Colofon

Moudawana: keuzes & kansen is een project van

COS Zuid-Holland

Centrum voor internationale samenwerking

Wijnstraat 237

3311 BV Dordrecht

Tel: 078 61 31 788

Website: www.coszuidholland.nl

Contactpersoon: Fadma Bouchataoui

E-mail: f.bouchataoui@coszuidholland.nl

tekst

Aisha de Jong in samenwerking met Fadma Bouchatouai, Saadia Daouairi en Samia Tamimy

Hoofdstuk 5 is gebaseerd op de scriptie en folder El Moudawana Nederlandse & Marokkaanse echtscheidings-

procedure, welke is geschreven in opdracht van COS Zuid-Holland door H. Benamar en D. Hamdaoui, in het

kader van hun afstuderen op de Hogeschool van Amsterdam, studie Rechten (september 2009).

met dank aan

Samira Boudount, Joke Verkuijlen en Yvonne Heijgele

fotografie

Robert de Hartogh, Remco Smits en Tom Pilzacker

vormgeving en drukwerkproductie

De Werf, Rotterdam

Het project is gefinancierd door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap/ Directie Emancipatie,

OxfamNovib, Cordaid en gemeente Rotterdam (dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving).

Maart 2010, 1e druk

© COS Zuid-Holland en Dona Daria

Dona Daria

Centrum voor vrouwen en emancipatie

Gerard Scholtenstraat 129

3035 SJ Rotterdam

Telefoon: 010 – 465 92 96

Website: www.donadaria.nl

Contactpersoon: Saadia Daouairi

E-mail: s.daouairi@donadaria.nl

kansen

keuzes

ElMoudawana

hetMarokkaans personen- en familierecht

Een project van COS Zuid-Holland en Dona Daria

2

Inhoud

4 introductie4 leeswijzer

6 moudawana, veranderingen & de praktijk6 De praktijk6 Knelpunten

8 Marokkaanse jongeren:partnerkeuze en huwelijk

8 Relatievorming en partnerkeuze8 Huwelijk9 Voorwaarden in de huwelijksakte

10 Marokkaanse ouders:Partnerkeuze & huwelijk van hun kinderen

10 Relatie en partnerkeuze10 Huwelijk11 Taboes

12 Erkenningprocedure van een Nederlandseechtscheiding in Marokko

14 Projectbeschrijving keuzes & kansen,El Moudawana

14 aanleiding14 omschrijving doelgroep15 Doelstellingen Keuzes en kansen15 Werkwijze Keuzes en Kansen

16 Activiteiten keuzes & kansen,El Moudawana

16 Studiereis Marokko17 Voorlichting aan de Marokkaanse gemeenschap

in Nederland18 Voorlichting aan de werkers in het veld18 De opzet van een netwerk voor juridische

hulpverlening19 Workshop: Marokkaans familierecht

‘Moudawana’ in Nederland

bijlagen20 Relevante literatuur20 Advocaten in Nederland21 Organisaties in Nederland21 Marokkaanse Ambassade en consulaten in

Nederland22 Advocaten in Marokko22 Organisaties in Marokko23 Publiciteit Keuzes en Kansen

Voorwoord

3

huwelijksideaal ligt meer in de romantischeliefde. De Marokkaanse huwelijksidealenbieden ruimte om kritischer van te voren naarde toekomstige partner te kijken. Wat wensik in de toekomst naast het krijgen vangezonde kinderen. Wil ik gaan of blijvenwerken? Waar wil ik wonen met mijnpartner? Vind ik het belangrijk om een gelijkeverdeling in het huishouden te maken en hoekunnen we met elkaar praten over het op-voeden van onze kinderen. Het zogenaamde‘verstandige’ huwelijksideaal waarbij jongerensamen met ouders en familie naar toe-komstige partners kijken, biedt kansen omeen bewuste keuze te maken en samen eengezin te stichting waarbij ruimte blijft voorde eigen ontwikkeling.

Wij wilden ook graag met anderen delenin dit project. Met elkaar bouwen aan ver-betering van de scheidingsregels en zorgenvoor duurzame oplossingen. In dat strevenvonden we veel partners om mee samen tewerken. Wij blijven ook in de toekomst alertop ontwikkelingen en trekken zo nodig weeraan de bel. We blijven vrouwen ondersteunendie dat nodig hebben.

Gerda Nijssendirecteur Dona Daria

Groot was onze verontwaardiging toen mijncollega’s en ik de verhalen hoorden vanMarokkaanse vrouwen die jaren tobben methun echtscheidingsprocedure. Dit zou inNederland toch niet zo ingewikkeld moetenzijn. We hoorden ook dat vrouwen vaak heelveel geld kwijt waren voor de afwikkeling.Geld aan dure advocaten die onnodig langaan de papieren werkten, geld aan vertaal-bureaus, geld aan reizen naar Marokko.En dat terwijl er een nieuwe wet in Marokkoaangenomen was juist om te zorgen dat deprocedure soepeler verloopt.

Hoe is het mogelijk? We gingen op onder-zoek. Zo kwamen we erachter dat alsiedereen de juiste weg bewandelt, heteenvoudig te regelen is. Nou dan moetenwe dat maar zien te regelen, zo dachten we.We stroopten onze Rotterdamse mouwenop en verzonnen oplossingen. Een juridischnetwerk met advocaten die van wantenweten. Voorlichting aan vrouwen enprofessionals die Marokkaanse vrouwen inhun bestand hebben, waren de eerste zakendie wij wilden bereiken. Maar ook gesprekkenin Marokko zelf bleken nodig, omdat eenwet geïmplementeerd dient te worden opeen wijze die voor Nederlandse (of Europese)Marokkanen passend is. De Marokkaanseoverheid toonde zich bereid om met ons meete denken en rechters en advocaten op teroepen om de regels op de juiste wijze toete passen.

Dat is één kant van het verhaal, rechtdoenaan de positie van vrouwen. Een andere kantvonden wij ook van belang om mee te nemenin ons plan. Hoe kiezen jongeren hun partneren kunnen wij bevorderen dat ze eenbewuste keuze maken die problemen in detoekomst voorkomen. Echtscheiding doetaltijd pijn en dat voorkomen is beter dangenezen. Hoe zorgen we dat jongerenbewuster nadenken over de wensen diezij stellen aan een partner. Het westerse

1Intro

4

Begin 2004 is in Marokko een

belangrijke wetswijziging

doorgevoerd met betrekking tot het

personen- en familierecht,

El Moudawana genaamd.

Deze wetswijziging betekent een

lichte verbetering voor de positie

van vrouwen en hun gezinnen,

voornamelijk waar het gaat om

huwelijk, echtscheiding en

voogdij over de kinderen.

Ook zijn er nieuwe

familierechtbanken opgericht.

