Slot- en Startakkoord

KLIMAATSTROOM

ZUID

4 juni 2018

In Zuid-Nederland kennen we de enor-me kracht van het water. We hebben de watersnood ervaren: in 1953 aan de voordeur en in 1995 via de achterdeur. Nu zien we de ‘klimaatnood’ op ons af komen. De ijsballen in Oost-Brabant in 2016 en de recente modderstromen in Limburg zijn nog maar het begin. We willen een volgende ramp voor zijn. Daartoe moet alles uit de kast, over de volle breedte van thema’s en organi-saties. Er is een trendbreuk nodig om daadwerkelijk tot een halvering van Co2 uitstoot in 2030 te komen. Stil blijven zitten en afwachten is geen optie. Daar hebben de kinderen van basisschool De Wereldboom uit Hulst ons tijdens de Klimaattop Zuid op 4 juni 2018 op gewe-zen. Ze hebben ons gevraagd om echt in actie te komen. Jasmijn (10 jaar): “We moeten allemaal een beetje pijn lijden voor het milieu. Anders lukt het nooit.”

We gaan het ‘on-gewoon’ doen: grensontkennend samenwerkenWe doen al heel veel. Dat blijkt uit de vele initiatieven en afspraken die in de regio’s van Zuid-Nederland zijn gemaakt. Een mooi voorbeeld is de aanleg van Het Groene Net in Sittart-Geleen, waar 30.000 huishoudens van warmte uit de nabij gelegen industrie worden voorzien. Naast het thema energie werken we ook aan een circulaire economie en klimaatadaptatie: het klimaatbestendig maken van onze leefomgeving tegen extreme regenval, hitte en droogte. Deze thema’s komen samen in

een grote en complexe opgave voor diver-se sectoren als de gebouwde omgeving, landbouw en industrie.

We zien de noodzaak tot versnellen en bundeling van krachten op verschillende schaalniveaus, tussen verschillende sec-toren en ook tussen de markt, overheid en samenleving. We gaan het daarom anders doen: over de grenzen heen, alsof ze er niet zijn. We stellen de urgentie en de opgave centraal. Het maakt niet uit wie er initiatief neemt: we doen het samen. We willen elkaar versterken, helpen en scherp houden. En soms doet de één dan wat meer dan de ander. Geen enkel probleem, zolang de urgentie van het gezamenlijk doel maar door iedereen wordt gevoeld. Als we nu niet investeren dan zullen later de kosten voor economische schade veel hoger liggen. Met onze klimaatinveste-ringen willen we bovendien een positieve impuls geven aan de leefomgeving, econo-mie, werkgelegenheid en biodiversiteit.

Daarom is in maart 2018 gestart met het initiatief Klimaatstroom Zuid. Met het manifest Klimaatstroom Zuid hebben we opgeroepen om serieuze plannen te ma-ken voor de klimaatopgave. In de diverse nieuwe coalitieprogramma’s zijn uitdagen-de ambities geformuleerd. Ook kleinere gemeenten hebben grote ambities: Tholen wil in 2025 tenminste 25% van de energie-vraag duurzaam opgewekt hebben. Uden wil in 2035 energieneutraal zijn voor de ge-bouwde omgeving en in 2020 het restafval per inwoner verminderen tot 75 kg. Gilze en Rijen wil in 2030 al energieneutraal zijn en in 2040 klimaatneutraal.

‘Hoe dan?’ is de centrale vraag van Klimaattop Zuid

Hoe geven we invulling aan begrippen als energie- en klimaatneutraal? Om al deze hoe-vragen te beantwoor-den zijn we 4 juni bij elkaar gekomen in Breda. Voor een dag stond de hele stad in het teken van Zuid-Nederland: Limburg, Noord-Brabant en Zeeland. Met ruim 80 overheden, 100 maatschappelijke organi-saties en 130 bedrijven voelen we de urgentie.

• We hebben aan iedere deelnemer van deze Klimaattop Zuid gevraagd om zich persoonlijk in te zetten voor de klimaatopgave en grensont-kennend samen te werken.

• We hebben een solide basis gelegd voor een Actieprogramma Klimaatstroom Zuid. We heb-ben op het kruisvlak van thema’s en sectoren-verbanden gelegd en nieuwe deals gesloten.

• We hebben inzicht gekregen in de gezamenlijke opgave en overzicht van lopende projecten.

• We hebben ook quick wins benoemd. Goede voorbeelden die we breder gaan toepassen en waar we direct mee aan de slag gaan.

• We hebben voor de middellange termijn een aanzet gemaakt voor een agenda vol met acties en afspraken. Een klimaatagenda die uitnodigt om op aan te haken en mee te stromen.

• We gaan in het tweede semester van 2018 het actieprogramma verder vormgeven, uitwerken en concretiseren.

• We nodigen het Rijk uit om aan deze beweging mee te werken en dit Actieprogramma (straks) actief met een bijdrage te ondersteunen.

We zijn met Klimaatstroom Zuid klaar voor de start van een grote beweging met concrete resultaten.

KLIMAATSTROOM

ZUID

opbrengst klimaattop zuidOp het snijvlak tussen thema’s en sectoren is in verschillende groepen (arena’s) gewerkt aan een overzicht van quick wins, lopende projecten, acties voor de middellange termijn (MLT) en eventueel benodigde middelen. Het resultaat is samengevat in drie deelprogramma’s: energie, landbouw/buitengebied en gebouwde omgeving. Het samenvattend overzicht laat zien dat het niet alleen bij mooie woorden blijft. Partijen die zich hier aan committeren gaan er bij wijze van spreken morgen al mee aan de slag!

quick winsDeelprogramma Energie

• Doe mee met de aardgasloze wijk. Alleen samen hebben we impact. Zo gaan we een continue massa maken zodat de markt zich kan ontwikkelen.

• Zet community-return in bij opwekking van grootschalige energie (zoals in het project windenergie A16). Zet een deel van de opbrengst in voor lokale initiatieven.

• Provincie Zeeland en Brabant zetten samen een kennisplatform duurzame mobiliteit op.

Deelprogramma Landbouw en buitengebied

• Oogst uw zonne-energie op het boerendak in de buurt. Rondom Breda is er voldoende potentie voor de hele stad. De ZLTO gaat zich hiervoor inzetten.

• Uw streekproducten professioneel gemaakt voor een eerlijke prijs uit een korte voedselketen (circulair), volg het voorbeeld van Groene Woud.

Deelprogramma Gebouwde omgeving

• Vergroen de schoolpleinen in uw gemeente.• Geef bouwmaterialen een tweede leven. Sluit je aan bij het circulaire

door-breek team. Hiermee brengen we kansen en knelpunten in beeld om bijvoorbeeld ruimte in regelgeving te creëren.

Biobased infra

• Daag partijen bij aanbestedingen uit door de functie als focus te kiezen in plaats van het materiaal waar het product van gemaakt is.

Cross-overs

• De gezamenlijke overheden zetten in op een zo groot mogelijke coalitie om in de periode 2018-2022 extra middelen beschikbaar te stellen voor de uitvoering van stresstesten, klimaatdialogen en bepaling van adapta-tiestrategieën. Zeker is dat Brabant en Limburg al meedoen.

www.klimaatstroomzuid.nl

afspraken Deelprogramma Energie

• We streven naar een evenwichtige verdeling van ruimtegebruik voor grootschalige energiewinning: tussen het landelijk gebied, daken en op industrieterreinen.

Deelprogramma Landbouw en buitengebied

• We ondersteunen en initiëren de ontwikkeling en implementatie van de ontwikkelde biodiversiteitsmonitor in minimaal twee gebieden in Zuid Nederland

• We verkennen de kansen van mest als grondstof en onderzoeken de mo-gelijkheden om te stoppen met gebruik van stikstof als kunstmest

• We zetten minimaal twee pilots circulaire veehouderij op in Zuid Neder-land

• Zeeland, Limburg en de vier Brabantse regio’s brengen warmte, elektri-citeit en reststromen bij elkaar voor een energieneutrale en duurzame glastuinbouw.

• Voedsel van eigen bodem, in samenwerking met onder meer banken, su-permarktketens, agrarische sector. Inzetten op reële prijs voor de boer en reel prijsbewustzijn van de consument.

• We gaan kunstmestloze precisielandbouw breder toepassen: betere op-brengst en beter voor het milieu. Technieken zijn beschikbaar, nu toepas-sen. Slim omgaan met regelgeving.

