73 KIJK ⑦ 201172 KIJK ⑦ 2011

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||H

enry

Wes

tend

orp/

AVDD

/Min

Def

onder onmenselijke drukZo WorD je onDerZeebootcoMMAnDAnt

Hij heeft een van de zwaarste banen bij de marine: de onderzeebootcommandant. Maandenlang is hij onder water verantwoordelijk voor zijn boot en de 61 mensenlevens aan boord. Geen wonder dat het bij zijn opleiding alles of niets is. KIJK vaart mee met de commandanten-in-spe. TeksT: André kesseler

Pres teren

In de krappe com­mandocentrale van de Hr. Ms. Zee­leeuw kijkt cursist Wouter door de navigatieperiscoop naar de Schotse kust die hij moet observeren. rechts zijn de sonarscher­men te zien en achterin de ‘afde­ling’ elektronische oorlogvoering.

1 2

74 KIJK ⑦ 2011

|||||||||||||||||||||| Presteren onder onMenselIJKe druK ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

75 KIJK ⑦ 2011

|||||||||||||||||||||| Presteren onder onMenselIJKe druK ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Hr.

Ms.

Zee

leeu

w/M

inDe

f

Hen

ry W

este

ndor

p/AV

DD/M

inDe

fH

enry

Wes

tend

orp/

AVDD

/Min

Def

Hen

ry W

este

ndor

pAVD

D/M

inDe

f Het eiland Ailsa craig, hier op een samengesteld periscoopbeeld, ligt ten zuiden van het Schotse eiland Arran. De vuurtoren wordt vaak gebruikt als oefenobject.

1 cursist Wouter heeft net met de periscoop vijande­lijke schepen geobserveerd en is nu druk aan het hoofdrekenen. Per schip moet hij type, diepgang en af­stand bepalen. Met stopwatches bepaalt hij wanneer hij de volgende observatie kan doen. belangrijk is dat hij in noodge­vallen altijd nog moet kunnen wegduiken.

2 overste richard Platel (rechts) en erwin ruijsink, de huidige comman­dant van de Zee­leeuw, bespreken de zojuist afge­ronde missie van één van de cur­sisten.

onderzeebootja­gers hebben radar­systemen aan boord die de radarweer­kaatsingen van een periscoop kunnen herkennen. tenmin­ste – als ze genoeg tijd hebben. Dus mag een periscoop nooit lang boven water uitsteken.

In de normaal zo stille com­mandocentrale van de onder­zeeboot schreeuwt overste

Richard Platel de woorden die niemand wil horen: “Teacher has the boat!” Gevolgd door de enige Nederlandse term in de verder volledig Engelstalige opleiding: “Wegduiken!” En dan gebeurt alles ineens tegelijk: de periscopen schuiven naar beneden, de roer­ganger duwt het roer van zich af, tergend langzaam kantelt de boot naar voren en de dieptemeter begint op te lopen. De cursist die tot de ingreep van Platel het commando over de onderzeeboot voerde, beseft dat dit heel goed het abrupte einde kan betekenen van de toekomst waar hij al jaren naartoe werkt. Een toekomst als onderzeebootcommandant. Eén fout kan voldoende zijn om ogenblikkelijk van boord te wor­den gehesen.Den Helder, twee maanden eer­der. Op de marinebasis is net de zestien weken durende inter­nationale Submarine Command Course (SMCC) van start gegaan. Samen met collega’s uit andere

landen worden hier de comman­danten opgeleid voor de vier on­derzeeboten waarmee de Neder­landse marine is uitgerust. Op dit moment zijn er vier mannen in opleiding: twee Nederlanders, een Braziliaan en een Fransman. De laatste doet alleen het eerste deel en maakt de tactische fase, waarbij daadwerkelijk op zee wordt geoefend, af in eigen land.