Toch blijft er na de wetswijziging sprake vanongelijkheid tussen man en vrouw. Dit speeltmet name een rol bij echtscheiding, polygamieen erfrecht. Ook is er in de wetswijzigingweinig tot geen rekening gehouden met deMarokkaanse gezinnen die buiten Marokkoleven. Door de dubbele nationaliteit blijft deMarokkaanse wetgeving ook van toepassingop Marokkanen die in Nederland wonen.Dit heeft direct consequenties voor de hier inNederland wonende Marokkanen. Tevensbestaat er tussen Nederland en Marokko geenbilateraal verdrag inzake het familierecht.Daarnaast is vijf jaar na de wetswijziging nogsteeds een groot deel van de Marokkaansegemeenschap niet goed op de hoogte van derecente veranderingen in de Moudawana enwat deze nu precies voor hen betekenen.

ductie

5

en Migratie in Marokko, de Marokkaanseambassade in Nederland en diverse advocatenin Nederland en Marokko en diverse basis-scholen en buurthuizen in Rotterdam, DISCKSC&W, Studentenvereniging Iqra, en dewerkgroep Mudawannah.

Gedurende het hele project hebbenCOS Zuid-Holland en Dona Daria haar kennisen ervaringen op zoveel mogelijk manierengedeeld met andere organisaties in Nederland,die zich met hetzelfde onderwerp bezighouden. Om op deze manier krachten tebundelen, de samenwerking te versterkenmet als uiteindelijke doel een verbetering vande positie van Marokkanen in Nederland.

Deze brochure geeft een impressie van hetproject, de Moudawana en de gevolgenvan de wijzigingen en is bedoeld voorprofessionals uit de maatschappelijkedienstverlening en advocatuur, en anderegeïnteresseerden.

Het project is gefinancierd door het Ministerievan Onderwijs, Cultuur & Wetenschap/DirectieEmancipatie, OxfamNovib, Cordaid en degemeente Rotterdam (dienst Jeugd, Onderwijsen Samenleving).

Leeswijzer BrochureIn hoofdstuk twee leest u over de wetgeving,de wijzigingen en de gevolgen hiervan in depraktijk. Hoofdstukken drie en vier geven eenimpressie van de opvattingen van jongeren enouders over partnerkeuze en huwelijk. Hoofd-stuk vijf geeft een schematisch overzicht vande stappen die gezet dienen te worden omeen Nederlandse echtscheiding erkend tekrijgen in Marokko. Hoofdstuk zes geeft eenbeschrijving van het project en in hoofdstukzeven krijgt u een impressie van de activi-teiten die in het kader van Keuzes & Kansenzijn uitgevoerd.

Project Keuzes en KansenEl MoudawanaOp basis van signalen uit de Marokkaansegemeenschap in onze regio hebbenCOS Zuid-Holland, centrum voor inter-nationale samenwerking, en Dona Daria,centrum voor vrouwen en emancipatie eendriejarige project ontwikkeld waarin voor-lichting en empowerment gecombineerdwordt met het werken aan een adequateinfrastructuur en preventie.

In het project is gewerkt aan het bieden vaninformatie en voorlichting, het op gangbrengen van gesprekken binnen deMarokkaanse gemeenschap in Rotterdamover de mogelijkheden van de Moudawanaen de ontwikkeling van een juridisch netwerkwaar Marokkaanse vrouwen, mannen enjongeren terecht kunnen voor hulp en adviesover huwelijk, echtscheiding en voogdijzaken

De volgende activiteiten zijn uitgevoerd:• Voorlichtingsbijeenkomsten voorMarokkaanse vrouwen, mannen enjongeren onder leiding van speciaalopgeleide voorlicht(st)ers;

• Expertmeetings voor de rechterlijke macht,advocatuur en hulp- en dienstverlenendeinstanties met gastsprekers uit Marokko;

• Doorverwijzing naar het juridisch netwerkin Nederland en Marokko voor hulp enadvies.

In het project hebben COS Zuid-Holland enDona Daria samengewerkt met onder andereUAF (L’Union Action Féminine) te Rabat,AMVLF (Association Marocaine de LutteContre la Violence a l’égard des Femmes) teCasablanca, Stichting Noumidia, voor gezinen ontwikkeling te Nador en Centre d ‘Ecouteen d’Orientation juridique et de soutienpsychologique pour femmes victims deviolence te Casablanca en Nador, LandelijkeWerkgroep Mudawwanah van Stichting SteunRemigranten (SSR), het Ministerie van Justitie

2

6

De Moudawana is gebaseerd op deislamitische Malekitische leer. Na de on-afhankelijkheid van Marokko in 1956 was eenvan de eerste doelstellingen het realiseren vaneen uniform recht en een rechtelijkeorganisatie. In 1958 werd de Moudawanaingevoerd na samenstelling ervan door eencommissie van tien islamitische geleerden.

Na een lang intern proces en verzet vanmet name vrouwen- en mensenrechten-organisaties in Marokko zijn er in de af-gelopen jaren wijzigingen doorgevoerd dieeen verbetering betekenen voor de positievan vrouwen en hun gezinnen. De eerstewijziging was in 1993 en de tweede in 2004.Toch is er na 2004 op een aantal vlakken nogsteeds sprake van rechtsongelijkheid tussenman en vrouw.

De praktijkIn de dagelijkse praktijk blijkt dat veelMarokkaanse Nederlanders niet goed opde hoogte zijn van de wetgeving in deMoudawana en ook niet van de meestrecente veranderingen. De medewerkers vanDona Daria en COS Zuid-Holland hebbengedurende het project wekelijks hulpvragengekregen van zowel mannen, vrouwen alsjongeren. Veel van de hulpvragen overlappenelkaar. De hulpvragen hebben betrekking op:

De Moudawana is het Marokkaansepersonen- en familierecht. Hierin zijn allezaken geregeld die te maken hebben metpersonen- en familierecht. Het bestaat uitzes wetboeken:

1 het huwelijk2 de ontbinding van het huwelijk3 de familierechtelijke betrekkingen4 de bekwaamheid en wettelijkevertegenwoordiging

5 het testament6 en de erfopvolging

Moudawana,veranderingen&de praktijk

Mijn man wil een tweede vrouw

trouwen in Marokko.

Ik wil dit niet, maar weet niet

wat ik nu kan doen of

hoe dit in zijn werk gaat.

7

• de procedure van erkenning van deNederlandse echtscheiding in Marokko;

• huwelijksgoederenrecht;• oproepen van vrouwen voor deverzoeningspoging door de rechter inMarokko;

• alimentatiebeschikkingen;• scheiden op initiatief van de vrouw (Tatliq);• gebrek aan kennis van de wet en de pro-cedures in het algemeen, en gebrek aaninformatie doordat de (ex-)man deinformatie achter weet te houden;

• polygamie en de procedure hiervan;• islamitische huwelijken.

KnelpuntenEr zijn diverse knelpunten die ervoor zorgendat procedures moeizaam verlopen envrouwen onvoldoende voor hun rechten opdurven te komen:• Onvoldoende kennis bij zowel mannen alsvrouwen over het nieuwe Marokkaansefamilierecht.

