Laura Holleman - Scriptie 2015

ZOEKTOCHT NAAR MOGELIJKHEDEN VOOR

INTEGRATIE VAN

C I R C U S ALS KUNSTBEOEFENING

IN DE VRIJE TIJD

Door:

L A U R A H O L L E M A N FINAL PROJECT Theatermanagement Hogeschool voor de Kunsten Utrecht

Laura Holleman – Zoektocht naar nieuwe mogelijkheden voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd 2

Het circus, wie denkt nu niet aan een piste vol zaagsel waar tijgers door brandende hoepels springen en geschminkte clowns met rode neuzen. Ik inmiddels niet meer, na kennismaking met andere vormen van circus tijdens de tweede editie van Circusstad Festival in 2011 heeft circus een andere betekenis gekregen. Sinds die voor mij bepalende editie van het festival ben ik geraakt door het circusvirus, en er nooit meer vanaf gekomen. Circus als kunstvorm laat me iedere keer versteld staan, de combinatie van humor en spanning is uniek en laat je op het puntje van je stoel zitten. Voor mij was het dus als vanzelfsprekend dat ik onderzoek wilde doen in het circusveld. Deze scriptie is het resultaat van een onderzoek naar de methoden voor integratie van circusbeoefening in het vrijetijdsbestedingsveld. Met dit rapport wil ik bijdragen aan de ontwikkeling van het Nederlandse circusveld. Zoals Maaike van Langen (artistiek leider Circusstad Festival) al eens zei: “In vergelijking met Vlaanderen is het hedendaagse Nederlandse circuslandschap bijna net zo vlak als de Nederlandse polders”. En het is de hoogste tijd om dat te veranderen. Onderzoek doen en het schrijven van stukken kan ik het best in een rumoerige omgeving. Door mijn werkplek bij Circus Rotjeknor zat ik middenin hetgeen waar ik onderzoek naar deed. Ik ontdekte onder andere wat er nu zo leuk en goed is aan het beoefenen van circus en hoe de docenten te werk gaan. Circus is een leuke manier om je lichaam fysiek uit te dagen. Door de fysieke uitdaging en de theatraliteit is circus lastig in een hokje te plaatsen: is het sport of is het kunst? Het is een interessante discussie die ook in dit onderzoek aan bod is gekomen. Door dit onderzoek te doen ben ik meer te weten gekomen over andere kanten van circus, de beleidsmatige kwesties die in Nederland spelen en

van belang zijn voor het circusveld. Er zijn talloze redenen waarom circus een plek verdiend in de Nederlandse theaters, kunstencentra en lesprogramma’s. De voornaamste reden is toch wel omdat het zo ontzettend leuk is om te zien, maar vooral om zelf te ervaren. Er wordt regelmatig aan mij gevraagd wat nu zo bijzonder is aan circus. Sinds ik in dit wereldje zit ben ik er niet meer weg te slaan. Eén van de bijzondere eigenschappen van het circus is de zelfredzaamheid. Het opbouwen van je eigen tent, parade maken voor je publiek en het verzorgen van je dieren. In het traditionele circus deed men alles zelf, ook in het hedendaagse circus is dit terug te zien. Door dit onderzoek besef ik dat er professionalisering nodig is in de gehele sector. Een van de stappen is bijvoorbeeld het inrichten van een circuscompagnie net zoals een theater –of dansgezelschap. Dan kun je je als artiest volledig richten op het artistieke eindproduct. Wellicht is dat voor hierna een interessant onderzoek om op te pakken. Door deze scriptie ben ik weer een aantal maanden volledig ondergedompeld in de circuswereld, specifiek de wereld van circusbeoefening. De energie, het plezier en de concentratie die kinderen en jongeren hebben tijdens het beoefenen van circus vind ik inspirerend. Dit rapport is nog maar een kleine stap in onderzoek die verricht moet worden in het circusveld, maar iedere stap is er één. Door het schrijven en onderzoeken heb ik veel inspirerende mensen ontmoet en zijn er veel nieuwe ideeën in me opgekomen om mee verder te gaan. Plezier met het lezen van dit rapport. Laura Holleman

VOORWOORD


De Nederlandse circussector is vergeleken met België en Frankrijk nog net zo vlak als de Nederlandse polders (Van Langen, 2013). De laatste jaren heeft het circusveld veel ontwikkeling doorgemaakt en de populariteit van circus als kunstvorm groeit. Door deze ontwikkelingen is het landschap gaan glooien. Dit onderzoek gaat over één deel van het circusveld: de beoefening van circus in de vrije tijd. In dit onderzoek staat de volgende vraag centraal:

“Wat zijn juiste methoden om het draagvlak voor circus als kunstbeoefening in de vrijetijdsbesteding te vergroten?”

Het onderzoek is gedaan in opdracht van Circusstad Festival, een tweejaarlijks festival in Rotterdam wat zich richt op talentontwikkeling, presentatie en cultuurparticipatie. Eén van de speerpunten heeft dit jaar bijzonder veel aandacht gekregen: cultuurparticipatie. De behoefte van amateurkunstbeoefenaars veranderd. Een leven lang betrokken bij één vereniging is er haast niet meer bij. Flexibel, intensief en kortdurend zijn kenmerkend voor de nieuwe behoeftes. Met het project A Brand New Day wordt geprobeerd in te spelen op deze veranderende behoefte. Het festival wil nieuw, eigentijds aanbod creëren voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Verschillende sport- en amateurkunstgroepen hebben ervaren wat circus is door middel van cross-over lessen. Met dit onderzoek is kennis verzameld om circus een vaste plek te kunnen geven in het amateurkunstenveld.

Er is een groeiende behoefte om zelf actief bezig te zijn met circus. Naast de jeugdcircussen zijn er weinig mogelijkheden om circus te beoefenen. Er is nog geen vaste structuur om circus in de vrije tijd te beoefenen. Dit biedt obstakels, maar voornamelijk mogelijkheden.

De onderzoeksfase heeft twee invalshoeken gehad. Er is onderzoek gedaan naar de verschillende kanten van circus: het traditionele circus, circus als kunstvorm en de beoefening ervan. Daarnaast is er onderzoek

gedaan naar kunstbeoefening in de vrije tijd. Dit gaat over cultuurbeleid en buitenschoolse cultuureducatie. Er zijn interviews afgenomen met relevante partijen uit het circus- en amateurkunstenveld. Daarnaast zijn er enquêtes afgenomen onder de deelnemers van het project A Brand New Day. De belangrijkste bevindingen van de onderzoeksfase zijn als volgt. Er zijn meerdere beeldvormingen over circus. Dit zorgt voor verwarring. Het imago van circus wordt bepaald door meerdere factoren: onder andere het traditionele circus wat een redelijk stoffig imago heeft. Als je als kind al niet met circus in aanraking bent gekomen is de kans groot dat je niet van het bestaan af weet. Kinderen die wel kennis hebben gemaakt met circus zullen zich vooral de clowns, dieren en de spreekstalmeester herinneren. Circus moet je ervaren. Iedereen die in aanraking komt met circus krijgt een ander beeld bij de kunstvorm. Het is een fysieke uitdaging en een laagdrempelige manier om met kunst en cultuur in contact te komen. Iedereen is welkom bij het circus en voor iedereen zit er iets bij. Het is een combinatie van sport en kunst en daardoor lastig in een hokje te plaatsen. Er zijn een aantal bepalende factoren die invloed hebben op de integratie van circus in het amateurkunstenveld. Hoewel de populariteit stijgt, is circus nog niet genoeg te zien in Nederlandse theaters en schouwburgen. Daarnaast spelen kunstvakdocenten een grote rol, of eigenlijk het gebrek eraan. Voor het amateurkunstenveld is het belangrijk dat er geschoolde docenten lesgeven. Er is nog geen opleiding om circusdocent te worden.

Aan de hand van de onderzoeksresultaten is het bestaande veranderingsmodel van bedrijfseconoom Kotter zodanig aangepast dat het toepasbaar is voor de integratie van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek kan Circusstad Festival verder met het ontwikkelen van een online platform en flexabonnement zoals genoemd wordt in de aanbevelingen.

MANAGEMENTSAMENVATTING


Voorwoord p. 2 Managementsamenvatting p. 3 Inhoudsopgave p. 4 1. Inleiding

1.1 Situatieschets p. 5 1.2 Probleemstelling p. 5 1.2.1 Hoofdvraag p. 6 1.2.2 Deelvragen p. 6 1.3 Operationaliseren begrippen p. 6 1.4 Relevantie werkveld p. 7 1.5 Bestemming rapport p. 7 1.6 Externe partij p. 7 1.7 Opbouw p. 8 1.8 Afbakening onderzoek p. 8

2. Theoretisch kader 2.1 Inleiding p. 9 2.2 Veranderingsmodel Kotter p. 9 2.3 Cultuurparticipatie p. 10 2.3.1 Cultuurbeleid p. 10 2.3.1.2 Hoge versus lage cultuur p. 11 2.3.2 Kunstbeoefening in de vrije tijd p. 12, 13 2.3.3 Buitenschoolse cultuureducatie p. 13 2.4 Circus p. 14 2.4.1 Jeugdcircus p. 15 2.4.2 Sociaal circus p. 16

3. Methode van onderzoek 3.1 Inleiding p. 17 3.2 Filosofie p. 17 3.3 Benadering p. 17 3.4 Strategie p. 17 3.4.1 A Brand New Day als casus p. 18 3.5 Doel p. 19 3.6 Dataverzameling p. 19 3.6.1 Schematische weergave p. 20 3.7 Betrouwbaarheid en validiteit p. 20

4. Resultaten 4.1 Inleiding p. 21 4.2 Imago circus p. 21, 22 4.3 Succesfactoren p. 23 4.3.1 SWOT-analyse p. 24 4.4 Bepalende factoren p. 24-27 4.5 A Brand New Day als casus p. 27 t/m 30

5. Conclusie en discussie p. 31 6. Aanbevelingen 6.1 Online platform p. 31 6.2 Flexabonnement p. 32 6.3 Veranderingsmodel Kotter p. 33 t/m 35

Literatuuroverzicht p. 38 t/m 41 Bijlagen

INHOUDSOPGAVE


1.1 | SITUATIESCHETS

Het circus, iedereen heeft er wel herinneringen aan. Begin jaren negentig is er een nieuwe stroming ontstaan in de circussector. In Nederland bekend onder de noemer ‘hedendaags’, ‘nieuw’ of ‘modern’ circus. Circus zoals het bedoeld is: een pure kunstvorm met veel facetten.

In 2006 is de eerste opleiding tot circusartiest gestart bij kunstvakhogeschool Codarts in Rotterdam. Het jaar daarop volgde het eerste circusfestival Circo Circolo in Liempde, Brabant. In 2009 wordt Circusstad Festival in Rotterdam in het leven geroepen, met speerpunten als presentatie, talentontwikkeling en cultuurparticipatie.

Rotterdam is een stad waar op cultureel gebied veel gebeurd. De ontwikkelingen op het gebied van circus zijn merkbaar; een opleiding Circus Arts bij Codarts, regelmatig geprogrammeerde circusvoorstellingen in de Rotterdamse Schouwburg en het Luxor Theater, een groots jeugdcircus en natuurlijk het tweejaarlijkse Circusstad Festival. Voor de vierde editie van Circusstad Festival wordt iets bijzonders gedaan: het project A Brand New Day is opgezet in samenwerking met het Fonds voor Cultuurparticipatie. Als kunstvorm -overwegend zonder taal- met vertakkingen in vele culturen en kunstdisciplines heeft circus de potentie om mensen van welhaast alle leeftijden en culturen te betrekken, ook als amateurkunstenaar. Het beoefenen van circus versterkt zowel creatieve vaardigheden als sociale en fysieke ontwikkeling en draagt zo bij aan persoonlijke groei, (zelf)vertrouwen, conditie, discipline, evenals creativiteit, samenwerking en communiceren. De opzet van het project is bedoeld om nieuw, eigentijds aanbod te creëren voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Het hogere doel hierbij is om meer draagvlak te creëren onder deelnemers en instellingen (Projectplan A Brand New Day, 2014). Met dit onderzoek wordt bijgedragen aan het ontdekken van mogelijkheden die er zijn voor de ontwikkeling en integratie van het nieuwe aanbod.