• We bouwen kleine oases. Nieuwe proeftuinen. Zoeken goede onderne-mers. Durven fouten te maken en proberen niet meteen de hele wereld te veranderen.

• We maken een combinatie tussen vitale bodem en natuurnetwerken: On-dernemend natuurnetwerk. Agrariërs die zelf natuurdoelen realiseren. Inrichten beekdalen als maatschappelijke dienst. We zetten ons in voor een vitale bodem door de sponswerking te vergroten, koolstof vast te leggen en denken na over het belonen van ecosysteemdiensten (streven naar 5 gebieden in Zuid Nederland medio 2019).

Deelprogramma Gebouwde omgeving

• We gaan aan de slag met het uitvoeren/verfi jnen van stresstesten, het voeren van klimaatdialogen en het opstellen van adaptatiestrategieën.

• We verkennen hoe klimaatadaptatie in de keten ‘van beleid via plan-vorming naar realisatie’ tot zijn recht kan komen en betrekken bouwers daarbij.

• We beschouwen de extremen als het nieuwe normaal en calculeren de kosten daarvan in.

• We brengen de ruimtelijke vraag in beeld, te beginnen bij droogte, hit-testress en wateroverlast.

• We ontwikkelen het retour logistiek systeem door en passen het toe (re-tourgarantie)

• We gaan het businessmodel ‘Mijn pan(d) jouw pan(d)’ (leasebaar maken van de hardware van de woning) onderzoeken.

• We zetten ‘Brabant woont slim’ in als landingspagina (portaal)• We formeren een expertgroep toekomstbestendige wijken

“We” verwijst naar de partijen die in de betreff ende arena dit zijn overeengekomen.

afspraken Biobased Infra

• We brengen de biobased productenmarkt naar een hoger niveau door opdrachten te bundelen en wellicht fondsen te scheppen.

• We benutten de Green Deal Duurzaam GWW om nieuwe kansen te creëren.

• We stimuleren om de total cost of ownership te beschouwen voor een beter besef wat het minst duurzaam is.

Cross-overs

• We stellen in 2018 een uitvoeringsagenda klimaatadaptatie op voor Brabant en Limburg

• We doen/verfi jnen klimaatstresstesten en hebben in 2020 klimaatdialo-gen gevoerd en klimaatadaptatiestrategieën vastgesteld.

• We werken in 2018 een regionale energie- en klimaatstrategie uit.• We zetten medio 2019 minstens drie gebiedsgerichte processen in gang

in Zuid Nederland waar klimaatadaptatie, energietransitie, landbouw-transitie en het realiseren van het natuurnetwerk worden gecombineerd tot integrale gebiedsprogramma’s.

• We formeren een grensontkennende werkgroep die samen zoekt naar kansrijke locaties voor wind- en zonne-energie en naar de inzet van biomassa.

www.klimaatstroomzuid.nl

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden met betrekking tot klimaatmitigatie gezamenlijk ernaar streven de doelstel-ling 49 % CO2-reductie in 2030 na te komen. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers de ambitie om samen voor een zo groot mogelijke vermindering in energie te gaan en gebouwen klimaatneutraal te ontwerpen of aan te passen. Ook willen deelnemers actief samenwerken aan een gezonde leefomgeving op wijkniveau.

Lopende projecten/initiatievenDeelakkoord (intentieverklaring): Wij bundelen kennis voor energieprojecten met kwaliteit (samenwerking tussen Provincie Noord-Brabant, Enexis, Enpuls en Vereni-ging van Brabantse Gemeenten)

Inspirerende voorbeeldenVoor nieuwbouw is het concept van de ‘Brabantwoning’ ontwikkeld. Dit kan als een soort keurmerk en gidsprofi el voor de brede verduurzaming op gebouwniveau functioneren.

Quick winDoe mee met de aardgasloze wijk. Alleen samen hebben we impact. Er liggen lokaal en inter-lokaal in de ondergrond en in de openbare ruimte opga-ven op het vlak van o.a. energietransitie (aardgasloos, warmtelevering), verglazing, vervanging van nutsleidingen en klimaatadaptatie. Door op wijkniveau initiatieven, prestatieafspraken en uitvoeringsplannen te stapelen ontstaat synergie en door pu-bliek-private samenwerking ontstaat versnelling. Samen kan een voorbeeld-aanpak ontstaan die verdere opschaling mogelijk maakt. Koppel ook de prestatieafspraken aan de aanpak.

Overige quick wins:• Wijs aardgasloze wijken per grote en kleine gemeente aan (5000 woningen voor

2021).• Zet druk op het nakomen van de verplichting om bij nieuwbouw niet aan te slui-

ten op het aardgasnet (beboeten).

Gebouwde omgeving & energieCoördinator: Peter Linders

MLT-agenda*• We zetten ‘Brabant woont slim’ in als landingspagina (portaal).• We formeren een expertgroep toekomstbestendige wijken.• We trekken publieke-privaat op en geven richting aan systeemkeuzes op wijkni-

veau. We gaan winnende oplossingen verkennen en kijken wat er nodig is.

Benodigde middelen• Om dakoppervlak maximaal te kunnen benutten voor energie is aanpassing van

de regelgeving nodig.• Beschikbare middelen vanuit publiek-private samenwerking, benodigde cofinan-

ciering vanuit het Rijk.• Behoefte aan experimenteerruimte (bv flora-fauna wet).• Behoefte aan koppeling met o.a. innovatieprogramma, SB-NOM, OP-Zuid pro-

gramma, citydeal digitalisering.• We hebben woninggebonden financiering om te verduurzamen van het Rijk

nodig.• We hebben goed opgeleide installateurs nodig, dit vergt een landelijke aanpak/

campagne.• We willen minimaal 5 windmolens per gemeente (resultaatsverplichting).

Commitment partijenEnexis, Heijmans, ERAC, Woonconnect, NRG Spaar het Klimaat, BAM Woningbouw, gemeente ‘s Hertogenbosch, Van Wijnen Bouw, SBNoM, KMIDB, SPARK Campus, Telos, TU/e, Dianamics, Brabant Woont Slim, Enpuls, Heijmans, gemeente Breda, gemeente Oss, provincie Noord-Brabant, gemeente Tilburg

Gebouwde omgeving & energie

(vervolg)

*MTL-agenda: Middellangetermijn-agenda

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden met betrekking tot klimaatmitigatie gezamenlijk ernaar streven de doelstel-ling 49 % CO2-reductie in 2030 na te komen. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers de ambitie de productie van duurzame energie te versnellen.

Lopende projecten/initiatieven• Diverse algemene regionale versnellingsafspraken in Noord Brabant (toelichting

in bijlage)• Versnellingsafspraak Smart Climate Grid Roosendaal (toelichting in bijlage)• Diverse onderzoeksprojecten voor warmte en CO2 levering aan kassen rondom

Dinteloord (EnergywebXL), Steenbergen, en Heusden• Teelt van energiewilg door de Coöperatie Duurzame Energieketen De Baronie

(nabij Gilze)

Inspirerende voorbeeldenNa een lange adem is het project WarmCO2 project in Zeeuws Vlaanderen een succes geworden. Een kruisbestuiving tussen industrie en glastuinbouw. Dit vormt een voorbeeld voor diverse lopende projecten voor aardgasloze glastuinbouw. Het bedrijf Green Brothers uit Zevenbergen laat zien dat het ook op eigen kracht aard-gasloos kan worden met geothermie.

Quick win• Oogst uw zonne-energie op het boerendak in de buurt. Rondom Breda is er

voldoende potentie voor de hele stad. De ZLTO gaat zich hiervoor inzetten.

Landbouw/landelijk gebied & energieCoördinator: Carel Nobbe

MLT-agenda• Zeeland, Limburg en de vier Brabantse regio’s brengen kennis over warmte,

elektriciteit en reststromen bij elkaar voor een energieneutrale en duurzame glastuinbouw. We2 zetten ons in om in Zuid-Nederland de overstap naar gaslo-ze glastuinbouw mogelijk te maken door mee te zoeken naar (geschikte locaties voor) alternatieve energiebronnen zoals geothermie, wind- en zonne energie en energie uit biomassa.

• We formeren met de electricteit/energie arena een werkgroep die samen zoekt naar kansrijke locaties voor wind- en zonne-energie en naar de inzet van biomassa. Tevens verkent de werkgroep de randvoorwaarden waaronder realisatie van dit type energieproductie plaatsvindt

• We zetten medio 2019 minstens drie gebiedsgerichte processen in gang in Zuid-Nederland waar klimaatadaptatie, energietransitie, landbouwtransitie en het realiseren van het natuurnetwerk worden gecombineerd tot integrale gebiedsprogramma’s

Benodigde middelen• De benodigde middelen zijn nog niet uitgewerkt.

