld zonder eenig onderpand. Mijnvrouw zei ik niets daarvan, opdat zij het zouvernemen. Maar de arme vrouw kwam van-zelf om mij te bedanken -- het had niet veelgescheeld of zij was op de knieën gevallen.Zoo hoorde zij het dan toch. Het scheen mijtoe, dat het haar werkelijk vreugdevolstemde dit van de arme vrouw te hooren.

Toen kwam de lente; het was al middenApril, de luiken werden weggenomen en dezon wierp reeds lichtende stralenbundels inonze zwijgzame kamers. Maar de blinddoekwas nog voor mijn pogen en hield

91

mij blind. Die noodlottige, vreeselijkeblinddoek! Hoe kwam het toch, datplotseling mijn oogen opengingen en ikopeens alles zag en alles begreep I Ofhet een toeval was, of was het de dagvan een termijn, die verliep, of was heteen zonnestraal, die in mijn stomp ge-worden geest de gedachten en de waar-heid op deed lichten I Neen, daar warengeen gedachten in het spel, noch eenbestemming, daar ging plotseling eenkleine ader open, een ader die tot dusverschijndood was geweest, die plotselingineenkromp en tot het leven kwam enmijn heele afgestompte ziel verlichtteen mijn heelen duivelschen hoogmoed,zoodat ik toen bijna opsprong van mijnstoel. En het geschiedde toch zoo plot-seling, zoo onverwachts. Het gebeurdetegen den avond, zoo om vijf uur 's mid-dags....

92

II

DE BLINDDOEK VIEL.

Eerst nog twee woorden. Een maandgeleden al was mij bij haar een eigenaardige,nadenkende houding opgevallen. Dat wasgeen zwijgzaamheid meer, maar zoo eendiep gepeins. Dat had ik eveneens plotselinggemerkt. Zij zat met een handwerkje, hethoofd gebogen en merkte niet, dat ik naarhaar keek. En toen viel het mij plotseling op,dat zij zoo smal, zoo mager was geworden,het gezichtje zoo bleek en de lippen zoobloedeloos en daarbij dan dat stille nadenken— dat maakte mij plotseling vreeselijk aanhet schrikken. Ook eerder al had ik haar eenbeetje droog hooren hoesten, in 't bijzonder's nachts. Ik stond meteen op en begaf mijnaar Schroder om hem te halen -- zonderdat ik haar daar iets van zei.

93

Schr6der kwam den volgenden dag. Zijwas zeer verwonderd en keek verbaasd nueens mij, dan weer Schroder aan.

„Maar ik ben toch heel gezond 1" zei zijdaarop met een onverschillig lachje.

Schroder onderzocht haar niet heel nauw-keurig --- deze medici zijn niet zelden slor-dig uit louter eigendunk -- en zei mij dan inde zijkamer, dat het niet veel om het lijf had,dat het nog overgebleven was van haar ziekte,en dat het misschien niet slecht was, wanneerzij den zomer aan zee kon doorbrengen, of,als dat niet mogelijk was, ergens op het land.Met andere woorden : hij zei niets behalvedat het zwakte was of zoo iets. Toen Schroderweg was, zei zij mij, terwijl zij mij bijzonderernstig aankeek, plotseling nog eens:

„Ik ben heusch, heusch heelemaal ge-zond!"

Maar nauwelijks had zij het gezegd ofzij bloosde plotseling, oogenschijnlijk van

94

schaamte. Natuurlijk was dat schaamte ! 0,nu begrijp ik het: zij schaamde zich, dat ik

nog haar man was, en bezorgd was voor haar,alsof ik nog werkelijk haar man was. Maartoen begreep ik het niet en schreef het bio-zen aan haar deemoed toe (De blinddoek ! )

En -- toen r--- dat was na verloop van eenmaand, zoo om vijf uur 's middags, in Aprilop een helderen, zonnigen dag. Ik zat aan dekas en rekende. Plotseling hoor ik, dat zij inmijn kamer aan haar tafeltje bij het hand-werken -- zachtjes, heel zachtjes --- zingt.Dat kwam zoo onverwacht, maakte op mijzoo een verpletterenden indruk. -- Tot dus-ver had ik haar bijna nooit hooren zingen,hoogstens in de allereerste dagen, nadat ikhaar in mijn huis had gebracht, toen wijnog konden stoeien, schijfschieten, e.d.... .Toen was haar geluid tamelijk krachtig engezond en zij het ook ongeschoold, toch zeeraangenaam en helder geweest. Nu echter

95

was het liedje zoo zwak — o, niet dat hetzwaarmoedig was --- het was een of andereromance —, maar het was, alsof er in haarstem iets was gesprongen, gebroken, alsofhet stemmetje geen weg wist, alsof het liedzelf ziek was geweest. Zij zong slechts half-luid en plotseling, bij een hoogere noot, brakde stem af -- zoo een arm stemmetje, zoodeed het iemand zeer, toen het afbrak! Zijhoestte een beetje en begon toen weerzacht, heel zachtjes, nauw, nauw hoorbaarte zingen... .

