1

Regionale landbouwsystemen enlandschap in Vlaanderen

in de Middeleeuwen en hetAncien Régime

Erik Thoen

Landschapscontactdag 4 oktober 2013, Beveren

2

Nieuw aandacht voor het landschap vanaf de jaren 1990 bij historisch-geografennieuwe aandacht gevolg van1/ postmodernisme, landschapsperceptie, antropologisch2/ vernieuwde aandacht voor ecologie3/ nog betere ‘contextualisering’ van archeologie 4/ vele nieuwe positief wetenschappelijke technieken5/ groeiende aandacht voor waardering (al vroeger in Nl. dan in B ) op nationaal en internationaal niveau (Europese landschapsconventie

maar… als wetenschap krijgt historische geografie nog niet de waardering die ze verdient….

3

Een oplossing? Meer verklarend onderzoek nodig. Voorgestelde benadering:

Sociaal-Agrosystemische Landschapsanalyse (SAL)

Basis van rurale landschappen = samenlevingsvorm ‘sociaal agro-systeem’

De sociaal- systemisch- regionale benadering die zoekt naar de overlevingsmechanismen (econom/cultureel/maatschappelijk) = « sociaal-agro-systemisch »  benadering van het landschap: een regionaal- verklarende benadering

Een regionale benadering van landschappen=/= geen typologieën=/= geen patronen=/= geen vergelijking

4

Wat met bestaande ‘regionale benaderingen’ van het landschap?- De ‘Annales’ benadering’:

+vernieuwend,koppeling leefwereld …- te algemeen, secundair aan sociaal-econ benadering

- De ‘biografie van het landschap’ (NL, US) ? +Positief: Vernieuwend/stimulerend, noopt tot synthese, grote aandacht voor de mens, regionale benadering-Zwakte:Overwaardering van ‘culturele’ elementen,te veel en te gemakkelijk link met rechtstreeks nut inzake landschapsbeheer, te weinig diepteanalyse door hyperlange termijnstudie

5

Sociaal agro-systeem=een regionaal, ruraal overlevings-systeem waarin specifieke sociale relaties de manier van produceren/overleven bepalen.m.a.w hoe organiseerden de bewoners van een regio hun overleven(noot: sociale relaties tussen boeren en met andere betrokkenen)

Waarom waren overlevingsmechanismen regionaal in ME-en en AR? (en dus ook de landschapsstructuren)?

• Path dependency: oorspronkelijk ‘feodale’

versnipperde organisatie EN regionale ontginningsstrategieën blijven (ten dele) doorleven in bezits- en machtstructuren

• Geografisch/bodemkundige-geologische aspecten bepalen mee ontginningsmogelijkheden en de ‘path dependency’ die erop volgt

• Beperkte transportmogelijkheden, geen mondialisering (zeker niet voor gewone man)

6

7

Een veranderende agro-systemische aanpak nodig voor

19-20ste eeuw

8

Studie niveau’s

Ruimere invloeden (max= wereldsystemen)

Supraregionale invloed

Reginaal socuiaal agros-systeemRegionaal sociaal agro-systeem

Maar.. 1/ Ook ‘supraregionale elementen’ spelen mee

2/ Sociale agrosystemen hebben mekaar onderling beinvloed. Vb via arbeidsrelaties

Gelijkend soc agrosysteem = identiek landschap?

9

Dezelfde regionale agrosystemen hebben evenwel niet altijd geleid tot landschappen met geheel dezelfde kenmerken !!!!a/ verschillende kracht van het doorleven van geografische structurenb/ minimale verschillen is structuren leiden soms tot andere landschappen,c/ verschillende bodemkundige/geologisch morfologische kenmerken (soms maar meestal niet aanpasbaar)

Landschappen, landschaperfenissen en relicten: opname van relicten in agrosystemen

B

B

CB-ls

A-ls

A B C

A-B-C= sociale agrosystemen

Gekleurde lijnen=relicten en aan sociaal agrosysteem aangepaste landschapselementen

rood= landschapselementen van A blauw=landschapselementen van B groen=landschapselementen van C

Tijd

Building stones of ‘social agro-systems’I/ soil and physical environment *

1/ soil and physical environment2/ the ‘cultural’ environment3/biology-ecology

II/ Social property relations and power structures **1/ division of property rights and political power between lords and peasants (including access to commons)2/ division of property rights and political power within peasant communities

III/ Size of holdings [as an important indicator of the social division of wealth] and [additional] labour input*/**

IV/ Labour relations and [peasant] income strategies **1/ Labour organisation and population pressure2/ [Peasant] income in connection with commercialization and

access to markets3/ Capital input and non-economic surplus extraction by lords

and/or state4/ Risk reducing versus risk increasing strategies5/ Family life-

cycle strategies (and their demographic consequences)V/ Agricultural technology and traditions*VI/ Links with other agro-systemic areas*/**