Tot twintig jaar geleden kon je alleen in het circus als je bij een circusfamilie was opgegroeid. In theorie kan nu iedereen met toewijding een circusartiest worden, hierbij is discipline vereist. Jongeren raken geïnspireerd tot het spelen van een muziekinstrument wanneer ze dat hun icoon zien doen. (Knulst, W., Lievens, J., Ros, B., Slegers, C., 2007, p. 8). De deelname van Wietske Vogels in het rtl-programma Beat the Best heeft bijvoorbeeld voor veel nieuwe geïnteresseerden in circus gezorgd: kinderen wilden net zo soepel als Wietske met een hoepel om kunnen gaan. Ook andere programma’s geven ruimte aan circusacts, zoals Holland’s Got Talent. Door de uitvoering van circusacts bij commerciële programma’s komt er meer landelijke bekendheid voor circus als kunstvorm. Een van de pijlers van Rotterdam Circusstad is het bevorderen van participatie op circusgebied, dit onderzoek haakt hier op in. 1.2 | PROBLEEMSTELLING Hoe kan het circusveld zich vormen naar de nieuwe vorm van kunstbeoefening in de vrije tijd? Hoe ontstaat er een nieuw veld met interessante cross-overs? Hoe kunnen de werkwijzen en artistieke innovaties die ontdekt worden in A Brand New Day omgezet worden in een structureel aanbod voor circus als amateurkunst? Dit zijn enkele vragen waarop antwoord wordt gegeven in dit onderzoeksrapport. Op de nieuwe vormen van kunstbeoefening wordt in het theoretisch kader dieper ingegaan. Het heeft betrekking op de veranderende behoefte van de beoefenaar: ze willen flexibiliteit en kortdurende projecten waarin zoveel mogelijk geleerd wordt. Het probleem is dat er geen vaste structuur is voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Hierdoor zijn er te weinig mogelijkheden om circus te beoefenen.

INLEIDING


1.2.1 | HOOFDVRAAG

“Wat zijn juiste methoden om het draagvlak voor circus als kunstbeoefening in de vrijetijdsbesteding te vergroten?"

1.2.2 | DEELVRAGEN - Wat bepaalt het imago van circus? - Wat zijn de succesfactoren van circus als amateurkunstbeoefening? - Welke factoren bepalen de integratie van circus in het amateurkunstenveld? - Welke kansen liggen er voor circus als amateurkunstbeoefening? Met dit onderzoek naar de methoden om draagvlak voor circus als vrijetijdsbesteding te creëren wordt ingehaakt op het projectdoel van A Brand New Day. De doelstelling van het project is om meer aanbod te creëren van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Het korte termijn doel hierbij is om iedereen de mogelijk te bieden om op een laagdrempelige manier bij Circus Rotjeknor te trainen en een cross-over cursus bij de SKVR te volgen. Het doel op de langere termijn is dat de receptieve cultuurparticipatie van circus hoger wordt. Met dit onderzoek wordt op het projectdoel ingehaakt door kennis te vergaren omtrent circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Deze resultaten worden ingezet bij het ontwikkelen van een nieuw aanbod na afloop van het project.

1.3 | OPERATIONALISEREN BEGRIPPEN

Voorafgaande het lezen van het theoretisch kader worden de vaak genoemde begrippen geoperationaliseerd.

Aanbod Onder aanbod wordt het aanbod van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd verstaan, niet het aanbod wat in theaters geprogrammeerd wordt. Actieve cultuurparticipatie Actief beoefenen en artistiek ontwikkelen van, of betrokken zijn bij cultuur in de vrije tijd, dus buiten school en werk. Circus Circus is een kunstvorm waarbij spanning, verwondering en humor voorop staan. Losse nummers staan niet op zichzelf maar zijn onderdeel van een dramaturgisch groter geheel. Door de verschillende disciplines is het een toegankelijke vorm die gemakkelijk bruggen kan slaan met meerdere kunstdisciplines. Cross-overs Onder cross-overs wordt het mengen van verschillende kunstdisciplines verstaan. Het integreren van bepaalde elementen van een kunstdiscipline (circus) in je eigen discipline (dans). Draagvlak Groep van mensen die allemaal iets willen of steunen. Structuur De manier waarop mensen deelnemen qua vorm en tijd aan amateurkunst. Bijvoorbeeld een achtweekse cursus waarbij er twee keer in de week getraind wordt en wordt afgesloten met een voorstelling. Of een maandenlange cursus waarbij je niet toewerkt naar een einde, maar het meer een verenigingsverband is.


1.4 | RELEVANTIE ONDERZOEK Het circus heeft de afgelopen jaren ontwikkelingen doorgemaakt. Circus wordt meer en meer als kunstvorm gezien, maar nog steeds heerst er bij het publiek een stoffig beeld door onder andere het imago van het traditionele circus. Door het project A Brand New Day richt dit rapport zich op circus als kunstbeoefening in de vrije tijd, maar er blijven genoeg vervolgonderzoeken openstaan. Met het bestaan van twee grote Nederlandse circusfestivals, een vooropleiding, twee hbo-opleidingen, een mbo-opleiding die in september 2015 van start gaat en tientallen jeugdcircussen wordt het tijd om meer theoretisch onderzoek te besteden aan circus. Al jaren is het hedendaagse circus in België, Frankrijk en Engeland immens populair en gevestigd. Hoe ontstaat deze populariteit ook in Nederland? Dit onderzoek richt zich maar op een klein deel van het veld, namelijk de kunstbeoefening in de vrije tijd. 1.5 | BESTEMMING RAPPORT

Het beantwoorden van de onderzoeksvraag is enerzijds een praktische uitkomst, anderzijds biedt het inzicht in een deelgebied waar nog weinig over geschreven is: circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Daarnaast draagt dit onderzoek bij aan de ontwikkeling van circus in Nederland en biedt het theoretische inzichten met betrekking tot actieve cultuurparticipatie. Voor iedereen die geïnteresseerd is in de huidige staat van het circus, en toekomstige ontwikkelingen van het circusveld.

1.6 | EXTERNE PARTIJ

Dit onderzoek wordt gedaan in opdracht van Circusstad Festival. Door middel van het project A Brand New Day wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn om nieuwe structuren te ontwikkelen voor circus als kunstbeoefening. Met behulp van het netwerk en de expertise van het festival zal er een relevant en waardig onderzoek tot stand komen voor de Nederlandse circuswereld.

Circusstad Festival is een samenwerkingsverband van vier organisaties: Circus Rotjeknor, Luxor Theater, Codarts Rotterdam en de Rotterdamse Schouwburg. Samen maken de partners een festival wat cultuurparticipatie, talentontwikkeling en publieksbereik als speerpunten heeft. Cultuurparticipatie is voor dit onderzoek het uitgangspunt. Circusstad is een van de organisaties die subsidie ontvangt voor Nationaal Beeldbepalende Projecten van het Fonds Cultuurparticipatie. Dit houdt in dat het festival gezien wordt als een organisatie die zich richt op de versterking van actieve cultuurparticipatie. Voor de editie van 2015 is het project A Brand New Day opgezet om hierin te voorzien. Door dit project wordt het amateurcircus buiten de gebaande paden van het jeugdcircus getrokken en ervaren velen wat circus is. Tijdens dit project wordt kennis gemaakt met verschillende disciplines, doelgroepen, werkvormen en structuren die van belang zijn bij het verbreden van het circusaanbod. Dit project dient als casus voor dit onderzoek; ontdekken wat werkt en wat niet werkt.


1.7 | OPBOUW RAPPORT

Dit rapport is als volgt opgebouwd: het theoretisch kader wordt als eerst geschetst, hierdoor ontstaat een beeld van cultuurparticipatie en circus. Vervolgens komt de methode van onderzoek aan bod. Hierin wordt uitgelegd wordt wat is gedaan om een zo volledig mogelijk rapport te ontwikkelen dat zorgt voor integratie van circus in het amateurkunstenveld. De resultaten zijn per deelvraag uitgewerkt. In de conclusie wordt de hoofdvraag beantwoord.

1.8 | AFBAKENING ONDERZOEK

Dit onderzoek richt zich op de deelgebieden circus en cultuurparticipatie, waarbij kunstbeoefening in de vrije tijd en kunsteducatie onderdelen zijn. Wat niet tot het onderzoek behoort zijn de ontwikkeling van doorlopende leerlijnen en pedagogische verantwoording van circus. Er wordt uitgegaan van circus als kunstvorm.


2.1 | INLEIDING Voor dit theoretisch kader zijn gegevens en informatie verzameld over de onderwerpen: kunstbeoefening in de vrije tijd, cultuurparticipatie en circus. In dit theoretisch kader worden relevante resultaten uit verschillende rapporten, beleidsstukken en onderzoeken kenbaar gemaakt en in een kritische blik geplaatst om het onderzoek naar circus als kunstbeoefening in de vrije tijd af te bakenen

2.2 | VERANDERINGSMODEL VAN KOTTER Veranderingsmanagement heeft betrekking op het veranderen van de structuur of werkwijze van een organisatie (Kotter, 1996). Het achtfasen model van Kotter is in 1996 bedacht door John Kotter, een Amerikaanse bedrijfskundige. Het model bestaat uit acht chronologische succesfactoren die leiden tot verandering binnen organisaties. Dit onderzoek richt zich niet specifiek op een organisatie, want het doel is om verandering teweeg te brengen in het culturele werkveld. Dit model wordt aangepast aan de hand van de onderzoeksresultaten. Het wordt toepasbaar gemaakt zodat de organisatie van Circusstad er zelf mee kan werken.

In dit theoretisch kader wordt uitleg gegeven over het model. Aan de hand van de resultaten uit interviews en de opgedane kennis zal er in het hoofdstuk resultaten een model volgen wat bruikbaar is voor de implementatie van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. De eerste stap is om duidelijk te maken dat er verandering nodig is. Door de succesfactoren van circus als kunstbeoefening te onderzoeken en te onderbouwen wordt duidelijk wat de noodzaak is voor organisaties om circus aan te bieden. De tweede stap is om een leidende coalitie te vormen, dit is een groep mensen die in staat is om de verandering in goede banen te leiden. Het moeten mensen zijn met macht en managementvaardigheden die vertrouwen kunnen kweken en een visie ontwikkelen. Het zwaartepunt voor circus ligt vooral in deze stap. De derde stap is om een visie te ontwikkelen en veranderingsinspanningen richting te geven. Vooral de lange termijn belangen van betrokkenen zoals partners moeten in de visie worden verwerkt. De vierde stap is om mensen te motiveren om bij te dragen aan het realiseren van de visie. De vijfde stap is om structuren opzij te zetten die verandering in de weg staan. De zesde stap is het creëren van korte termijn successen, er moeten plannen gemaakt worden voor zichtbare verbetering. De zevende stap is om de verandering te bewaken. De achtste en laatste stap is om de nieuwe benadering een plaats te geven in de cultuur.

THEORETISCH KADER


2.3 | CULTUURPARTICIPATIE

“Cultuurparticipatie is alle vormen van het beoefenen en artistiek ontwikkelen van, of betrokken zijn bij cultuur in de vrije tijd, dus buiten school en werk”. Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie en Amateurkunst. Onderstaande afbeelding is gepubliceerd in Cultuur in de Kanteling van het LKCA. Dit onderzoek gaat over actieve cultuurparticipatie. Actieve cultuurparticipatie kan verdeeld worden in de beoefening van amateurkunst (in dit onderzoek genoemd als kunstbeoefening in de vrije tijd) en buitenschoolse cultuureducatie. In dit hoofdstuk wordt eerst een kader geschetst van het cultuurbeleid in Nederland met betrekking tot actieve cultuurparticipatie. Daarnaast wordt ook het cultuurbeleid in Vlaanderen geschetst. Vervolgens wordt ingegaan op de onderwerpen kunstbeoefening in de vrije tijd en buitenschoolse cultuureducatie. Als laatste komt het onderwerp circus aan bod.

2.3.1 | CULTUURBELEID

Cultuurbeleid is een belangrijk onderdeel in het mogelijk maken van het beoefenen van kunst in de vrije tijd. De term beleid gaat uit van: “Het streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en bepaalde tijdskeuzen (Hoogerwerf, 2003, p. 20)”. Binnen het cultuurbeleid wordt onderscheid gemaakt tussen binnenschoolse en buitenschoolse cultuureducatie, actieve cultuurparticipatie (vrijetijdsbesteding) en talentontwikkeling (formeel opleidingstraject).

Een van de belangrijkste voorzieningen voor het deelnemen aan kunstbeoefening in de vrije tijd zijn de kunstencentra. Door de bezuinigingen die in het Cultuurbeleid 2013-2016 zijn doorgevoerd moeten vele kunstencentra sluiten, wat uiteindelijk ook zorgt voor het afnemen van kunstbeoefening in de vrije tijd: minder voorzieningen betekent ook minder participatie. Kunstencentra die nog bestaan gaan steeds vraaggerichter te werk, in plaats van het oude principe ‘uitgaan van oude successen’ (Berenschot, 2010, p. 7). Er moeten nieuwe manieren gezocht worden om actief aan kunstbeoefening te doen.