Commitment partijenwaterschappen Aa en Maas, Brabantse Delta en De Dommel, ZLTO, Brightland Venlo, Agrifood Capital, COSUN, Coppens diervoeder, gemeente Someren, provin-cie Noord-Brabant, WUR, Brabants Landschap, Brabants Particulier Grondbezit, waterbedrijf Limburg, NCM Mest, Natuurmonumenten, werkplaats de Gruyter, NO Brabant, Arborius Silva, Landbouw communicatie BV, Friesland Campina, provincie Noord-Brabant, gemeente Eindhoven, Groen Ontwikkelfonds Brabant, BMF, NMV Brabant, Staatsbosbeheer,ZLTO

Landbouw/landelijk gebied & energie

(vervolg)

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden met betrekking tot klimaatmitigatie gezamenlijk ernaar streven de doelstel-ling 49 % CO2-reductie in 2030 na te komen. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers de ambitie om te innoveren in slimme en duurzame vervoersoplossingen. Provincie Noord-Brabant wil in 2020 tenmin-ste 69.000 Elektrisch Voertuig-equivalenten (EV) en streeft naar 100.000 (proeftuin). Toelichting: 1 elektrische fi ets is 0,1 EV, 1 deelauto is 6,7 EV etc.

Lopende projecten/initiatievenSamenwerkingsovereenkomst ‘Versnelde elektrifi catie Brabants vervoer’ (5 Brabantse grote gemeenten en de provincie Noord-Brabant).

Inspirerende voorbeeldenIn de gemeenten Bergen op Zoom, Roosendaal en Breda gaan de vrachtwagensvan de milieudienst op waterstof rijden.

Quick win: Provincie Zeeland en Brabant zetten samen een kennisplatform duurzame mobiliteit op.Provincie Zeeland en Brabant zetten samen een kennisplatform duurzame mobiliteit op. Onder andere op het gebied van snellaadinfra en voor doelgroepen vervoer en zware logistiek voor versnelde elektrifi catie.

Overige quick wins:E-auto’s zijn voor een groot deel nog aangewezen op publieke infra met soms on-duidelijke tariefstellingen. Als consumenten kunnen gaan laden met zelf opgewekte energie maakt dat e-rijden dus goedkoper en zelf opwekken ook interessanter, ze-ker wanneer salderen e.d. een afl opende zaak is. Slim laden zal rijden op zelf opge-wekt duurzame energie mogelijk maken waardoor de e-auto goedkoper wordt dan een diesel/benzine auto (voor mensen die zelf opwekken op hun dak of via woning-corporaties etc.). We4 gaan een grootschalige demo-ruimte inrichten om de moge-lijkheden van slim laden te demonstreren en zo elektrisch vervoer te versnellen.

Mobiliteit & energieCoördinator: Robbin van der Linde

MLT-agenda• We werken de regionale energie en klimaat strategie (REKS) uit (na zomer 2018).

Benodigde middelen• Om te kunnen opschalen en versnellen is vooralsnog aanpassing nodig van o.a.

bestaande deelauto’s, vrachtauto’s en busjes. Hiervoor is een nader te bepalen overbruggingsbudget nodig.

• We willen dat het rijk bekende knelpunten in wet & regelgeving oplost of ons grootschalige demo-ruimte biedt om het nut van slim laden te demonstreren en zo elektrisch vervoer te versnellen.

• De samenwerking maakt onderdeel uit van de regionale energie en klimaat strategie (REKS) die na de zomer van 2018 wordt uitgewerkt richting afspraken voor het landelijke klimaat energie akkoord (KEA). De samenwerkende partij-en zien graag dat het Rijk zich committeert aan dit ambitieuze voornemen met betrekking tot een versnelde elektrificatie en zich pro-actief opstelt.

Commitment partijenProvincie Zeeland, gemeente Noord-Beveland, gemeente Oss, gemeente Tholen, gemeente Terneuzen, gemeente Bergeijk, ElaadNL, Enpuls, gemeente Noord-Beveland, provincie Noord-Brabant

mobiliteit & energie

(vervolg)

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden met betrekking tot klimaatmitigatie gezamenlijk ernaar streven de doelstel-ling 49 % CO2-reductie in 2030 na te komen. De energieproductie in Zuid Ne-derland bestaat uit warmte en uit elektriciteit. We staan voor de opgave om met betrekking tot elektriciteit een equivalent daarvan op duurzame wijze te produceren.

Lopende projecten/initiatievenWind A16: 13 ontwikkelaars werken samen aan realisatie windmolens langs de A16. Er is een enorme kostenbesparing te behalen als je op een nieuwe netwerkaanslui-ting niet alleen windmolens aansluit maar ook zonneparken. Zo kun je maatschap-pelijke kosten reduceren. Kenmerkend bij zo’n aanpak zijn sociale innovatie, steeds wisselende partijen aan tafel, optimalisatie van locaties (grondposities) en infra-structuur (kabels en leidingen op elkaar aansluiten). Deze werkwijze leent zich om uit te dragen aan anderen die hierin initiatieven ontplooien. Ander voorbeeld is het kanaal in Zeeuws-Vlaanderen, daar worden ook dteeds meer partijen bij dat project betrokken.

Elektrifi catie van ovens in Moerdijk, bijvoorbeeld Ardagh. Isover Etten-Leur doet dat ook. Dit naar aanleiding van de Wiebesbrieven over het omschakelen naar van laag- naar hoogcalorische energie. Tot aan poort zijn de kosten voor de belastingbe-taler, binnen de poort de bedrijven zelf. BOM wil in dit verband graag zelf beslissen waarin wordt geïnvesteerd. Laat niet die poort leidend zijn, maar de wil van bedrij-ven om nú iets te doen.

Waterschap De Dommel haalt biogas uit afvalwater. Dit concept heet de Energie-fabriek (regio Tilburg, Den Bosch). Er komt ook een project voor energie uit op-pervlaktewater. Benut ook dijken in om windmolens op te plaatsen. Hier is al veel onderzoek naar gedaan.

Energiecorridor A58: De verbreding van de A58 wordt aangegrepen om er een energiecorridor van te maken. Net als langs A16 moet hier ruimte beschikbaar wor-den gesteld voor windenergie, zon, opslag, conversie.

electriciteit & energieCoördinator: Michael van Hulst

Parkstad Limburg timmert aan de weg met het project Palet, waarbij 8 gemeenten zijn betrokken die een gezamenlijke ambitie hebben afgesproken. Een instrument om meer windmolens te realiseren is de potentiekaart: waar liggen de grootste kansen, waar zou het kúnnen? Palet omvat ook goedkope leningen voor zonnepanelen, kostenneutrale verduurzaming van vastgoed en educatie.

BOM werkt aan het verduurzamen van sportclubs. De boodschap: het werkt, het kan leuk zijn, iedereen kan meedoen en het hoeft geen geld te kosten.

Enpuls werkt momenteel aan een gereedschapskist, een toolkit. Het idee is om doelgroepen (gemeenten, huurders, eigenaren, sportverenigingen) en thema’s te verbinden en product-marktcombinaties te realiseren. De gereedschapskist wordt beschikbaar gesteld aan lokale initiatieven.

Eneco, Enpuls, BOM, Brainport development, TUE richten een innovatieplatform op voor de energietransitie: Exentr. Dit staat voor exponentiele groei voor de energietransitie. Richt zich op matchmaking tussen kennis, mkb en scale-ups, om de transitie van innovatie te voorzien.

Quick win Zet community-return in bij opwekking van grootschalige energie (zoals in het pro-ject windenergie A16). We staan aan de lat om het energieverbruik terug te dringen, een deel van de elektriciteit op duurzame wijze op te wekken en restwarmte zoveel mogelijk te benutten. Duurzame energiebronnen als windmolens en zonneparken hebben ook ruimtelijke consequenties. We gaan samen op zoek naar een nieuwe balans tussen locaties voor opwekking (land of zee) en opslag, omzetting en uit-wisseling van elektriciteit. Een deel van de opbrengst willen we inzetten voor lokale initiatieven.

