Kwadraatbladen

Een serie experimenten in druk op het gebied van grafische vormgeving, beeldende kunst,literatuur, architectuur en muziek, uitgegeven tussen 1955 en 1974 door Steendrukkerij DeJong.Een bijdrage van Menno VoskuilEen uitmuntend verzorgde reeks vouwbladen als pet project van de director of design? Enbovendien gratis verspreid onder relaties, vrienden en belangstellenden? Vandaag de dag zoudit ondenkbaar zijn, maar in de jaren vijftig van de vorige eeuw nam Pieter Brattinga Jr. hetinitiatief tot een dergelijke reeks en noemde deze uitgaven Kwadraatbladen.Pieter Brattinga trad in 1951 in dienst van Steendrukkerij De Jong & Co als director of designen nam zich voor de drukkerij tot de beste offsetdrukkerij van Nederland te maken. Dedrukkerij stond bekend als specialist in affiches, maar ook boekomslagen enverpakkingsmateriaal rolden met regelmaat van de persen af.

Na een drietal zorgvuldig uitgevoerde litho’s van de kunstenaars Cor Klaasen, Jan Sleper enMart Kempers in combinatie met een tekst te hebben uitgegeven, ontving hij een voorstelvan grafisch vormgever Jurriaan Schrofer. Het betrof een vouwblad over het SonsbeekPaviljoen dat hij in samenwerking met schrijver Jan Elburg en fotografe Violette Cornelius hadvervaardigd.

Juist de volkomen samenhang van fotografie, tekst en ontwerp sprak Brattinga zeer aan.Naar aanleiding van het Sonsbeek-vouwblad besloot hij deze en de drie eerdere uitgaven omte dopen tot Kwadraatbladen en deze naam voor een heuse reeks te gaan gebruiken. Alleuitgaven zouden het nu zo kenmerkende vierkante formaat kennen (25 x 25 cm, metuitzondering van het Sonsbeek-blad, dat 21 x 25 cm mat) en een eenmalige oplage hebbenvan twee- tot drieduizend exemplaren. Daarbij zouden ontwerp, tekst en afbeelding in iederafzonderlijk Kwadraatblad een gelijkwaardige rol vervullen.

Om dit bereiken werden bij Steendrukkerij De Jong onalledaagse methoden toegepast. Simonden Hartog, de assistent van Brattinga, zei hierover in de publicatie Kwadraatbladen:

In de vijftiger jaren werd er in drukkerskringen smalend gesproken over ‘de hobbyclub’.Daarmee bedoelden ze dan steendrukkerij de Jong & Co in Hilversum. Men vond hetonbegrijpelijk dat wij ontwerpers vroegen aanwezig te zijn op het moment dat hun drukwerkgemaakt werd. (…) Soms werden er aan de pers oplossingen bedacht, oplossingen die laterstandaard zouden worden in de offsetdrukkerij.

Het meest bekende (en ook meest kostbare) Kwadraatblad verscheen in 1956. BernhardMajorick (pseudoniem van Joop Beljon) wilde zijn essay De klokken van Chagall graag latenillustreren door de kunstenaar zelf. Samen met Brattinga reed hij naar Zuid-Frankrijk om hetplan aan Marc Chagall, toen 69 jaar oud, voor te leggen.

Hun geduld werd danig op de proef gesteld, want het duurde een aantal dagen voordatChagall het essay gelezen had. Pieter Brattinga hierover:

’s Ochtends en ’s avonds belden wij... Soms was Chagall thuis maar kon niet aan de telefoonkomen. Een andere keer lag de al wat oudere man ziek te bed of was hij juist van plan eentochtje in de omgeving te maken....Maar op een goede dag, toen we ons voor de zoveelste keer per telefoon meldden, klonkaan de andere kant een enthousiaste stem die ons vroeg direct naar zijn atelier te komen.Het essay was geweldig en hij zou er ook zeker iets voor tekenen!

Drie dagen later stond in het atelier van Chagall de steen met daarop een tekening van eenpendule en een verliefd stelletje klaar. Na enkele halsbrekende toeren van Beljon om de steenongeschonden bij de drukkerij te krijgen kon men aldaar eindelijk beginnen met hetKwadraatblad dat de reeks voorgoed op de kaart zou zetten: De klokken van Chagall.