Periscoop en leiderschap“De cursisten hebben hiervoor al jarenlang op een onderzeeboot gevaren”, vertelt instructeur Martin Loenen. “In die tijd zijn

draait. Platel: “Het gaat om leiderschap en het kweken van situational awareness, weten wat er om je heen gebeurt. Niet alleen buiten, maar ook binnen in de boot. Voert de roerganger mijn commando wel uit, is de juiste koers wel ingegeven, gaan we naar de goede diepte, hoe zit mijn personeel erbij…? De com­mandant moet leren zijn mensen op het juiste moment te laten pieken. En dat hij daarbij óók leert om de periscoop goed te gebruiken en snel uit het hoofd te berekenen op welke afstanden bepaalde schepen varen, is alleen maar meegenomen.”

Mission commandEen van de Nederlandse cursisten is Wouter Smit (36). “Je hele marine carrière is eigenlijk een voorbereiding op dit moment”, vertelt hij. “Ik dacht al lang over deze stap na, maar ik vond dat ik eerst zeker moest zijn van mijn zaak. Psychisch gezien is dit de zwaarste opleiding binnen de marine. Ik merk dat ik steeds meer grip op de situatie krijg. Dat is positief, maar er zijn ook negatieve kanten. Je leert heel veel over jezelf en het kan confronte­rend zijn om erachter te komen dat je eigenschappen hebt waar­van je niet wist dat je ze had. Dat je mensen bijvoorbeeld compleet affakkelt als de druk te hoog wordt, of dat je juist bij de pakken neer gaat zitten als iets niet lukt.”De verantwoordelijkheden van de commandant zijn groot. Platel: “Een onderzeeboot is het effec­tiefst als hij zoveel mogelijk onge­zien blijft. Als potentiële vijanden niet weten waar je bent, moeten ze er bij alles wat ze doen reke­ning mee houden dat je er kunt zijn. Daar gaat dreiging van uit. Ongezien blijven betekent dat we bij voorkeur geen radar­, sonar­ of radio­uitzendingen doen. Een

Cursist Wouter: ‘Je hele marinecarrière is een voorbereiding op dit moment’

ze opgeklommen tot oudste offi­cier, de rang vlak onder die van de commandant, dus ze weten hoe je met een onderzeeboot moet omgaan. We beginnen de op­leiding in de simulator, met de vier weken durende Eyes Only Fase. Daarin moeten de cursisten proberen om met behulp van de periscoop, zonder gebruik van sonar en andere apparatuur, toch veilig in de buurt van vijandelijke fregatten en andere scheepvaart te opereren. In het echt zou een onderzeeboot dan wegduiken, maar in dit geval moet de commandant in opleiding op periscoop diepte blijven (circa 17 meter onder de oppervlakte – red.) tot het onveilig wordt en dan weg zien te komen.” Zo leert de cursist om onder moeilijke omstandig­heden veilig met een onderzeeboot te kunnen opereren, legt Loenen uit: “We proberen de cursist naar de grenzen van zijn kunnen te duwen en hem onder druk te dwingen om de juiste beslissing te nemen.”“In het echt is het natuurlijk nooit eyes only”, nuanceert overste

Platel, die de hele opleiding nauw met de deelnemers samenwerkt. “We hebben voortdurend beman­de sonarapparatuur waarmee we ‘om ons heen kunnen luisteren’, en een elektronische oorlogvoe­ringsmast waarmee we meer kunnen dan de meeste mensen denken. Zoals radaruitzendingen opvangen en aan de hand van de pulslengtes achterhalen wat voor schepen er varen, of op grond van de sterkte van de uitzending nagaan hoe ver een bepaalde radarbron bij je vandaan is.”Maar het is níet die geavanceerde techniek waar de SMCC om

onderzeeboten gaan first in en last out. Ze worden vaak als eerste naar een operatiegebied gestuurd om daar ongezien de inlichtingen in te winnen die nodig zijn voor de operaties van andere eenheden. Dat gebeurt onder meer door het maken van foto­ en filmopnames, het ongemerkt in het gaten houden van vijandelijke eenheden en door het monitoren van allerlei communicatiekanalen. Als andere varende eenheden naar het operatiegebied komen, zorgen onder­zeeboten voor bescherming. ook kunnen ze worden gebruikt om bijvoorbeeld elitetroepen aan land te zetten. De onderzeeboot ver ­laat het operatiegebied pas als de laatste oppervlakteschepen veilig zijn vertrokken.