Overige quick wins:• Organiseren van een masterclass voor bestuurders en beleidsmedewerkers

en inrichten quick response teams voor gemeenten. Doel: kennis bundelen, ontsluiten en de benodigde personele capaciteit bij gemeenten en opleidings- niveau in beeld brengen.

• Betrek op allerlei manieren inwoners bij de transitie. Maak het thema voor hen interessant en laat hen de persoonlijke voordelen ervan inzien.

• Maak met verschillende partijen een routekaart voor waterstof. • Zorg voor een hardere naleving van het activiteitenbesluit. • Maak bij klimaatwet- en regelgeving onderscheid tussen verschillende typen

industrieën. • Laat de Zuidelijke provincies meeprofiteren van de wind die op zee wordt

gegenereerd. Maak bijvoorbeeld de koppeling met Borssele.• Zorg voor helderheid over het ETS in relatie tot CO2-berekening en prijzen.

electriciteit & energie

(vervolg)

MLT-agenda• Innovatieplatform Exentr gaat van start (samenwerking voor innovatie

gericht op energietransitie in gebouwde omgeving en mobiliteit).• We streven naar een evenwichtige verdeling van ruimtegebruik voor

grootschalige energiewinning: tussen het landelijk gebied, daken en op industrieterreinen.

Benodigde middelenBOM werkt aan aardgasvrije wijken in Eindhoven. Er is een brief gestuurd aan de ministers Wiebes en Olongren. Deze is ondertekend door 18 partijen in Brabant. De vraag richting de landelijke overheid is: mogen wij hier regel- en experimenteer-ruimte?

Smart Delta Resources werkt aan een Roadmap 2050: 80-85 procent CO2-reductie in 2015 (20 miljoen, 8 projecten). Dit willen we zelf gaan oppakken. Er is ook overheidsfinanciering nodig (Roadmap towards a climat neutral environment in the Delta Region.).

De industrie zou als grootverbruiker meer ruimte beschikbaar moeten stellen voor windmolens. Bovendien stuit de landschappelijk inpassing hier op minder weerstand dan in landelijk gebied.

Commitment partijenTU/e, Klimaatstroom Zuid, Eneco, Metropoolregio Eindhoven, Raedthuys, Zeeuwind, Enexis, CE Delft, waterschap Aa en Maas, Smart Delta Resources, provincie Zeeland, Odura, gemeente Zundert, EWSD (Energie werk op Schouwen Duiveland), Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij, Havenbedrijf Moerdijk, Essent, gemeente Moerdijk, DhUET, gemeente Eindhoven, Odura, Buck Consultants InternationalInnogy Wind, Parkstad Limburg

electriciteit & energie

(vervolg)

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden de transitieagenda’s circulaire economie uitvoeren om te komen tot een circulair Nederland in 2050. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers om allemaal bij te dragen aan een afvalloze samenleving. De verwachting is dat de woningvoorraad tussen 2018 en 2030 in Nederland Zuid fors wordt uitgebreid. Verder worden een groot aantal woningen in deze periode gerenoveerd of gesloopt.

Lopende projecten/initiatieven/inspirerende voorbeelden• Fontys Hogescholen: opzetten van een kenniscentrum• Gebruiktebouwmaterialen.com• Dura Vermeer heeft een pand zelf aangekocht als pilot• Gemeente Best: “Tesla op een baksteen”. Hier is/wordt een portiekfl at

omgebouwd naar een toekomstbestendig en gewilde woonlocatie

Quick wins Geef bouwmaterialen een tweede leven. Sluit je aan bij het circulaire door-breek team. We brengen kansen en knelpunten in beeld om bijvoorbeeld ruimte in regelgeving te creëren:• Samenwerken in een circulaire bouwketen. We hebben de komende jaren

te maken met een bouwopgave en een sloopopgave. Hergebruik van bouwma-terialen afkomstig van sloopprojecten bij renovatie en nieuwbouw vindt steeds meer interesse van partijen in de bouwketen. De tijd lijkt rijp om samen hier-mee concreet aan de slag te gaan. Een initiatief als Cirkelstad bewijst dat het haalbaar is, er zijn volop kansen. We willen dit jaar nog starten met een ‘urban mining’ project waarbij de vrijkomende materialen van een sloopproject direct worden ingezet in een nieuwbouwproject.

• Maak een overzicht van belemmerende regelgeving Provincie Noord-Bra-bant committeert zich als verbindende partij om heersende belemmeringen in regelgeving bijeen te brengen. Bouwend Nederland, urban miners, woning-bouwcorporaties, architecten verzamelen voor eind 2018 belemmerende regelgeving voor (her)gebruik. Dit overzicht en ideeën willen we gezamenlijk aanbieden aan het transitieteam circulaire bouweconomie en het Rijk.

Gebouwde omgeving & circulairCoördinator: Teun Meulepas

MLT-agenda• We ontwikkelen het retour logistiek systeem door en passen het toe (retourga-

rantie). Dit bestaat uit twee onderdelen: het in beeld brengen van de voorradi-ge grondstoffen in bestaande bouw: weten wat er voorradig is en het raadpleeg-baar maken van de (vrijkomende) beschikbare voorraad.

• We gaan het businessmodel ‘Mijn pan(d) jouw pan(d)’ (leasebaar maken van de hardware van de woning) onderzoeken. Vergelijkbaar aan de constructies die al geruime tijd wordt toegepast op bijvoorbeeld energiesystemen en keukens. Basisbegrip hiervoor is “van bezit naar gebruik”. Woningen bestaan uit ele-menten (zoals stenen, dakpannen, kozijnen, casco, e.d.) die bij elkaar gebracht worden tijdens de bouw. Deze elementen blijven in eigendom bij de producent, aannemer of woningbouwcorporatie. Deze partijen gaan het gebruik van de elementen exploiteren in plaats van het eigendom. Het businessmodel, onder-houd en garanties van het gebruik hierachter en standaardisatie moet worden onderzocht.

Benodigde middelen• Netwerk en commitment van partijen. • Procesleiding en beschikbare uren van betrokken partijen

Commitment partijen• Geef bouwmaterialen een tweede leven (alle aanwezige partijen)• Retourgarantie (Dura Vermeer, NBArchitecten , Van Liempd slopers, Provincie

Noord-Brabant, Provincie Zeeland, TNO, Cirkelstad, Bouwend Nederland)• Jouw pan(d) mijn pan(d) (TNO, Gemeente Breda, Fontys, NBArchitecten,

Marsaki BV, Bouwend Nederland, Woonbedrijf, Thuisvester)

Provincie Noord-Brabant, Provincie Zeeland, Marsaki BV, TNO, Dura Vermeer, Tiwos, Cirkelstad, Cirkelstad/alba concepts, Woonbedrijf, New Best Architect, Van Liempd slopers, Fontys, PNB, Bouwend Nederland, Thuisvester, Thuis, Provincie Zeeland, Gemeente Son en Breugel, Rijkswaterstaat, Heijmans 

Gebouwde omgeving & circulair

(vervolg)

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden de transitieagenda’s circulaire economie uitvoeren om te komen tot een circulair Nederland in 2050. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrij-ven deelnemers om allemaal bij te dragen aan een afvalloze samenleving. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers om meer alternatieve grondstoff en te leveren.

Lopende projecten/initiatieven• In de Proeftuin Agro As de Peel wordt ingezet op kringlooplandbouw• Het Groene Woud ontwikkeld zich als circulair landschap

Inspirerende voorbeelden• Kunstmestloze precisielandbouw. In de aardappelteelt vormt toepassing van

kunstmest de helft van de voetafdruk. Door precisiebemesting met dierlijke mest wordt de bodem weerbaarder. Bij 20% van de boeren wordt dit nu met succes toegepast.

• Diverse lokale initiatieven zoals de samenwerking tussen een koeienboer en varkernshouder in Hoogeloon (Ruurhoeve: Samen circulair)

• Inzet van agro- en biomassa als grondstof voor verpakkingsproducten door het bedrijf Millvision uit Raamsdonkveer.

Quick win• Uw streekproducten professioneel gemaakt voor een eerlijke prijs uit een korte

voedselketen (circulair), volg het voorbeeld van Groene Woud.• Kunstmestloze precisielandbouw: betere opbrengst en beter voor het milieu.

Technieken zijn beschikbaar, nu toepassen. Slim omgaan met regelgeving.

