Klaslokalen binnenstebuiten:de veranderende onderwijsleeromgeving doorheen de

loopbaan van leraren in het basisonderwijs (1960-2015)

Maud De Buck (Universiteit Gent) Jo Tondeur (Universiteit Gent/FWO) Frederik Herman (Université du Luxembourg)

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

1975-1976 1976-1985 1986-2014

het klaslokaal binnenstebuitenü hardware (locatie)

materiële en geometrische vorm van de ruimte

ü software (infrastructuur)inrichting van de ruimte met tafels, stoelen, schermen, verlichting, didactisch materiaal, ICT, etc.

ü setting acties in de ruimte, het gedrag, de percepties

ü situatieruimte in de context van institutionele praktijken en regimes

ü agency “The social agency can be exercised relative to ‘things’ and social agency can be exercised by ‘things’.”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

historisch kaderSchoolarchitectuur en -design hinkt achterop de pedagogiek

Standaardisering: overheidsrichtlijnen (bv. klasgrootte)Structuur: jaarklassensysteem / frontaal onderwijsSchaalgrootte: school/leerplichtonderwijs (1914/1916)Invloedssfeer: hygiënebeweging (bv. openluchtscholen, ergonomie) (begin 20e eeuw)Beperkte impact: Reformpedagogiek, Nieuwe Schoolbeweging (begin 20e eeuw)Relatief stabiele onderwijspraktijk en schoolinfrastructuur doorheen de 20e eeuw

Pedagogiek hinkt achterop nieuwe schoolarchitectuur en -design

Dunlap, T.R. (2016). Designing Classrooms in the 21st Century: How New Instructional Methods Affect Learning Environments.

Lehmann, C. & Chase, Z. (2015). Building School 2.0: How to Create the Schools we Need.

(Dunlap, 2016)

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

historisch kader ü turn to things en objecten als ‘actoren’ (Latour, 2005)ü spatial turn

Beperkingen huidig onderzoek De Biografie van een Klaslokaal (Herman, Tondeur, De Buck, 2015) (vgl. Kopytoff 1986)

1. korte of middellange termijn (bv. weken, maanden, schooljaar)

2. specifieke verandering/innovatie (bv. ICT) 3. beperkt aantal variabelen/relaties (bv.

werkvorm => leerresultaat) 4. human actors (leerlinggeoriënteerd)5. negeren actieve rol van ruimtes en objecten

1. carrière van een leerkracht (decennia) 2. aandacht voor de ‘voor- en nageschiedenis’

en de context (sociale productie - Low 1996) 3. complexe verbanden tussen

objecten/ruimtes/mensen4. human actors (leerkracht)(sociale constructie) 5. agency of the human, the material and the

spatial 6. sociomateriële assemblages (Roehl 2015)

Herman, F., Tondeur, J. and De Buck, M. (2015). ‘Classroom Biographies: Material Landscapes Changing throughout the Career of Primary School Teachers (1960-2014)’; Kopytoff, I. (1986). The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process; Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory; Low, S.M. (1996). ‘Spatializing Culture: The Social Production and Social Construction of Public Space in Costa Rica’; O'Donoghue, D. (2010). ‘Classrooms as Installations: A Conceptual Framework for Analysing Classroom Photographs from the Past’; Roehl, T. (2012). ‘Disassembling the Classroom - an Ethnographic approach to the Materiality of Schooling’.

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

onderzoeksdoelen

ü In welke mate is de inrichting van Vlaamse lagere klaslokalen veranderd tussen 1960 en 2015?

ü Hoe is het gebruik van deze leeromgevingen geëvolueerd doorheen de carrière van Vlaamse leerkrachten in het lager onderwijs?

ü Welke factoren beïnvloedden bovenvermelde veranderingen?

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

methode: biografie van een klas

ü participanten

ervaren/gepensioneerde leraren lager onderwijs (slide 7)

ü Proces

vooropdracht: respondent tekent plattegronden van klaslokalen en verzamelt foto’s, etc.

diepte-interview op basis van plattegronden, aantekeningen, foto’s, etc.

analyse: thematische analyse en data-triangulatie (slide 8)

respondent validatie

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

Age Teacher training (Normaalschool) Experience n° classrooms Interview -

transcription

1 ♀ 70 retired 1960-1964 35 3 Free school Catholic pp. 12

2 ♂ 71 retired 1959-1963 35 3 Municipal school pp. 18

3 ♀ 59 retired 1973-1975 39 3 Municipal school pp. 14

4 ♀ 59 retired 1975-1977 35 2 Free school Catholic pp. 22

5 ♀ 61 retired 1971-1973 37 2 Municipal school pp. 16

6 ♂ 61 retired 1972-1974 38 3 Free school Catholic pp. 27

7 ♂ 66 retired 1976-1979 29 3 Free school Steiner pp. 16

8 ♀ 53 1981-1983 32 2 Municipal school pp. 20

9 ♂ 62 retired 1971-1973 39 2 Free school Catholic pp. 23

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

data-triangulatie

PC

P9 Klaslokaal 2

1980-1995

5de leerjaar

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

focus

(1) In welke mate is de inrichting van Vlaamse lagere klaslokalen veranderd tussen 1960 en 2015?