De eerSte en De lAAtSte

1 2

3

76 KIJK ⑦ 2011

|||||||||||||||||||||| Presteren onder onMenselIJKe druK ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

77 KIJK ⑦ 2011

|||||||||||||||||||||| Presteren onder onMenselIJKe druK ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

1 De nederlandse onderzeeboten kun­nen diverse masten omhoogschuiven. Van links naar rechts: de snuiver­mast, de radarmast, twee radiomasten, de elektronische oorlogvoerings­mast, de aanvals­periscoop en de navigatieperiscoop.

2 De brazi liaanse cursist moet ongezien voor een haveningang (virtueel) een stel sonarboeien leg­gen waarmee de scheepvaart in het gebied langere tijd in de gaten kan worden gehouden.

3 cursist rik heeft als duty captain het commando over de Zeeleeuw en probeert alle vijan­delijke schepen van zich af te houden. op de achtergrond kijkt overste Platel toe.

De canadese onderzeebootjager Saint john’s maakt het de cursisten, samen met een brits fregat, be­hoorlijk moeilijk. Deze foto werd samengesteld uit verschillende via de periscoop ge­maakte opnamen.

Hr.

Ms.

Zee

leeu

w/M

inde

fH

r. M

s. Z

eele

euw

/Min

Def

Min

Def

Hen

ry W

este

ndor

p/AV

DD/M

inDe

Hen

ry W

este

ndor

p/AV

DD/M

inDe

f

onderzeeboot praat niet, maar luistert. En dat heeft weer als gevolg dat een onderzeeboot, als één van de weinige legereenheden, mission command kent. De com­mandant krijgt van zijn baas een opdracht en de rules of engage-ment (geweldsinstructies – red.), en zodra de boot de haven uit is, staan hij en zijn bemanning er alleen voor. Hij kan niet, zoals zijn collega op een fregat, even bellen om te vragen hoe hij een probleem het beste kan aanpak­ken. Bij sommige missies, bijvoor­beeld observaties voor de kust, is er misschien één keer per dag contact, maar ook dat probeer je dan zo kort mogelijk te houden.”

Kans op ontdekkingTerug naar de commandocentrale. De cursisten zijn aan boord van de Hr. Ms. Zeeleeuw en varen in de buurt van Arran, een eiland voor de Schotse kust. Het gebied is ideaal voor dit soort oefeningen: er zijn smalle vaargeulen, havens en inhammen en vanaf de nabij­gelegen Britse onderzeebootbasis Faslane kan reddingsmaterieel snel ter plaatse zijn.De sfeer in de commandocentrale is gespannen. In de met appara­tuur volgestouwde ruimte van ongeveer 4 bij 5 meter werken maar liefst 18 man. Tussen de twee periscopen staat een van de cursisten, de commandant­van­dienst. Benen uit elkaar, armen gevouwen, de spin in het web. Zijn ogen schieten van zijn roer­ganger linksvoor naar de diepte­meter in het midden en vervolgens naar de sonarjongens rechts. Ergens boven hem varen het Canadese fregat de Saint John’s en de HMS Montrose, een fregat van de Britse marine. Die hebben onder meer sonar aan boord en een radarsysteem waarmee het wateroppervlak wordt afgespeurd. Het scheidt de incidentele van de zich herhalende radarweerkaatsin­gen en kan op die manier het verschil zien tussen een periscoop en een reeks golven. Daar is tijd voor nodig en dus kan, afhanke­lijk van het soort radar, de peri­scoop bijvoorbeeld maar 20 of 40 seconden omhoog. Daar komt nog bij dat de periscoop een spoor in het water trekt en hoe langer dat wordt, hoe groter de kans op ontdekking is.