Landbouw/landelijk gebied en circulairCoördinator: Carel Nobbe

MLT-agenda• We werken samen aan een innovatieagenda: door verbindingen tussen sectoren

vakgebieden te leggen en die kennis te delen komt innovatie op gang.• We starten vanuit het Van Gogh Nationaal Park in het Hart van Brabant met

lokale, fair trade landbouw, zoeken verbinding met de consument en samen-werking met de Jumbo als Brabantse keten. De Rabobank en Friesland Campina doen al mee. We starten een maatschappelijke dialoog op over de landbouw-transitie: waar gaan we naar toe met de landbouw?

• We verkennen de kansen van mest als grondstof door het oprichten van een taskforce

• We onderzoeken de mogelijkheden om te stoppen met gebruik van stikstof kunstmest: de route is om de kunstmestgebruik in Nederland te vervangen door natuurlijke stikstofbinders en door dierlijke mest. Verplicht bovendien de leveranciers van meststoffen om in toenemende mate herwonnen nutriënten bij te mengen (dus ook voor export)

• We zetten minimaal twee pilots circulaire veehouderij op.• We ondersteunen en brengen de Anti-verspilling aanpak in de agrofoodketen

verder in Zuid Nederland stimuleren en ondersteunen de plannen voor het ontwikkelen van korte landbouwketens zoals die bijvoorbeeld in het groene woud door een groot aantal partners worden opgezet.

• We ondersteunen de strategische doelen uit de transitieagenda biomassa en voedsel van het landelijke grondstoffenakkoord en zorgen dat die in Zuid- Nederland worden ingebed in de beleids- en uitvoeringsagenda’s.

Benodigde middelen• Aanpassing van wetgeving is nodig om de waardevolle stoffen uit mest toe te

kunnen passen in de voedselproductie.• Overheden moeten meet sturen op doelen.• Overige benodigde middelen moeten nog worden aangevuld.

Commitment partijenwaterschap Aa en Maas, ZLTO, Brightland Venlo, Agrifood Capital, COSUN, Coppens diervoeder, gemeente Someren, provincie Noord-Brabant, WUR, Brabants Landschap, Brabants Particulier Grondbezit, waterbedrijf Limburg, NCM Mest, Natuurmonumenten, werkplaats de Gruyter, waterschap de Dommel, NO Brabant, Arborius Silva, Landbouw communicatie BV, waterschap Brabantse Delta, Friesland Campina, provincie Noord-Brabant, gemeente Eindhoven, Groen Ontwikkelfonds Brabant, BMF, NMV Brabant, Staatsbosbeheer, ZLTO

Landbouw/landelijk gebied & circulair

(vervolg)

OpgaveDe bouw- en infrasector staat voor een enorme transitie. Om klimaatveran-dering en verdere belasting van de aarde tegen te gaan moeten we op een geheel andere manier gaan werken. Dit betekent dat we onze gebouwen en infrastructuur zo gaan ontwikkelen dat straks alle materialen en grondstof-fen herbruikbaar zijn en we geen fossiele energiebronnen meer gebruiken. De nadruk ligt op het realiseren van hoogwaardig(er) hergebruik in alle deelmarkten van de bouw. Nederland pakt deze uitdaging serieus op. De ambitie is dat uiterlijk in 2050, maar liever veel eerder, de gebouwde omgeving circulair is. De Transitieagenda Circulaire Bouweconomie zet hier-voor de strategie uit en doet concrete aanbevelingen. Eén daarvan is dat de overheid vanaf 2023 alle opdrachten 100% circulair uitvraagt. In het manifest Klimaatstroom Zuid onderschrijven deelnemers om meer alternatieve grond-stoffen te leveren en onze impact substantieel te verkleinen door slimmer te ontwerpen en meer te delen.

Lopende projectenVersnellingsafspraak Provincie Noord-Brabant en regio West-BrabantProvincie Noord-Brabant geeft via de programmalijnen biobased en economie steun aan het initiatief in de regio om op een bedrijventerrein in West-Brabant een pilot project industriële symbiose te starten.

InnovA58Een project om de A58 tot een snelweg te maken vol duurzame pilots. Samenwerken in community rond verduurzaming en ervaringen opdoen.

Quick win: Daag partijen bij aanbestedingen uit door de functie als focus te kiezen in plaats van het materiaal waar het product van gemaakt is.Laat de materialisatie los in aanbestedingen. Waarom per se aluminium gebruiken bij wegmeubilair? Daag aanbieders uit: kom maar met iets beters. Daarmee stimuleer je innovatie.

industrie & circulair Coördinator: Esther Stapper

Overige quick wins:• Samen aan de slag met biobased producten.

We hebben de komende jaren te maken met een opgave om te vergroenen. Gebruik van biobased materialen afkomstig vanuit landbouw/natuur heeft de interesse bij diverse (overheids)partijen die hiermee concreet aan de slag willen. Door vragen te bundelen is opschaling mogelijk en nemen de kansen voor een kostenefficiente produktie/toepassing toe. Dit geldt zeker voor beton en asfalt. We8 gaan bij bouw en infra-projecten circulair inkopen om zo de toepassing van biobased producten te vergroten.

• Maak een database met proven technology en stel dat verplicht. Het onderscheid tussen experimenteel en proven is belangrijk. Proven techniek moet in feite verplicht worden gesteld. Elke gemeente kan in zijn nieuwe coalitieprogramma zetten: ik doe een X percentage van mijn aanbestedingen biobased.

• Wissel ervaringen uit Als er binnen Zuid-Nederland iets echt goed functioneert stel het gebruik dan verplicht. Zoals geluidsreducerend biobased asfalt. We weten nog veel te weinig van elkaar.

MLT-agenda• We brengen de biobased productenmarkt naar een hoger niveau door

opdrachten te bundelen en wellicht fondsen te scheppen.• We benutten de Green Deal Duurzaam GWW om nieuwe kansen te creëren.• We stimuleren om de total cost of ownership te beschouwen om bewust ze de

minst duurzame producten.

Commitment partijenSweco, gemeente Halderberge, waterschap Scheldestromen, Arcadis, waterschap Aa & Maas, gemeente Steenbergen, Rijkswaterstaat, waterschap Aa & Maas, gemeente Tilburg, Natural Plastics, MVO, Sweco, Witteveen en Bos, gemeente Heusden, Bouwend Zeeland & Brabant Mid-West, BioBasedDelta, Stapper Duurzaam Advies, gemeente Breda, gemeente Waalwijk, provincie Noord-Brabant, gemeente Bergen op Zoom

industrie & circulair

(vervolg)

OpgaveIn de programmastart IBP is opgenomen dat Rijk en decentrale overheden met betrekking tot klimaatadaptatie Nederland zich tijdig aanpast aan de (versnelde) klimaatverandering zodat de schade beperkt wordt. In 2050 is Nederland klimaatbestendig en waterrobuust ingericht. Daarvoor moeten we in 2020 in alle sectoren klimaatbestendig handelen. In het manifest Klimaats-troom Zuid onderschrijven deelnemers om actief samen te werken aan een gezonde toekomstbestendige leefomgeving door op wijkniveau te ontstenen en te vergroenen en water-, warmte- en energiebewust om te gaan met gebouwen.

Lopende projecten/initiatievenUitnodiging Z-N Versneld aan de slag met klimaatadaptatie, City Deal Klimaatadaptatie, KANS-Netwerk, Regionale uitvoeringsprogramma’s, Operatie Steenbreek, Actieplannen van waterschappen, Krachtig Waterbeheer, Gezamenlijke aanpak bovennormatieve wateroverlast (2017-2019), Aanpak Water-schap Limburg, Intentieverklaring tegengaan erosie en waterschade Meerssen-Oirsbeek

Inspirerende voorbeeldenTilburg Kruidenbuurt (klimaatadaptieve inrichting), Kwistbeek integrale aanpak), Vergroening Schoolplein Basisschool St. Joseph, Eindhoven Bloemkoolwijk Geestenberg (klimaatadaptieve buurt), Design Thinking (mensen betrekken), Brabantse health deal (Initiatieven om de leefomgeving gezonder te maken).

Quick wins • Vergroen de schoolpleinen in uw gemeente

Gedragsverandering begint bij vroege bewustwording. Neem kinderen in deze vraagstukken mee. Bereid daarom educatieve trajecten voor en combineer dat met praktische aanpakken zoals het vergroenen van de schoolpleinen. Maak de kinderen en jeugd bewust.