Een overzicht van de belangrijkste wijzigingen in de Moudawanavan 2004• De plicht tot gehoorzaamheid van de vrouw aan de man is vervallen. Het gezinis voortaan een gezamenlijke verantwoordelijkheid van man én vrouw

• De huwelijksleeftijd voor meisjes is opgetrokken van 15 naar 18 jaar• De aanwezigheid van de voogd van het meisje bij het afsluiten van het huwelijk is geenplicht meer, maar een recht

• Er wordt nadruk gelegd op het vastleggen van huwelijkse voorwaarden• Polygamie is nog steeds toegestaan, maar onderworpen aan strenge voorwaarden• De procedures voor huwelijk en echtscheiding voor Marokkanen die gevestigd zijn in hetbuitenland zijn vereenvoudigd

• Het begrip ‘geweld tegen vrouwen’ wordt in juridische zin verruimd, psychisch geweld valtnu ook onder geweld tegen vrouwen

• De vrouw kan nu ook zelf echtscheiding aanvragen. Bijvoorbeeld als de man een tweedevrouw trouwt; als de man zich niet houdt aan de huwelijkse voorwaarden; als er sprake isvan duurzame ontwrichting van het huwelijk

• Echtscheiding met onderlinge toestemming van partners is ingevoerd in de Marokkaansefamiliewet

• Echtscheiding vindt voortaan plaats onder toezicht van de familierechter• Als de vrouw na een echtscheiding gaat hertrouwen verliest zij niet automatisch de zorgover haar kinderen

• Ontbreken van deskundige sociale enjuridische ondersteuning aan MarokkaanseNederlanders bij de ambassades enconsulaten.

• Het niet of onvoldoende machtig zijn vande Arabische taal.

• Gebrek aan middelen om een procedure bijde rechtbank in Marokko te starten.

• Taboes, waardoor bepaalde zaken moeilijkte bespreken zijn tussen man en vrouw oftussen ouders en kinderen.

• Angst voor justitie in Marokko.• Corruptie.

Ik weet niet of ik gescheiden ben voor de Marokkaanse

wet. Ik heb hier nooit papieren van gezien en ik heb het

mijn (ex)man nooit durven vragen.

3Vanwege de dubbele nationaliteit van

Marokkaanse Nederlanders is de

Moudawana ook voor hen van

toepassing. Ook jongeren die in

Nederland zijn geboren hebben met

deze dubbele nationaliteit te maken.

Naast de dubbele nationaliteit, zijn er

culturele en religieuze factoren die van

invloed zijn op de relatievorming,

partnerkeuze en de visie op het

huwelijk onder jongeren.

Relatievorming en partnerkeuzeSteeds meer Marokkaanse jongeren hebbenrelaties voor het huwelijk. Dit zijn vaak ver-kering, vriendschappelijke relaties tussenjongens en meisjes of bijvoorbeeld een ver-loving. Vanuit de islam zijn relaties voor hethuwelijk niet toegestaan. Ook vanuit deMarokkaanse cultuur is het een taboe onder-werp. Een groot deel van de jongeren en inhet bijzonder meisjes hebben dan ook geenintieme relaties voor het huwelijk. Er is weleen verschuiving te zien in de opvattingenhierover met een duidelijk verschil tussenjongens en meisjes. Een deel van de jongensheeft meerdere relaties voor het huwelijk.Meisjes veel minder. Jongens hanteren vaakeen dubbele maatstaf. Ze gaan relaties aanmet meisjes, maar vinden deze meisjes nietaltijd goede huwelijkspartners.Je ziet daarentegen wel dat er steeds vakermeer tijd wordt genomen om een serieuze

8

Marokkaanse jongeren:partnerkeuze

huwelijkspartner beter te leren kennen.De verlovingstijd wordt door de familie alseen legitieme periode gezien om met elkaaraf te spreken, voorafgaand aan het geplandehuwelijk.

Marokkaanse jongeren kiezen vaak voor eenpartner met dezelfde culturele achtergrond.Langzaamaan is er hierin een verschuiving tezien, waarbij niet zozeer de culturele achter-grond van de partner het allerbelangrijkste ismaar de islam. Marokkaanse jongerentrouwen in toenemende mate over etnischescheidslijnen heen, maar houden vast aan hetcriteria van het geloof van de partner.

HuwelijkHet huwelijk is nog altijd de norm. Wanneeriemand ongehuwd is, worden er hierbijvraagtekens gezet. Zeker wanneer meisjeswat ouder worden en nog steeds nietgetrouwd zijn. Jongens hebben vaak hogeverwachtingen van hun (toekomstige) partner.En meiden die hoog opgeleid zijn vinden hetsteeds moeilijker om een partner te vindendie hen accepteert en ook voldoet aan huncriteria.

Marokkaanse jongeren hechten veel waardeaan de mening van hun ouders. In sommigegevallen kan de mening van de ouders door-slaggevend zijn. Bijvoorbeeld wanneer eenjongen of meisje twijfelt over een huwelijks-kandidaat. Toch is het vaker regel dan uit-zondering dat de mening van de dochter ofzoon voorop staat en dat de ouders hunkinderen volgen in de partner waarmee zewillen trouwen. Wel gaat er af en toe eenonderhandelingsproces aan vooraf, doordatmet name de moeder het laatste woord wilhebben in de partnerkeuze.

Voorwaarden in de huwelijksakteSinds de veranderingen in 2004 is wettelijkvastgelegd dat in de huwelijksakte voor-waarden opgenomen kunnen worden.Hier wordt nog weinig gebruik van gemaakt.Onderlinge afspraken worden mondelinggedaan. Vaak heeft de vader van de bruidhierbij een actieve rol. Voor jongeren is destap vaak nog te groot om afspraken schrifte-lijk vast te leggen.In het project is gewerkt aan het bespreek-baar maken van het schriftelijk vastleggen vanvoorwaarden en jongeren (en ouders) testimuleren hier gebruik van te maken.

Waar kun je daarbij aan denken?• Polygamie: een vrouw kan in de akte op-nemen dat ze scheidt van haar man als hijeen tweede echtgenote huwt;

• Gemeenschap van goederen: goederen diein het bezit zijn van een van de partnersvóór het huwelijk blijven ook bij scheiding,eigendom van de partner. De goederen ende eigenaar kunnen beschreven worden inde akte;

• Werken buitenshuis en studeren: eenbepaling opnemen dat de vrouw tijdenshet huwelijk buitenshuis kan werken en/ofstuderen;

• Tamliek: de man machtigt de vrouw omzichzelf te verstoten;

• Bruidsgift: beschrijving van wanneer welkdeel geschonken wordt;

• Geboorteplanning.