Men zal over mijn opwinding lachen, maarnooit zal iemand begrijpen, waarom ik plot-seling zoo opgewonden was. Neen, zij deedmij nog geen zeer.. .. Het was heel ietsanders. Eerst, tenminste in de eerste minu-ten, kwam er plotseling iets over mij vanniet-kunnen-begrijpen, een ontzettende ver-bazing, ja: een vreeselijke en eigenaardige,ziekelijke en bijna mystieke verbazing: „Zij

96

zingt, en dat in mijn tegenwoordigheid ! ?Zou zij mij misschien vergeten zijn?"

Stom van verbazing bleef ik zitten. Toenstond ik plotseling op, nam mijn hoed enging weg, in zekeren zin zonder eraan tedenken wat ik deed. Ik wist tenminsteniet waarheen en waarom ik ging. Lukerjabracht mij mijn jas.

,,Zingt zij ?" vroeg ik haar onwillekeurig.Zij begreep mij niet en keek mij verwon-derd aan. Overigens was ik ook werkelijkonbegrijpelijk.

,,Zingt zij nu voor het eerst ?"„Neen, als U weg bent, zingt zij soms,"antwoordde Lukerja.

Ik weet het nog. Ik ging de trap af, destraat op en liep toen rechtuit verder, lieptot den hoek, bleef daar staan en keek metinspanning ergens heen. Men liep mij voor-bij, stootte mij aan, ik voelde het niet. Ikriep een huurrijtuig aan en zei tot den ko; t-

7 L. 97

sier tot de Politiebrug te rijden. Waaromdaarheen, weet ik niet. Toch stapte ik plot-seling uit en gaf hem een briefje van twintig.

„Voor de rustverstoring," zei ik, terwijlik hem wezenloos toelachte, maar in mijnhart rees het plotseling op als een roes.

Ik keerde naar huis terug, verhaastte mijnstap. Die zachte, gesprongen, armzaligetoon weerklonk plotseling weer in mijn ziel.Mijn hart stond stil, de blinddoek viel, vielvan mijn oogen! Wanneer zij in mijn tegen-woordigheid zoo was begonnen te zingen,dan was zij mij vergeten — dat was het, watik duidelijk begreep, dat was het vreeselijke !Dat voelde het hart. Maar geestdrift ver-vulde mijn ziel en overweldigde den angst.

o ironie van het noodlot ! Er was toch....er kon toch in mijn ziel dezen heden winterdoor niets anders geweest zijn dan dezegeestdrift, deze zelfde verrukking -- waarwas ik echter zelf dezen heelen winter

98

geweest ' Was mijn ziel wel heelemail bijmij geweest I Ik liep snel de trap op, ik weetniet of ik schuchter binnentrad. Ik herinnermij alleen nog, dat de heele vloer onder mijals een zee scheen te golven en ik als hetware in een breede rivier zwom. Ik trad dekamer binnen : zij zat op haar vroegereplaats, naaide, het hoofd over het werk ge-bogen, maar zij zong niet meer. Zij wierpeen vluchtigen, onverschilligen blik op mij,maar dat was eigenlijk geen blik, alleen maarzoo een beweging, een onverschillige, zoo-als wanneer iemand de kamer binnenkomt,

Ik liep direct op haar toe en zette mij naasthaar op een stoel, heel dicht naast haar, alseen waanzinnige. Zij keek snel naar mij op,alsof ik haar aan het schrikken had gemaakt.Ik greep haar hand. Ik weet niet meer, watik tot haar zei of wat ik haar zeggen wilde,want ik kon niet eens behoorlijk spreken.Mijn stem brak steeds af en wilde mij niet

99

gehoorzamen. En ik wist ook heelemaal nietwat ik zeggen wou, ik was alleen ademloos.

„Laten wij even praten — weet je — zegiets !" bracht ik plotseling stotterend domuit -- o, was het dan om verstand te doen!Zij kromp weer ineen en boog geschrokken -achterover, staarde mij ontzet aan, maarplotseling sprak uit haar angstige oogen --een strenge verwondering. Ja, verwondering,en strenge verwondering ! Zij keek mij metgroote oogen aan. Deze strengheid, dezestrenge verwondering vermurwde mij alsmet een knotsslag: „Dus je wilt nog liefde $Liefde ?" — kwam plotseling uit deze ver-wondering te lezen, ook al zweeg zij. Maar iklas alk s in haar blik, alles. Alles beefde in mijen ik wierp mij aan haar voeten. Ja, ik vielvoor haar neer! Zij sprong op, maar ik hiedhaar uit alle macht met beide handen terug.