Er moest vanaf 1500 meter een foto worden gemaakt van een kustlijn. Dat kwam even niet goed uit en dus dacht de commandant: ‘Ik doe het wel vanaf 2000 meter.’ Maar dat is niet goed genoeg. Daar worden we niet voor betaald!”

Extra irritatorsZo komen de commandanten in opleiding stuk voor stuk aan bod. Platel probeert elk van hen de opdrachten te geven die hij nodig heeft. Als blijkt dat iemand, zoals de Braziliaan, de neiging heeft om bij veel weerstand het overzicht kwijt te raken, neemt Platel con­tact op met de commandant van de Montrose (ook een oud­onder­zeebootcommandant) met het verzoek om even wat meer druk te zetten. En als de fregatten de

‘Dit was een ramp!’De fregatten zijn intensief naar de Zeeleeuw op zoek, en toch heeft de cursist de opdracht om rond een bepaalde tijd, zonder te wor­den gezien, via de periscoop een foto van een bepaalde vuurtoren te maken. Bovendien wordt de luchtkwaliteit in de boot steeds slechter en raken de batterijen al aardig leeg. Ze worden opgeladen met behulp van drie forse diesel­motoren aan boord, maar die kunnen alleen draaien met lucht van buiten. Daarvoor moet de zogenoemde snuivermast omhoog en dat zorgt voor nog een extra uitdaging. Want de forse snuiver­mast is op de radar veel beter zichtbaar dan de slanke periscoop. En, o ja, of de missie maar even voor 22.00 uur kan worden afge­rond, want dan staat er alweer een nieuwe operatie gepland.Met alle ‘wensen’ in het achter­hoofd heeft de leerlingcomman­dant een briefing voor de beman­ning opgesteld, op basis van de drie keiharde richtlijnen voor elke missie. De eerste prioriteit is de veiligheid van de boot, de vol­gende ongezien blijven en pas dan komt nummer drie aan bod: de missie uitvoeren. Maar de twee oppervlakteschepen gooien roet in het eten en de cursist slaagt er maar niet in om alle opdrachten tot een goed einde te brengen. Platel ontploft. “Dit was een ramp! You! Fucked! Up! Ik heb je zo vaak gezegd dat je niet slaagt door risi­co’s te vermijden. Je hebt ander­half uur liggen klooien, en je hebt niet gedaan wat je moet doen.”Later vertelt hij wat er nu eigenlijk mis ging: “Je kunt niet met de planning blijven schuiven, want er komt een moment dat de batte­rijen echt leeg zijn en dan moet je naar boven. De cursist had harder moeten vechten voor wat hij wil. Zoeken naar een manier om toch te kunnen snuiveren. Het hand­boek schrijft bijvoorbeeld voor dat de mast niet omhoog mag als er schepen binnen een bepaalde afstand zijn. Maar als je in je periscoop ziet dat een fregat op 1400 meter zit en van je weg vaart en je gaat vervolgens dicht tegen de wal zitten zodat de kans op detectie kleiner wordt, is dat een aanvaardbaar risico. Dat bedoel ik met vechten voor wat je wilt. Je zag dat ook bij de vorige missie.

’You! Fucked! Up! Dit was een ramp! Ik heb je al zo vaak gezegd dat je niet slaagt door risico’s te vermijden’

een van de oefeningen tijdens de Submarine command course is het afzetten van special forces. een onderzeeboot is heel geschikt om bijvoorbeeld mari­niers ongezien tot vlak voor de kust te brengen.

|||||||||||||||||||||| Presteren onder onMenselIJKe druK ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