Er volgden nog vele andere bijzondere Kwadraatbladen. Zo deed Stedelijk MuseumdirecteurWillem Sandberg in 1959 van zich spreken met de controversiële uitgave Nu (gevolgd doorhet iets minder spraakmakende Nu II in 1968) en verzamelde dichter Simon Vinkenoog totdriemaal toe handschriften van schrijvers in zijn Schrijftaal I, II en III.

Een van de meest spraakmakende Kwadraatbladen was het New Alphabet van de bekendegrafisch vormgever Wim Crouwel. In deze uitgave presenteerde hij zijn ontwerp voor eennieuw alfabet, geïnspireerd op het rasterpatroon van computerbeeldschermen. DitKwadraatblad riep veel discussie op en er volgden diverse tegenvoorstellen van anderegrafisch ontwerpers.

In 1974 verschenen de laatste twee Kwadraatbladen en kwam de technisch zo innovatieveen uitmuntende reeks aan zijn einde. Niet alleen bleek de reeks zeer geliefd onderverzamelaars van hedendaagse grafische vormgeving, ook onder collectioneurs van perfectuitgevoerde grafiek waren de Kwadraatbladen een gewild verzamelobject. Ook vandaag dedag heeft de reeks niets aan actualiteit ingeboet en staan de Kwadraatbladen nog steeds alseen huis!

Literatuur:

Brattinga, Annette, De klokken van Chagall. Herinneringen van en aan Pieter Brattinga. Op:reclamearsenaal

Vrie, Dingenus van der, Kwadraatbladen (Amsterdam, De Buitenkant, 2005).

De Kwadraatbladen op jaar van verschijnen:

1955Stad op steen - Cor Klaasen (lithografie)Een litho - Jan Sleper (lithografie)Uur U (fragment) - Mart Kempers (lithografie), Martinus Nijhoff (tekst)Sonsbeek Paviljoen - Violette Cornelius (fotografie), Jan Elburg (tekst)Schrijf ik – Lucie Kurpershoek-Visser (lithografie), Ed van der Elsken (fotografie), GerritKouwenaar (tekst)

1956Gebeeldhouwde litho – Friso Henstra (lithografie)De klokken van Chagall – Marc Chagall (lithografie), Bernard Majorick (tekst)

1957Le lion & le renard – Cees Timmer (lithografie), La Fontaine (tekst)

1958Buckminster Fuller – Buckminster Fuller (tekst)

1959Nu – Willem Sandberg (afbeeldingen en tekst)

Drie litho’s – Mart Kempers (lithografie)

1960Muziek en techniek = Music and technics – Ton de Leeuw (tekst)Dames en Heren!: vijf speelkaarten - H.P. Doebele (afbeeldingen), Anne H. Mulder (tekst)

1961Schrijftaal I – Simon Vinkenoog (samenstelling)Genesis van een compositie – Jan Bons (afbeeldingen), Bernard Majorick (tekst)Organics – William Katavolos (tekst)Voor de blijmoedige is het altijd feest – Gerard Wernars (samenstelling)

1963Rietveld, 1924. Schröder Huis – Gerrit Rietveld (schetsen en tekst)Schrijftaal II – Simon Vinkenoog (samenstelling)

1964Een onleesbaar Kwadraat-Blad – Bruno Munari (afbeeldingen)

1965Daily Mirror – Diter Rot (samenstelling)

1966De wonderlijke avonturen van Philomene in tekeningen verteld - Pim van Boxtel (tekeningen)

1967New alphabet. Een mogelijkheid voor de nieuwe ontwikkeling – Wim Crouwel (tekst enletterontwerp)Een tegenvoorstel – Gerard Unger (tekst)Extra zending Schrijftaal – Henri Miller (tekst en schetsen)

1968Nu 2 – Willem Sandberg (afbeeldingen en tekst)

1969Tomothy Epps: alphabet – Tomothy Epps (letterontwerp)

1970Alphabet van Anthon Beeke – Ed van der Elsken, Geert Kooiman (fotografie), Anthon Beeke(regie)16 kubussen en een speelveld – Wim Spreeuwers (concept)Muziekpapier – Paul Reeuwijk (concept)

1971Liber Amicorum: steendrukkerij De Jong & Co 1911-1971 – Dick Bruna e.a. (initiatief)Cijfer – Pieter Brattinga (concept)House – Les Livine (afbeeldingen)

1974Schrijftaal III - Simon Vinkenoog (samenstelling)Topografische analyse van een bedrukt oppervlak – Aloisio Magalhães (concept), Balthasarvan der Ast (afbeelding)

© 2009 Antiqbook