En ik begreep volkomen mijn vertwijfe-ling, o, ik begrijp die. Toch, U moet het

I00

gelooven, de verrukking kookte in mijn hartzoo onbedwingbaar, dat ik dacht, dat ik zousterven. In vertwijfeling en van geluk kusteik haar voeten. Ja, van geluk, in een gren-zenloos, eindeloos geluk en dat in het vollebegrip van mijn kheele hopelooze vertwijfe-ling! Ik weende, zei iets, maar ik kon nietspreken. De schrik en de verwondering wer-den in haar plotseling verdrongen door eenof andere gedachte van bezorgdheid, dooreen vreeselijke vraag en zij keek mij zooeigenaardig aan, bijna wild, zij spande zichin, een of ander iets vlugger te begrijpen en--- zij glimlachte. Zij schaamde zich vreese-lijk, dat ik haar voeten kuste en trok zesteeds terug, maar daar kuste ik de plaats opden vloer waar haar voet gestaan had. Zijzag het en plotseling begon zij uit schaamtete lachen (weet U zooals menschen uit louterschaamte lachen). Toen begon de hysterie,ik zag het wel, haar handen trilden -- maar

IOI

daar dacht ik niet aan en fluisterde steedsmaar, dat ik haar lief had, dat ik niet zouopstaan -- „laat mij alleen maar je japonkussen.... mijn heele leven lang je mogenaanbidden...." Ik weet niet meer, herinnermij niet -- en plotseling snikte zij het uitenbeefde : een vreeselijke zenuwaanval. Ik hadhaar aan het schrikken gemaakt.

Ik droeg haar naar bed. Toen de aanvalvoorbij was, richtte zij zich op, zoo verslagenzag zij eruit, vatte mijn handen en ver-zocht mij te bedaren : „Laat het toch, plaagU zelf toch niet zoo, bedaart U toch !" enweer huilde zij. Dezen heelen avond ging ikniet bij haar vandaan, Zei haar meteen, datik haar naar Boulogne-sur-Mer zou brengenom zeebaden te kunnen nemen, nu, meteen,of hoogstens binnen twee weken, dat zij zooeen gesprongen toon in haar stemmetje hadzooals ik had gehoord, dat ik de pandjeskaszou sluiten en zou ver oope n aan Dobron-

Ioa

rawoff, dat ,,alles nu opnieuw zou beginnen,maar eerst -- naar Boulogne, naar Bou-logne!" Zij hoorde mij aan en werd bang.Haar angst werd steeds grooter. Maar dehoofdzaak was voor mij, dat ik steeds on-weerstaanbaarder weer aan haar voeten wouliggen en weer den grond waarop haar voe-ten stonden, wilde kussen, en haar aanbid-den en „anders zal ik niets, niets meervan je verlangen," herhaalde ik steeds weer,-- „antwoord mij niets, let heelemaal nietop mij, laat mij alleen maar naar je kijkenuit een bepaalden hoek, verander mij in jeslaaf, in je hondje"... , zij huilde.

„En ik dacht, dat U mij eenvoudig met rustZou laten" -- kwam er plotseling heelemaaltegen haar zin uit, --- zoodat zij het zelf mis-schien niet eens merkte hoe zij het zei, on-dertusschen echter o, dat was het aller-belangrijkste, allernoodlottigste woord vanhaar en het voor mij dien avond meest

103

begrijpelijke en het was mij, als gleed het mijals een mes door het hart ! Het verklaardemij alles, maar zoo lang zij bij mij was, voormijn oogen, bleef ik onverstoorbaar hopenen ik was onbegrijpelijk gelukkig. 0, ik hebhaar onnoodig vermoeid dien avond, wat iknatuurlijk zeer goed wist, toch dacht ik al-tijd, dat ik alles dadelijk zou kunnen goed-maken. Eindelijk, in den nacht was zij alheelemaal uitgeput. Toen overreedde ik haardan om te slapen en zij sliep ook meteen in.Ik bleef bij haar en wachtte of zij niet gingijlen. Zij deed het, maar een beetje, heellicht. 's Nachts richtte ik mij ieder oogenblikop, liep zachtjes op pantoffels naar haar toeom haar te bekijken. Ik wrong mijn handenover haar, toen ik dat zieke wezen zag opdit armzalig ijzeren bedje, dat ik voor haarvoor drie roebel had gekocht. Ik knieldeneer, maar ik waagde het niet, de voeten vande slaapster te kussen zonder haar toe-

I04

stemming.... Ik wilde God bidden — kon

het echter niet: ik sprong op. Lukerja be-schouwde mij heel verwonderd en kwamvoortdurend tiit de keuken. Ik ging naarhaar toe om haar te zeggen, dat zij moestgaan slapen; morgen zou iets „heel anders"beginnen.