9

&huwelijk

Jongerendebat over partnerkeuzeOp 3 juli 2008 werd het eerste jongerendebat georganiseerd door COS Zuid-Holland i.s.m.stichting DISCK. Ruim 24 jongeren met een Marokkaanse achtergrond hebben deel-genomen aan het debat. De dames waren in de meerderheid, maar dit beïnvloedde hetdebat niet negatief. De discussie rond de stellingen was hevig en vaak ook emotioneel.

De advocate Samira Bouddount heeft een presentatie gegeven over de veranderingen in deMoudawana sinds 2004. De documentaire ‘Marokkaanse trouwma’s’ van Samira elKandoussie is vertoond. En vervolgens vond de discussie plaats.Stellingen van het debat:• Beter een partner overhalen uit Marokko dan met iemand uit Nederland trouwen• De vader/moeder van je kinderen kun je in de disco ontmoeten• Ik ben bereid om mijn man met (een) andere vrouw(en) te delen (polygamie)• De Marokkaanse opvoeding is de bron van alle ellende• Ik trouw alleen met mijn partner als die goed gekeurd is door mijn ouders• De Marokkaanse vrouw moet van alle markten thuis zijn op zowel emotioneel,traditioneel als financieel gebied

Ik heb iemand op het oog met wie

ik wil trouwen. We hebben al een

paar keer afgesproken. Ik weet

alleen niet hoe ik het mijn ouders

moet vertellen. Wat zouden jullie

doen?

Relatievorming en partnerkeuzeMarokkaanse ouders zijn direct betrokken bijde partnerkeuze van hun kinderen. Het is geenindividueel proces van hun kinderen, maar zeworden er door de kinderen bij betrokken.Dit kan al direct bij de eerste ontmoeting zijnof in een later stadium waarin de zoon ofdochter de mogelijke partner al beter heeftleren kennen. Vroeg of laat zal de dochter ofzoon haar of zijn ouders inlichten.

Marokkaanse ouders zijn in het algemeentegen relaties voor het huwelijk. Dit geldtzowel voor jongens als voor meisjes. Welwordt er in de praktijk een dubbele moraalgehanteerd. Van zonen wordt het stilzwijgendgeaccepteerd dat ze relaties hebben voor hethuwelijk, van dochters niet. Dit wordt voor-namelijk ingegeven door culturele tradities ende sterke sociale controle in de Marokkaansegemeenschap. Van meisjes wordt verwachtdat ze als maagd het huwelijk ingaan.

Wanneer een jongen en meisje zich hebbenverloofd, dan wordt de verlovingsperiodegezien als legitieme periode om met elkaar afte spreken. Wel wordt er verwacht dat hethuwelijk nog niet wordt geconsumeerd.Dit gebeurt pas na het trouwfeest

HuwelijkHet huwelijk wordt door Marokkaanse oudersals norm gezien voor een relatie tussen eenman en een vrouw. Wanneer er een serieuzehuwelijkskandidaat is dan licht de zoon of

Onderdeel van het project

Keuzes en Kansen was

om ouders te ondersteunen bij de

partnerkeuze van hun kinderen

en knelpunten bespreekbaar te

maken. De partnerkeuze

van je kind is niet altijd

een makkelijk proces.

De vraag of de keuze van de

dochter of zoon de juiste is,

twijfels en onzekerheid spelen

allemaal een rol in dit proces.

10

4Marokkaanse ouders:partner

dochter om wie het gaat zijn of haar oudersin. De mannelijke huwelijkskandidaat neemtcontact op met de ouders door zelf naar deouders te gaan of door bemiddeling van eenfamilielid. Vaak gaan de families via kennissenen familieleden informeren over de betreffendehuwelijkskandidaat.

De volgende stap is dat de jongen nog officieelde hand gaat vragen van het meisje waarmeehij wil trouwen. Hij neemt zijn familie mee envraagt officieel de hand van het meisje. Dithandvragen zet het proces van afspraken rond-om het trouwen en het feest in gang. Zowelde jongen als het meisje hebben al voor hethandvragen besloten dat ze met elkaar willentrouwen. Het handvragen is een formaliteit.

Gearrangeerde huwelijken door bemiddelingvan de ouders vinden steeds minder vaakplaats. Ouders, en in het bijzonder moeders,zullen wanneer de huwelijkskandidaat hen nietaanstaat zeker proberen om hun dochter ofzoon te overtuigen dat het geen goedehuwelijkskandidaat is. Maar steeds vaker schik-ken ze zich naar de wens van hun kinderen.

Ouders hebben bepaalde wensen ten aanzienvan hun toekomstige schoonzoon of -dochter:• Moslim• Goed gedrag• Marokkaanse achtergrond (bij voorkeur uitdezelfde regio afkomstig)

• Hij/zij moet werken of studeren• Een klik met de toekomstige familie

Het is lastig om iemand uit Marokko over telaten komen. Ook zijn er vaak grote cultureleverschillen tussen een jongen of meisje diein Nederland is opgegroeid en iemand uitMarokko. Hierdoor is de focus van ouders ookvooral op Nederland gericht in de partner-keuze van hun kinderen.

TaboesEr zijn verschillende taboes waardoor decommunicatie tussen ouders, en tussenouders met hun kinderen moeilijk verloopt.Partnerkeuze is een van die onderwerpen dieniet makkelijk besproken wordt. Hierdoorkunnen situaties ontstaan waarbij de dochterof zoon stiekem afspreekt met een mogelijkehuwelijkspartner, met alle gevolgen van dienzoals roddel en achterdocht. Ook de angstvan dochters om nee te zeggen en dit vol tehouden wanneer de ouders een partner voor-stellen, kan zorgen voor ongewenste situaties.

In de bijeenkomsten met moeders zijn decommunicatie en rol van ouders in departnerkeuze van hun kinderen één van deonderwerpen die aan de orde komen omhen bewust te maken van het belang vaneen open communicatie en houding naarhun kinderen. Door vragen te stellen envoorbeelden te geven worden vrouwenaan het denken gebracht, kunnen zereflecteren op hun eigen gedrag en krijgenze handelingsalternatieven aangebodenom hun gedrag daadwerkelijk te ver-anderen.

11

Stappen in het huwelijksproces1 kennismakingsfase2 introductie bij de ouders3 handvragen met familie4 trouwen voor de burgerlijke stand en Marokkaans consulaat (in geval van dubbele nationaliteit)5 feest

keuze&huwelijkvanhunkinderen

5

12

Een Nederlandse echtscheiding wordt niet auto-matisch erkend door de Marokkaanse wet, maarhet is niet nodig een nieuwe echtscheidings-procedure te starten. Voordat een Nederlandseechtscheiding erkend kan worden in Marokkodienen er eerst een aantal stappen gezet teworden. Een Nederlandse echtscheiding kanvoortkomen uit een eenzijdig of een gemeen-schappelijk echtscheidingsverzoek van debetrokkenen. De procedure wordt vervolgensgestart om te komen tot een echtscheidings-beschikking.