In Nederland wordt in het cultuurbeleid uitgegaan van een doorlopende leerlijn voor de ontwikkeling van talent. Alleen niet iedereen die aan kunstbeoefening in de vrije tijd doet wil zichzelf ontwikkelen tot toptalent of terechtkomen op een kunstvakhogeschool. Door de nadruk heel erg te leggen op toptalent schrik je de jeugd misschien zelfs af om überhaupt aan een vorm van kunstbeoefening te beginnen. De drempel moet laag zijn. De lat wordt hoger doordat kinderen beter willen worden. Met het wegvallen van voorzieningen wordt het ook lastiger om te voorzien in een leerlijn die ook buiten school doorloopt. Met dit onderzoek wordt middels het project A Brand New Day onder andere ontdekt wat nu de belangrijkste factoren zijn voor het uitoefenen van je kunst of sport.

Figuur 1. Verhouding cultuurparticipatie


Vergeleken met Nederland is circus als kunstvorm en als beoefening veel meer ingebed in het cultuurbeleid van onder andere Vlaanderen. In 2008 is in Vlaanderen het Circusdecreet ontstaan, het vertegenwoordigd alle vormen van circus en richt zich op zowel amateur als professional. Het grote verschil met Nederland is dat Vlaanderen structurele subsidies biedt voor de ontwikkeling van circusproducties, spreiding, festivals, scholing en promotie. Het streven voor Nederland is om een soortgelijk beleid te ontwikkelen om het circusveld verder te kunnen ontwikkelen.

2.3.1.1 | HOGE VERSUS LAGE CULTUUR In beleidsstukken die gaan over cultuurparticipatie wordt regelmatig gesproken over hoge en lage cultuur. Waar lage cultuur gaat over cultuur die toegankelijk is en meer naar de entertainment kant neigt, heeft hoge cultuur meer drempels en worden er meerdere doelgroepen uitgesloten. De scheidingslijn tussen hoge en lage cultuur is er een die interessant is voor dit onderzoek. Het traditionele circus wordt voornamelijk gezien als lage cultuur: het dient ter vermaak. Circus als kunstvorm zit tussen de hoge en lage cultuur in. Het is een toegankelijke kunstvorm die voor iedereen vermakelijk is, maar er zit vaak ook een diepere laag in die niet gelijk te vatten is. Volgens de beleidstermen valt circus nu onder de volkscultuur. Volkscultuur wordt gezien als lagere cultuur: iets van de massa en zou weinig inspanning, kennis vragen en dienen ter vermaak (Nissen, 2009). Circus moet meer gezien worden als kunstvorm in plaats van entertainment. Zo vinden ook acrobaten Frédéric Arsenault en Alexandre Fray. Zij stellen dat door de traditie en de wijze waarop circus wordt ingezet het genre moeite heeft met loskomen van het lage cultuur imago.

“Het entertainment aspect van circus moet worden verzoend met een artistieke praktijk, waar het wordt ingezet als middel en niet als doel”.

Arsenault & Fray, 2010

De discussie tussen hoge en lage cultuur speelt al jaren in het vrijetijdsbestedingsveld. Waarom kunnen hoger opgeleiden wel van zowel Beethoven als André Hazes houden, en is het omgekeerde vrijwel nooit het geval? Hoe laat je de bevolkingsgroep die van volkscultuur houdt op een laagdrempelige manier kennismaken met hoge cultuur? Cultuur in de Kanteling stelt dat de verbinding tussen de boven- en onderkant van de samenleving dunner is geworden. Volgens het LKCA gaat de gestage opkomst van amusement en popularisering ten koste van de maatschappelijke status van de hoge cultuur (Cultuur in de Kanteling, 2015, p. 18). De hoger opgeleiden trekken meer toe naar de lage cultuur, andersom is daar echter niet veel sprake van. De discussie over de scheidingslijn tussen hoog en laag is er daarom een om mee te nemen in het onderzoek naar vernieuwing van structuren voor circus als kunstbeoefening. Er moet een laagdrempelige manier zijn waarbij geen doelgroepen uitgesloten worden maar waar ook niet maar enkele doelgroepen op afkomen. En als je als ouder van een kind van hoge cultuur houdt, kun je wel je zoon of dochter kennis laten maken met het circus.


2.3.2 | KUNSTBEOEFENING IN DE VRIJE TIJD Er zijn veel termen in omloop over kunstbeoefening in de vrije tijd: amateurkunst en actieve cultuurparticipatie worden het meest gebruikt. In dit onderzoek wordt uitgegaan van de benaming ‘kunstbeoefening in de vrije tijd’, net als Andries van den Broek in de publicatie ‘FAQ’s over kunstbeoefening in de vrije tijd’. Hij stelt dat de term amateurkunst de nadruk teveel legt op het amateuristische, terwijl de term amateur afgeleid is van het Latijnse amator, wat staat voor liefhebber (Van den Broek, 2010, p. 17). Kunstbeoefening in de vrije tijd wordt door het LKCA als volgt gedefinieerd: “Het beoefenen van kunst, uit passie, liefhebberij of engagement, zonder daarmee primair in het levensonderhoud te willen voorzien”. Ongeveer 40% van de Nederlandse bevolking beoefent in de vrije tijd een kunst. Bij jongeren tot twintig jaar loopt dit aandeel zelfs op tot bijna 60% (LKCA, 2013, p. 57). Vanuit iedere leeftijdsgroep is er een ander belang bij het beoefenen van kunst in de vrije tijd. Jonge deelnemers vinden het belangrijk om activiteiten te ondernemen die vormend zijn voor hun identiteit. Er worden creatieve competenties ontwikkeld die van belang zijn voor later. Volwassenen doen aan cultuurparticipatie omdat het hen ontspant en ze hun vaardigheden willen verbeteren. Gepensioneerden doen aan cultuurparticipatie omdat het betekenisvol is en omdat ze sociale contacten willen behouden (Raad voor Cultuur, 2014, p. 54). In het volgonderzoek Talentontwikkeling (2014, p. 2) wordt gesteld dat beoefenaars (jongeren) het verder ontwikkelen van een talent het belangrijkste motief vinden voor deelname aan kunstbeoefening, evenals professionele ambities. Volgens Van den Broek (2010) wordt er juist deelgenomen aan een vrijetijdsbesteding voor de ontspanning en

gezelligheid, en het moet iets moois opleveren. Op dit moment is er geen leerlijn ontwikkeld voor de beoefening van circus. “Een leerlijn is een methode om samenhang en opbouw te bereiken in een competentiegericht curriculum” (Encyclo, z.d.). Voornamelijk bij jeugdcircussen mag de ontwikkeling van talent meer aandacht krijgen, zo ontwikkel je ook een betere of mogelijke doorstroom naar kunstvakopleidingen. Steeds meer beoefenaars hebben behoefte aan lossere verbanden. De keuzemaatschappij zorgt voor veel mogelijkheden. Je vastleggen aan één sport of kunst is er dus haast niet meer bij. Amateurkunstbeoefenaars hebben behoefte aan een informele groep, een losse sfeer, flexibele structuur en er moet ruimte zijn voor gezelligheid (LKCA, FCP, 2014, p. 54). Volgens van Munster (LKCA, 2015) zorgen kortdurende verbintenissen en projectmatige vormen van cultuurparticipatie wel voor doorbrekingen van de lange leerlijn en verenigingsstructuren. Er ontstaan nieuwe vormen, maar deze missen duurzaamheid, continuïteit en kwaliteit. Of deze nieuwe structuur ten koste gaat van leerlijnen zal pas blijken in de toekomst. Door de behoefte aan lossere verbanden liggen er voor circus kansen. Er bestaat nog geen vaste structuur voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Jeugdcircussen kunnen inspringen op deze kans door bijvoorbeeld specialisatielessen aan te bieden en samen te werken met andere disciplines als dans en muziek. Talentontwikkeling is een term die vooral in culturele beleidsstukken veelvuldig voorkomt.


Ook minister Bussemaker (2014) spreekt van talentontwikkeling in de kamerbrief ‘Ruimte voor talent in het cultuurbeleid”. Het ontwikkelen van talent heeft ruimte nodig, door de bezuinigingen op kunstencentra en productiehuizen wordt deze mogelijkheid beperkt. Een interessante ontwikkeling in het amateurkunstenveld zijn de TV-programma’s die zich richten op talenten. Volgens Ocker van Munster ontbreekt het bij amateurkunst aan aantrekkingskracht. De sector dreigt te worden wegbezuinigd en er is behoefte aan meer bekendheid. TV-programma’s als Hollands Got Talent en X-factor bieden een podium aan talent. In dit soort TV-programma’s wordt de weg van talentontwikkeling niet in beeld gebracht en kan het lijken alsof het talent er ineens is. Elk talent heeft een plek nodig om zichzelf te ontwikkelen: al is het thuis voor een spiegel of in een grote dansstudio in Rotterdam. Er moet meer aandacht worden besteed aan de ontwikkelingsweg van deelnemers tijdens deze programma’s. Andere deelnemers kunnen juist ontzettend opzien tegen het deelnemen omdat het lijkt alsof het bij iedereen vanzelf gaat. Daarbij ligt de nadruk van talentenjachten op het winnen, bij cultuurparticipatie draait het niet om winnen maar om meedoen.

Voor het ontwikkelen van een structuur voor circus is het goed om te onthouden dat de behoefte van beoefenaars aan amateurkunst en sport veranderd is. Zoveel mogelijk leren in een zo kort mogelijke tijd in plaats van langere tijd verbonden zijn aan één vereniging. Circus wordt steeds populairder, het aanbod wat ontwikkeld gaat worden moet daarop aansluiten.

2.3.3 | BUITENSCHOOLSE CULTUUREDUCATIE

“Alle kinderen worden geboren als artiesten, de kunst is artiest te blijven als we opgroeien”. Picasso. Buitenschoolse cultuureducatie zegt het eigenlijk al: het gaat hier over alle vormen van cultuureducatie in de vrije tijd. Bijvoorbeeld cursussen bij culturele instellingen en lessen in amateurkunst. In het onderwijs maken de meeste kinderen voor het eerst kennis met kunst en cultuur. In de huidige maatschappij volgen veranderingen elkaar in snel tempo op. Daarom moeten er creatieve denkers en doeners opgeleid worden (Raad voor Cultuur, 2015, p. 50). Vanaf de basisschool tot aan de middelbare school zou er een doorgaande leerlijn moeten zijn die ervoor zorgt dat er met alle aspecten van kunst en cultuur kennisgemaakt wordt. De verantwoordelijkheid voor deze kennismaking ligt bij de binnenschoolse kunsteducatie (Cultuurnetwerk_NL, 2010). Het meest effectief is als er verbinding is tussen het binnenschoolse en buitenschoolse netwerk van voorzieningen (Raad voor Cultuur, 2014, p. 17). Onder buitenschoolse cultuureducatie vallen bijvoorbeeld muzieklessen, dansworkshops, zangcoaching en natuurlijk circuslessen. Toegankelijkheid in prijs, bereikbaarheid en een laagdrempelige kunstvorm zijn hierbij belangrijk. Door de bezuinigingen die door het Cultuurplan van 2013-2016 zijn doorgevoerd zijn er een hoop voorzieningen zoals kunstencentra weggevallen. Voor het herzien van het imago van circus is het van belang dat kinderen al vroeg kennismaken met circus via cultuureducatie. In het veld van cultuureducatie wordt vaak gebruik gemaakt van drie verschillende leervormen: actief, receptief en reflectief. Waar de focus bij binnenschoolse kunsteducatie vooral ligt is de receptieve participatie, het kijken naar professionele kunstproducten, en de reflectieve participatie: het beschouwen van kunstproducten. De buitenschoolse cultuureducatie richt zich voornamelijk op de actieve cultuurparticipatie, het zelf beoefenen van een kunstdiscipline om je op die manier te kunnen uitdrukken (Cultuur op School, 2014).


2.4 | CIRCUS “Circus is een kunstvorm waarbij spanning, verwondering en humor voorop staan. Losse nummers staan niet op zichzelf maar zijn onderdeel van een dramaturgisch groter geheel. Door de verschillende disciplines is het een toegankelijke vorm die gemakkelijk bruggen slaat met andere kunstdisciplines (Laura Holleman)”. Als mensen denken aan circus dan denken er veel aan een piste vol zaagsel waarin een spreekstalmeester een tijger probeert te temmen. Dit traditionele circus bestaat nog steeds en wordt gezien als immaterieel erfgoed. Het is een rijke traditie die door nieuwere vormen ook andere doelgroepen aanspreekt (Circuscultuur, 2013). Het traditionele circus vormt het uitgangspunt van de nieuwere circusvormen: traditionele vormen worden onderzocht en omgebogen naar een theatrale, innoverende variant. Enkele mensen zullen aan Cirque du Soleil denken: een nieuwere vorm van circus. Er ontstaan steeds meer circusvormen waarin dans en theater belangrijke elementen zijn. Dit vernieuwende circus is een stroming die is ontstaan vanuit Frankrijk, waar al jaren circusartiesten leren om vernieuwende theatrale circusvoorstellingen te maken. In Nederland is het nieuwe circus voor regisseurs en dramaturgen nog een zoektocht. Er is een spanningsveld tussen kunstje en totaalconcept.