En zelf geloofde ik daaraan -- geloofdeblind, zinneloos, mateloos. 0, de roes, deroes sleepte mij mee ! Ik verlangde alleennaar den volgenden dag. Voor alles : ik wasniet bang voor ongeluk, trots de symptomen.Het gezonde verstand was nog niet terugge-keerd ondanks den weggevallen blinddoek,en lang, heel lang nog keerde het nog niet te-rug, tot op den huidiger dag ! Ja, en hoe, hoezou het toen ook terug moeten komen : leefdehet toen nog maar, was het nog maar hiervoor mijn oogen en ik voor het verstand:„Morgen zal zij ontwaken en dan zal ik haaralles zeggen en dan zal zij alles begrijpen !"

105

Zoo dacht ik toen bij mijzelf, zoo eenvoudigen helder; daarom ook de roes! De hoofd-zaak was daarbij de reis naar Boulogne. Omeen of andere reden dacht ik, dat Boulognealles zou redden, dat Boulogne alles goedzou maken. „Naar Boulogne, alleen maarvlug naar Boulogne!"... .

Als wezenloos wachtte ik den morgen af.

III

VERSTA MAAR AL TE GOED.

Dat was toch.... eerst voor een paardagen, vijf dagen geleden, in totaal slechtsvijf dagen, verleden Dinsdag ! Neen, neen !had zij toch maar nog één oogenblikgewacht en -- ik zou de duisternis veraf-schuwd hebben ! -- Was zij dan niet tot be-daren gekomen ? Hoorde zij mij toch al den

zo6

volgenden dag aan met een lachje, trots deverlegenheid.... Dat was het, ja : in dezenheelen tijd, in deze vijf dagen was zij af ver-legen af zij schaamde zich. Ook was zijbang, o, zij was zeer bang. Goed, ik zegniets, ik zal niet tegenspreken als iemandzonder verstand : het was angst. Maar hoezou zij niet bang hebben moeten worden IWij waren toch al zoo vreemd tegenoverelkaar geworden, waren elkaar toch zoo langontwend en plotseling dit allemaal.... Iklette niet meer op haar angst, de toekomstlichtte !... Het is waar, het is zonder twijfelwaar, dat ik een fout begaan heb. En mis-schien heb ik zelfs veel fouten begaan.'s Morgens meteen al, dadelijk toen wij wak-ker waren, dat was dus den volgenden dag,op Woensdag --- beging ik een groote fout :ik maakte haar plotseling tot mijn vriend.Alleen—ik ik haastte mij teveel daarmee, al teveel.... maar de biecht was noodzakelijk,

107

onvermijdelijk. Och, wat zeg ik „biecht" !--- Dat was toch veel meer ! Ik verborg nieteens voor haar wat ik voor mijzelf mijnleven lang verborgen had. Ik sprak het open-lijk uit, dat ik dezen heelen winter van haarliefde overtuigd geweest was. ik zette haaruiteen, dat de pandjeskas alleen het gevolgwas van mijn gebroken wil en geest, mijnpersoonlijk idee van zelftuchtiging en zelf-kwelling. Ik verklaarde haar, dat ik toen aanhet buffet daadwerkelijk den moed verlorenhad en wel eenvoudig uit mijn eigen karak-ter, uit wantrouwen jegens mijzelf, zoo menwil. De omgeving had mij geïntimideerd,dat maakte mij bang: „hoe zou ik daar danzoo voor den dag komen en -- zal het mis-schien niet belachelijk uitvallen ? Ik was nietbang geweest voor het duel, maar wel, dat„het belachelijk zou kunnen uitvallen"....Maar toen had ik dat toch niet willen toege-ven en mezelf en alle anderen daarom gepij-

1o8

nigd en ook haar, en haar ook alleen ge-trouwd om haar daarmee te kwellen. Overi-gens sprak ik den heelen tijd als in koorts.Zij greep mijn handen en bad mij op tehouden : ,,U overdrijft.... U plaagt Uzelf,"en weer barstte zij in tranen uit, weer kwamhet bijna tot aanvallen ! Steeds weer bad zij,mij niet meer daarvan te spreken en erheelemaal niet aan te denken.

Ik lette niet of nauwelijks op haar smeek-beden : ik dacht aan de lente, aan Boulogne!Daar is zon, daar is onze nieuwe zon ! enalleen daarvan sprak ik. Ik sloot de pandjes-kas en gaf de zaken over aan Dobronrawoff.Ik stelde haar plotseling voor, alles aan dearmen te geven, behalve de eerste drie dui-zend, die ik van mijn peet gekregen had,om daarmee naar Boulogne te reizen -- „endan", zei ik, ,,gaan wij terug en beginnen eennieuw werkzaam leven." Daar bleef het ookbij, want zij antwoordde mij toch niets ... .