Wanneer er een onherroepelijke Nederlandseechtscheiding is uitgesproken kan er op basisvan bewijsmateriaal hiervan, gestart wordenmet de erkenningprocedure in Marokko. Debekrachtiging van de Nederlandse echtscheidingkan alleen bij een familierechtbank in Marokkoplaatsvinden. Betrokkenen dienen beiden eenadvocaat in Marokko in te schakelen om voorhen een verzoekschrift tot erkenning van deNederlandse echtscheiding in te dienen bij derechter. Er vindt geen inhoudelijke beoordelingvan de Nederlandse beschikking plaats, maar erwordt rekening gehouden met een aantal eisenvolgens de Moudawana (zie stappen).

Stap �: Het verzamelen van de echtscheidings-documenten voor het vormen van een dossier.Dit zijn de volgende documenten:1 De originele echtscheidingsbeschikking;2 Originele kennis van inschrijving;3 Originele verklaring van geen hoger beroep dieis afgegeven nadat de procedure in Nederlandonherroepelijk is geworden; Dit is een aparteverklaring die Nederland niet kent. Advocaten inNederland vragen voordat de echtscheiding wordtingeschreven een griffierverklaring of verklaringnon appel aan. De Marokkaanse rechtbank vraagtdeze achteraf.

Stap �: Legalisatie van de vereistedocumentenAl deze documenten dienen te worden vertaald inhet Arabisch door een beëdigd vertaler en vervolgensgelegaliseerd.• Legalisatie door de rechtbank waar de vertaleringeschreven staat

• Het document dient daarna gelegaliseerd teworden door het Nederlandse Ministerie vanJustitie te Den Haag;

• Vervolgens dient het document gelegaliseerd teworden door het Nederlandse Ministerie vanBuitenlandse Zaken te Den Haag;

• Tot slot dient het document te worden gelegali-seerd door het Marokkaanse consulaat waarbetrokkene staat ingeschreven;

• Elke instantie stempelt het document af.

Stap �: Het inschakelen van een advocaat inMarokko:Het inschakelen van een advocaat kan via eencontactpersoon in Nederland. Of men kan ervoorkiezen een advocaat te machtigen in Marokko.Bovenstaand dossier dient verstreken te worden aanbetrokkene in Nederland of de gemachtigdeadvocaat in Marokko.

Stap �: Het starten van een erkenning-procedure in Marokko, gebeurt middels:Een verzoekschrift tot erkenning in te dienen bij defamilierechtbank in Marokko. Tevens worden devoorwaarden van de erkenning getoetst, dezevoorwaarden zijn:• De echtscheiding is uitgesproken door eenbevoegde rechtbank;

• De echtscheiding is gebaseerd op een grond totbeëindiging van een huwelijkse relatie welke nietstrijdig is met de Mudawwana;

• De beschikking waarop geen hoger beroep meeropenstaat;

• Ook verdient het aanbeveling om de rechter teverzoeken melding te maken van het feit datpartijen getracht hebben zich te verzoenen dochdat dit is mislukt;

• De beschikking mag niet in strijd zijn met deMarokkaanse openbare orde.

Erkenningprocedurevaneen

Nederlandse echtscheidinginMarokko

13

Erkenningsprocedure van de Nederlandse echtscheiding in Marokko

Onherroepelijke Nederlandse echtscheiding

• Indien niet aan de bovenstaande voorwaardenwordt voldaan en er alsnog aan de rechtbankwordt verzocht de echtscheiding te erkennen, danwordt de beschikking gesplitst. De rechter zal deerkenning van de echtscheiding niet onthouden,het wordt gewoon ingewerpt. Maar die anderebeslissingen worden gewoon afgewezen. Indiener wel aan de bovenstaande voorwaarden wordtvoldaan, dan wordt de Nederlandse echtscheidingerkend.

Stap �: Beroep Openbare Ministerie.Het OM krijgt als enige bericht van kennisgevinginzake het ingekomen verzoek tot erkenning.Het OM treedt dan op in de zaak als gemachtigdevan de wederpartij en kan beroep aantekenenbinnen 4 weken. Wordt er geen beroep ingesteld,dan wordt de erkenning definitief.

Stap �: Bij de registers van de burgerlijkestand wordt melding gemaakt van deechtscheiding tussen partijen.

� Echtscheidingsdocumenten

� Inschakelen advocaat in Marokko

� Legalisering documenten in Nederland

� Starten van erkenningsprocedure in Marokko

� Beroep Openbare Ministerie

� Melding registers van de burgerlijke stand

Origineleechtscheidingsbeschikking Originele kennis van inschrijving

Verzoekschrift tot erkenning Voorwaarden

Originele verklaringvan geen hoger beroep

rechtbank waar vertaler staat ingeschreven

Ministerie van justitie

Ministerie van Buitenlandse zaken

Marokkaans consulaat in Nederland

Voldoet Voldoet niet

Erkenning Beschikking wordt gesplitst

Wel beroep, binnen 4 weken

Geen beroep, definitief erkend

AanleidingDirect na de wetswijziging in 2004 heeft eengroep betrokken Marokkaanse vrouwen inRotterdam een reeks van vier bijeenkomstengeorganiseerd over de betekenis van de ver-anderingen. Daarbij is samengewerkt met devoorzitter van de commissie die de wet heeftopgesteld. In zeer korte tijd zijn de bijeen-komsten georganiseerd en waren er maarliefst 400 mensen aanwezig, waarvan drie-kwart vrouwen.

In 2004 bleek al dat er een grote behoefte isaan goede en adequate voorlichting binnende Marokkaanse gemeenschap. In 2007zagen we dat deze behoefte er nog steedswas en dat er verschillende andere knel-punten waren:• Er was nog steeds te weinig voorlichtings-materiaal beschikbaar in de taal (letterlijken figuurlijk) die de betrokkenen begrijpen.

• Als er voorlichting wordt gegeven, roept ditvele vragen op, terwijl er geen goede door-verwijzing mogelijk was.

• Malafide bureaus doken op die vrouwen‘helpen’ met hun echtscheiding inMarokko. De kosten kunnen soms oplopentot duizenden euro’s.

• Jonge vrouwen maakten nog steedsnauwelijks gebruik van de nieuwemogelijkheid om in een huwelijksaktevoorwaarden te laten opnemen metbetrekking tot bijvoorbeeld polygamie,gemeenschap van goederen, werkenbuitenshuis/studeren, verstoting, debruidsschat en geboorteplanning.

Omschrijving doelgroepKeuzes en Kansen richt zich op vrouwen,mannen en jongeren met een Marokkaanseachtergrond uit Rotterdam en omgeving.Van belang was het om specifiek aandachtte hebben voor die doelgroepen die minderinformatie tot hun beschikking hebben van-wege de taal (alleen Berbers- of Nederlands-sprekend) en analfabetisme.