ü infrastructurele verbouwingen

ü vernieuwing schoolmeubilair

ü verandering in bankopstelling en ruimtegebruik

ü van leren binnen naar buiten de klasmuren

ü verandering in leermiddelen en didactisch materiaal

ü technologische evolutie

(2) gebruik

(3) beïnvloedende factoren

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

Casu

s Chr

istian

e

1964

verandering in bankopstelling en ruimtegebruik

“Je ziet het dus wel, het klaslokaal was volledig volzet. Dat waren nog van die houten banken met de leuning eraan vast. In het midden stond er een kolenkachel. Dat was zo met een lange buis en die liep door de klas. Soms moest ik de kinderen rond de kachel wel een beetje verplaatsen voor de warmte.”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

Casu

s Chr

istian

everandering in bankopstelling en

ruimtegebruik

1964 19801967-1980

“In het derde klaslokaal hadden we andere lessenaars, je kon ze verplaatsen en we hadden losse stoelen enzovoort. (…) Het verschil tussen het tweede en het derde klaslokaal is dat het laatste klaslokaal nog breder en grote was, dat je achteraan hoeken kon maken en dat je de ruimte dus nog meer kon gebruiken en anders inrichten dan hier [klaslokaal 2].”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

Casu

s Vee

rleverandering in bankopstelling en

ruimtegebruik

“Ik had de banken in mijn klas meestal

zo in groepjes per vier gezet. (…) Ik

vind het belangrijk dat als ze

partnerwerk doen, dat ze telkens per

twee zitten. Met een bord is dat geen

probleem, je kan uw flappen draaien, je

kan uw banken eens draaien. Maar met

een digibord is dat een groot probleem

want je zit met uw lichtinval.”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

2010-2015 ‘Terug’ naar een frontale

bankopstelling…

Casu

s Ann

ieverandering in bankopstelling en

ruimtegebruik

“Mijn grootste verandering van mijn

klasinrichting is gekomen door

bijscholingen te volgen. Eind de jaren ’90

is de periode gekomen dat het hoekenwerk

in opgang kwam. Dan ben ik die

bijscholingen gaan volgen en dat beviel

mij heel goed zo. Dan ben ik in mijn klas

gekomen en ben ik ook begonnen met

allemaal hoeken zo te maken en de klas

helemaal te herschikken.”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

2010-2015

HoekenwerkPCPC

P3 Klaslokaal 3

R

1986-2014

1ste + 2de leerjaar

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

technologische evolutieCa

sus L

ieven

“Ik was in 1981 begonnen met de computer in de klas. Dat was al héél lang geleden. Dat was met de ZX81. Dat was mijne computer van 1 Kb geheugen. Dat is eigenlijk bijna niets ene kilobyte. (…) Zuiver educatief. In het tweede leerjaar zuiver om tafels te oefenen. Dat is typisch

probleem tweede leerjaar tafels oefenen. (…) Het was drillen en oefenen. Dat was klein beetje remediëring in die software, maar niet zodanig veel.”

1981: Computer in de klas (ZX81)

P6 Klaslokaal 1

TV PC

1975-1984

2de leerjaar

1975-1984

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

technologische evolutieCa

sus L

ieven

“Dat was eigenlijk de doorbraak om mensen te motiveren: koopt u een computer en maakt uw

lessen op die wijze en je hebt volgend jaar alles weer. (…) Op den duur hadden de mensen geen

werk meer met hun agenda. (..) Dat heeft eigenlijk gezorgd dat de leerkrachten gemotiveerd

waren om een computer te gebruiken. Niet omdat het interessant was op het klasniveau. Teacher

heeft enorm geholpen om de computer te introduceren in scholen.”

jaren ‘90: intrede computer � Teacher

eind jaren ’90 – begin 21ste eeuw: computerklas

“Dan is de evolutie geweest “één computer per klas is niet genoeg, we zullen computerklassen

organiseren”. Toen ik ICT-coördinator werd in 2001, toen heb ik langzamerhand

computerklassen kunnen opbouwen.”

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6

technologische evolutieCa

sus L

ieven

“Maar ik voel nu een nieuwe evolutie. (…) de digitale borden die verouderen snel en de

computerklas wordt ook gebruikt; maar hoe meer tablets men zal hebben, hoe minder dat er naar

de computerklassen zal gegaan worden. Men zal die digitale borden en die tablets beginnen

verbinden. (…) En wat betreft de infrastructuur, zal er binnen 10 jaar zal de computerklas

verdwijnen. Het zullen mobiele klassen zijn in de vorm van tablets. Want men installeert nu

ook overal draadloos internet. Dat is een nieuwe evolutie. (…) Dus de digitale borden gaan

belangrijk blijven, maar de computerklas zal in de klas zijn.”

na 2010: digitaal schoolbord

discussie

ü Welke “klaslokalen” hebben we nodig voor het onderwijs van de toekomst?

ü Laten we voldoende ruimte om de leerkracht “met zijn/haar troeven” de klas/school tot zijn/haar “ideale onderwijs-leeromgeving” te maken?

ü personaliseren/experimenteren versus standaardiseren

ü bottom-up versus top-down

ü Hoe kunnen we (toekomstige) leraren verder bewust maken van het belang van de onderwijs-leeromgeving en – in deze – agency en ownership aanwakkeren?

O R D 2 0 1 6 / E r a s m u s U n i v e r s i t e i t R o t t e r d a m / 2 5 m e i 2 0 1 6