• We zetten in op een zo groot mogelijke coalitie om in de periode 2018-2022 extra middelen beschikbaar te stellen voor de uitvoering van stresstesten, klimaatdialogen en bepaling van adaptatiestrategieën. Zeker is dat Bra-bant en Limburg al meedoen. Er is in Brabant een subsidieregeling ingesteld voor 2018-2019 waarvan gemeenten gebruik kunnen maken om uitvoering te geven aan de eerste stappen vanuit de ambities in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie: in beeld brengen van de opgave en strategiebepaling. In Limburg en Zeeland zijn ook impulsmaatregelen genomen zoals bijvoorbeeld het instellen van de Klimaattafel in Limburg.

Gebouwde omgeving & adaptatieCoördinator: Evelien Verbauwen

• Ga anders aanbesteden als overheden. Stel altijd de vraag centraal: is de uitvraag energieneutraal, klimaatadaptief en circulair?

• Geef als overheden het goede voorbeeld door het voor eigen gebouwen, infrastructuur en andere assets gewoon te doen. Be the change.

• Beschouw elke woon- en infraopgave als een gebiedsopgave. Zet de mens(en) centraal en benut daarbij altijd lokale (gebieds)kennis.

• Verbind gasloos, energieneutraal met klimaatbestendig en waterrobuust. Die opgaven zijn onlosmakelijk te verbinden en dat niet doen is een gemiste kans.

• Benoem de uitwisselbaarheid van m2 groene daken en m2 groen en water in de stad. • Laat groene daken en duurzame energie (zon, wind) niet concurreren maar

elkaar versterken door te zoeken naar combinaties. • Visualiseer de opgave en de lokale impact. Wees open en transparant.• Benut het Buurtnatuur- en Buurtwaterfonds (regeling voor buurtgerichte

natuur- en waterprojecten in Noord-Brabant).

MLT-agenda• We verkennen hoe klimaatadaptatie in de keten ‘van beleid via planvorming

naar realisatie’ tot zijn recht kan komen en betrekken bouwers daarbij;• We beschouwen de extremen als het nieuwe normaal en calculeren de kosten daarvan in;• We brengen de ruimtelijke vraag in beeld, te beginnen bij droogte, hittestress en

wateroverlast;• We stellen in 2018 een uitvoeringsagenda klimaatadaptatie op voor Brabant en Limburg;• We doen/verfijnen klimaatstresstesten en hebben in 2020 klimaatdialogen

gevoerd en klimaatadaptatiestrategieën vastgesteld; • We werken in 2018 een regionale energie- en klimaatstrategie uit;• In MIRT-Zuid verband (Brabant/Limburg/Rijk) werken we toe naar een

Bestuursakkoord Klimaatadaptatie per eind 2018• Gemeenten intensiveren de samenwerking m;et andere partners (GGD’s,

kennisinstellingen, onderwijs, woningcorporaties, etc.) rondom een klimaatbestendige en gezonde leefomgeving.

Benodigde middelen• Voor het stroomgebied van de Maas (Brabant en Limburg) is voor het gebouw-

de- en buitengebied voor een impuls ruimtelijke adaptatie ruim €50 miljoen per jaar extra nodig in de periode 2018-2020.

• Ruimte voor klimaat in gebouwd gebied vraagt groene ruimte. Omwille van een klimaatbestendige en gezonde leefomgeving moet gemotiveerd afwijken van de ladder van duurzame verstedelijking mogelijk zijn.

Commitment partijenKlimaatverbond, UU/PBL, gemeente Breda, provincie Noord-Brabant, gemeente Gilze en Rijen, gemeente Meijerijstad, Brabant Water, BOM, Sweco, DOE, Enter Next Level, Heijmans, SVn, BTL, waterschap De Dommel, waterschap Limburg, gemeente Bernheze, ASN Bank, NL Greenlabel, BMF, waterschap Aa en Maas, provincie Zeeland, gemeente Boxtel.

Gebouwde omgeving & adaptatie

(vervolg)

OpgaveIn 2050 is Nederland klimaatbestendig en waterrobuust ingericht. Daarvoor moeten we in 2020 in alle sectoren klimaatbestendig handelen. Op de hoge zandgronden in Brabant en Noord-Limburg gaat het om robuuste beekdalen en vergroten van de sponswerking van de bodem op de hogere gronden. In de polders van Zeeland en West-Brabant ligt het accent meer op een robuuste zoetwatervoorziening.

Lopende projecten• Diverse afspraken voor versnelling van uitvoering van geplande maatregelen

voor water en natuur in de diverse regio’s van Noord-Brabant, ondersteund door de subsidieregelingen provinciaal milieu- en waterplan Noord-Brabant en Deltaplan Hoge Zandgronden. Zo gaat bijvoorbeeld De Agrifood regio in 2018/2019 vier adaptatieprojecten uitvoeren met een omvang van in totaal 650.000 euro (50% provinciale co-fi nanciering).

• In Limburg zijn met de verklaring van Roermond afspraken gemaakt over het gezamenlijk versterken van landbouw, waterbeheer en andere gebiedsopgaven.

• In het programma Proeftuin Zoet Water ontwikkelen we nieuwe kennis om de verziltingsbedreiging in de zuidwestelijke Delta het hoofd te bieden.

Inspirerende voorbeelden• Grensoverschrijdende aanpak wateroverlast Brabant en Limburg

(o.a. aangepast beheer, waarschuwingssysteem voor afvoerpieken, grensontkennende afspraken)

• Gebiedsprocessen in Brabant en Limburg (o.a. robuuste beekdalen, klimaatbestendige Peel)

• Inspiratiedocumenten en hulpgidsen zoals de Reisgids robuust beeklandschap • Het Groen Ontwikkelfonds Brabant als samenwerkingsmodel voor realisatie van

een robuust natuurnetwerk

Quick win• We gaan kennis delen via het portaal www.klimaatadaptatie.nl.

Landbouw en buitengebied en adaptatieCoördinator: Carel Nobbe

MLT-agenda• We bouwen kleine oases. Nieuwe proeftuinen. Zoeken goede ondernemers.

Durven fouten te maken en proberen niet meteen de hele wereld te veranderen.

• We maken een combinatie tussen vitale bodem en natuurnetwerken: Ondernemend natuurnetwerk. Agrariërs die zelf natuurdoelen realiseren. Inrichten beekdalen als maatschappelijke dienst. We zetten ons in voor een vitale bodem door de sponswerking te vergroten, koolstof vast te leggen en denken na over het belonen van ecosysteemdiensten (streven naar 5 gebieden in Zuid Nederland medio 2019).

• We doen/verfijnen gebiedsdekkende klimaatstresstesten en hebben in 2020 klimaatdialogen gevoerd en klimaatadaptatiestrategieën vastgesteld.

• We zetten voor medio 2019 minstens drie gebiedsgerichte processen in gang in Zuid Nederland waar klimaatadaptatie, energietransitie, landbouwtransitie en het realiseren van het natuurnetwerk worden gecombineerd tot integrale gebiedsprogramma’s.

• We maken voor medio 2019 plannen voor Robuuste beeklandschappen in de gebieden van Beneden-Dommel, de Aa en de Raamvallei.

Benodigde middelen• Voor het stroomgebied van de Maas (Brabant en Limburg) is voor het gebouw-

de- en buitengebied voor een impuls ruimtelijke adaptatie ruim €50 miljoen per jaar extra nodig in de periode 2018-2020.

• Vanuit het Groenontwikkelfonds Brabant wordt 400 miljoen euro geïnvesteerd in realisatie van het ondernemend natuurnetwerk.

• Lokale overheden worden gevraagd om ideeën op te halen en te verbinden aan actuele ontwikkelingen.

Commitment partijenwaterschap Aa en Maas, ZLTO, Brightland Venlo, Agrifood Capital, COSUN, Coppens diervoeder, gemeente Someren, provincie Noord-Brabant, WUR, Brabants Landschap, Brabants Particulier Grondbezit, waterbedrijf Limburg, NCM Mest, Natuurmonumenten, werkplaats de Gruyter, waterschap de Dommel, NO Brabant, Arborius Silva, Landbouw communicatie BV, waterschap Brabantse Delta, Friesland Campina, provincie Noord-Brabant, gemeente Eindhoven, Groen Ontwikkelfonds Brabant, BMF, NMV Brabant, SBB, ZLTO

Landbouw en buitengebied en adaptatie

(vervolg)

Achtergrondinformatie bij deelprogrammaGebouwde omgeving

Lopende projecten• Uitnodiging Z-N Versneld aan de slag met klimaatadaptatie: Inzet van de

overheden van Z-N om de doelen van de Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie te realiseren. Brede uitnodiging aan onder meer het rijk om hierin te participe-ren.