“Het onmogelijke mogelijk maken”. Maaike van Langen


Wat is circus precies? Dat is een discussie waar men niet uitgesproken over raakt. Uit het onderzoek van Nikki Snijders (2011) naar circustheater blijkt dat een aantal mensen niet wil spreken over een verschil tussen circus en circustheater, tussen nieuw en oud, of tussen klassiek versus modern. Circus en circustheater worden gezien als twee zelfstandige stromingen. Echter zijn er wel veel raakvlakken, maar zeker ook verschillen. De benaming circus en circustheater is enkel verwarrend en niet bepalend voor waar het voor staat, aangezien iedereen daar een andere mening over heeft. Circus is circus. Eigenaar van circusschool Circus Space, Tim Roberts vindt dat artiesten circus moeten maken zoals zij het voor zich zien. Zonder vaste kaders, beperkingen en regeltjes. Met alle vrijheid voor cross-overs, die niet moeten maar mogen (Contemporary Circus - number one, p. 33). Circus spreekt de verbeeldingskracht aan. Het is fysiek maar toch theatraal: een kunstvorm die veel in zich heeft en daardoor moeilijk te plaatsen is. Volgens de één een opkomend en vernieuwend genre, volgens de ander een manier om te laten zien wat je allemaal kunt. Voorop staat dat het een kunstvorm is. Vooral een laagdrempelige manier om kennis te maken met cultuur. Waar het voorheen bekend stond als volkscultuur, is die grens nu aan het verschuiven en wordt de waardering groter. Volgens het rapport van Het circus in de kunst is er in Nederland wel erkenning voor de sociaal-emotionele doelen van het circus, maar circus wordt niet of nauwelijks gezien als kunstvorm (Circomundo, 2004, p. 6). Volgens Catherine Magis (2012) is het ook belangrijk om circus niet alleen te zien als sociaal middel, maar vooral als kunstdiscipline. Het gaat verder dan een middel om een bepaalde situatie te veranderen.

Begin jaren negentig is het Canadese Cirque du Soleil voor het eerst naar Nederland gekomen. Ze maken voorstellingen waarin circus en straattheater in een thematische sfeer worden neergezet. De acts zijn net als in het klassieke circus opvolgend, maar in de meeste voorstellingen is een rode draad verwerkt. Duizenden mensen bezoeken jaarlijks voorstellingen van Cirque du Soleil. Waarom is de stap naar andere nieuwe vormen van circus dan toch zo groot? Een pasklaar antwoord op deze vraag is er niet, maar het is wel interessant om te onthouden.

KENNISMAKING CIRCUS De kennismaking met circus voor kinderen gebeurt al op de basisschool, sommige basisscholen maken lessen rondom het thema circus. Tijgers, olifanten en clowns ontbreken niet tijdens deze themalessen (J. Both, persoonlijke mededeling, 23 maart 2015). Het is lastig om dit kader te doorbreken omdat het al in de vroege jaren is gevormd. Door het bezoeken van enkel traditionele circussen wordt dit beeld in stand gehouden. Het zou goed zijn om kinderen al vanaf het begin kennis te laten maken met andere vormen van circus, zodat het kader breder ontwikkeld wordt en er meer bekendheid komt voor het genre als kunstvorm in plaats van als kunstje. 2.4.1 | JEUGDCIRCUS In Nederland bestaat al meer dan zestig jaar een rijk landschap aan jeugdcircussen. De artistieke ontwikkeling van het circus heeft vele kinderen en jongeren in de jeugdcircussen geïnspireerd. Door de optredens op festivals maken ze kennis met nieuwe werkvormen van circus. Circus levert overigens een belangrijke bijdrage aan niet alleen de fysieke ontwikkeling, maar ook de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Wereldwijd wordt circus daarom ook ingezet voor sociale


doeleinden. Zo zijn er in Nederland veel jeugdcircussen actief in buurtprojecten (Alders, 2012). Veel jeugdcircussen leggen de nadruk op het maatschappelijk doel, waardoor het niet altijd als kunstvorm gezien wordt. Naar horen zeggen door velen uit de circuswereld draagt het beoefenen van circus bij aan emotionele, sociale en motorische ontwikkeling. Talentontwikkeling wordt in de meeste jeugdcircussen niet actief bevorderd. Als het er is dan is het goed, maar wanneer dit niet het geval is wordt het ook niet gestimuleerd. Het grootste probleem blijkt een gebrek aan vakdocenten (Jeugdcircus in Nederland, p. 5, 2011). 2.4.2 | SOCIAAL CIRCUS “Sociaal circus wordt beschouwd als een vorm van vrijetijdsbesteding voor kinderen, jongeren en volwassenen waarbij het circus een middel is om maatschappelijk kwetsbare mensen een positief duwtje in de rug te geven”, aldus Brecht Hermans (2015, p.1). In circus moet je samenwerken, doorbijten, volhouden en oefenen om een discipline te beheersen. Het draagt dus bij tot de emotionele en sociale ontwikkeling van personen. Dit wordt binnen circus gecombineerd met de fysieke uitdaging en het verleggen van eigen grenzen. Zo leert de persoon zijn kunnen en zijn lichaam kennen. Als er na volharding en training resultaat geboekt wordt, geeft dit zelfvertrouwen en een positieve input voor het zelfbeeld. Volgens Ken Robinson is het bijzonder dat circus niet gelijkwaardig is aan een andere vorm van onderwijs, maar waarom? Circus kan mensen helpen om zich op persoonlijk vlak te ontwikkelen en hun talent te ontdekken (Wouters, 2012, p. 32)

2.5 | CONCLUSIE Op een rijtje, de belangrijkste opvattingen uit het theoretisch kader zijn als volgt: het Nederlandse cultuurbeleid kan wat betreft de circusinbedding een voorbeeld nemen aan Vlaanderen op het gebied van zorg dragen voor ondersteuning van circusproducties, toonmomenten en promotie. Voor het ontwikkelen van een nieuwe structuur moet rekening gehouden worden met de veranderende behoeftes van beoefenaars. Aanbod moet gecreëerd worden met een flexibele structuur en een informele sfeer als uitgangspunt. Het beoefenen van circus is een combinatie van ontwikkeling op fysiek, sociaal en creatief gebied. Dat maakt het geschikt voor een brede doelgroep. Voor het ontwikkelen van aanbod op het gebied van kunstbeoefening in de vrije tijd moet circus als kunstvorm het uitgangspunt zijn.


3.1 | INLEIDING

Dit onderzoek is gedaan aan de hand van de gemengde methode: zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek met het doel om meer inzicht te krijgen in bestaande structuren in het veld van amateurkunstbeoefening. Aan de hand daarvan kan dan een structuur ontwikkeld worden voor circus. Het onderzoeksproces is opgesteld aan de hand van de ui van Mark Saunders, Philip Lewis en Adrian Thornhill (2011). Van buiten naar binnen komen de volgende onderwerpen aan de orde: - Filosofie - Benadering - Strategie - Keuze dataverzameling - Technieken en procedures

3.2 | FILOSOFIE

Voor dit onderzoek is uitgegaan van het pragmatisme. Deze filosofie gaat uit van het verbinden van de praktijk met de theorie, want deze staan niet los van elkaar. Als er nog geen waarheden zijn ontdekt, staat niets vast. Het uitgangspunt is dat alles mogelijk is. Het culturele veld is er een die constant verandert. De behoeftes van kunstbeoefenaars veranderen mee.

3.3 | BENADERING

In dit onderzoek is uitgegaan van een inductief perspectief. Het verzamelen en onderzoeken van gegevens zijn bepalend voor de onderzoeksresultaten. In de eerste onderzoeksfase is er literatuuronderzoek gedaan en is er een casus opgezet. In de tweede onderzoeksfase is er een model opgesteld dat gebruikt kan worden voor het succesvol implementeren van een projectmatige aanpak van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Het uiteindelijke onderzoeksdoel is om praktische handvatten te bieden om aan de slag te gaan met het ontwikkelen van structuren voor actieve cultuurparticipatie op het gebied van circus. 3.4 | STRATEGIE

Voor dit onderzoek zijn interviews, literatuuronderzoek en het project A Brand New Day de belangrijkste methoden om tot de juiste informatie te komen. Het afnemen van semi-gestructureerde interviews met verschillende partijen die betrekking hebben op het amateurkunstenveld of een sterke mening hierover hebben is een belangrijk deel van het onderzoek. Organisaties die zijn benaderd: LKCA, Fonds voor Cultuurparticipatie, Codarts, Circus Rotjeknor, Rotterdamse Schouwburg, Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur, SKVR en velen meer. De interviews zijn opgenomen met toestemming van de geïnterviewde. Citaten en opmerkingen zoals benoemd in het interview zijn niet bewerkt. Alle geïnterviewde hebben voorafgaand het interview per e-mail informatie over het onderzoek ontvangen.

3 | ONDERZOEKSMETHODEN


3.4.1 | A BRAND NEW DAY ALS CASUS Het project A Brand New Day is in september 2014 gestart door de projectleider participatie van Circusstad Festival. De projectleider is gestart met het zoeken naar verschillende Rotterdamse amateur- en sportgroepen. Het project wordt gebruikt als casus: wat zijn elementen in dit project die tot succes leiden? Het is een langdurende gebeurtenis die ingezet wordt met het doel om van te leren en te kunnen implementeren. In dit project is ontdekt welke mogelijkheden er kunnen ontstaan om mensen kennis te laten maken met circus. Er bestaat nog geen structuur voor het beoefenen van circus als amateurkunst. Dat werpt obstakels op maar biedt voornamelijk mogelijkheden. Meer amateurkunstbeoefening leidt tot meer interesse voor cultuur. Dit zorgt voor meer bezoek aan onder andere theaters en festivals (Van den Broek, 2010, p. 23).

INTRODUCTIE De aanleiding van het project is de wens van Circusstad Festival om een groter aanbod van circus te creëren als kunstbeoefening in de vrije tijd. A Brand New Day is opgezet met hulp van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Dit fonds streeft naar behoud en creatie van waardevolle vormen van actieve cultuurparticipatie om deze inhoudelijk of organisatorisch toekomstbestendig te maken. Aan de hand van dit project wordt ontdekt of een projectmatige aanpak als A Brand New Day een goede manier is van aanbodcreatie. De casus is opgezet aan de hand van belangrijke factoren die bepalend zijn voor het slagen van het project. De factoren worden in deze paragraaf weergeven. In de resultaten worden ze uitgebreid toegelicht.

PARTNERS De partners zijn een van de belangrijkste factoren in dit project: vanuit verschillende invalshoeken hebben zij met amateurkunst, circus en talentontwikkeling te maken. SKVR De basisvoorziening voor kunsteducatie in Rotterdam die cursussen biedt op het gebied van dans, muziek, schrijven en nog veel meer. SKVR trekt daarnaast de wijk in en creëert een aanbod voor scholen.

CIRCOMUNDO Circomundo is de belangenvereniging voor jeugdcircussen in Nederland. Ze bieden trainingen aan voor docenten, hebben stappenplannen voor hoe jeugdcircussen fondsen aanschrijven etc. etc.

CIRCUS ROTJEKNOR Circus Rotjeknor is hét jeugdcircus van Rotterdam, zo niet dan wel dat van Nederland. Het is een jeugdcircus dat verder durft te kijken dan de gebaande paden en gaat mee in de ontwikkeling van het nieuwe circus. Doordat de opleiding ‘Circus Arts’ letterlijk aan hen vast hangt, is het goed mogelijk om samen na te denken en eventueel samen te werken. De verbinding tussen amateur en professioneel kan hierdoor sneller mogelijk gemaakt worden. CODARTS Met de opleiding Codarts Circus Arts staat Circusstad Festival al goed in verbinding. Door het uitvoeren van dit project is er nu ook meer verbinding met de gehele hogeschool. De expertise op het gebied van talentontwikkeling wordt ingezet om het project waardevoller te maken


GROEPEN

Er zijn heel uiteenlopende groepen die meedoen aan het project A Brand New Day. Iedere groep heeft een andere werkwijze, structuur en doelgroep. Voor het project is het heel interessant om te ontdekken wat de deelnemers heeft getriggerd om mee te doen. En natuurlijk of de deelnemers vaker iets met circus willen doen. Vragen die beantwoord worden in de resultaten zijn onder andere: “Hoe heeft circus je eigen discipline verbreedt?” en “Wat was je eerste gedachte over circus en hoe denk je hier nu over?”. Obstakels en successen van het project worden gedeeld in de resultaten. PROBLEEMANALYSE Sterke en zwakke punten De probleemanalyse van de casus wordt middels de SWOT methode ingevuld. PRAKTIJK Om de resultaten van het project A Brand New Day te analyseren wordt gebruik gemaakt van een enquête. Naast waarnemingen is de enquête een vorm waarin een helder overzicht wordt verkregen van de motivaties van de groepen om mee te doen, wat ze ervan geleerd hebben en wat voor de organisatie leerpunten zijn.

