Leerkrachtgids Kleuters en chemie

Ontdekkingen doen met water en kleuren!

Inhoud van deze gidsDeze gids is voor leerkrachten van de kleuters (groep 1 en 2). In deze gids doen we aanbevelingen hoe je de didactiek van onderzoekend leren toepast in een les of ontdekhoek. Hoe stimuleer je de leerlingen nieuwe ontdekking te doen? En wat leren je leerlingen ervan?

In deze gids hebben we een les rond de proef ‘Toverwater’ uitgewerkt waarin we laten zien hoe je de didactiek van onderzoekend leren direct kunt toepassen. Dit doen we aan de hand van de zeven stappen van onderzoekend leren.

Kleuters en chemie?! Kleuters zijn van nature kleine onderzoekers. Ze kunnen zich verwonderen en uren uitproberen hoe iets werkt. Het bezig zijn met echte materialen staat garant voor veel enthousiasme bij kleuters. Dit enthousiasme wil je stimuleren en gebruiken. Want juist als leerlingen geïnspireerd/ gemotiveerd zijn leren ze het meest. De didactiek van onderzoekend en ontwerpend leren sluit daarom goed aan bij kleuters. Door kleuters eigenschappen en toepassingen van materialen te laten verkennen spreek je hun natuurlijke nieuwsgierigheid aan. Ze leren veel van het vasthouden, verkennen en omgaan met materialen. Eigenschappen en de werking van materialen dat is de eerste vorm van chemie!

2

Chemie in je dagelijkse levenJij en je leerlingen komen elke dag in aanraking met chemie!Wanneer je je wast bijvoorbeeld. Je maakt je fris en schoon voor een nieuwe dag met behulp van chemische producten. Tandpasta, haargel, shampoo en crèmes zijn resultaten van een chemisch mengproces.Of als je een regenjas aantrekt in de regen; dankzij chemische proces-sen is je regenjas waterafstotend en word jij niet nat.

Dit zijn maar enkele voorbeelden. Alles wat je om je heen ziet bevat chemie en dat kun je onderzoeken. In deze gids zijn twee voorbeeld-lessen onderzoekend leren uitgewerkt, maar allerlei onderwerpen uit het dagelijkse leven lenen zich hiervoor.

Wil je kleuters kennis laten maken met chemie en hun onderzoekende houding stimuleren? Deze gids biedt je handvatten om met proeven thema’s te verrijken. Hierbij geven we tips om kleuters te stimuleren tot het doen van nieuwe ontdekkingen.

3

Onderzoekend lerenDe didactiek van onderzoekend leren bestaat uit zeven stappen. In deze zeven stappen maken leerlingen eerst kennis met een onderwerp of probleem (1). Vervolgens verkennen ze dit onderwerp in de breedte. (2). Ze zetten een onderzoek op aan de hand van een (eigen) vraag (3) en voeren hierna dit onderzoek uit (4). Vervolgens trekken ze een conclusie (5) en verwerken het geleerde in een presentatie van hun onderzoeksresultaten (6). Tot besluit brengt de leerkracht verbreding of verdieping aan door het geleerde toe te passen in andere contexten of door verbinding te leggen met andere concepten (7). Tijdens of na het onderzoek kunnen ontdekkingen weer leiden tot nieuwe vragen en beginnen de leerlingen opnieuw aan de zeven stappen.

Bronnen: Van Graft, M., & Kemmers, P. (2007). Den Haag: Stichting Platform Bèta Techniek. Wetenschapsknooppunt Radboud Universiteit (2013). Nijmegen.

Vaardigheden ontwikkelen met onderzoekend leren Met de didactiek van onderzoekend leren stimuleer je de ontwikkeling van vaardigheden bij leerlingen op een voor hen leuke en interactieve manier. Onderzoekend leren stimuleert samenwerken, creatief en innovatief denken en draagt bij aan een onderzoekende en kritische houding bij leerlingen (21st century skills). Leerlingen ontwikkelen onderzoeksvaardigheden, zoals goed waarnemen, vragen stellen, experimenten opzetten en uitvoeren, voorspellingen doen, problemen verkennen en oplossingen bedenken.

Meer informatie over onderzoekend leren vind je op www.C3.nl/kids/onderzoekend-leren.

1

32?