109

zij lachte alleen. Ik geloof, dat zij meerlachte uit teederheid, om mij niet droef testemmen. Ik zag het toch, dat ik haar tot lastwas, denkt U niet, dat ik zoo dom was enzoo een egoïst, dat ik dat niet had kunnenzien. Ik zag alles, alles tot het kleinstevezeltje, zag en wist beter dan alleanderen; mijn heele vertwijfeling stondmij toch klaar voor oogen!

Ik sprak steeds alleen van mij en van haar,ook van Lukerja. Ik vertelde haar, dat ik ge-huild had.... 0, ik wisselde het gesprekook, deed moeite om van bepaalde dingenmet geen woord te reppen. En zij leefde danook zelfs weer op, op en neer -- ik herinnermij dat toch nog, ik zag toch alles heel pre-cies ! Hoezoo .... wat zegt U daar, ik zougezien hebben en toch niets gemerkt L --Als dat maar niet gebeurd was, dan was allesgoed geworden! Daar vertelde zij mij tochnog dric dagen geleden, toen het gesprek op

IIo

boeken kwam, d.w.z. op wat zij dezen win-ter gelezen had -- daar vertelde zij mij tochopgewekt over en toen haar de scène metden aartsbisschop van Granada inviel uitGil Blas --- toen lachte zij toch! En wat eenkinderlijk lachen, hoe lief was het -- preciesals vroeger, toen wij nog verloofd waren —een 'oogenblik ! een oogenblik ! Hoe blij wasik ! Overigens bracht dit van den aarts-bisschop mij in verbazing; dus moest zij tochdezen winter, toen zij hier zoo alleen zat,zooveel zielsrust en geluk gevonden hebben,dat zij kon lachen om een meesterwerk.Bijgevolg was zij op weg vast te gelooven,dat ik haar eenvoudig zoo zou laten.— „Enik dacht, dat U mij eenvoudig zoo zou laten!"was er toch dien Dinsdag uit haar gekomen!0, fantazie van een klein, zestienjarig meisje!En zij dacht toch, dacht toch ernstig, dat ikhaar eenvoudig zoo zou laten : zij aan haartafel en ik aan de mijne en zoo tot aan haar

III

zestigste jaar. t plotseling -- duik ik weerop, ik, de man, en de man heeft liefdenoodig ! 0 blindheid, o misverstand ! 0,waarom begreep ik het niet goed, o,waarom was ik zoo blind !

Een fout was verder, dat ik tot haar inextase opzag; had mij moeten beheerschen,want deze extase schrikte natuurlijk af.Maar ik beheerschte mij toch ook, ik kusteniet meer haar voeten. Geen enkele maalliet ik het merken, dat.... nu, dat ik een manben =-- o, en ik dacht er heelemaal niet aan,ik bad slechts ! Maar ik kon toch niet heele-maal zwijgen, kon toch niet heelemaal nietspreken ! Ik zei haar plotseling, dat haar ge-sprek mij in verrukking bracht en dat ik haarpsychisch voor onvergelijkelijk, onvergelij-kelijk beschaafder en ontwikkelder hield danmijzelf. Zij bloosde daarop vreeselijk en zeieen beetje verward, dat ik overdreef. Toenwas het dan, dat ik uit domheid ik kon

I12

het niet achterhouden — vertelde hoe ver-rukt ik geweest was, toen ik, achter de deurstaande, hun tweegesprek had gehoord,den tweestrijd der onschuld met dien lom-perd en hoe mij haar verstandigheid, haarzoo geestige antwoorden bij alle kinderlijkegoedmoedigheid, betooverd hadden. Zijbeefde over haar heele lichaam, stameldewel is waar weer, dat ik overdreef, maarplotseling bedekte zij haar gezicht met dehanden en snikte.... Toen hield ik het ookniet meer uit : weer viel ik voor haar neer,weer kuste ik haar voeten en weer kwam hettot een zenuwaanval, precies als dien Dins-dag. Dat was gisteravond, en den volgendenochtend ... .

Den volgenden ochtend ! Waanzinnige,die ochtend was toch vandaag, eerder nog,nog onlangs, nog heel onlangs !

Hoort en begrijpt U : toen wij elkaar daar-vóór bij den samovar ontmoetten — dus na

8 113

den aanval van gisteren—bracht zij mij nogdoor haar rust in verbazing, ja, zoo was hettoch ! Maar ik had den heelen' nacht uitangst voor de gevolgen van de laatste scènegebeefd. En plotseling komt zij naar mijtoe, gaat met gevouwen handen vóór mijstaan -- daarnet, daarnet ! -- zegt, dat zij --een misdadigster is, dat zij het zeer goedweet, dat zij den heelen winter geplaagd wasdoor de misdaad, ook nu nog.... dat zijmijn grootmoedigheid maar al te zeer opprijs stelde en.... ik zal.... Uw trouwe vrouwzijn, ik zal U hoogachten.... Toen sprongik op en omhelsde haar als een krankzinnige.Ik kuste haar, kuste haar gezicht, kuste haarlippen, kuste haar, zooals een man kust naeen lange scheiding ! En waarom ging ikzooeven weg -- in totaal slechts een paaruur...? Onze buitenlandsche pas... 0 God!Was ik maar vijf minuten eerder thuisge-komen ! En daar staan al die rnenschen

"4

voor ons huis, aller blikken richten zichop mij ....o God!