Daarnaast richt Keuzes en kansen zich opactieve vrijwilligers. Deze vrijwilligers hebbenvanwege hun positie in de Marokkaansegemeenschap een groot netwerk van mensenom zich heen en fungeren als sleutelfiguur enrolmodel. Wanneer deze vrijwilligers beter opde hoogte zijn van de Moudawana en derecente veranderingen ontstaat er eensneeuwbaleffect qua kennisverspreiding.

Om ook het veld van maatschappelijkedienstverlening en advocatuur in te lichtenover de Moudawana en een goede sociaaljuridische infrastructuur te creëren zijn ookprofessionals uit deze sectoren betrokken.De professionals waar Keuzes en Kansen zichop richt zijn werkzaam in het maatschappelijkwerk, de vrouwenopvang, sociaal cultureelwerk, het jongerenwerk, de telefonischehulpdiensten en de advocatuur en rechterlijkemacht in de regio Rijnmond.

14

6Dithoofdstuk geeft een beschrijving van het project Keuzes en

Kansen, El Moudawana. Achtereenvolgens komen de aanleiding

om het project te starten, de doelgroep, de doelstellingen, en de

werkwijze aan de orde.

Projectbeschrijvingkeuzes

kansen,ElMouda

Doelstellingen Keuzes enkansen• Het emancipatieproces van Marokkaansevrouwen én mannen in Nederlandbevorderen

• Het informeren over de wetswijzigingen inde Moudawana die in 2004 van kracht zijngeworden en de betekenis hiervan voorhuwelijk en echtscheiding

• Bewustwording over het belang van hetopnemen van voorwaarden in de huwelijks-akte bij een voorgenomen huwelijk

• het bieden van concrete informatie bij hetopstellen van huwelijksakten en hetregelen van echtscheiding

• Het realiseren van een goede afstemmingen samenwerking tussen partners hier inNederland en in Marokko

• Informatie verzamelen en signalering tenbehoeve van beleidsbeïnvloeding, zowelhier als in Marokko.

Werkwijze Keuzes en KansenDe problematiek rondom het Marokkaansfamilierecht is zeer complex. Dat betekentook dat de aanpak van de problematiek omvele invalshoeken en deskundigheden vraagt.Zowel COS Zuid-Holland als Dona Dariahebben ervaring met projectontwikkeling en-management en hebben beiden een grootnetwerk van organisaties en vrouwen.

COS Zuid-Holland heeft naast de lokale enlandelijke ook internationale contacten enfungeert vaak als makelaar. Dona Daria heefteen team van goed opgeleide emancipatie-werksters, grote expertise op het gebied vancursussen en trainingen voor diverse doel-groepen van (allochtone) vrouwen en ervaringin beleidsbeïnvloeding.

Samenwerking is het sleutelwoord. Tenbehoeve van dit project hebben COS Zuid-Holland en Dona Daria samengewerkt metonder andere het Marokkaanse consulaat,Landelijke Werkgroep Mudawwanah vanStichting Steun Remigranten (SSR). UAF(L’Union de l’Action Feminine),partnerorganisatie van Cordaid en AMLVF(Association Marocaine de Lutte contre laViolence à l’égard des Femmes), advocaten inNederland en Marokko.

15

&wana

7Studiereis MarokkoTijdens deze reis zijn onder andere bezoekengebracht aan en gesprekken gevoerd metvertegenwoordigers van:• UAF, Union Action Féminine in Rabat• AMVLF, Association Marocaine de LutteContre la Violence à l’égard des Femmesin Casablanca

• Centre d’écoute horizon pour les femmesvictims de violence dans la province deNador in Nador

• Thanoukra in Nador• Een delegatie van het Ministerie van Justitie• De minister van Migratie, Mw. Chekrouni.

De studiereis heeft geleid tot concrete endoelgerichte informatie over de recentewetswijzigingen en de betekenis daarvanvoor Marokkanen in Nederland, samen-werking met vrouwenorganisaties inMarokko, bemiddeling van UAF en AMLVFbij problematische echtscheidingsdossiers,en samenwerking met het Ministerie vanJustitie en Ministerie van Migratie.

16

In juli 2007 heeft in het kader van

uitwisseling van signalen, het

inwinnen van informatie over de

wijzigingen in de Moudawana en

samenwerking tussen Dona Daria,

COS en organisaties in Marokko

een studiereis naar Marokko plaats

gevonden.

Activiteitenkeuzes&kansen,

ElMoudawana

Voorlichting aan de Marokkaansegemeenschap in Nederland

1 Training van voorlichters voor deMarokkaanse gemeenschap

Doel: vrijwilligers en sleutelfiguren uit deMarokkaanse gemeenschap trainen omadequate voorlichting te geven over deMoudawana en de problematiek eromheenbespreekbaar te maken onder MarokkaanseNederlanders.

Inhoud van de training:• Wat is de Moudawana?• Wat zijn belangrijkste wijzigingen? En degevolgen hiervan op MarokkaanseNederlanders

• Partnerkeuze, huwelijk, jongeren en de rolvan ouders

• Sociale kaart t.b.v. doorverwijzing

2 Voorlichting- en discussiebijeenkomstenbinnen de Marokkaanse gemeenschap(vrouwen, mannen en jongeren)

Doel: vrouwen, mannen en jongeren bewustmaken van de veranderingen in deMoudawana en taboes doorbreken rondpartnerkeuze, bespreken van de rol vanouders in het proces van partnerkeuze doorbijeenkomsten te organiseren.

Onderwerpen:• Huwelijk en partnerkeuze;• Rolverdeling mannen en vrouwen;• Beeldvorming over Marokkaanse jongensen meisjes in Nederland;

• Rol van ouders in het proces vanpartnerkeuze.

Werkvormen:• Stellingenspel• Inspringtheater/sketch aan de hand vanscenariokaartjes

• Do’s, don’ts en must's van een toekomstigepartner

• Debat met behulp van stellingen

Gedurende het hele project zijn er discussies,debatten, voorlichtingen en cursussen uit-gevoerd op diverse locaties en met verschil-lende doelgroepen in Rotterdam en om-geving. In totaal zijn er 635 mensen bereikt.

3 Voorlichting via eigen kanalen binnende Marokkaanse gemeenschap

Via Nederlandse en Marokkaanse televisie-zenders, radio, internet, tijdschriften enkranten is er informatie verspreid (in eigentaal en Nederlands) over de Moudawana, dewijzigingen en het project Keuzes en Kansen.(Zie pagina 23)

4 De ontwikkeling en productie vanvoorlichtingsmaterialen

Er is een folder samengesteld over het projectKeuzes en Kansen, met daarbij een overzichtvan de veranderingen in de Moudawana. Opde website van COS Zuid-Holland en DonaDaria staan verslagen van de bijeenkomsten,informatie over de Moudawana en lijsten metadvocaten en organisaties.