3.5 | ONDERZOEKSDOEL

Dit onderzoek wordt geschaard onder de noemer ‘verkennend’ onderzoek. Hierbij was de eerste stap was om inzicht te verkrijgen in circus, cultuurparticipatie en verandermodellen. Waarna een hypothese is opgesteld en gesprekken met betrokkenen en experts zijn afgenomen.

3.6 | DATAVERZAMELING

De interviews zijn afgenomen op een semi-gestructureerde manier. Er zijn vragen opgesteld maar de geïnterviewde was vrij om thema’s in te brengen. 1. Interviews met experts op het gebied van cultuurparticipatie, circus, landelijke organisaties en fondsen die kunstbeoefening in de vrije tijd stimuleren (Fonds voor Cultuurparticipatie). 2. Enquêtes voor deelnemers van A Brand New Day. 4. Discussiegroep tijdens het seminar op 9 mei 2015. Op het gebied van kunstbeoefening in de vrije tijd zijn veel publicaties te vinden. Door de veranderingen in het cultuurbeleid dat is opgesteld voor 2013-2016 is cultuurparticipatie veel in opspraak geweest. Dankzij het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) is er een duidelijk overzicht van wat er in Nederland gebeurt op het gebied van cultuureducatie en cultuurparticipatie met de daarbij behorende onderzoeken. De LKCA heeft onder andere als ambitie om de infrastructuur van actieve cultuurparticipatie te vernieuwen en de verbinding te versterken met andere sectoren. De informatiebank van het centrum heeft bijgedragen aan een groot deel van de totstandkoming van het literatuuronderzoek.


Andere interessante beleidsstukken zijn opgezocht via het Fonds voor Cultuurparticipatie en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Literatuur is gezocht via de volgende zoektermen: amateurkunst, kunstbeoefening in de vrije tijd, buitenschoolse kunsteducatie, cultuurparticipatie, circus, jeugdcircus. Literatuur op het gebied van circus is minder te vinden. Met behulp van Circusstad Festival, Circomundo en enkele onderzoeken uit het buitenland is er een volledig beeld geschetst van de huidige situatie met een daaruit voortvloeiend passend advies. Omdat er op het gebied van circus weinig onderzoek beschikbaar is in bijvoorbeeld een databank als Google Scholar zijn de databases van Circuscentrum Gent en Circus Space geraadpleegd. 3.6.1 | Schematische weergave

3.7 BETROUWBAARHEID EN VALIDITEIT Zoals in bovengenoemde paragrafen beschreven is er gebruik gemaakt van een combinatie van onderzoeksvormen. Er zijn interviews en enquêtes afgenomen en het project A Brand New Day is als casus gebruikt. De enquêtes zijn afgenomen onder de deelnemers van A Brand New Day. Er is een uitnodiging verstuurd naar de docenten van alle groepen. Daarnaast zijn tijdens de drie montagedagen van het project live enquêtes afgenomen door de onderzoeker. Om een valide uitkomst te krijgen waren er 600 respondenten nodig. Het aantal respondenten bedraagt in werkelijkheid 225, de uitkomst van het onderzoek is dus niet valide. Als het onderzoek wordt herhaald kan het zijn dat er andere resultaten naar voren komen. Dit heeft te maken met de ontwikkeling die het amateurkunstenveld en het circusveld doormaakt. Er van uitgaande dat door dit onderzoek steeds meer kinderen en jongeren komen te weten wat circus als kunstvorm inhoudt en er zelf kennis mee gaan maken.

Figuur 2. Schematische weergave onderzoek


4.1 | INLEIDING In dit hoofdstuk zijn de resultaten verwerkt van het literatuuronderzoek, de interviews en de enquêtes. Per hoofdstuk wordt antwoord gegeven op een deelvraag. De volgende onderwerpen zullen aan bod komen: het imago van circus, de succesfactoren van circus, en de bepalende factoren voor de integratie van circus in het amateurkunstenveld.

4.2 | IMAGO CIRCUS Er zijn verschillende factoren die bepalend zijn voor het imago van circus. Het beeld van het traditionele circus en de onwetendheid over circus als kunstvorm hebben een belangrijk aandeel in de beeldvorming. Het feit dat er meerdere beeldvormingen bestaan over circus is iets wat verwarring oproept (W. van den Heuvel, persoonlijke mededeling, 31 maart 2015). Andere disciplines kampen hier ook mee: waar de één bij dans aan klassiek ballet denkt, denkt de ander aan urban dansvormen als hiphop. Ook volgens Maaike van Langen (artistiek leider Circusstad Festival) valt er nog veel te halen voor circus in Nederland. “Circus is nog geen gemeengoed”, stelt ze. De onbekendheid van het genre en de onwetendheid bij het publiek is moeilijk op in te spelen, al helemaal als je er als kind geen kennis mee hebt gemaakt.

“Veel mensen weten nog niet wat circus is, ze hebben nog een stoffig beeld: de tent, de dieren, het zaagsel en de clowns”.

Soesja Pijlman, persoonlijke mededeling, 18 februari 2015.

BEELDVORMING Herinneringen die mensen hebben worden bepaald door de associaties die hersenen maken. Als iemand in zijn jeugd vaak naar het traditionele circus is geweest, is het logisch dat er een piste vol zaagsel, wilde dieren en een spreekstalmeester in de gedachte opkomt. Het doorbreken van dit imago kan eigenlijk alleen door nieuwe associaties aan te maken door kennis te maken met andere circusvormen. Voor het creëren van die nieuwe associaties zijn er ook voldoende mogelijkheden nodig om andere vormen van circus te zien.

4 | RESULTATEN


“Originaliteit wordt verheven als een ware kunst; echter de ware

kunst is die van de imitatie”.

Harry Mulisch

“In de schilderkunst zijn er scholen die zo werken dat ze eerst kopiëren van de oude meesters, om zodoende een eigen stijl te ontwikkelen. Zo werkt het bij circus ook””. Jan Daems (persoonlijke mededeling, 6 april 2015

TRADITIONELE CIRCUS Het traditionele circus heeft een stoffig imago. Volgens Johan Both is het nodig om de ouderwetse jas uit te doen en mee te gaan in de ontwikkelingen die het circusveld doormaakt (persoonlijke mededeling, 23 maart 2015). Jan Daems benoemt dat het tijdsverspilling is om te zeggen dat je niet verbonden wil zijn met het traditionele circus. De kunst is om van het oude te leren en om dat dan in het nieuwe te implementeren. Zoals Mulisch (Zuilen van Hercules, 1990) dat ook al benoemde in de jaren 90. Het is belangrijk dat circus als kunstvorm niet afdoet aan het traditionele circus. Het traditionele circus heeft ervoor gezorgd dat deze nieuwere vorm nu bestaat. Daems benoemd ook dat het raar is om te spreken van het nieuwe circus, want zonder het traditionele circus was er nooit een andere vorm ontstaan (J. Daems, persoonlijke mededeling, 6 april 2015). Je zegt dan eigenlijk niet verbonden te willen zijn met het traditionele circus, terwijl deze juist alle technieken heeft uitgevonden en een pad heeft geplaveid. Met de ontwikkeling van het hedendaagse circus wordt verder gebouwd aan deze weg, het is een zijsplitsing, maar geen nieuw pad.

CIRCUS & KINDEREN Jonge kinderen die voor het eerst kennismaken met circus zullen vooral de clowns, dieren en de spreekstalmeester voor zich zien (J. Both, persoonlijke mededeling, 23 maart 2015). Op de basisschool wordt het traditionele circus regelmatig als thema gebruikt. Door dit traditionele beeld in stand te houden zal het beeld niet snel veranderen.

“Ieder klein meisje wat op ballet gaat denkt aan roze tutu’s en spitzen.

Pas rond haar vijftiende zal ze denken aan hedendaagse dans. En dat is ook eigenlijk logisch”.

Thom Stuart, persoonlijke mededeling, 26 maart 2015 Zoals eerder benoemd is circus een opkomend en vernieuwend genre, maar sommigen zien het enkel als manier om een kunstje te laten zien. Voor kinderen is het ook een manier om te laten zien wat voor kunstjes ze kunnen. Ze zijn nog niet bezig met de discussie omtrent de kunstvorm. “Kinderen gaan op circus omdat ze toffe kunstjes willen leren, niet om met kunst bezig te zijn” (T. Stuart, persoonlijke mededeling, 26 maart 2015). Volgens Lennie Visser wordt circus voornamelijk nog gezien als spel en kunstvorm voor kinderen (persoonlijke mededeling, 14 april 2015).


4.3 | SUCCESFACTOREN CIRCUS

Om te bepalen hoe circus geïntegreerd kan worden in het amateurkunstenveld, moet eerst ontdekt worden wat er goed is aan het beoefenen van de discipline. Onder succesfactoren vallen elementen of omstandigheden die bepalend zijn voor het succes van de beoefening van circus als kunstvorm. “Als je niet kunt voetballen en je zit op voetbal dan heb je pech. Maar binnen

het circus is er voor elk kind en zijn talent een plek te vinden" CIRCUS ELLEBOOG

LEUK! Circus is een discipline dat veel in zich heeft: het is anders dan anders, spannend, uitdagend en voor iedereen zit er iets bij. Het beoefenen van circus is onder andere goed voor een grotere concentratieboog (Cultuurplein, 2012). Door de opkomst van circus in Tv-programma’s wordt het genre steeds populairder. Het stoffige imago wordt hiermee afgedaan en steeds meer kinderen wagen zich dan ook nu aan circus. Het circus raakt erg aan urban stijlen als free running, hiphop en skaten en kan daarom ook aantrekkelijk worden in de jongerencultuur (G. Bouma, persoonlijke mededeling, 2 april 2015).

IS HET SPORT OF KUNST? Circus balanceert op het randje van sport en kunst, dat is wat het zo interessant maakt, vindt onder andere Claudia Marinelli (persoonlijke mededeling, 17 april 2015). De meeste raakvlakken heeft circus met turnen en acrobatiek. Het belangrijkste verschil is die van de competitie. Bij

turnen moet alles strak zijn en krijg je punten aftrek als je een gebogen voet hebt. Voor circus kan een gebogen voet juist interessant zijn omdat dat de act interessant maakt. Niet alles hoeft perfect: afwijkingen maken je bijzonder (J. Both, persoonlijke mededeling, 23 maart 2015). Bij de beoefening van circus leer je om je lichaam te trainen op een andere manier dan in de sportschool. Daarom kan circus voor jongeren ook heel interessant zijn: het is een fysieke uitdaging die je op een leuke manier aangaat (S. Pijlman, persoonlijke mededeling, 18 februari 2015). Free runnen is iets wat vrij dicht op circus staat: grenzen opzoeken, obstakels gebruiken om verder te komen.

LAAGDREMPELIG Het leuke van circus is dat er voor iedereen iets bij zit. Door de verschillende disciplines die je kan beoefenen (clownerie, jongleren, acrobatiek etc.) wordt er geen enkele doelgroep uitgesloten. Soesja Pijlman (persoonlijke mededeling, 18 februari 2015) benoemt dat circus juist goed kan zijn voor kinderen en jongeren die minder populair zijn. Zo is er een meisje bij de vooropleiding die heel erg stil is, licht autistisch, maar in de tissue excelleert ze: ze houdt zich bezig met een taalloze manier van kunst die voor haar goed werkt.

CROSS-OVERS De spanning, verwondering en humor maken circus een toegankelijke kunstvorm. Het is daardoor een goed bindmiddel: cross-overs met muziek, dans, theater en zelfs beeldende kunst gaan goed samen met circusvoorstellingen. De grens tussen circus, dans en acrobatiek is vaag. Het is niet duidelijk wanneer je naar dans kijkt en wanneer je naar circus kijkt. De bewegingen komen heel erg overeen en vloeien in elkaar over.


4.3.1 | SWOT-ANALYSE SUCCESFACTOREN

4.4 | BEPALENDE FACTOREN

Hoe kom je als nieuwe kunstvorm terecht in het amateurkunstenveld? Er zijn een aantal factoren die invloed hebben op de integratie: de zichtbaarheid van het genre, het opleiden van kunstvakdocenten, de manier waarop circus in het binnenschools onderwijs gepresenteerd wordt en de verbinding tussen professionals en amateurs. Daarbij draagt het feit dat circus nog niet door iedereen als kunstvorm wordt gezien ook bij aan de integratie. Rosenboom (persoonlijke mededeling, 01 april 2015) geeft aan dat het voor de danssector ook een tijd heeft geduurd voordat het gezien werd als kunstvorm. Circus kampt ook met dit probleem.