Lukerja zegt -- ach, in geen geval laat iknu Lukerja gaan, voor geen enkelen prijs, zijweet alles, zij was den heelera winter aanwe-zig, zij zal mij alles vertellen --- zij zegt, datzij in totaal slechts een twintig minutenvoor mijn terugkomst naar mevrouw in deandere kamer was gegaan om iets te vragen,ik weet niet meer wat, en daar had zij ge-zien, dat haar heiligenbeeld (het zelfde vande Moeder Gods) voor haar op tafel stond,en dat mevrouw precies zoo stond, alsofzij daarvoor gebeden had.

„Wat is er, Mevrouw?"„Niets, Lukerja, ga maar .... wacht,

Lukerja," — zij ging naar haar toe enkuste haar.

„Bent U nu gelukkig, Mevrouw?"vraag ik.

„Ja, Lukerja".

115

„Ja, ja, mijnheer had mevrouw al langvergiffenis moeten vragen.... God zij dank,dat U nu verzoend bent met elkaar.”

„Is al goed, Lukerja," zegt zij, „ga numaar, Lukerja," en zij lachte zoo, ja, zooeigenaardig. . . . Zoo eigenaardig, dat Lu-kerja na tien minuten was teruggekomenom nog eens naar Mevrouw te kijken.

„Ik zie, zij staat tegen den muur, heeldicht bij het venster, heeft de hand tegenden muur en denkt na. En staat zoo diepna te denken, dat zij heelemaal nietsgemerkt heeft, hoe ik binnengekomen benen haar van de andere kamer uit gadesla.Ik zie, zij schijnt zoo te lachen, ziet,denkt en lacht. Ik beschouwde haar, draaidemij dan zachtjes om en ging weer terug,denk nog zoo wat bij mijzelf; ik hooralleen plotseling het raam open gaan. Ik ginger dadelijk weer heen om te zeggen, dathet koud is, mevrouw, U zou kou kunnen

116

vatten -- en plotseling zie ik : zij klimt op

de vensterbank en staat al heelemaal op-gericht in het open raam, met den rugnaar mij toe, houdt in de handen hetheiligenbeeld. Mijn hart blijft stilstaan, ikroep : Mevrouw! Mevrouw! Zij hoorde het,wilde zich zoo een beetje naar mij om-keeren, maar keerde zich niet om, en --trad in de leegte, drukte het heiligenbeeldaan de borst en stortte naar beneden !"

Ik herinner mij alleen nog, dat zij,toen ik bij de huisdeur aankwam, nogwarm was. En iedereen kijkt mij aan.Eerst schreeuwden zij en spraken en plot-seling is alles stil en verstomd en .... dangaan zij voor mij achteruit en .... endaar zie ik haar liggen met het heiligen-beeld. Ik herinner mij alleen nog, alsdoor een dichten nevel, dat ik zwijgendnaar haar toe ging en lang voor mij uitzag. En allemaal omringen zij mij en zeggen

I17

iets tegen mij. Lukerja moet daar ookgeweest zijn, ik weet het niet, ik hebhaar niet gezien. Zij zegt, dat zij metmij heeft gesproken. Ik herinner mij alleennog dien boer: hij riep mij den heelen tijdtoe: „alleen een lepeltje bloed is uit haarmond gekomen, alleen een lepel vol, eenlepel vol!" en wees, naar mij gewend,aldoor op het beetje bloed daar op densteen. Ja, ik geloof — ik raakte het bloedmet den vinger aan, maakte mijn vingersmerig, bekeek toen mijn vinger (dat her-inner ik mij nog heel precies), maar hijschreeuwt nog voortdurend: „een lepelvol, een lepel vol !"

„Wat is dat voor een lepel vol!" moetik plotseling uitgeroepen hebben. Menzegt, dat ik de handen heb opgeheven enmij op hem heb geworpen....

0, waanzin! 0 misverstand! O, onge-looflijkheid ! Onmogelijkheid!

II$

IV

IN TOTAAL SLECHTS VIJF MINUTEN TE LAAT.

Nietwaar ? Is dat dan waarschijnlijk 7Kan men dan zeggen, dat dat mogelijk was ?Waarvoor, waarom stierf deze vrouw ?