17

Voorlichting aan de werkers inhet veld

1 Expertmeeting voor professionals inde sector van maatschappelijk werk,vrouwenopvang, sociaal-cultureel werk,jongerenwerk, telefonische hulp-diensten en actieve vrijwilligers binnende Marokkaanse zelforganisaties

Doel: het maatschappelijk middenveld infor-meren over de Moudawana, de wijzigingen,belangrijkste knelpunten voor MarokkaanseNederlanders en het juridisch netwerk.Opkomst: 30 mensen

2 Expertmeeting voor professionals in desector van advocatuur en rechterlijkemacht.

Doel: professionals in de sector van advo-catuur en rechterlijke macht informeren overde Moudawana, de wijzigingen, belangrijksteknelpunten voor Marokkaanse Nederlandersen de opbouw van een juridisch netwerk. Insamenwerking met advocaten en rechters uitMarokko.Opkomst: 30 mensen.

De opzet van een netwerk voorjuridische hulpverleningTen behoeve van doorverwijzing en inbeddingis er een netwerk voor juridische hulp-verlening opgesteld. Enerzijds is er gebruikgemaakt van het bestaande netwerk via deLandelijke Werkgroep Mudawwanah, ander-zijds is er op dit netwerk een uitgebreideaanvulling gemaakt met Nederlandse,Marokkaanse advocaten en organisaties.(Zie pagina 20 t/m 22 voor een lijst vanadvocaten en vrouwenorganisaties inNederland en Marokko)

18

Workshop: Marokkaans familierecht‘Moudawana’ in NederlandIn samenwerking met de Marokkaanseambassade en Stichting Steun Remigrantenis op 10 februari 2010 de workshopMarokkaans familierecht ‘Moudawana’ inNederland georganiseerd. Met als doel designalering van knelpunten/belemmeringenrond wetgeving, procedures en uitvoering inNederland en Marokko en om de samen-werking en communicatie te verbeterentussen betrokken organisaties. Tevens washet een moment om stil te staan bij dewetswijziging in februari 2004.

Aanwezigen waren onder andere de ambas-sadeur Jaouad El Himdi, de Marokkaanserechter Said Soussi werkzaam bij deMarokkaanse ambassade, de vier consulsen de notarissen van de Marokkaanseconsulaten in Amsterdam, Rotterdam, Utrechten Den Bosch, maatschappelijk werkers ensleutelfiguren vanuit de Marokkaansegemeenschap. Bij deze bijeenkomst waren50 mensen aanwezig.Belangrijke uitkomst is de toezegging doorde ambassadeur Jaouad l Himdi dat hij zichin gaat zetten om de erkenning vanNederlandse echtscheidingen mogelijk temaken via de Marokkaanse consulaten inNederland. Het Marokkaans ministerie vanJustitie heeft hier al een procedure voor op-gesteld waarbij de consulaten een brugfunctievervullen tussen de Marokkaanse cliënten inhet buitenland en de rechtbank in Marokko.Dit houdt in dat de consulaten de volgendedienst kunnen aanbieden:• Met de cliënt alle documenten verzamelendie nodig zijn voor de erkenning

• Compleet dossier met een verzoekschriftopsturen naar Marokko

Slotconferentie: Het Marokkaans,Turks en Nederlands familierecht,vreemdelingenrecht en gedwongenachterlating.Op 13 april 2010 organiseert COS Zuid-Holland en Dona Daria in samenwerking metde Landelijke werkgroep Mudawwanah eenslotconferentie voor professionals in de sectoradvocatuur en rechtelijke macht en voorprofessionals in de sectoren maatschappelijkwerk en hulpverlening, vrouwenopvang, steun-punten huiselijk geweld, welzijnsinstellingen,migrantenorganisaties, jongerenwerk, mede-werkers van politie en beleidsmedewerkersvan betrokken ministeries. Deze conferentieis vooral bedoeld voor professionals die vaakte maken hebben met cliënten met eenMarokkaans of Turkse achtergrond.

De conferentie gaat over de wetswijzigingenin het Marokkaans familierecht (2004), hetTurks familierecht (2002) én over de toe-passing van deze wetswijzigingen o.a. inrelatie tot de Nederlandse familiewet en hetvreemdelingenrecht. Alhoewel de wets-wijzigingen een verbetering zijn voor hunpositie worden Marokkaanse en Turksevrouwen en mannen die te maken hebbenmet het Nederlandse, Marokkaanse en/ofTurkse rechtssysteem nog vaak geconfron-teerd met ingewikkelde juridische proceduresen verschillen op het gebied van familierechten verblijfsrecht. In dit kader komen relevantethema’s rond huwelijk, partnerkeuze, echt-scheiding, voogdij en alimentatie aan de ordeevenals het probleem van gedwongen achter-lating van vrouwen en jongeren en degevolgen daarvan.

De werving voor deze conferentie vindt plaatsover de hele provincie Zuid Holland. Aan deconferentie kunnen 120 personen deel-nemen.

19

Relevante literatuur

Buskens, L., Nieuw Marokkaans familierechten Nederlands IPR, SDU uitgevers, 2007

Islamitisch recht en familiebetrekkingen inMarokko, Bulaaq, 1999

Mudawwana, Marokkaanse famliewet(nieuwe wet van 2004), derde herziene editie,Ars Aequi Libri, Nijmegen 2004, vertaald uithet Arabisch door mr. drs. M.S. Berger

Royaume du maroc. Ministere de la Justice,Guide pratique du code de la famille.Publications de l’Association de Diffusion del’Information Juridique et Judicaire (A.D.I.J.J.)Collection des guides pratiques-numéro 6,2e edition Mars 2005

L. Jordens-Cotran, Nieuw MarokkaansFamilierecht en Nederlands IPR, Den Haag,SDU 2007

Advocaten in Nederland

Advocatenkantoor MulderJoek MulderHeemraadsingel 52, 3021 DC RotterdamTel: 010 4769394Fax: 010 4767570E-mail: j.mulder.advocaat@planet.nl

Advocatenkollektief RotterdamHilde van AsperenCrooswijksesingel 34, 3034 CJ RotterdamTel: 010 4650966Fax: 010 4654039Website: www.advokatenkollektiefrotterdam.nl

Vos van Schaik AdvocatenMw mr. V. VosGroenendaal 25A3011 SK RotterdamTel: 0102332032Website: www.vosvanschaikadvocaten.nl

Advocatenkantoor BouddountSamira BouddountSchipbeekstraat 7- 9,1078 BK AmsterdamTel: 020 6701293Fax: 020 6648462Website: www.advocatenkantoorbouddount.nl

Muller, Pot en Kaouass advocatenHoogte Kadijk 511018 BE AmsterdamTel: 020-624 09 31Fax: 020-638 10 01E-mail: mpk@mpkadvocaten.nlWebsite: www.mpkadvocaten.nl

Rustenburg AdvocatenSaida SalhiApeldoornselaan 212573 LA Den HaagTel: 070 - 356 13 32Fax: 070 - 356 31 38Website: www.rustenburgadvocaten.nl