Als je als amateur circus wil beoefenen kom je al snel bij een van de vijfenvijftig jeugdcircussen terecht. Doordat er in Nederland geen opleiding is tot circusdocent is er een gebrek aan vakdocenten. Veel begeleiders zijn zelf amateur en er is weinig aansluiting bij nieuwe ontwikkelingen, het werken met regisseurs of het aangaan van cross-overs.

ZICHTBAARHEID Circus wordt nog niet genoeg gepresenteerd aan het publiek. De zichtbaarheid van het genre lijkt wel steeds beter te worden: schouwburgen en theaters nemen soms circus op in hun programmering. Op verschillende festivals zijn circus acts te zien en in de media verschijnen ook regelmatig circusacts. Het is jammer dat er onder het publiek nog geen duidelijk beeld heerst van wat circus is. Voor dit onderzoek is het nog belangrijker dat het genre ook geen duidelijk imago heeft bij amateurkunstinstellingen en sportverenigingen. Die laatste twee groepen zijn juist de doelgroepen waarmee samengewerkt moet worden als het over circusbeoefening gaat.

SWOT-ANALYSE CIRCUS ALS

KUNSTBEOEFENING IN DE VRIJE TIJD

Interne analyse Externe analyse Sterke punten Kansen

• Vernieuwende vorm van

kunstbeoefening • Laagdrempelig • Fysieke uitdaging • Mix tussen sport en kunst • Voor iedereen zit er iets bij • Oefening baart kunst

• Nog geen vaste structuur • Snelle groei populariteit genre • Is interessant voor de

jongerencultuur (urban kunstvormen)

Zwakke punten Bedreigingen

• Circus als kunstvorm is nog niet bekend genoeg

• Weinig docenten beschikbaar • Mogelijkheden voor verder

ontwikkelen van talent beperkt • Nog geen doorlopende leerlijn

voor circus ontwikkeld • Mogelijkheden om

samenwerkingen aan te gaan zijn beperkt

• Verdwijning kunstencentra • Snelle veranderende behoefte

van amateurkunstbeoefenaars • Faciliteiten voor de beoefening

van een aantal disciplines zijn lastig te verkrijgen (zoals luchtwerk)

Figuur 3. SWOT-analyse circus


KUNSTVAKDOCENTEN De SKVR is een van de grootste kunsteninstellingen van Rotterdam, zo niet van Nederland. Voor alle vakken die worden gegeven zijn docenten ingehuurd die zijn afgestudeerd aan een kunstvakopleiding. Volgens Eva Monen (persoonlijke mededeling, 16 april 2015) is een van de belangrijkste hiaten voor circus dat er geen kunstvakopleiding tot docent is. Circomundo heeft een aantal keer de BIC georganiseerd: een opleiding tot begeleider in de circuskunsten. Nu de subsidie is beëindigd zijn er geen mogelijkheden om deze opleiding doorgang te laten vinden. In september 2015 gaat een mbo-opleiding van start waar studenten worden opgeleid tot circustrainer. Er worden stappen gezet, voor de korte termijn is het een optie dat er kunstvakdocenten een minor circus krijgen, of andersom. Voor de langere termijn moet er een hbo docent circus opleiding opgezet worden om te voorzien in de vraag naar kunstvakdocenten.

BINNENSCHOOLS ONDERWIJS De kennismaking met kunst en cultuur gebeurt vaak in het binnenschools onderwijs. Daar wordt de basis gelegd voor een culturele loopbaan. Circus wordt in het binnenschools onderwijs gepresenteerd als kunstjes doen waarbij aan wilde dieren geen gebrek is. Door dit beeld in stand te houden is het lastig om in de latere

PROFESSIONALS & AMATEURS De professionele sector mag meer samenwerken met kinderen en jongeren. Echter zijn niet alle artiesten ook goede docenten. Volgens Marion Schiffers (persoonlijke mededeling, 16 maart 2015) wordt er vaak gedacht dat een goede professional ook met kinderen kan werken. Je hebt meerdere kwaliteiten nodig om dat te kunnen. Ofwel zoals Marion Schiffers het ziet: “beter zijn dan de beste professional”. Doordat er binnen opleidingen weinig aandacht is geweest om te werken in het amateurveld, zie je nu een gat ontstaan in de vraag naar docenten en het aanbod. De professionals die wel werken met kinderen, jongeren of niet geschoolde leerlingen doen dat eerder vanwege publieksbereik dan uit gedienstigheid

“Als we niet allemaal aan dezelfde kar trekken, dan blijft de kar staan”.

Jan Daems, persoonlijke mededeling, 6 april 2015.

TALENTONTWIKKELING Discipline is een vereiste om ver te komen in het circusvak: het aanleren van de technieken en het specialiseren in een discipline vergen veel trainingsuren. Het verder ontwikkelen van je talent wordt bij de Nederlandse jeugdcircussen niet voorop gesteld. In Vlaanderen zijn (jeugd)circusscholen meer ingericht als echte academies: een vast lesprogramma waarbij je een bepaald aantal uren aan een discipline moet werken voordat je naar de voorstellingsgroep mag. Door veel gebruik te maken van specialisatielessen wordt de kwaliteit van de deelnemers verhoogd. Professionele circusartiesten die nog op de opleiding zitten of zijn afgestudeerd geven les. Voor jonge leerlingen is dit een ware inspiratie: de artiesten zijn vakkundig en veeleisend en zorgen voor een gestructureerde opbouw van technieken aanleren (J. Daems, persoonlijke mededeling, 6 april 2015).


Jeugdcircus blijft niet bestaan zoals het nu bestaat, omdat er behoefte is aan verbreding en verdieping. Deskundigheidsbevordering en ondernemerschap staat voorop. Samenwerking met andere partijen is noodzakelijk om te blijven bestaan. De nadruk moet meer liggen op ontwikkeling van het talent van kinderen; vernieuwing van circus dus ook (B. Rubingh, persoonlijke mededeling, 24 februari 2015). In Nederland gaat het jeugdcircus vaak uit van het sociale aspect: circus is dan een middel om zelfvertrouwen te kweken en te leren samenwerken.

KENNISGEBREK Voor kunstcritici en adviesorganen is circus een nieuwe discipline. Om ernaar te kijken als kunstvorm in plaats van enkel kunstjes vergt een andere blik (G. Bouma, persoonlijke mededeling, 2 april 2015). Zowel Marc Jonkers als Gekpe Bouma benoemen dat het voor de danswereld ook een tijd heeft geduurd voordat er een stevig fundament lag. Nu ondersteunen dansopleidingen, maar ook tv-shows als So you think you can dance de danssector en is het ontzettend populair. De Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur ziet een verschuiving van het genre circus. Waar circus eerst aan de kant van de volkscultuur zat, is deze grens nu aan het verschuiven (G. Bouma, persoonlijke mededeling, 2 april 2015). Zelfs theaters beginnen rekening te houden met circus, de onlangs heropende Schouwburg Kunstmin heeft een hogere mantel om ook in de lucht te kunnen werken. De huizen van de hoge cultuur stellen nu ruimtes open voor het circus, dit is wellicht extreem gezegd volgens Bouma (2015), maar er zit wel een kern van waarheid in.


4.5 | A BRAND NEW DAY ALS CASUS In dit onderzoek wordt A Brand New Day als voorbeeld gebruikt om te bestuderen en van te leren. Met de kennis vanuit het theoretisch kader is met deze casus bekeken hoe het in de praktijk werkt. Zoals genoemd in de situatieschets is Circusstad Festival het project A Brand New Day gestart om onder andere te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Het is één van de beeldbepalende projecten van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Voor dit onderzoek wordt het project A Brand New Day als casus gebruikt omdat het een manier is om mensen uit verschillende doelgroepen kennis te laten maken met circus. Het is een nieuwe vorm van kunstbeoefening in de vrije tijd. Aan dit project was een doel verbonden, namelijk het opvoeren van een 1-minuut act door alle groepen en het dansen van een eindchoreografie. Door harde windstoten op de dag van de opvoering (6 mei 2015) heeft dit helaas niet kunnen plaatsvinden. De weg naar het einddoel toe heeft de organisatie en deelnemers veel opgeleverd, een herkansing voor de uitvoering komt nog. Dor dit onderzoek is gekeken naar wat de veranderende behoeftes zijn en waar interesses van amateurkunstenaars liggen. Als vervolg daarop is gekeken naar hoe er nieuw aanbod ontwikkeld kan worden. Betrokken partners bij dit project zijn Circus Rotjeknor, Codarts, Circomundo en de SKVR. Van september tot en mei 2015 zijn er meerdere partnerbijeenkomsten georganiseerd om visies van de betrokken partners te ontdekken, updates uit te wisselen en te brainstormen over mogelijke samenwerkingen.


WERKING Vanaf september 2014 is er al begonnen met het betrekken van sport en kunstgroepen bij het project. In januari/februari zijn de daadwerkelijke lessen begonnen. Er zijn in totaal ongeveer 52 groepen die mee hebben gedaan aan dit project. Iedere groep heeft een circusdocent toegewezen gekregen. De projectleider heeft deze koppeling gemaakt. Gedurende zes lessen hebben de groepen zich bezig gehouden met een bepaalde circusdiscipline. Een aantal disciplines die gegeven zijn: partneracrobatiek, vloeracrobatiek en jongleren. De cross-over lessen zijn gegeven binnen de eigen lesuren, zodat er geen extra voorziening geregeld hoefde te worden. De cross-over lessen zijn gegeven door circusdocenten, onder andere van Circus Rotjeknor en studenten van Codarts Circus Arts. Dansgezelschap de Dutch Don’t Dance Division is de partij die de eindchoreografie heeft gemaakt en het spektakel van 1-minuut acts aan elkaar hebben gemonteerd. Er zijn drie montagedagen georganiseerd om de groepen aan elkaar voor te stellen en hun act te laten zien.

LEERPUNTEN - Sportverenigingen zijn lastig binnen te halen omdat deze tijdens hun training moeten trainen voor wedstrijden. En er dus een extra uur voor moeten uitrekken. - Groepen in losse verbanden (dus zonder docent of vaste trainingsdatum) zijn lastig te betrekken en haken sneller af.

UITKOMSTEN

Ongeveer duizend mensen van verschillende leeftijden hebben door het project kennisgemaakt met circus als kunstdiscipline. De bekendheid van het genre is hierdoor in Rotterdam enorm gestegen. Het project was bedoeld als openingsspektakel van de vierde editie van Circusstad Festival. Door gevaarlijke weersomstandigheden is deze voorstelling niet doorgegaan.

Een aantal uitkomsten die gedurende het project zijn ontstaan zijn als volgt:

- Open training bij Circus Rotjeknor waar iedereen deel kan nemen, van kennismaking met circus tot het verfijnen van je specialisatie. - Specialisatielessen Circus Rotjeknor: eenwieleren, chinese pole,

koorddansen. Lessen worden gegeven door (oud)studenten van Codarts Circus Arts.

SPIN-OFFS Gedurende het project hebben er naast de cross-over lessen nog wat leuke dingen voorgedaan:

- TangoWorks die eigen stelten hebben gemaakt en tijdens 24 uur cultuur hun tango/circus act verder gaat uitbreiden en tonen aan het publiek in Rotterdam. Cheerleaders die hun eigen tuig willen kopen om te kunnen specialiseren in banquine (groepsacrobatiek). - Capoeira groep die met één van de circusdocenten gaat samenwerken en een workshop acrobatiek/capoeira gaat organiseren. - Paaldanseressen die geïnspireerd zijn door het circus en dit gebruiken voor het samenstellen voor hun show.


SWOT-ANALYSE A Brand New Day De SWOT-analyse is tot stand gekomen door A Brand New Day. De resultaten van het project worden vertaald in sterke punten, zwakke punten, en kansen en bedreigingen. De interne analyse is gebaseerd op de punten waar de organisatie invloed op heeft. De externe analyse zijn factoren waar geen invloed op uit te oefenen is.