Och, gelooft U mij, ik begrijp het vol-komen, maar waarvoor is zij gestorven —dat blijft altijd nog een vraag. Mijn liefdeheeft haar afgeschrikt, zij heeft zich ge-wetensvol afgevraagd : zal ik die aannemenof niet, en zij heeft de vraag niet verdragenen is liever den dood ingegaan. Ik weet, ikweet, het heeft geen zin zich daarover hethoofd te breken : zij had teveel beloofd, zijschrok, zij vreesde, dat zij het niet gestandkon doen -- dat is toch duidelijk. Hierzijn vreeselijke motieven. —

Maar waarvoor is zij gestorven? -- datblijft nog steeds de vraag. Deze vraag klopt,

__9

klopt in mijn hersens, klopt, klopt .... Ikzou haar toch eenvoudig záó met rust heb-ben gelaten, wanneer zij gewild had, dat heteenvoudig zoo bleef. Maar zij kon er nietaan gelooven, dat was het ! Neen, neen, iklieg, dat was het heelemaal niet. Eenvoudig,omdat men met mij eerlijk moest zijn: lief-hebben, dan ook heelemaal liefhebben, maarniet zóó als zij den koopman zou hebben be-mind. Daar zij echter te kuisch was, te reinom zich af te geven met zoo een liefde alsde koopman noodig heeft, wilde zij mij nietbedriegen. Zij wilde mij niet bedriegen meteen halve liefde onder het mom van liefde,of met een kwart liefde. Zulke menschenzijn al te eerlijk, dat is het ! Hooghar-tigheid had ik haar willen instampen, weetU nog ? Een eigenaardige gedachte.

Het zou toch ongemeen interessant zijn teweten of zij mij werkelijk wel gewaardeerdheeft. ik weet niet, heeft zij mij veracht of

120

niet 'I Ik geloof niet, dat zij mij veracht heeft.Hoe eigenaardig: waarom is het mij geenenkele maal ingevallen, den heelen winterlang, dat zij mij verachtte ? Ik was absoluutvan het tegendeel overtuigd tot aan hetoogenblik zelf, waarop zij mij toen plotselingmet strenge verwondering aankeek. Juist metstrenge verwondering. Toen begreep ik op-eens, dat zij mij verachtte. Begreep het on-weerstaanbaar, in alle eeuwigheid ! Och,goed, goed, laat zij mij verachten, voor mijnpart mijn leven lang, maar --- als zij maarblijft leven, leven ! Ik begrijp werkelijk niethoe zij zich uit het raam gegooid heeft ! Enhoe had ik mij dat vijf minuten van tevoren kunnen indenken ? Ik riep Lukerja.0, Lukerja, die laat ik nu in geen gevalgaan, in geen geval !

Wij zouden nog hebben kunnen bespre-ken, wij waren het toch al eens geworden 7Wij hadden ons dezen winter alleen afge-

I21

wend van elkaar, maar hadden wij danniet weer aan elkaar kunnen wennen ? Waar-om, waarom zouden wij niet een huwelijkhebben kunnen in stand houden en eennieuw leven beginnen ? Ik ben grootmoedigen zij ook — daar hadden wij al één puntvan overeenkomst ! Nog een paar woorden,nog twee dagen -- niet meer, dat zou vol-doende zijn geweest, en zij zou dan allesbegrepen hebben.

Vóór alles is het krenkend, dat het alleeneen toeval was -- een gewoon, barbaarsch,passief toeval! Dat is juist het beleedigende!Vijf minuten in totaal, in totaal slechts vijfminten ben ik te laat gekomen! Was ik vijfminuten eerder teruggekomen --- en hetoogenblik zou als een wolk voorbij getrok-ken zijn en het zou nooit weer bij haar opge-komen zijn. En tenslotte zou zij alles begre-pen hebben. Maar nu zijn de kamers weerleeg, weer ben ik alleen. Daar tikt de

122

pendule, die gaat het niets aan, die over-komt geen leed. Niemand is bij mij --dat is het ongeluk!

Ik ga, den heelera tijd ga ik.... Ik weet,ik weet, fluister mij niets toe : U lacht daar-om, dat ik het toeval aanklaag en de vijfminuten ? Maar hier ligt het toch voor dehand! Bedenkt U alleen maar; niet eens eenbriefje heeft zij achtergelaten, dat.... nu,zooals wij allemaal achterlaten. Anders hadzij toch tot zichzelf gezegd, dat men nu zelfsLukerja kon verdenken.... „Jij bent heele-maal alleen met haar geweest, dus heb jijhaar uit het venster gestooten". Op zijnminst had men Lukerja toch ongerust kun-nen maken, wanneer niet toevallig vier ge-tuigen aanwezig waren, die uit hun venstersgezien hebben hoe zij met het heiligenbeeldin het open raam heeft gestaan en zichzelfnaar beneden heeft gegooid. Dat is toch eenzuiver toeval, dat deze vier het gezien

123

hebben. Neen, de heele zaak --- was slechtseen oogenblik, alleen maar een willekeurigoogenblik, waarop zij zich van haar daadgeen rekenschap gaf.... Plotseling optredenen fantasie ! Wat zegt het, dat zij voor hetheiligenbeeld gebeden heeft ? Dat beteekenttoch niet, dat zij vóór den dood .... Ditoogenblik heeft misschien in totaal slechtseen tien minuten geduurd, het heele besluitheeft zij genomen — juist toen zij, met hethoofd in haar hand geleund, tegen den muurstond en lachte. De gedachte is haar plotse-ling door het hoofd gegaan, heeft haar be-zwendeld en -- zij heeft er geen weerstandaan kunnen bieden.