11

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

The social agro-systems in Flanders

Coastal Flanders

Inland Flanders

12

Evolution of the social agrosystems in Flanders

10-11-12th century:

-Domainial business economy (DBE)

-Survival economy

with commons

(SEC)

11-12th century:

-Domainial business economy (DBE)

-Survival economy with commons (SEC)

Inland Flanders :

-13th century - commercial survival economy (CSE)

Coastal Flanders:

-13th century: survival economy with commons (SEC)

-14th century:Commer-cial Business Economy (CBE)

13

Inland Flanders (CSE) Coastal Flanders (CBE) - Light sandy soils - concurrence between lords - very slow and uncomplete

expropriation of the peasants - micro holdings + - labour organisation based on

collaboration + - survival of the family was

the goal for production + - markets were used for

survival + - intensive agriculture was

used to increase physical productivity +

- protoindustry important +

- variety of soils mostly and progressively more heavy clay

- collaboration between lordly classes

- progressive and fast expropriation from the peasants (leaseholding +)

- large and middlesized holdings + - labour organisation based on

concurrence + - survival of the farm was the core

of the production strategy+ - markets were tools for making

profits and investment + - intensive agriculture to make

economies - protoindustry not important -

14

Reasons for changes coastal and stability in inland Flanders

– Changes in coastal Flanders caused by: environmental problems / Changing propertuy structures/ lack of investments (peat compaction and lowering of the surface level) / support governement ( path dependency)/ peat extracted/ wages

– Inertion and even increase of in coastal Flanders caused by: • Property structures stable• towns demand for protoindustrial products• Moving population• Growing ‘convivium’ between larger and small farms_lower wages

– Inland Flanders: stabilty, and characteristics became more extreme

15

Date Inland Flanders Coastal Flanders 1300 °°°°°°°°°

°°°°°°°00

‘commercial survival economy’

°°°°°°°°°

°°°°00

‘commercial survival economy’

1500 °°°°°°°°°

°°°°°°°°000

…even more clear

°°°°°°00

000000

Towards a ‘commercial/ capitalist economy’

1750 °°°°°°°°°°°°° °°°°°°°°°°°000

…and more clear

°°°00000

00000

‘commercial/capitalist economy’

size of holdings and importance of lease holding

16

Inland Flanders:A majority of small holdings

Coastal Flanders A majority of larger holdings

From 13-17th centuries:

Labour intensive Capital intensive17

18

Social agro-systems: eerste poging tot typologie• 1.Gesloten economie (self-sufficiency): dit type heeft weinig bestaan, weinig markt;

afgesloten berggebieden; goede common rules• 2.Beperkte commerciële « heerlijke » economie geleid door de niet betrokkenen bij het

productieproces (feodale periode vroege ME, sommige regio’s, nieuwe feodale periode MT O-Europa?)– 2a Met onvrijheid– 2b Zonder onvrijheid

• 3.Overlevingseconomie van peasants met commons; niet betrokkenen trekken zich grotendeels terug uit het productiebeleid (vanaf 12-15de eeuw in Europa?):

– minder commercëel ingesteld maar levend in een voordien gevormd stedelijk marktnetwerk – Overleving met commerciële producten zonder winstoogmerk, opgebouwd uit traditie van economie geleid door

niet-producenten (Franse wijnteeltgebieden?)• 4.Commerciële overlevingseconomie van peasants zonder commons:Noodzakelijkerwijze

commerciëel ingesteld.– 4a Commerciële overlevingseconomie met convivium tussen grote en kleine bedrijven

(Grootste deel Binnen-Vlaanderen vanaf 12/13de eeuw-19de eeuw?)– 4b Commerciële overlevingseconomie met uitstluitend kleine peasants – ondergang van

het systeem• 5.Commerciële bedrijfs(winst)economie: het bedrijf staat centraal

– (Kust-Vlaanderen vanaf 15de eeuw; Gelders rivieren,gebied vanaf 15-16de eeuw, Holland 17de eeuw)

19

sociale agrosystemen in het graafschap Vlaanderen in relatie met de landschapsgeschiedenis

20

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

Soils and areas in Flanders

Coastal Flanders

Inland Flanders

coastal

sandy inland

sandy-loamy

Campine area

3

2

1

BINNEN- VLAANDEREN• Naar intensieve landbouw• Grote versnippering percelen• Enkele grote bedrijven en meerderheid kleine!