• City Deal Klimaatadaptatie: samenwerkingsovereenkomst publieke (w.o. Eindhoven en Breda) en twaalf (semi)private partners gericht op een doorbraak in de aanpak van klimaatadaptatie in steden.

• KANS-Netwerk: netwerk van middelgrote steden (w.o. Tilburg, Eindhoven en Breda) gericht op eff ectief kennisdelen op gebied van klimaatadaptatie.

• Regionale uitvoeringsprogramma’s zoals Derde Uitvoeringsprogramma Land van Cuijk 2030.

• Operatie Steenbreek: deelname van diverse gemeenten om met de inwoners de verharding terug te dringen

• Actieplannen van waterschappen: zoals Actieplan Leve-de-dommel, 24 concrete maatregelen (€ 10-15 mln) om het watersysteem klimaatbestendi-ger te maken (extreem natte én droge situaties).

• Krachtig Waterbeheer: Samenwerken aan een gezonde, veilige en groene Meijerij (10 gemeenten, 2 waterschappen)

• Gezamenlijke aanpak bovennormatieve wateroverlast (2017-2019): Waterschap Rivierenland en gemeenten hebben gezamenlijk plan om wateroverlast terug te dringen (ca € 6,5 mln per jaar)

• Aanpak Waterschap Limburg: Robuuste beekdalen/beekherstel, bescherming tegen fl ash fl oods, klimaatadaptatie innovatieve gebiedsprojecten, stimulerings-regeling afkoppelen (ca 5,5 mln per jaar)

• Klimaatstresstesten: Diverse gemeenten hebben al stresstesten uitgevoerd en een start gemaakt met klimaatdialogen.

• Klimaattoets: De B5-gemeenten hebben, met als trekker Eindhoven, een ‘klimaattoets’ ontwikkeld om klimaatadaptatie goed mee te kunnen nemen bij nieuwe plannen. Verbreding van dit initiatief wordt gezocht bij partners die een rol spelen in het bebouwd gebied via de Brabantse Health Deal. Bijvoorbeeld met GGD en kennisinstellingen (gezonde leefomgeving), met woningcorporaties, etc. De klimaattafel in Limburg is daar ook een voorbeeld van.

Inspirerende voorbeelden• Tilburg Kruidenbuurt: Klimaatadaptieve herinrichting (analyse, ontwerp,

herinrichting). Meerkosten klimaatmaatregelen 13%. Beheer en onderhoud kostenneutraal.

• Breda Oude Vest: Vergroenen van stedelijk gebied• Meerssen-Oirsbeek: Verminderen erosie en schade door regenwater dat

in grote hoeveelheden en met hoge snelheid van de hellingen stroom. Intentieverklaring gemeente, waterschap en LLTB op weg naar samenwerkings-overeenkomst medio 2018. In 2019 en 2020 worden de meest spoedeisende maatregelen uitgevoerd

• Kwistbeek: KRW en retentieopgave ter vermindering wateroverlast Baarloo. Integrale aanpak met herinrichtingsopgave KRW, HWBP met de omgeving in kader van omgevingsvisie uitgevoerd.

• Vergroening Schoolplein Basisschool St. Joseph: Weg stoeptegels, welkom planten en struiken! Ontwerp door leerkrachten, ouders, leerlingen en buitenschoolse activiteitenorganisatie Kober.

• Eindhoven Bloemkoolwijk Geestenberg: Waterschap, Gemeente, Woonbedrijf en bewoners maken samen de buurt klimaatadaptief met maatregelen aan gebouw, tuin en openbare ruimte.

• Design Thinking: betrekken van mensen bij klimaatadaptatie door starten bij beleving, emotie en gedrag dan ontwerpen en prototypes van oplossingen maken en deze lokaal testen.

• Brabantse health deal: Initiatieven om de leefomgeving gezonder te maken zoals Playground City in Tilburg, Gezond in de Meierij in Den Bosch, Alle Lichten op Groen in Helmond, Belcrum in Breda.

• Sittard-Geleen: transformatie van de groen-blauwe ruimte in en om de stad om zo de effecten van de klimaatverandering (overstroming, wateroverlast, droogte, hitte) te verzachten.

• Heerlen: aanleg van aparte regenwatergoten.• Share my city Breda: Breda stimuleert inwoners om bijvoorbeeld hun private

ruimte beschikbaar te stellen voor klimaatbestendigheid en waterrobuustheid, om daar zo een gemeenschappelijke maatschappelijke opgave van te maken.

Achtergrondinformatie bij deelprogrammalandbouw en landelijk gebied

Lopende projectenRegio Noordoost Brabant: Op weg naar een klimaatbestendige AgriFood regio!De samenwerkende overheden in de regio Noordoost Brabant, de provincie Noord-Brabant en triple helix partners in AgriFood Capital werken intensief aan klimaatadaptatie en -mitigatie om via schaalopbrengsten en wederzijdse baten de uitvoering van klimaatbestendige projecten te versnellen en Noordoost Brabant tot een van de meest klimaatbestendige AgriFood regio van Europa te maken. Dit uit zich in meer samenhang tussen projecten, effi ciënt georganiseerde ondersteuning bij de uitvoering, uitbreiding van de middelen en capaciteit en een sterker netwerk. Hiervoor zijn de partners in de regio Noordoost Brabant aan de slag gegaan met een regionale klimaatagenda.

Uit een longlist van projecten gaat de regio in 2018/2019 vier projecten uitvoeren met een omvang van in totaal 650.000 euro (50% provinciale co-fi nanciering): Verdieping Klimaatstresstesten, Waterbewustzijn, Robuuste beekdallandschappen en Sponswerking bodem - een mooie mix van projecten in de stedelijke omgeving en op het platteland.

Verder sorteert de regio voor op een uitvoeringsprogramma 2019+ volgens de Nationale Adaptatie Strategie (NAS) met interessante projecten op de middellange termijn zoals: Groen-blauwe bedrijventerreinen, Aanpak hittestress / Waarde van Groen, verduurzaming / klimaatadaptatie woningcorporaties en verankering van klimaatadaptatie en -mitigatie in MBO en HBO opleidingen. Hierbij wordt nauwe samenwerking gezocht met de regionale programma’s voor transitie landbouw en energietransitie.

Naast deze regionale projecten wordt tevens een groot aantal lokale projecten door gemeenten, waterschappen, bedrijven, woningcorporaties, scholen en inwoners van de regio geïnitieerd en uitgevoerd. Andere zuid-nederlandse regio’s worden opgeroepen om mee te doen.

Realisatie van een natuurnetwerk in de regio West-BrabantDe samenwerkende overheden in de regio West Brabant hebben met de Groene troefkaart klimaatadaptatie een bod gedaan aan de bestuurders van West-Brabant. Dit betekent dat minimaal 115 hectare aan nieuwe natuur wordt ontwikkeld en minimaal 40 kilometer aan ecologische verbindingszones wordt gerealiseerd. Samen geven wordt zo een versnelling gegeven aan het compleet maken van het Natuurnetwerk Brabant en het integreren van klimaatadaptatie.

Versnellingsafspraak PNB en regio Midden-Brabant: Formuleren een gebiedsbod gericht op de realisatie het natuurnetwerk Brabant, concreet onder meer ten behoeve van de Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat – met cofinanciering vanuit het GOB.

Versnellingsafspraak PNB en regio Zuid-Oost Brabant:De provincie heeft in 2017 diverse proposities met daarin klimaatadaptatie gefinancierd (Noord-Oost, Vitaal Leisure, Baronie, de Kempen).

Subsidieregeling provinciaal milieu- en waterplan Noord-BrabantIn 2017 is vanuit Zuid Nederland een bod gedaan richting het Rijk. Met dit bod heeft Zuid Nederland laten zien te willen versnellen door in de periode 2018-2022 extra middelen in te zetten om ervoor te zorgen dat in 2020 conform het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie stresstesten zijn uitgevoerd, klimaatdialogen zijn gevoerd en adaptatiestrategieën bepaald. Het Rijk heeft in afwachting van het landelijk klimaa-takkoord nog niet gereageerd op het bod van Zuid Nederland, maar de ambitie is er nog steeds en er is inmiddels gestart met de uitvoering. De provincie Noord- Brabant heeft een subsidieregeling ingesteld voor 2018-2019 waarvan gemeenten en waterschappen gebruik kunnen maken om uitvoering te geven aan de ambities in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie.