Cortet AdvocatenAcaciastraat 33551 BD UtrechtTel: 030 - 245 98 98E-mail: info@cortetadvocaten.nlWebsite: www.cortetadvocaten.nl

20

Organisaties in Nederland

COS Zuid-Holland, centrum voorinternationale samenwerkingBatavierenstraat 1-33014 JH RotterdamTel: 078 6131788Email: info@coszuidholland.nl

Don Daria,Centrum voor vrouwen en emancipatieGerard Scholtenstraat 1293035 SJ RotterdamTel: 010 465 92 96, Fax: 010 465 87 37Email: info@donadaria.nl

Landelijke werkgroep Mudawwanah(landelijk)Contactpersoon: Joke VerkuijlenTel: 0418-512656Email: jokeverkuijlen@chello.nlPostadres: SSR,

Postbus 13073,4507 LB Utrecht

MVVN - Marokkaanse Vrouwen VerenigingNederlandJacques Veltmanstraat 4631065 DZ AmsterdamE-mail: info@mvvn.nlTel: 06 81 42 93 92

Link informatie over Marokkaans familierecht(Nederlands): www.metwet.nl

Marokkaanse Ambassade enconsulaten in Nederland

Marokkaanse ambassade te Den HaagOranjestraat 92514 JB Den HaagTel: (070) 346 96 17Fax: (070) 361 45 03E-mail: info@marokkaanse-ambassade.nl

Consulaat-Generaal van Marokko teRotterdamCalandstraat 113016 CA RotterdamTel: (010) 436 61 77/60 40Fax: (010) 436 49 90E-mail: consumar@xs4all.nl

Consulaat van Marokko te AmsterdamVondelstraat 65-671054 GK AmsterdamTel; (020) 618 52 23/17 86Fax: (020) 618 16 16E-mail: info@consulaatmarokkoamsterdam.nl

Consulaat-Generaal van Marokko te 'sHertogenboschKapelaan Koopmansplein 1135212 NW 's HertogenboschTel: (073) 614 12 99Fax: (073) 614 07 23E-mail: Consumadenbo@pi.net

Consulaat van Marokko te UtrechtKanaalweg 95 D/E3533 HH UtrechtTel: (030) 293 44 68Fax: (030) 293 01 23

21

Advocaten in Marokko

Nazha Alalaoui, advocaat (Rabat)425, Avenue Hassan II,N 13-4eme etage, Diour Jamaâ, RabatTel: 00212 537 700964Gsm. 00212 6612635 58Fax f 00212 537 727222Email: nouzalaoui@hotmail.com

Ahmed Arehmouch, advocaat (Rabat)Djour jamaaRue Nigiria nr. 5 RabatTel: 00212 537726313

Saâdia Wadah, advocaat (Casablanca)57, Rue AnnahasNahaoui (Ex.Pelvoux),Maârif-1er Etage-Apt.6-CasablancaTel: 00212 522 983548Fax 00212 522 991375Email: swadah@hotmail.com

El Makrini Aicha, advocaat (Nador)Rue Moulay Rachid nr. 58 NadorTel: 00212 536 604595Gsm: 00212 661 362680Fax 00212 536 334020Email: aichaelmakrini@menara.ma

Souad El Idrissi, advocaat (Al Hoceima)Rue El Mouahhidine Nr 30Tel/fax: 00212 539 98 05 38E-mail: souad_elidrissi@hotmail.com

Zahra Zaoui, advocaat (Oujda)Bd Allal El Fassi, Dhar lamhallaTel: 00212 536701828Gsm: 00212 661102232E-mail: z_zaoui2000@yahoo.fr

Organisaties in Marokko

Stichting Steun Remigranten36, Route Oujda, Hay Marbouha,60300 BerkaneTel: 00 212 (0) 36 61 24 56E-mail: ssrmaroc@menara.maWebsite: www.steunremigranten.nl

Stichting Steun Remigranten in NederlandPostbus 13073,3507 LB UtrechtTel: 06 48 68 70 86E-mail: ssrned@planet.nlWebsite: www.steunremigranten.nl

Nederlandse Ambassade40 Rue de Tunis, Quartier Tour Hassan, RabatTel: 00 212 (0) 37 21 96 00E-mail: nlgovrab@mtds.comWebsite: www.ambassadedepaysbasrabat.org

Association Marocaine de Lutte Contre laViolance á l’Egard des femmesCentre d’Ecoute et d’Orientation juridique etde soutien psychologiquepour femmes victimes de violence37, Abderrahmane Sahraoui, App. 6-5émeètage, Casablanca, MarocTel: 00212 (0) 522268666/67Email: ecoute@menara.maWebsite: www.amvef.org

UAF Union de l’Action Féminine425, Avenue Hassan II, N 13-4eme etage,Diour Jamaâ, RabatTel: 00212 (0)537 700964Fax. 00212 37 727222Email: uaf@mtds.comWebsite: www.uaf.ma

LINK informatie over vrouwenrechten inMarokko met lijst van vrouwenorganisaties(Frans): www.connaistesdroits.tanmia.ma

22

Publiciteit Keuzes en Kansen

2007• Folder Keuzes en Kansen El Moudawana• Amazigh TV: 4 maanden lang eenreportage van de voorlichtingscampagneover El Moudawana

• http://www.arif-vision.com: 1 jaar langheeft de videorapportage van de eerstegrote voorlichtingsavond voor deMarokkaanse gemeenschap met degastrechters uit Marokko op deze sitegestaan.

2008• Dalili, Nederlands-Arabische krant:Fadma Bouchataoui (2008), ‘VernieuwdMarokkaans personen- en familierecht’,jaargang 2, nr 6

• Dalili, Nederlands-Arabische krant:Samira Bouddount (2008), ‘Erkenning vaneen Nederlandse scheiding in Marokko’,jaargang 2, nr 7

• Radio West: Interview metFadma Bouchataoui over het projectKeuzes en Kansen, 22 juni 2008

• Mzine, weet wie je bent!: ‘El Moudawana,het Marokkaans personen- en familierechtWeet wat je kansen en keuzes zijn!’, jrg. 7,nr. 7, september 2008.

2009• Radio West: Interview metFadma Bouchataoui over ‘partnerkeuze’onder de Marokkaanse jongeren inNederland, 1 januari 2009.

• Amazigh TV: Op maandag 15, 22 en29 juni is een nieuw driedelig interviewuitgezonden over het Marokkaans familie-recht en wat dit betekent voor deMarokkaanse gemeenschap in Nederland,de geïnterviewde zijn: Fadma Bouchataoui(COS Zuid-Holland) en Samira Bouddount(advocate te Amsterdam).

2010• Artikel in Mzine: Marokkaans familiewetMoudawana Jrg.9, maart 2010

Websites• http://www.coszuidholland.nl/, diverseartikelen, verslagen en lijst van advocatenen organisaties in Nederland en Marokko.

• http://www.donadaria.nl• http://www.metwet.nl• http://www.amazightv.nl

23