*variatie binnen binnen-Vlaanderen:• Zandige grond laat spitten toe op grote (maar verschillende)

schaal• Agrarisch ‘collectivisme’ verschillend• Bodem toch verschillend• Ontginningsdatum verschillend

22“Veil Rentier” a°1275

Raised bed farming in inland Flanders (miniature c. 1500)

23

Foto collectie Massart Bib Gent

24

getijdenboek Hennesy 25

26

Protoindustry in inland Flanders is going up: flax and linen processing

27

Binnen-Vlaanderen:Subregio Oudenaarde –Aalst tot

Brusselse (1)• Beperkte hoeveelheid grote bedrijven maar wel grote

rol in samenwerking met meerderheid van kleine bedrijven (sociale cohesie).

• Zandleem- leem; spitten niet steeds mogelijk• Extremiseert in 17-18de eeuw.• Protoindustrie• Van één kouter naar 3 kouters naar patchwork van

openfields• Wellicht ook te maken met vroege ontginning van de

centra (Karolingische hofkouters)

28

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

Evolution towards a “patchwork” of openfields in the sandy-loamy area

30

Hillegem 18de eeuw

31

Hillegem 19de eeuw (Popp)

32

Heurne ca 1900. Bron http://search.ugent.be (10/05/2010)

Regio Oudenaarde-Geraardsbergen-Aalst

33

Binnen-Vlaanderen:Subregio Gentse (4)

• Meerderheid van kleine bedrijven maar soms wel veel relatief grote ‘ontginnings’bedrijven :

• Van dorps-kouters (micro-openfield) naar gesloten landschap en extreme bocage

• Bodem vrij licht: spade mogelijk • ‘Agrarisch collectivisme’ niet verder ontwikkeld

na 13de eeuw zoals on zandleemgebied

34

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

35

36

Binnen-Vlaanderen:Subregio Meetjesland

• Hier geen micro-openfield:

• Gesloten landschap met repels die teruggaan op veenwinning (vorig soc-agro-system kenmerk overleeft en vloeit samen in nieuw sociaal agro-system) .

37

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

38 Ferraris (18ee) Luchtfoto Topokaart 1:25 000

Meetjesland

39

Binnen-Vlaanderen:Subregio Kortrijkse (3)

• Ook meer grote bedrijven wegens doorleven leensysteem

• midden tussen Gents en Aalsters systeem

• Open patchwork minder aanwezig!

40

Regio Kortrijk

http://users.telenet.be/kasteel-surmont/Literatuursite/Handelingen/handelingen.html

41

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

• Relatief veel grotere bedrijven (boerenlenen!)

• Gesloten landschap overheerst, iets grotere (onregelmatige) percelen met daarnaast vele micropercelen

42

43

Gullegem

44

Gullegem

45

Binnen-Vlaanderen:Subregio Waasland

46

Land Van Waas (2)

47

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

• Kleine micro maar grotendeels zelfstandige bedrijfjes overheersen

• Weinig grote bedrijven

• Vochtige bodemstructuur en late ontginning plus middelkleine bedrijven=

Bolle akkers

48

49

Elversele 18de eeuw (Waasland)

50

Elversele 19de eeuw (Waasland)

51

KUST VLAANDEREN

Van peasant- naar commerciële economie

52

FRANCE

East FlandersWest Flanders

Sealand

Luxembourg

Hainault

Antwerp

Namur

Liège

Limbourg

Gent

Lille

NORTH SEA

GERMANY

Brabant

Brussels

Bruges

NETHERLANDS

Borders of the County of Flanders(15th century)

Borders of current provinces

De sociale agro-systemen in het oude graafschap Vlaanderen

Kust Vlaanderen

Binnen Vlaanderen

34

1

25

Kust-Vlaanderen• Naar extensieve landbouw• Grotere percelen of samengestelde groepen plus concentratie rond

hoeve• Evolutie naar meer grote bedrijven met loonarbeiders; kleine gaan

‘failliet’! (naar specialisatie)

• Zware grond laat geen spitten toe op grote schaal. “Open landschap” wordt regel. Maximale benutting van areaal nodig voor commerciële landbouw. Geen laaghout ‘nodig’ Mogelijk wel meer hooghout

• Agrarisch ‘collectivisme’ verschillend. Bodem toch verschillend- (licht) verschillende landschappen

53

54

‘medieval’ and ‘modern’ parcelsnorth of Oostburg

data: Vanslembrouck/Lehouck

55Ferraris Oostende 7

56

Besluit…

-Landschappen ontstaan grotendeels uit organisatie van ‘overleven’; toch heden nog weinig relatie gelegd. - Er is meer nood naar diepteonderzoek naar regionale agro-systemische verschillen om landschappen te ‘lezen’: eenSociaal- Agrosystemische Landschapsbenadering

(SAL-benadering) kan mogelijk ten dele soelaas brengen.. -Nieuw diepteonderzoek is … teamwork en… geld