Dat was een oogenschijnlijk misver-stand wat U ook wenscht in te bren-gen. Met mij kon zij toch leven ... .Maar wat, als het bloedarmoede was ? ...Eenvoudig uit bloedarmoede, uit uitput-ting der levensenergie ? Zij was moe

geworden in den winter, dat was het....

Ik ben te laat gekomen! ! !Hoe smal is zij in de kist, hoe spits is het

neusje geworden. De wimpers liggen alskleine wijzers. En hoe is zij toch gevallenzij heeft niets bezeerd, niets is beschadigd.Alleen deze eene „lepel vol bloed", alleendeze theelepel vol. Inwendige verbloeding.

Een eigenaardige inval -als het mogelijkwas haar niet te begraven I Want, wanneermen haar wegdraagt -- o neen, neen, dat isbijna onmogelijk! 0, ik weet, dat men haarmoet wegdragen, ik ben toch niet gek, ik ijltoch niet, integendeel — nog nooit is mijnverstand zoo waakzaam geweest, maar hoezal dat dan weer zoo: --- weer geen menschin huis, weer twee kamers en weer ik alleenmet de pandgevers.... Koorts.... Koorts-droom.... dat is toch een koortsdroom! Ikheb haar doodgemarteld, dat is het!

Wat zijn thans Uw wetten voor mij ? Wat

125

gaan mij nu Uw gebruiken aan, Uw zeden,Uw leven, Uw staat, Uw geloof I Moge Uwrechter mij richten, laat men mij voor Uwgerecht sleepen, voor Uw gerecht van ge=zworenen, en ik zal zeggen, dat ik nietserken! De rechter zal mij toeschreeuwen:„Zwijgt U, officier!" Maar ik zou kunnenroepen : „Waar wilt U de macht vandaanhalen waaraan ik thans nog gehoorzaam ?Waarom heeft een duister lot dat vernie-tigd wat mij het dierbaarst was ? Wat zijndan nu Uwe wetten voor mij ? Ik scheidmij af!" 0, het is mij toch alles om 't even.

Jij, blind, blind wezen --- Dood --- zijhoort niet -- .... Jij weet niet met wateen paradijs ik je zou omgeven. Het para-dijs was in mijn ziel, ik zou het om jeheen hebben geplant! Goed, je zou mijniet lief gehad hebben laat het daaromzijn, nu, en -- wat ? Alles zou nu eenvoudigz6ó zijn en zou ook eenvoudig zóó blijven.

126

Je zou mij alleen, als aan een vriend, ver-

tellen — en dan zouden wij ons verheugen,samen lachen, elkaar vreugdevol in deoogen zien. En zoo zouden wij dan geleefdhebben.... En wanneer je een ander liefgekregen zou hebben -- nu, vooruit danmaar I Dan zou je met hem gaan en lachenen ik zou alleen maar aan den overkantvan de straat toekijken.... Ach, alles, alles!alleen, mocht zij nog ééns de oogen open-slaan ! Slechts voor één oogenblik maar !Mij aankijken, als tevoren, toen zij voormij stond en zwoer, dat zij mijn trouwevrouw zou zijn! Ach, met een enkelen blikzou zij alles begrijpen!

Noodlot ! Natuur ! De menschen zijnéenzaam op de aarde -- dat is het onge-luk! „Spreek, o verte, leeft er een menschin jour" riep eens, gelijk onze sagen ver-tellen, in oude tijden de reizende Rus-sische held. Zoo roep ik ook, weliswaar

I27

geen held, maar niemand geeft mij ant-

woord. Men zegt, dat de zon het heelalverlevendigt. Als de Zon opkomt, -- zooziet zij er toch uit -- is het niet een lijk?Is zij niet dood ?... Alles is dood en overalzijn dooden. Alleen de menschen zijn ernog, om hen heen is zwijgen — dat is deaarde. „Gij menschen, hebt elkander lief"-- wie heeft dat gezegd? Wiens gebod isdat ! Het tikt.... tikt.... de pendule tikt,gevoelloos, weerzinwekkend. -- Twee uur's nachts. Haar schoentjes staan voor haarbed, net alsof zij op haar wachten --- Neen,in ernst, wanneer men haar morgen weg-draagt, --- wat moet ik dan e

1 8