SWOT-ANALYSE A Brand New Day

Interne analyse Externe analyse

Sterke punten

Kansen

• Voor verschillende niveaus een

interessant project (mits de goede link tussen discipline en docent is gelegd)

• Toewerken naar een einddoel zorgt voor extra betrokkenheid

• Op maat gemaakt aanbod • Persoonlijke benadering

• Uitbouwen van netwerk met

professionals, amateurs, gelijkgestemden

• Meer interesse in het beoefenen van circus nadat deelnemers het zelf ervaren hebben

Zwakke punten

Bedreigingen

• Nog niet genoeg uitwisseling • Juiste verbinding maken tussen

discipline en docent is tijdrovend

• Kwalitatief niet hoogstaand door onder andere korte voorbereidingstijd

• Kwalitatief goede groepen zijn schaarser

• Kortdurende projecten zijn

prijzig • Veel verschillende partijen

zorgen voor logistieke problemen qua organisatie en planning

Figuur 4. SWOT-analyse ABND


ENQUÊTES Er is een enquête uitgestuurd naar alle deelnemers van A Brand New Day. Daarnaast zijn tijdens de drie montagedagen ook vragen gesteld. Alle vragen zijn open, hieronder een kort verslag van de belangrijkste opmerkingen en conclusies.

WAT HEB JE DOOR DIT PROJECT GELEERD? De meest opvallende antwoorden zijn het vertrouwen in de groep en het krijgen van een goede sfeer. Bij veel oefeningen zoals partneracrobatiek moet je de ander volledig vertrouwen, anders verloopt de oefening niet soepel en ben je te gespannen. Andere antwoorden gaan over het leren om het uiterste uit jezelf te halen, en niet gelijk te denken dat iets niet lukt .

WAT WAS JE BEELD VAN CIRCUS VOORDAT JE MEEDEED AAN PROJECT A BRAND NEW DAY? Het resultaat van deze vraag is het meest interessant voor dit onderzoek. Bijna alle deelnemers hebben een ander (positiever) beeld over circus nadat ze het zelf ervaren hebben. De beoefenaars vinden het divers, uitdagend en ontzettend leuk. Het antwoord dat regelmatig (meer dan tien keer) naar voren kwam over het idee bij circus voor deelname aan dit project is het beeld van het traditionele circus (clowns, dieren, zaagsel). Vooral bij de jongste deelnemers (acht tot veertien) heerst dit beeld.

WAT IS JE BEELD VAN CIRCUS NU JE HET ZELF ERVAREN HEBT Veel van de deelnemers wisten niet dat er zoveel dingen zijn die je kan doen bij de beoefening van circus. Een aantal van hen dachten voorafgaande het project dat ze niet lenig genoeg waren. Het leuke van circus is dat je alles kunt trainen. Iedere week zie je jezelf beter worden in iets en de groep ook. OP WAT VOOR MANIER HEEFT CIRCUS IETS BETEKEND VOOR JE EIGEN DISCIPLINE? Leren vertrouwen op je eigen team, verrijking in stunts, grenzen opgezocht van eigen discipline, meer balans, leren vertrouwen op elkaar.

Onderstaand een afbeelding waarbij deelnemers tijdens de montagedagen via post-its hebben beschreven wat ze eerst over circus dachten en hoe ze er nu over denken.


CONCLUSIE

Voor het ontwikkelen van een structuur voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd moet nog veel werk verricht worden. Zoals in dit onderzoek naar voren komt heeft de integratie van circus in het amateurkunstenveld met meerdere factoren te maken. Wat zijn nu de juiste methoden om het draagvlak voor circus als kunstbeoefening in de vrijetijdsbesteding te vergroten? In één van de deelvragen is gevraagd wat het imago van circus bepaalt. De hypothese was dat dit veel invloed heeft op de integratie in het amateurkunstenveld. Na onderzoek kan gezegd worden dat de verschillende beeldvormingen die er over circus zijn bepalend zijn voor het imago. Door het beschrijven van de succesfactoren van circus wordt het voor onder andere amateurkunstinstellingen een stuk duidelijker wat de discipline is en wat met circus gedaan kan worden. De bepalende factoren zijn onder andere het gebrek aan kunstvakdocenten en het feit dat het genre nieuw is voor onder andere adviesorganen. Door het project A Brand New Day is er deels al draagvlak gecreëerd. Duizend mensen hebben actief met de discipline circus gewerkt. Een aantal groepen zijn geïnspireerd geraakt door het circus en willen er meer vanaf weten of elementen ervan gebruiken. Met dit project als casus is bewezen dat kortdurende intensieve projecten goed kunnen werken. De projectmatige opzet mist echter wel duurzaamheid. Deelnemers zijn na het project weer verder gegaan met hun eigen vrijetijdsbesteding ritme. Het ontwikkelen van nieuw aanbod gaat niet zo snel als verwacht.

DISCUSSIE De circussector wil een serieuze blik op circus als kunstvorm, maar als het gaat over het actief beoefenen van circus moet er eerst gekeken worden naar de behoeftes van beoefenaars. In dit onderzoek is uitgegaan van een behoefte die beoefenaars hebben. Het doel is namelijk om een structuur te ontwikkelen om uiteindelijk meer circus te kunnen beoefenen. Er is uitgegaan van de behoefte naar meer circus als kunstbeoefening in deze vrije tijd. Deze behoefte is echter niet vastgesteld. Het afnemen van de enquêtes is gedaan bij een specifieke groep, namelijk de deelnemers van het project A Brand New Day. De resultaten zijn niet valide omdat niet voldoende deelnemers hebben gereageerd. Het is nodig om onderzoek te doen naar hoe circus in de markt ligt. Dit onderzoek moet over een langere tijd gespreid worden en landelijker uitgezet worden. Voor de toekomst liggen er nog een hoop onderzoeksvragen klaar. Bijvoorbeeld naar de mogelijkheden voor toonmomenten voor in Nederland opgeleide circusartiesten. Of hoe circus een vast onderdeel kan worden in het basisonderwijs. Of een onderzoek naar de verbinding tussen jeugdcircussen en de Circus Arts opleiding. Moeten er meer studenten les krijgen in lesgeven? Doordat circus een vrij nieuwe kunstdiscipline is zijn er relatief weinig onderzoeken uitgevoerd. Er liggen nog genoeg onderzoeksmogelijkheden open om circus een vaste plek te geven in Nederland.

5 |CONCLUSIE EN DISCUSSIE


6.1 | ONLINE PLATFORM

Het ontwikkelen van een online platform zou een uitkomst bieden voor jeugdcircussen om te zien welke docenten er zijn en ze kunnen inhuren. Daarnaast kan het voor amateurkunstinstellingen en anderen interessant zijn om te zien wat er mogelijk is, wat het kost en wanneer docenten beschikbaar zijn. Op deze manier maak je het gebrek aan kunstvakdocenten niet minder, maar je zorgt wel voor een toonmoment. En er ontstaat uitwisseling. HOE WERKT HET Op dit online platform worden bestaande circusdocenten gepubliceerd, evenals circusartiesten die interesse hebben om les te geven. Eens in de zoveel tijd worden workshops georganiseerd om ook sport -en dansdocenten kennis te laten maken met circus zodat ze er zelf les in kunnen geven. Omgekeerd wordt er ook kennis gedeeld in manieren van lesgeven. Ontwikkeld lesmateriaal kan geraadpleegd worden na aanmelding. Je betaalt jaarlijks kosten voor online publicatie. 6.2 | FLEXABONNEMENT

Tijdens het uitvoeren van dit onderzoek is er regelmatig door verschillende personen uitgesproken dat er weer een soort productiehuis moet komen dat ruimte biedt aan meerdere disciplines. Het opzetten van een productiehuis is in deze tijd niet realistisch. Het principe dat er ruimte is voor meerdere disciplines is het uitgangspunt voor dit flexabonnement. Zoals beschreven in het theoretisch kader hebben beoefenaars van amateurkunst behoefte aan flexibele structuren, informele sfeer en het leren van zoveel mogelijk nieuwe dingen in een korte tijd.

Langere tijd verbinden aan een vereniging, club of ander soort verband is er haast niet bij. Er is zoveel aanbod dat het moeilijk is om keuzes te maken. Instellingen zitten heel erg vast in hun eigen kader van activiteiten, dat is logisch want je hebt met een bepaald budget te maken. Er zou een initiatief genomen moeten worden waarbij je bij bestaande instellingen kan trainen zonder eraan vast te zitten. Opties hiervoor zijn een strippenkaart met 10 strippen die je kan gebruiken bij bijvoorbeeld de SKVR, Circus Rotjeknor, de Paaldans-Academy, noem maar op. Op deze manier hoeft er geen ‘productiehuis’ ingericht te worden, maar kun je gebruik maken van bestaande voorzieningen. Er kan gekozen worden voor een extra stroom naast de reguliere lessen om goed met het niveau mee te komen, of de flexibele kinderen mee laten gaan met de reguliere stroom lessen.

6 | AANBEVELINGEN


6.3 | VERANDERINGSMODEL KOTTER

“VERANDERING IS EEN LANGZAAM PROCES”. John Kotter

“Niet lullen maar poetsen”, dat is de Rotterdamse mentaliteit. Met deze mentaliteit kan een verandering in het culturele veld teweeg gebracht worden. Dit model is toepasbaar gemaakt voor het integreren van circus in het amateurkunstenveld. Het is nodig om verandering te brengen in het aanbod van circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. De populariteit van het genre neemt toe: er komt meer aanbod in theaters en er is behoefte aan de beoefening van de unieke kunstvorm circus. Circus als kunstvorm is heel erg toegankelijk, voor iedereen zit er iets bij en dat maakt het geschikt voor vele doelgroepen. Met dit veranderingsmodel wordt in acht stappen aangegeven wat een manier kan zijn om structureel aanbod te creëren voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Er zijn meerdere wegen die naar Rome leiden. Dit model geeft richting en staat niet vast. Het veranderingsmodel van Kotter is aangepast om verandering te brengen voor circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Het idee is dat de stappen meer concreet zijn gemaakt om als organisatie zelf op te pakken. Bij het niet uitvoeren of overslaan van stappen kan verandering langer duren. De eerste twee stappen zijn het belangrijkst en kosten ook de meeste tijd. De stappen zijn niet in willekeurige volgorde en dienen wel stap voor stap gevolgd te worden voor het beste resultaat.

1. URGENTIEBESEF VESTIGEN

Door dit onderzoek wordt duidelijk waarom er meer beoefening van circus nodig is. Circus als kunstvorm is een laagdrempelige manier om kennis te maken met kunst en cultuur en balanceert op het randje van sport en kunst. Publiek is middels circus makkelijker te bereiken dan via een andere kunstvorm door de toegankelijkheid van het genre. Het project A Brand New Day is het bewijs dat er behoefte is aan meer circus als kunstbeoefening in de vrije tijd. Binnen een korte tijd heeft de projectleider (Femke Monteny) duizend deelnemers bij elkaar weten te krijgen. Vanuit alle delen van Rotterdam was er interesse voor deelname aan dit bijzondere project. Het project A Brand New Day kan ook in het klein gedaan worden. Schrijf een wervende tekst van de opgedane ervaring en kennis met pakkende quotes van deelnemers. Maak vervolgens een plan van aanpak voor een kleinere opzet waarbij mensen van verschillende doelgroepen weer kennismaken met circus. Deze kan verspreid worden onder amateurkunstinstellingen en sportverenigingen. In dit onderzoek is een deel van de markt onderzocht, voor een volledig beeld moet er een schets gemaakt worden van het circus amateurkunstenveld in Nederland. Op deze manier kunnen kansen ontdekt worden. Kansen op korte termijn liggen vooral in samen denken met als uiteindelijk doel samenwerken. Circus Rotjeknor moet een plan ontwikkelen om het beeld van circus te veranderen op de basisscholen. Kinderen in de leeftijd van vijf tot elf moeten circus zelf ervaren en vervolgens een voorstelling zien. Urgentiebesef kan ook gevestigd worden door met verschillende jeugdcircussen een samenwerking aan te gaan. Bijvoorbeeld door het gezamenlijk betalen van het inhuren van professionele artiesten die workshops komen geven. De aansluiting van een jeugdcircus naar een kunstvak hogeschool is een grote stap. In Rotterdam wordt deze stap


overbrugd door een vooropleiding te bieden aan jongeren die interesse hebben om zich verder te ontwikkelen in diverse circusdisciplines.

2. LEIDENDE COALITIE VORMEN

Er is een invloedrijke kracht aan mensen nodig die het proces van verandering ondersteunen en verder ontwikkelen. Zodra er sprake is van een gevoel van urgentie moeten de juiste organisaties en de juiste personen betrokken worden. Belangrijke factoren zijn onder andere de juiste mensen vinden op grond van positie, macht en een brede deskundigheid. Het werken vanuit passie moet voorop staan. De coalitie die gevormd wordt moet bestaat uit relevante circusorganisaties, amateurkunstinstellingen en passievolle personen.

Circusstad Festival o Artistieke visie op integratie van circus, ontwikkeling

structuur, ondersteuning werving fondsen. Codarts Circus Arts

o Student docenten, specialisatielessen organiseren als onderdeel van studie.

Circus Rotjeknor

o Trainingslocatie, meedenken in ontwikkelen structuur voor circus, organisatie voor integratie.