1. Introductie ? 2. Verkennen

3. Opzetten onderzoek

4. Uitvoeren onderzoek

5. Concluderen

7. Verdiepen/ verbreden

6. Presenteren

123

Plan

Chemie op de basisschoolDoor kinderen op jonge leeftijd kennis te laten maken met chemie begrijpen ze meer van de wereld om hen heen. Vloeistoffen stapelen, zelf een raket afschieten met een bruistablet, verf of klei maken: het is allemaal chemie en makkelijk uit te voeren in de klas.

Chemie biedt talloze mogelijkheden om leer-lingen zelf aan de slag te laten gaan. Met huis-, tuin- en keukenmaterialen kunnen leerlingen proeven en onderzoek doen. Ze leren over de producten die ze dagelijks gebruiken en ontwikkelen hun onderzoeksvaardigheden. Als leerkracht hoef je echt geen chemische achtergrond te hebben om hen bij te staan in hun ontdekkingstocht.

Onderzoekend leren met chemie valt onder drie van de zes kerndoelen van Natuur en Techniek:42. De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.45. De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.

Thema: water en kleuren mengenWater en kleur zijn twee dingen waar kleuters vaak mee bezig zijn. Hier is een hoop mee te experimenteren en te ontdekken. Wat gebeurt er als je kleuren mengt? Kun je kleuren ook ontmengen? Dat laatste ontdekken leerlingen met deze les!

Leerdoelen van de les• Leerlingen leren goed observeren• Leerlingen maken kennis met het mengen en ontmengen van kleuren• Leerlingen komen in aanraking met chemie in een product uit hun dagelijks leven• Leerlingen leren vergelijken

Voorbereiding1. Lees de lesbeschrijving door (stap 1 t/m stap 7). 2. Zorg voor de benodigde materialen.3. Voer zelf een keer de proef uit en varieer vervolgens. Probeer verschillende donkere stiften uit. Kijk welke mooie patronen geven met water. 4. Zet de materialen klaar voor de les.5. Richt een ontdekhoek in.

PraktischWerkvormen: Kringgesprek gevolgd door individueel of in duo’s werken in een werkhoek/ontdekhoek.Organisatie in het lokaal: Kring en een ingerichte hoek met materialen om mee te ontdekken.

4

Tip Indien je de leerlingen niet zelf

wil laten knippen, knip dan zelf van te voren stroken van de koffiefilters

en leg ze in een bakje.

Materialen voor stap 1

Ko�e�ltersStiften in een donkere kleur (Let op: geen watervaste stiften!)SatéprikkersSchaar LimonadeglasLiniaal

Extra materialen voor de ontdekhoek

Stiften in alle kleurenKleurpotlodenAquarelpotlodenWatervaste stiftLapjes stof / katoenAndere soorten papier

Leerkrachten proberen de proef ‘Toverwater’ uit tijdens een workshop van Stichting C3.

Achtergrond informatie ‘Toverwater’Deze les is gebaseerd op de proef ‘Toverwater’ www.C3.nl/kids/toverwater.

Wat gebeurt er?Op de koffiefilter zie je verschillende gekleurde vlekken. Dat komt doordat de donkere kleur van je stift een mengsel is van verschillende kleurstoffen. Sommige van die kleurstoffen lossen beter op in water dan andere en sommige kleurstoffen blijven beter kleven aan de koffiefilter. De kleurstoffen die het beste oplossen in water en minder goed blijven kleven aan de filter, komen het hoogst op de koffiefilter. Door het verschil in oplossen en kleven worden de kleurstoffen van elkaar gescheiden. In een groene stift zitten bijvoorbeeld gele en blauwe kleurstoffen. En in een paarse stift zitten blauwe en rode kleurstoffen. Met de drie kleuren rood, geel en blauw kun je alle kleuren van de regenboog maken. We noemen die kleuren de drie primaire kleuren.

Stap 1. IntroductieIntroduceer de proef Toverwater in de kring.

Start• Vandaag gaan we toveren. Daarvoor heb ik de volgende spullen meegenomen.

Laat de materialen één voor één zien en stel de volgende vragen:• Wie weet wat het is?• Wat is het?• Heb je het zelf wel eens gebuikt?• Waarvoor heb je het gebruikt?• Wat heb je toen gezien?

Doe de demonstratieproef Toverwater.

Stel de volgende vragen:• (voor je het papier in het water doet) Wat denken jullie dat • er gaat gebeuren?• Wat bedoel je precies?• Waarom denk je dat dat gaat gebeuren?• Wat zien jullie gebeuren?

?