Subsidieregeling Deltaplan Hoge ZandgrondenDe Staten van provincie Noord-Brabant hebben in december 2017 nogmaals 13 miljoen euro ter beschikking gesteld ten behoeve van klimaatadaptatie. Deze middelen worden onder andere ingezet om in 2018 en 2019 klimaatstresstesten te laten uitvoeren door gemeenten en samen met waterschappen en provincie diverse klimaatadaptatiedialogen te voeren. Op deze wijze kan Brabant maatrege-len formuleren voor toekomstbestendige en waterrobuuste inrichting.

Inspirerende voorbeeldenGrensoverschrijdende aanpak wateroverlast Brabant en Limburg (o.a. aangepast beheer, waarschuwingssysteem voor afvoerpieken, grensontkennende afspraken)Veel beken in Brabant en Limburg hebben een bovenstrooms gebied buiten ons land (Duitsland, België). Aanpak van wateroverlast door overstromingen vraagt hier om een grensoverschrijdende aanpak. Zo worden rond de Eckelsebeek in Limburg afspraken gemaakt met Duitsland over aangepast beheer en een waarschuwings-systeem voor afvoerpieken. Ook langs de grenzen met Vlaanderen worden in Bra-bant en Zeeland soortgelijke afspraken gemaakt zoals het Samenwerkingscharter ‘Water kent geen grenzen’ in West-Brabant.

Regio Noord-Oost Brabant sorteert voor op een uitvoeringsprogramma 2019+ volgens de Nationale Adaptatie Strategie (NAS) met interessante projecten op de middellange termijn zoals: Groen-blauwe bedrijventerreinen, Aanpak hittestress / Waarde van Groen, verduurzaming / klimaatadaptatie woningcorporaties en veran-kering van klimaatadaptatie en -mitigatie in MBO en HBO opleidingen. Hierbij wordt nauwe samenwerking gezocht met de regionale programma’s voor transitie land-bouw en energietransitie.

Gebiedsprocessen in Brabant en Limburg (o.a. robuuste beekdalen, klimaatbestendige Peel)Op verschillende plaatsen zijn ‘gebiedsprocessen’ gestart. Een kleine greep uit deze processen zijn het robuuste beekdalen van de Aa bij Den-Bosch of de Groo-te Molenbeek in Limburg. In de omgeving van Venray werken partijen samen aan een ruimtelijke herschikking van functies. In de Peelregio wordt gewerkt aan een gezamenlijke aanpak van klimaatadaptatie vanuit de Visie Klimaatbestendig Peel. In West-Brabant wordt bij Zundert en de Chaamse Beken gestart met een proces vanuit Deltaplan Hoge Zandgronden.

Reisgids robuust beeklandschap (hulp bij realisatie robuust beeklandschap)Vanuit de Brabantse Omgevingsvisie is in drie cases gekeken naar wat er komt kijken bij het realiseren van een robuust beekdallandschap. Hiervan is een zogeheten ‘reisgids’ opgesteld die kan dienen als vertrekpunt voor gebieds- processen en klimaatdialogen.

Zuidwestelijke DeltaZeeland is al gestart met een aanpak voor Ruimtelijke Adaptatie. Een van de afspraken is dat in 2020 elke gemeente een stresstest heeft uitgevoerd. Via bijvoorbeeld een klimaatdag in de gemeente Borselle is invulling gegeven aan de klimaatdialoog. Alle mogelijke knelpunten in het gebied zijn samen met deskundigen besproken. Daarna zijn de gevolgen voor de ruimtelijke plannen bekeken en inwoners meer bewust gemaakt.’ Binnen Zeeland vindt ook onderzoek plaats over hittestress via meetpunten in Middelburg, Vlissingen en Heinkenszand.

Achtergrondinformatie bij deelprogrammaenergie

Intentieverklaring: Wij bundelen kennis voor energieprojecten met kwaliteitDeze intentieverklaring beoogt ondersteuning van gemeenten door een samen-werking tussen Provincie Noord-Brabant, Enexis, Enpuls en Vereniging van Brabantse Gemeenten. Noord-Brabant gaat samen met Enexis, Enpuls en de VBG een ondersteunende structuur opzetten om gemeenten te helpen bij een integrale en gecoördineerde aanpak van grootschalige duurzame opwekking zonnevelden, wind), aardgasvrij en evt andere thema’s. Relevante aspecten zijn onder meer visie-vorming, netwerkaspecten, ruimtelijke aspecten en sociale aspecten (Tijdens Klimaat-top op 4 juni 2018 getekend).

Versnellingsafspraak Regionale EnergiestrategieProvincie Noord-Brabant en Regio West-Brabant hebben in 2017 afgesproken om een projectenfonds te creëren om nieuwe projecten fi nancierbaar te maken, en om een uitvoeringsagenda inclusief capaciteit te realiseren. De Regionale Energiestra-tegie is in 2017 gereed gekomen. De vier regio’s in Brabant zijn samen in overleg met de provincie over het beschikbaar stellen van middelen om voor elke regio een kwartiermaker voor de uitvoeringsagenda aan te kunnen stellen.

Versnellingsafspraak Smart Climate Grid RoosendaalDuurzame Warmte Roosendaal (DWR) en de gemeente Roosendaal werken samen aan een businesscase Smart Climate Grid Roosendaal. Het gaat om het ontwikkelen van kansen voor een mogelijke uitbreiding van het warmtenet van SUEZ langs de bestaande backbone van het warmtenet. De provincie Noord-Brabant heeft een subsidiebeschikking hiervoor afgegeven.

Versnellingsafspraak PNB en regio Midden-Brabant Provincie Noord-Brabant en regio Midden-Brabant geven de energietransitie in deze regio een bijzonder krachtige boost en zetten daarbij in op de verduurzaming van de particuliere woningvoorraad, van bedrijventerreinen en maatschappelijk vastgoed, wind- en zonne-energie en de inzet van elektrisch commercieel vervoer.

Versnellingsafspraak PNB en Zuid-Oost BrabantProvincie Noord-Brabant en regio Zuid-Oost Brabant hebben de gezamenlijke ambitie om een van eerste energie neutrale regio’s van Nederland te worden.

Samenwerkingsovereenkomst “Versnelde elektrificatie Brabants vervoer” Het doel van deze overeenkomst is het intensiveren- en maken van afspraken over de samenwerking tussen partijen op het gebied van elektrisch rijden, laad-infrastructuur en de versnelling van de elektrificatie van het Brabants vervoer om gezamenlijk een bijdrage te leveren aan, en het versnellen van de energietransitie. De 5 Brabantse grote gemeenten en de provincie willen de koploperpositie van Noord-Brabant behouden en uitbreiden, doorbraken realiseren en bewoners en andere partijen meekrijgen in de transitie. (Tijdens Klimaattop op 4 juni 2018 getekend).

Letter of intention energietransitieGemeente Gilze-Rijen, een initiatiefnemer, provincie Noord-Brabant, Enexis en een aantal grote potentiele afnemers willen een duurzaam warmtenetwerk ontwikkelen.

deelakkoorden

Intentieverklaring: Wij bundelen kennis voor energieprojecten met kwaliteitDeze intentieverklaring beoogt ondersteuning van gemeenten door een samenwerking tussen Provincie Noord-Brabant, Enexis, Enpuls en Vereniging van Brabantse Gemeenten. Noord-Brabant gaat samen met Enexis, Enpuls en de VBG een ondersteunende structuur opzetten om gemeenten te helpen bij een integrale en gecoördineerde aanpak van grootschalige duurzame opwekking zonne-velden, wind), aardgasvrij en evt andere thema’s. Relevante aspecten zijn onder meer visievorming, netwerkaspecten, ruimtelijke aspecten en sociale aspecten (Tijdens Klimaattop op 4 juni 2018 getekend).

Samenwerkingsovereenkomst “Versnelde elektrificatie Brabants vervoer”Het doel van deze overeenkomst is het intensiveren- en maken van afspraken over de samenwer-king tussen partijen op het gebied van elektrisch rijden, laadinfrastructuur en de versnelling van de elektrificatie van het Brabants vervoer om gezamenlijk een bijdrage te leveren aan, en het versnellen van de energietransitie. De 5 Brabantse grote gemeenten en de provincie willen de koploperpositie van Noord-Brabant behouden en uitbreiden, doorbraken realiseren en bewoners en andere partijen meekrijgen in de transitie. Tijdens Klimaattop op 4 juni 2018 getekend).

overige initiatieven