Circomundo

o Jeugdcircussen in actie krijgen: samen met lokale partners SKVR

o Coördinatie ontwikkeling leerlijn

LKCA o Advies en ondersteuning bij ontwikkelen van plannen

Soesja Pijlman

o Input bij ontwikkelen leerlijn circus o Praktische uitvoering van plannen

Stel twee coalities op: één om een visie te ontwikkelen, dit zijn mensen die op de hoogte zijn van de ontwikkelingen in het culturele veld, ervaring hebben met veranderingen en een plan van aanpak opstellen. Dit zijn mensen die vast zitten aan organisaties die een prominente plaats innemen in bijvoorbeeld Rotterdam. De andere coalitie is de uitvoerende, de visie van de veranderingsstrategie moet door de ‘visie coalitie’ duidelijk gemaakt worden. De uitvoeringscoalitie is gebaseerd op freelancers. De coalitie moet gezamenlijk investeren in de integratie van circus in het amateurkunstenveld. Deze investering kan zijn in de vorm van financiële ondersteuning, advisering, personeel of voorzieningen. Dit is aan de coalitie om uit te zoeken. Voor de coalitie zal het de eerste maanden niets opleveren in vormen van geld. Wel kan er nieuw aanbod ontwikkeld worden voor circus. Dat nieuwe aanbod zorgt voor deelnemers. Het vraagt dus van een flinke investering van de coalitie voordat het daadwerkelijk iets oplevert.


3. VISIE EN STRATEGIE

Visie ontwikkelen gericht op participatie in circus. De leidende coalitie dient alle elementen zelf te creëren. De visie moet de algemene richting voor verandering duidelijk maken, betrokkenen worden gemotiveerd en acties worden efficiënt gecoördineerd.

- Gezamenlijk een leerlijn ontwikkelen - Flexibel abonnement ontwikkelen - Uitwisseling

4. COMMUNICEREN VISIE

Om de visie te communiceren kan gebruik gemaakt worden van ambassadeurs. In het circus is een gebrek aan rolmodellen. Bij dans, theater en muziek kan het zo zijn dat je de discipline wil beoefenen omdat je idool dat doet. Er moeten interessante personen gevonden worden die deze rol kunnen vervullen. Taak van de coalitie is om een soort ‘functieprofiel’ op te stellen en gericht op zoek te gaan.

5. BREED DRAAGVLAK

Verandering begint bij jezelf. Iedereen kan bijdragen aan verandering. Door het project A Brand New Day zijn er al duizend mensen in aanraking gekomen met circus als kunstdiscipline. Door mensen circus te laten ervaren wordt er draagvlak gecreëerd. Zorg ervoor dat je met verschillende groepen in contact blijft. Organiseer focusgroepen met sportverenigingen, amateurkunstinstellingen om bijvoorbeeld eens te sparren over wat de mogelijkheden van samenwerking zijn.

6. KORTE TERMIJN SUCCESSEN

Het project A Brand New Day wordt gezien als voorbeeld van een geslaagd project om meer participatie in circus te bevorderen. Projecten

als deze kunnen ook in kleinere vorm georganiseerd worden. Denk bijvoorbeeld aan cross-over lessen geven bij een dansgroep of turnclub. Wat goed werkt is om naar een einddoel toe te werken in de vorm van een voorstelling, wedstrijd of evenement. Probeer dit voor ogen te houden. Andere voorbeelden van korte termijn successen: circuscursus voor jongeren, uitwisseling tussen muziekclub en circus.

7. BEWAKEN VERANDERING

Het bewaken van verandering gaat over in beweging blijven. Zodra er een vorm van verandering tot stand komt is het belangrijk om nieuwe impulsen te blijven geven.

8. BENADERINGEN VERANKEREN

Het verankeren van de nieuwe benadering is een logisch gevolg van voorgaande stappen. Voor het project A Brand New Day moet nu bijvoorbeeld gekeken worden naar de meest geschikte structuur voor circus en wat daar nu mee gedaan kan worden. Verandering is een langzaam proces zoals John Kotter al benoemde. Succes staat niet vast na het doorlopen van al deze stappen. Ontwikkelingen in het werkveld zijn medebepalend voor de integratie van circus in het veld van de kunstbeoefening in de vrije tijd.


A | F. Arsenault, A. Fray (2015). Circus van betekenis. Geraadpleegd

op 20 maart 2015, van

https://runningawaywiththecircus.wordpress.com/2015/03/14/circus-

van-betekenis/

B | Berenschot (2010). Bedrijfsmodellen voor kunsteducatie.

Den Haag: Ministerie van OCW Bolton, R. (2004). Why Circus Works, how the values and structures of circus make it significant developmental experience for young people. Philosophy. Murdoch University: Perth Broek, A. van den., De Haan, J., & Huysmans, F. (2009 ). Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars. Trends in cultuurparticipatie en mediagebruik. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau Broek, A. van den. (2010). Toekomstverkenning kunstbeoefening; Een essay over de mogelijke betekenis van sociaal-culturele ontwikkelingen voor volume, voorkeuren en vormgeving van kunstbeoefening in de vrije tijd. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau Bussemaker, J. (2012). Cultuur beweegt. De betekenis van cultuur in een veranderende samenleving. Den Haag: Ministerie van OCW

Bussemaker, J. (2014). Ruimte voor talent in cultuurbeleid. Den Haag: Ministerie van OCW

C | Circomundo. (z.d.) Jeugdcircus in Nederland. Geraadpleegd op 4 februari 2015, van http://circomundo.nl/jeugdcircus-in-nederland/

Circuscultuur. (z.d.) Circus als immaterieel erfgoed. Geraadpleegd

op 3 april 2015, van http://www.circuscultuurnederland.nl/circus-als-immaterieel-erfgoed/

Circuspunt. (z.d.) Circus in Nederland - oud, nieuw, nu. Geraadpleegd op 9 februari 2015, van http://circuspunt.nu/circus-in-nederland/

Cultuurnetwerk_nl. (augustus, 2010) Benut de waarde van

kunsteducatie, de basis van het cultuurbeleid! Geraadpleegd op 4 april 2015, van http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/publicaties/pdf/Motivatie_van_gemeenten_om_lokale_instellingen_voor_kunsteducatie_te_subsidi%C3%ABren.pdf

Cultuur op School. (z.d.) Wat is cultuureducatie? Geraadpleegd op 9

februari 2015 van http://www.cultuuropschool.nl/info/wat-is-cultuureducatie/

D | Daamen (z.d.) Topballet kun je ook uit Petersburg laten invliegen Geraadpleegd op 31 maart 2015, van

http://www.cultuur.nl//upload/documents/tinymce/Opiniestuk-MelleDaamen.pdf

Drion, G. (2014, 3 december). Mag kunst weer een beleidsterm worden alsjeblieft? Geraadpleegd op 24 maart 2015, van http://www.lkca.nl/nieuws/opinie-en-interviews/gastblogs/mag-kunsteducatie-weer-een-beleidsterm-worden-alstublieft

LITERATUUROVERZICHT


E | Ensink, J. (2014). De basis voor onze actieve cultuurparticipatie verandert. Geraadpleegd op 11 maart 2015, van

http://www.lkca.nl/~/media/downloads/lkca/lkca_2014_de%20basis%20voor%20onze%20actieve%20cultuurparticipatie%20verandert.pdf

F | Fonds voor Cultuurparticipatie. (2012). Jaarboek Actieve Cultuurparticipatie. Geraadpleegd op 11 maart 2015, van http://www.cultuurparticipatie.nl/file/1413211337.6059FRERYP/jaarb

oek-actieve-cultuurparticipatie-2012.pdf G | Gemeente Rotterdam. (2013). Cultuurparticipatie van Rotterdammers. Gedownload op 9 februari 2015, van http://www.rotterdam.nl/Clusters/RSO/Document%202014/OBI/Publi

caties/13- B0150%20Cultuurparticipatie%20van%20Rotterdammers%202013_verbeterde%20versie%2021012015.pdf

H | Hermans, B. (2014). Circus met een voorbeeldfunctie. Het hoe, wat en waarom van sociaal circus. Geraadpleegd op 18 februari, van http://www.circuscentrum.be/artikels/circus-met-een- voorbeeldfunctie-het-hoe-wat-en-waarom-van-sociaal-circus/ Hoogerwerf, A. (2003). Overheidsbeleid: Een inleiding in de beleidswetenschap. Den Haag: Wolters Kluwer I | J |

K | Kotter, J. P. (1995). Leading Change: Why Transformation Efforts Fail. Harvard Business Review OnPoint

Knulst, W., Lievens, J., Ros, B., Slegers, C. (2007). Amateurkunst in de Lage Landen. [Google Scholar]. Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht. . Geraadpleegd op 31 maart 2015, van www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/Publicaties/pdf/cpluse20.pdf

L | Langen, van. M. (2014). Circus in Nederland. Geraadpleegd op 17

februari 2015, van http://www.circuscentrum.be/artikels/circus-in-nederland/

LKCA. (2015). Cultuur in de kanteling. Utrecht: LKCA LKCA. (z.d.). Definities kernbegrippen sector. Geraadpleegd op 18 februari, van http://www.lkca.nl/kennis-a-z/begrippen M | Magis, C. (2012). Social circus: what impact for citizens?

Geraadpleegd op 23 april 2015, van http://on-the-move.org/files/Fresh%20Circus%202.pdf

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2014). Cultuur in Beeld. Den Haag: Ministerie van OCW

Marinelli, D. C., Heimans, H., & Rosenboom, W. (2013). Versterking van verbindingen tussen actieve cultuurparticipatie en andere sectoren. Utrecht: LKCA


N | Nissen, P. (2009). De diepgang van het alledaagse. Geraadpleegd op 24 maart 2015, van http://www.peternissen.nl/artikelen/wetenschappelijke-artikelen/101-

de-diepgang-van-het-alledaagse.html O | Ollongren, K. (2015). Minder greep politiek op kunstsubsidies

Amsterdam. NRC. Geraadpleegd op 27 maart, van http://www.nrc.nl/nieuws/2015/03/26/minder-greep-politiek-op-kunstsubsidies-amsterdam/#

P | Q | R | Raad voor Cultuur. (2014). Meedoen is de Kunst - Advies over actieve cultuurparticipatie, Den Haag: Raad voor Cultuur

Robinson, K. (Presentator). (2006, februari). How school kills creativity. [Videobestand]. Geraadpleegd op 31 maart 2015, van http://www.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity?language=nl

Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur. (2015). Sectoranalyse 2015. Rotterdam: RKKC S | Saunders. M., Lewis. P. (2008). Methoden en technieken van onderzoek. Amsterdam: Pearson Benelux B.V. Snijders. N. (2011). Een onderzoek naar circustheater in Nederland. Master Kunsten, Cultuur en Media. Faculteit Letteren,

Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. T | Twaalfhoven, A. (z.d.). Hoge en lage cultuur. Geraadpleegd op 24 maart 2015, van

http://www.boekman.nl/sites/default/files/downloads/free_downloads/boekman_65_redactioneel.pdf

U | V | W | Wijn, C. (2014). De culturele stad, een handboek voor beleidsmakers en zij die het willen worden. Nijmegen: VOC Uitgevers Wouters, M. (2012). Waarom circus inzetten in sociale (circus)projecten en hoe dit financieren? Bachelor Sociaal Werk. Karel de Grote Hogeschool. Antwerpen X | Y | Z |


INTERNE DOCUMENTEN - Notulen partnerbijeenkomsten - Jaarverslagen Rotterdam Circusstad - Fondsaanvraag A Brand New Day - Projectplan A Brand New Day

INTERVIEWS

18-02-2015 Soesja Pijlman, Codarts

24-04-2015 Ben Rubingh, Circomundo

16-03-2015 Marion Schiffers, Codarts

19-03-2015 Andries van den Broek, Sociaal Cultureel Planbureau

23-03-2015 Johan Both, Circus Rotjeknor

26-03-2015 Thom Stuart, Dutch Don’t Dance Division

26-03-2015 Marc Jonkers, voormalig hoofd Circus arts Codarts

31-03-2015 Walther van den Heuvel, Rotterdamse Schouwburg

01-04-2015 Wies Rosenboom, LKCA (telefonisch)

02-04-2015 Gepke Bouma, Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur

07-04-2015 Jan Daems, Codarts

08-04-2015 Maaike van Langen, Circusstad Festival

09-04-2015 Lennie Visser, Circuswerkplaats Boost (mail)

09-04-2015 Ingrid Docter, LKCA

17-04-2015 Claudia Marinelli, LKCA (gesprek)

Foto’s van: Fred Ernst, Bertil Nilsson, TangoWorks

Laura Holleman - Scriptie 2015

Documents

Transcript of Laura Holleman - Scriptie 2015