Werkvormen• Kringgesprek• Ervaringsgerichte dialoog, ingaan op de ervaringen • van de kleuters

Doelen van deze stap• Onderwerp introduceren• Voorkennis ophalen bij de leerlingen• Nieuwsgierigheid prikkelen

5

6

TipCreëer verrassingen voor de

leerlingen en leg iedere dag een andere startstift in de hoek. Zo ontstaat iedere keer een

ander kleurenpatroon.

Nabespreken van de demonstratieproef• Wat is er gebeurd?• Hoe zou dat kunnen komen?

Laat de leerlingen allemaal de koffiefilter bekijken.• Wat zien jullie?• Wat valt jullie op?

Laat de leerlingen met elkaar praten over wat ze op de koffiefilter zien. Stimuleer de leerlingen nieuwe dingen te vinden. Laat alle verwondering langs komen. Neem ze allemaal even serieus, als je iets niet snapt, vraag de leerling om meer uitleg.• In de ontdekhoek mogen jullie straks nog meer ontdekkingen gaan doen. • Welke stiften willen jullie proberen?• (eventueel) Hoe kunnen we bijhouden wat jullie ontdekken?

Werkvormen• Leerlingen werken alleen of in duo’s in de ontdekhoek.

Doelen van deze stap• Leerlingen verkennen de materialen• Leerlingen ervaren zelf de proef

Stap 2. VerkennenBespreek de demonstratieproef na. Laat daarna de leerlingen zelf de proef in de ontdekhoek doen. Stimuleer ze om te kijken ze of hetzelfde gebeurt bij de andere stiften en potloden die er liggen.

?

Werkvormen• Leerlingen werken zelfstandig (onder begeleiding)

Doelen van deze stap• Leerlingen bedenken variaties op de proef

Stap 3. Onderzoek opzettenStimuleer de leerlingen om variaties op de proef te bedenken.1

23

Plan

Opzet van de ontdekhoek• Hang de filter van de demonstratieproef in de hoek op. • Leg de satéprikkers apart. • Geef de leerlingen de opdracht om zodra ze de prikker nodig• hebben naar je toe komen om deze bij jou op te halen. • Op die manier heb je de controle en kun je op het juiste • moment vragen stellen.

Vragen aan de leerlingen• Wat denk je dat er gaat gebeuren als je jouw papier in het water hangen?• Zullen we kijken wat er gebeurt?

Om ze te stimuleren nieuwe ontdekkingen te doen• Zou er hetzelfde gebeuren met een andere kleur stift?• Wat gebeurt er als je meerdere kleuren over elkaar gebruikt?• Wat gebeurt er met een stip van een kleurpotlood?• Welke stift maakt de mooiste kleuren?• Kun je een regenboog maken?• Zijn er andere materialen die je kunt gebruiken om mee te kleuren?• Zou deze proef ook werken op stof?

Vragen aan de leerlingen• Vertel eens wat gebeurde er met jouw stip?• Hoe denk je dat dat komt?• Wat heb je anders gedaan dan eerst?

7

Vragen aan de leerlingen• Wat zie je?• Gebeurt er hetzelfde als eerder?• Ruik je iets?• Hoor je iets?• Hoe denk je dat het komt?

Werkvormen• Leerlingen werken zelfstandig (onder begeleiding)

Doelen van deze stap• Leerlingen oefenen motoriek • Leerlingen proberen variaties op de proef uit en doen • ontdekkingen

Stap 4. Experiment uitvoerenLaat de leerlingen het experiment uitvoeren.

Werkvormen• Leerlingen werken zelfstandig (onder begeleiding)

Doelen van deze stap• Leerlingen leren verwoorden wat ze ontdekken

Stap 5. ConcluderenHelp de leerlingen met het trekken van een conclusie.

1

32?

Nieuwe ontdekkingen stimulerenObserveer of een leerling aan de volgende ontdekking toe is. Stimuleer de leerling dan om iets nieuws te proberen door een volgende moge-lijkheid aan te bieden in de vorm van extra materiaal. De leerling doorloopt dan stap 3 t/m stap 5 opnieuw.

Om vergelijkingen te maken• Vergelijk je strook eens met die van de eerste proef • (of buurman/vrouw)• Wat is hetzelfde?• Wat is het verschil?• Is de strook van de zwarte stift hetzelfde als die van de • bruine stift?• Gebeurde hetzelfde met potlood als met stift?

M&Magie

Zie de kleuren van M&M’s oplossen in water en niet met elkaar mengen.