78

Zeeleeuw even kwijt zijn, laat hij een noodvuurpijl afvuren zodat de bloedhonden weer op het juiste spoor komen. Ook is hij niet te beroerd om de druk ín de boot met behulp van irritators extra op te voeren. Platel: “Soms laat ik, als het heel erg spannend is en de cursist zijn uiterste best moet doen om alle schepen van zich af te houden, even iemand met koffie en koekjes rondgaan. Daar moet hij maar mee om kunnen gaan. Ik heb een cursist weleens gevraagd hoeveel tijd hij nog had voordat hij opnieuw de periscoop omhoog wilde doen. ‘Anderhalve minuut,’ zei hij. Heb ik hem naar beneden gestuurd om aan de kok te vragen wat het toetje die avond zou zijn. Een van mijn voorgangers, een man van de oude stempel, stond ooit in de centrale heel veelbeteke­nend met een helikoptersling te zwaaien. Je weet wel, zo’n ding waarmee je van het dek kunt worden gehesen als je de opleiding niet haalt…”Platel is hard en kritisch, maar er zijn ook momenten waarop er een glimlach om zijn mond speelt en hij goedkeurend knikt. Bijvoor­beeld als Wouter indruk maakt door zich via ondiep water, met slechts 5 meter tussen de bodem van de boot en de bodem van de zee, naar een nieuwe positie te wurmen.

Meteen van boordIn principe betekent een ingreep voor een cursist het einde van de

opleiding. De boot wordt, zoals dat heet, ‘uit het water geblazen’ en de man gaat zo snel mogelijk van boord. Vaak is het meteen de laatste keer dat hij op een on­derzeeboot heeft gevaren. Deels omdat zijn carrièrekansen bij de onderzeedienst zijn uitgeput, maar voor een deel ook omdat het niet­slagen als een flinke afgang wordt ervaren. En het wereldje is klein. Platel: “Dat wil overigens niet zeggen dat een cursist die bij ons zakt geen uit stekende com­mandant van een fregat zou kun­nen worden. Daar is de druk over

het algemeen toch minder groot dan hier.”De opleiding duurt ‘slechts’ zestien weken, maar is slopend. De cursisten slapen nauwelijks, hooguit een halfuurtje of drie kwartier en dan moet de volgende missie alweer worden voorbereid. Je moet als onderzeebootcom­mandant in staat zijn om een volledig bemande boot die ooit bijna 250 miljoen gulden kostte, veilig door een gebied te loodsen waarin fregatten, vliegtuigen, vijandelijke onderzeeboten en helikopters met sonardippers maar één taak hebben: jou vinden. Ondanks het chronische slaap­gebrek moet je onder hoge druk in een paar seconden een afgewo­gen beslissing kunnen nemen en

het missiedoel goed volbrengen.Dat een foutje onder deze omstan­digheden snel gemaakt is, wordt pijnlijk duidelijk als de tweede Nederlandse cursist Rik (33) om kwart voor twaalf ’s avonds, aan het eind van een lange trainings­dag, een fregat over het hoofd ziet. Drie seconden nadat de peri­scopen uit het water zijn gestoken, blijkt de ‘vijandelijke’ HMS Montrose op nog geen 500 meter afstand te varen. En die heeft de Zeeleeuw meteen opmerkt. Of wegduiken in het echt nog genoeg was geweest om de onderzeeboot

te redden, is maar zeer de vraag.Dat de Nederlander niet meteen van boord hoeft, heeft te maken met zijn goede prestaties tot nu toe, maar de ingreep zet hem wel aan de rand van de afgrond.* De Braziliaan heeft minder geluk. Hij blijkt niet goed in staat om onder grote druk en bij grote weerstand het overzicht te bewaren en wordt van boord gehaald.Na de lange uren die KIJK door­bracht in de centrale van de Zee­leeuw, staat één ding als een paal boven water: commandant van een onderzeeboot worden, is een haast onmenselijke opgave.

*) Ook Rik heeft de opleiding uiteindelijk niet gehaald.

Aan het eind van een lange week oefenen, komt de Zeeleeuw boven water en zet koers naar de britse basis Faslane. Hierna staat de groot­scheepse interna­tionale oefening joint Warrior op het programma, waarin de duimschroeven bij de overgebleven cursist nog verder worden aange­draaid.

Eén ingreep betekent voor een cursist meteen het einde van de opleiding

KIJK ⑦ 2011

Andr

é Ke

ssel

er