8

Hoe je stap 6 invult is afhankelijk van wat je wilt bereiken bij de leerlingen. Deze stap biedt je de mogelijkheid om de leerlingen hun ervaring te laten verwerken door een product te maken of hun ontdekkingen te bespreken. Dit kan individueel, in groepjes of klassikaal en zo uitge-breid als je wilt. Stimuleer de leerlingen om creatief te zijn.

Suggesties• Hang alle stroken van de leerlingen in de klas op, zodat alle leerlingen elkaars resultaten kunnen bekijken.• Laat de leerlingen in duo’s aan elkaar vertellen wat ze gedaan hebben.• Bespreek de bevindingen in de kring. Vragen die je kunt stellen: • Wat gebeurde er bij jou met de stip? • Wat kun je vertellen over je strook? • Wat kun je vertellen over de stift? • Wat kun je vertellen over de kleuren in de stift?• Laat de leerlingen een tekening maken van wat er is gebeurd, eventueel in een stripverhaal variant. • Laat de leerlingen naspelen wat ze gedaan hebben en vertellen wat de kleurstoffen in de stift deden.

Werkvormen• Individueel, duo’s, groepjes of kring

Doelen van deze stap• Leerlingen verwerken hun ervaring

Stap 6. Presenteren Laat de leerlingen het experiment uitvoeren.

Werkvormen• Individueel, duo’s, groepjes of kring

Doelen van deze stap• Leerlingen koppelen geleerde kennis aan dagelijkse • context

Stap 7. Verdieping/verbredingBied de leerlingen verdieping en/of verbreding van het onderwerp aan.

Suggesties • Lees een boek voor of bekijk een filmpje over kleuren en stiften.• Boek: Blauwtje en Geeltje van Leo Lionni. ISBN: 9789020202649.• Doe nog meer proeven afhankelijk van wat de leerlingen het meest heeft gegrepen. • Zie www.c3.nl/kids voor nog meer proeven met huis-, tuin- en keukenmiddelen. Bijvoorbeeld:

Suikerspin

Kleur met ecoline suikerklontjes en leg ze in water. Kijk wat er gebeurt.De suiker lost op en de kleuren men-gen. Deze proef is een mix tussen Toverwater en M&Magie.

Snoepjesschromatografie

Bekijk hoe de kleuren van snoepjes lopen, net zoals de stiften. LET OP: Hierbij gebruik je alcohol, deze proef is daardoor alleen geschikt als demonstratieproef.

ColofonDeze leerkrachtgids ‘Kleuters en chemie’ is een uitgave van:

Ontwikkeling: Stichting C3, Winnie MeijerVormgeving: Ori Ginale, Marc de Boer

De symbolen van de stappen van onderzoekend leren in deze gids zijn een bewerking van de symbolen ontwikkeld door het Wetenschapsknooppunt

Radboud Universiteit, www.wkru.nl/boek. Deze bewerkte symbolen vallen ook weer onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen

4.0 Internationaal. Ga naar http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl om een kopie van deze licentie te lezen.

Uiteraard is door Stichting C3 veel zorg aan deze gids besteed. Stichting C3 aanvaardt echter geen aansprakelijkheid voor schade die eventueel is ontstaan

bij het geven van een chemieles.

© Stichting C3, Winnie Meijer, augustus 2014

9

De materialen van Stichting C3Alles wat Stichting C3 ontwikkelt voor kinderen in de basisschoolleeftijd draagt het logo Expedition Chemistry en is te vinden op www.C3.nl/kids. Hier vinden kinderen proeven, feiten en weetjes over chemie en tips voor het geven van een spreekbeurt over chemie.

Voor iedereen die een les of activiteit over chemie wil organiseren voor kinderen in de basisschoolleeftijd is er de website http://onderwijsmiddelen.C3.nl. Hier vind én bestel je alle materialen van Stichting C3, zoals proevenwaaiers, lessuggesties, kinderpagina’s en nog veel meer.

Deze gids is verrijkt met QR-codes. Wil je weten wat er te zien is? Download een QR- of barcodescanner-app en scan de QR-code met je smartphone of tablet.

Checklist

Heb je:

r de voorbeeldles doorgenomen en aangepast naar eigen wensen?

r de proef uitgeprobeerd?

r een prikkelende introductie bedacht?

r voldoende materialen voor de demonstratieproef en de ontdekhoek?

r bedacht welke vragen je gaat stellen?

r gedacht aan extra materiaal voor nieuwe ontdekkingen?

r gekeken op www.C3.nl/kids/veiligheid voor tips over veiligheid?

Veel plezier en succes met het geven van je chemieles!